MONITORING GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA

NAU^NI INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO NOVI SAD "Zbornik radova", Sveska 42, 2006. Pregledni rad - Review MONITORING GENETSKI MODIFIKOVANIH ORGANIZAMA Nikoli}, Zorica, Milo{evi}, Mirjana, Ta{ki-Ajdukovi}, Ksenija, Vujakovi}, Milka 1 IZVOD Sa po~etkom komercijalne upotrebe genetski modifikovanih organizama javnost se podelila u dve suprotne grupe. Pobornici ove tehnologije u genetskom in`enjeringu vide re{enja velikog broja problema u proizvodnji hrane. Ono {to u tehnologiji genetskog in`enjerstva izaziva najvi{e zabrinutosti je bezbednost takve hrane, mogu}i negativni uticaj na spoljnu sredinu i zdravlje ljudi. U na{oj zemlji, propisani uslovi za ograni~enu upotrebu, proizvodnju i promet GMO i proizvoda od GMO-a su usagla{eni prema zakonskoj regulativi u Evropskoj Uniji. Nacionalna laboratorija za ispitivanje semena je u saradnji sa dr`avnim institucijama spovela nekoliko projekata monitoringa prisustva genetskih modifikacija u poljima Vojvodine i prehrambenim proizvodima. KLJU^NE RE^I: doma}i propisi, genetski modifikovani organizmi, monitoring, soja, prehrambeni proizvodi Uvod Primena genetskog in`enjeringa u poljoprivredi je usmerena u pravcu pobolj{anja postoje}ih osobina biljaka i pove}anja produktivnosti useva, u re{avanju problema za{tite od insekata, gljiva, bakterija i virusa. U periodu od devet godina (1996-2004) gajenja geneti~ki modifikovanih biljnih vrsta najvi{e su gajene biljne vrste koje su imale tolerantnost na herbicide i vrste otporne na insekte. Herbicid tolerantna soja, kukuruz, uljana repica i pamuk su u 2004. godini gajene na 72% od ukupnih povr{ina sa GM usevima (James, 2004). 1 Dr Zorica Nikoli}, nau~ni saradnik, prof. dr Mirjana Milo{evi}, nau~ni savetnik i profesor, dr Ksenija Ta{ki, nau~ni saradnik, dr Milka Vujakovi}, nau~ni saradnik, Nacionalna laboratorija za ispitivanje semena, Novi Sad 383

Poslednjih godina problem GMO je dospeo u medije i postao klju~na ta~ka dru{tvenih rasprava u Evropi, Australiji i mnogim drugim delovima sveta sa razli~itih aspekata: moralnih, eti~kih, religioznih, nau~nih. Ono {to u tehnologiji genetskog in`enjerstva izaziva najvi{e zabrinutosti je zdravstvena bezbednost takve hrane, mogu}i negativni uticaj na spoljnu sredinu i sl. Zbog nedovoljnog poznavanja propratnih reakcija ~oveka i prirode na GMO jo{ uvek se ne zna kakve mogu biti posledice (Uzogara, 2000). Mi{ljenja nau~nika po ovom pitanju su podeljena. Postoje dokazi da GMO mogu uticati na ljudsko zdravlje izazivaju}i alergije, pokazani su negativni efekti na laboratorijskim `ivotinjama koje su hranjene GMO proizvodima (Ewen i Pusztai, 1999). ^ini se me utim, da je op{ti trend ipak prihvatanje GMO. Ve}ina afri~kih zemalja je vi{e zainteresovana za razvoj GM tehnologije nego za zabranu, dok Azija napreduje sa razvojem i gajenjem GMO. Komisija EU je 2004. godini odobrila gajenje i kori{}enje 17 varijeteta kukuruza otpornih na insekte, {to je prvi znak prekidanja moratorijuma dugog {est godina (James, 2004). Zakonska regulativa u na{oj zemlji Zakon o geneti~ki modifikovanim organizmima (Sl. List SRJ 21/01) ure uje uslove za ograni~enu upotrebu, uvo enje u proizvodnju i stavljanje u promet geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama kao i uslove i mere za spre~avanje i otklanjanje ne`eljenih posledica prilikom ograni~ene upotrebe, proizvodnje i prometa geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama (GMO). Zakon prati Pravilnik o ograni~enoj upotrebi geneti~ki modifikovanih organizama (Sl.list SRJ 62/02), koji propisuje kriterijume i merila za ograni~enu upotrebu GMO, koje moraju ispuniti stvaralac, korisnik ili njihov ovla{}eni zastupnik. Kriterijumima i merilima utvr uje se svaka operacija kojom se organizam geneti~ki modifikuje i uslovi kako se GMO gaje, skladi{te, koriste, transportuju, uni{tavaju ili odla`u, a tako e da se utvr uju fizi~ke barijere ili kombinacija fizi~kih zajedno sa hemijskim, odnosno, biolo{kim barijerama koje slu`e da se ograni~i kontakt GMO sa bilo kojim oblikom `ivota i `ivotnom sredinom. Pravilnik o uvo enju u proizvodnju geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama (Sl.list SRJ 62/02) propisuje kriterijume za ispunjenje uslova za uvo enje u proizvodnju GMO i proizvoda od GMO, koje moraju ispuniti stvaralac, korisnik ili njihov ovla{}eni zastupnik u Srbiji i Crnoj Gori. Ovim Pravilnikom se utvr uje postupak uvo enja GMO i porizvoda od GMO u `ivotnu sredinu, pri ~emu nisu definisane nikakve specifi~ne mere obezbe enja radi spre~avanja kontakta sa takvim organizmom, ~ime nije obezbe en visok nivo sigurnosti za zdravlje ljudi i za{titu okoline. Pravilnik o stavljanju u promet geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama (SL.list SRJ 62/02) odre uje kriterijume i merila za ispunjenje uslova za stavljanje u promet GMO i proizvoda od GMO koje moraju ispuniti stvaralac, korisnik ili njihov ovla{}eni zastupnik. 384

Pravilnik o na~inu obele`avanja poljoprivrednih prehrambenih proizvoda dobijenih od GMO (Sl. list Srbije i Crne Gore, 6/03) propisuje na~in obele`avanja poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda dobijenih od GMO koji se stavljaju u promet. Odredbe ovog Pravilnika ne odnose se na proizvode dobijene upotrebom GMO, delova GMO ili u ~iji sastav ulaze GMO ili delovi GMO. Najva`nije je da postoji obaveza da se na svaki proizvod od GMO nazna~i " ". Obele`avanje se odnosi na proizvod koji sadr`i vi{e od 0,9% GMO i primesa poreklom od GMO. Za seme su nivoi prisustva GMO-a razli~iti i variraju od dr`ave do dr`ave (Milo{evi}, 2005a). Standardizacija i validacija metoda za detekciju GMO U cilju standardizacije i validacije GMO metoda (za identifikaciju i kvantifikaciju) Evropski komitet za standardizaciju (CEN, Belgija), Francusko udru`enju za standardizaciju (AFNOR, Francuska), Me unarodna organizacija za standardizaciju (ISO, [vajcarska), ISTA ([vajcarska) i dr. su pokrenule inicijative na tom planu. O~ekuje se da }e se analiti~ke metode za GMO uskoro harmonizovati na me unarodnom nivou. Paralelno se sprovode proficiency testovi da bi se pokazalo koje od metoda su pogodne ili manje pogodne u GMO testiranju. Radna grupa u tehni~kom komitetu CEN/TC radi na stvaranju protokola uzorkovanja za GMO testove (Nikoli}, 2005). Marta 2004. godine CEN je publikovao standard EN ISO 21572: 2004, koji se odnosi na proteinski metod za detekciju GMO. U Nacionalnoj laboratoriji za ispitivanje semena je u poslednjih par godina analizirano nekoliko hiljada uzoraka na prisustvo genetske modifikovanosti. Uspostavljena je kvalitativna metoda, ~ija je osetljivost 0,1% GMO (1 GM seme u 1000 semena) u uzorku, (Nikoli} i sar., 2000), i metoda kvantitativnog odre ivanja genetske modifikovanosti (Real Time) (Milo{evi} i sar., 2005b). Polja Vojvodine - bez genetski modifikovanih useva U na{oj zemlji je, tokom poslednjih godina, registrovano gajenje genetski modifikovane soje. Zbog toga su 2003. i 2004. godine pod pokroviteljstvom Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu, {umarstvo i vodoprivredu pokrenute akcije pronala`enja i uni{tavanja genetski modifikovane soje na poljima Vojvodine. Osoblje Nacionalne laboratorije za ispitivanje semena je bilo uklju~eno u pregled i uzorkovanje soje na poljima, kao i analizu uzoraka na prisustvo genetske modifikacije PCR testom (Slika 1). Tokom 2003. godine kontrolisani su atari u op{tinama Novi Sad, Temerin, @abalj, Ba~ki Petrovac, Ba~ka Palanka, Ba~, Od`aci, Titel, Zrenjanin, Plandi{te, [id, Sremska Mitrovica, Ruma, Indjija i Stara Pazova. Genetski modifikovana soja pronadjena je na 68 parcela u atarima op{tina @abalj, Temerin, Novi Sad, [id, Sremska Mitrovica, Ruma, Indjija, Pe}inci i Plandi{te ukupne povr{ine oko hiljadu hektara. Najve}i broj parcela je pronadjen u ataru Ka}a i teritoriji [idske op{tine (po 15 parcela) (Ta{ki i sar., 2005). 385

U 2004. godini akciji su se pridru`ili Sojaprotein- Be~ej; SGS- Beograd i Dijamant-Zrenjanin, te je sprovedena sveobuhvatnija akcija pronala`enja GM soje. Nacionalna laboratorija je kontrolisala atare na teritoriji Srema i op{tina Novi Sad, @abalj, Temerin, Ba~ka Palanka, Vrbas i Titel. Genetski modifikovana soja je pronadjena na 20 parcela u atarima op{tina Novi Sad, @abalj i Sremska Mitrovica (Slika 3.) ukupne povr{ine oko 70 ha (Ta{ki i sar., 2005). Uo~eno je zna~ajno smanjenje povr{ina zasejanih genetski modifikovanom sojom u 2004. godini u odnosu na 2003. godinu, {to ukazuje da je akcija imala pozitivne efekte na poljoprivredne proizvo a~e. U 2005. godini kontrolu useva soje je nastavilo Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i {umarstvo Republike Srbije. Monitoring prehrambenih proizvoda na GMO Kakvo je stanje u smislu prisustva GMO, kada su prehrambeni proizvodi u pitanju, koji u krajnjem odlu~uju o jednom segmentu kvaliteta na{eg `ivota? Na ovo pitanje poku{ali smo da damo odgovor testiraju}i proizvode slu~ajnim izborom uzetih iz prodavnica "zdrave hrane". Uprava grada Novog Sada, Sekretarijat za urbanizam, stambene poslove i za{titu `ivotne okoline je u okviru programa za za{titu `ivotne sredine finansirala dva projekta monitoringa prehrambenih proizvoda: "Novi Sad - grad bez GMO-a" (2003. godina) i "Zdravstvena ispravnost namirnica na zelenim pijacama grada Novog Sada" u 2004. godini, podprojekat: "Provera rezidua genetski modifikovanih organizama". Oba projekta su predlo`ena od strane Nacionalne laboratorije za ispitivanje semena, Novi Sad. Analizirani uzorci prehrambenih proizvoda su uzeti na teritoriji op{tine Novi Sad po metodi slu~ajnog uzorka. Uzorci su adekvatnim metodama pripremljeni za analizu, a zatim je iz njih izolovana DNK. Sve analize su ra ene metodom PCR. Kako se, u priznatim GM biljnim vrstama, une{eni gen naj~e{}e nalazi pod regulacijom 35S promotora i NOS terminatora u analizi su kori{}eni prajmeri za njihovu detekciju (Pietsch i sar., 1997). 386

U analiziranim proizvodima od soje i kukuruza nije na en proizvod koji bi trebalo da bude obele`en, odnosno koji sadr`i vi{e od 0,9% GMO. U okviru podprojekta: "Provera rezidua genetski modifikovanih organizama", u 2004. godini, testirano je 100 uzoraka de~ije hrane, kao {to su: de~je mleko (Nan 1, Bebelac 2, Aptamil 1, Humana 1); de~je ka{ice (Nestle, Bebelac, HIPP, Juvitana); de~ja hrana (^okolino, Juvitana, Frutek, Frutolino, Ri`olino, Keksolino, Beby King, Medolino). U analiziranim uzorcima nisu prona ene genetske modifikacije. Polaze}i od ~injenice da bi se na na{em gradskom tr`i{tu mogli pojaviti proizvodi od GMO, u decembru 2005. godine, analizirani su mesni prehrambeni proizvodi. Uzorkovano je 50 proizvoda (salame, vir{le, pa{tete) od razli~itih proizvo a~a po metodi slu~ajnog uzorka. Akcenat je stavljen na proizvode koji sadr`e prera evine soje i kukuruza. Analizirani uzorci su bili negativni, odnosno sadr`ali su manje od 0,9% genetske modifikacije. Krajnji cilj ovih istra`ivanja je stvaranje baze podataka o proizvodima koji sadr`e GMO, kao obave{tenje potro{a~ima, posebno onim koji su skloni alergijama, jer su ~esto proteini, koji su poznati kao izaziva~i alergijskih promena, uneti u neki proizvod bez naznake i predstavljaju potencijalnu opasnost za one koji ih konzumiraju. U cilju za{tite potro{a~a i brige o kvalitetu hrane koji oni konzumiraju, rad na stvaranju baze podataka bi trebalo nastaviti i tako se uklju~iti u trendove koji vladaju u EU (Nikoli} i sar., 2005). Obzirom na mali broj analiziranih uzoraka dobijene rezultate smatramo preliminarnim i o~ekujemo da }e se u cilju za{tite potro{a~a i brige o kvalitetu hrane koji oni konzumiraju, ova istra`ivanja nastaviti i tako uklju~iti u trendove koji vladaju u EU. ZAKLJU^AK Nacionalna laboratorija je aktivno u~estvovala u projektima monitoringa genetski modifikovanih organizama koje su finansirali Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i {umarstvo i Uprava grada Novog Sada. U toku 2003/04 je izvr{en pregled polja pod sojom u Vojvodini, uzorkovanje i analiza na prisustvo genetske modifikacije. U okviru tri projekta testirani su prehrambeni proizvodi (hrana za bebe, mesne prera evine, prera evine od soje i kukuruza). Ovim je zapo~eto stvaranje baze podataka o proizvodima koji sadr`e GMO. Nadamo se }e se rad na monitoringu nastaviti, odnosno da }e se pored dr`avnih institucija uklju~iti i distributeri prehrambenih proizvoda i tako pokazati da brinu o svojim potro{a~ima. ZAHVALNICA Projekti monitoringa genetski modifikovanih organizama su finansirali Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i {umarstvo i Uprava grada Novog Sada. 387

LITERATURA Ewen, S.W., Pusztai, A (1999): Effect of diets containing genetically modified potatoes expressing lectin on rat small intestine, Lancet 1999 Oct 16; 354 (9187):1353-4. James, C. Global status of commercialized transgenic crops 2004, ISAAA. Milo{evi} Mirjana (2005)a: Op{te semenarstvo, poglavlje u knjizi Semenarstvo, vol.1, st. 58-67. Milo{evi} M., Zlokolica M., Ta{ki K. (2005)b: Determination of genetically modified organisms. Book of Proceedings PSU-UNS International Conference on Energy and enviroment (ICEE), Novi Sad, Serbia and Montenegro, 19th -21th May, T10-1.3.p 1-5. Nikoli}, Zorica, Milo{evi}, Mirjana, Ta{ki, Ksenija., Vujakovi}, Milka, Zlokolica, Marija (2005): Monitoring prehrambenih proizvoda na prisustvo genetske modifikacije, Poljoprivreda RS kao sastavni dio evropskih integracionih procesa, Jahorina, 28-31. mart, Zbornik sa`etaka, st. 132. Nikoli} Zorica (2005): Biotehnologija semena, poglavlje u knjizi Semenarstvo, vol.1, st. 221-242. Nikoli}, Zorica, Milo{evi}, Mirjana, Zlokolica, Marija, Bale{evi}-Tubi}, Svetlana, Vujakovi}, Milka (2000): Identifikacija genetski modifikovanih organizama i proizvoda. Zbornik radova, XXXIV Seminar agronoma, 213-220. Pietsch, K., Waiblinger, Brodmann, P., Wurz, A. (1997): Detection of the CAMV 35S promoter and NOS terminator by means of polymerase chain reaction (PCR). Pravilnik o ograni~enoj upotrebi geneti~ki modifikovanih organizama (Sl.list SRJ 62/02). Pravilnik o uvo enju u proizvodnju geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama (Sl.list SRJ 62/02). Pravilnik o stavljanju u promet geneti~ki modifikovanih organizama i proizvoda od geneti~ki modifikovanih organizama (SL.list SRJ 62/02). Pravilnik o na~inu obele`avanja poljoprivrednih prehrambenih proizvoda dobijenih od GMO (Sl. list Srbije i Crne Gore, 6/03). Zakon o geneti~ki modifikovanim organizmima (Sl. List SRJ 21/01). Ta{ki, Ksenija, Milo{evi}, Mirjana, Vujakovi}, Milka, Nikoli}, Zorica (2005): Polja Vojvodine - bez geneti~ki modifikovanih useva, Arhiv za poljoprivredne nauke, vol. 66, 209-214. Uzogara, Stella (2000): The impact of genetic modification of human foods in the 21st century: A review, Biotechnology Advances 18, 179-206. 388

MONITORING OF GENETICALLY MODIFIED ORGANISMS Nikoli}, Zorica, Milo{evi}, Mirjana, Ta{ki-Ajdukovi}, Ksenija, Vujakovi}, Milka National Laboratory for Seed Testing, Novi Sad SUMMARY Those who support technology of genetic engeneering sees it as a solution for great number of problems relating to food production. The greatest concern relates to safety of such food, possible negative influence on environment and human health. Prescribed terms for limited use, production and marketing of GMO and GMO products in our country are harmonized with the Law regulative in EU. National laboratory for seed testing and some of govermental institutions have implemented several projects on monitoring the presence of genetically modified soybean on Vojvodina fields, and in food products. Observation of soybean fileds in Vojvodina, sampling and analyses of the presence of genetic modification were done during 2003-2004. Other two projects encompassed testing of food products (baby food, meat products, soybean and maize products). This initiated creation of data base on products containing GMO. We hope that the work on monitoring will continue i.e. that besides goverment institutions, distributors of food products will also be included and become more concerned about the safety of their customers. KAY WORDS: domestic legislative, food, genetically modified organisms, monitoring, soybean 389