PRISTUP IZVORIMA NAUČNIH NIH INFORMACIJA IZ OBLASTI ORGANSKE HEMIJE Objavljena otkrića, saznanja i rezultati naučnih i stručnih istraživanja iz oblasti hemije predstavljaju hemijsku literaturu koja pruža značajne informacije o poznatim organskim jedinjenjima. 1
Zbog velike obimnosti hemijske literature pronalaženje odreñenih informacija nije nimalo jednostavno i zahteva veštinu snalaženja do koje se dolazi prethodnim upoznavanjem sa postupkom pretraživanja literature. Radi lakšeg i bržeg dobijanja željenih podataka celokupna hemijska literatura je klasifikovana u nekoliko klasa: primarna literatura obuhvata publikovane, originalne članke autora, tj. rezultate njihovog istraživa ivačkog rada (časopisi); sekundarna literatura sadrži informacije koje se u skraćenom obliku izvode iz originalnih članaka primarne literature (referentna( dela izvodi); tercijarna literatura monografska i pregledna literatura (časopisi i serijske knjige koje sadrže pregledne, monografske i revijske članke iz Organske hemije 2
opšta pregledna literatura knjige i serije (referentna dela) od opšteg značaja aja za Organsku hemiju priručnici nici, katalozi i atlasi sadrže osnovne podatke i informacije o organskim jedinjenjima (fizičke osobine ili spektroskopski podaci) udžbenici iz Organske hemije Primarna literatura hemijski časopisi periodične publikacije patentna literatura zbornici radova sa naučnih nih skupova zbirke radova naučnih nih ustanova doktorski, magistarski i diplomski radovi tehnički časopisi preduzeća a itd. 3
Rezultati originalnih istraživa ivačkih radova naučnici nici objavljuju u naučnim nim i stručnim časopisima u vidu: naučnog nog članka (Paper) beleške (Note) prethodnog kratkog saopštenja (Communication, Letter). Naučni članak (Paper)) se sastoji od: kratkog izvoda (rezimea) originalnog rada koji se nalazi ili na početku ili na kraju članka kratkog uvoda u rad diskusije eksperimentalnih rezultata eksperimentalnog dela rada koji obuhvata detaljan opis istraživanja ivanja, postupak dobijanja nekog jedinjenja, njegove fizičke i hemijske karakteristike kao i spektroskopske podatke. 4
Beleška (Note)) se takoñe koristi za objavljivanje rezultata rada. Od naučnog nog članka se razlikuje po dužini. Ona ne sadrži i izvod rada. Prethodno kratko saopštenje (Communication, Letter) je publikacija rezultata rada bez rezimea i eksperimentalnih podataka.. Ono prethodi originalnom hemijskom članku kao konačnoj noj publikaciji rezultata istraživanja. ivanja. Patentna literatura Da bi se zaštitilo pravo svojine nad izumom koji može e biti postupak za dobijanje jedinjenja, nepoznatog u literaturi,, ili pak nad novim postupkom za dobijanje jedinjenja koje je u literaturi poznato,, autor svoj izum patentira. Domaći patenti se publikuju u Patentnom Glasniku (u SAD je odgovoran U. S. Patent Office,, u Nemačkoj Friedländer nder). 5
Zbornici radova sa naučnih nih skupova U ovim zbornicima knjigama sinopsisa obuhvaćeni su publikovani izvodi radova koji su saopšteni na naučnim nim skupovima (kongresima, simpozijumima i savetovanjima). Zbirke radova naučnih nih ustanova U zbirkama su date informacije o rezultatu rada članova ustanova npr. Zbornik radova IHTM (Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju). 6
Doktorski, magistarski i diplomski radovi Predstavljaju značajan ajan doprinos primarnoj literaturi. Tehnički časopisi preduzeća Sa ciljem bliže e informacije o svojim proizvodima pojedine hemijske industrije izdaju periodično publikacije, kao npr.: Ciba Geigy Journal od 1957. godine, BASF (Badische Anilinische Soda Fabrik) Review od 1951. godine. 7
Gotovo svi originalni radovi se nalaze u hemijskim časopisima i patentnoj literaturi. U našoj zemlji izlazi naučni ni časopis Journal of the Serbian Chemical Society (J. Serb. Chem. Soc.) koji izdaje Srpsko hemijsko društvo na engleskom jeziku od 1985. godine. Ranije publikacije na srpskohrvatskom jeziku izlazile su u istom časopisu tada pod nazivom Glasnik hemijskog društva (Bulletin de la Societe Chimique Beograd). 8
9
Sekundarna literatura (referentna dela izvodi) Chemical Abstracts (CA) Beilsteins ins Handbuch der Organischen Chemie (B) Реферативный журнал Химия (RŽHim) Science Citation Index (SCI) Chemical Abstracts (CA) Publikacija na engleskom jeziku - sadrži hemijske izvode svih naučnih nih radova i knjiga publikovanih u odreñenom vremenskom periodu. 10
Izdavač: : Američko hemijsko društvo. Izlazi počev od 1907. godine: jednom mesečno do 1962. dva puta mesečno od 1962. do 1967. četiri puta mesečno od 1967. Godišnje (od 1965.) se pojavljuje u dva toma, a svaki tom sadrži 26 nedeljnih svezaka. Svaki izvod u CA sadrži: broj izvoda naslov rada (kao u originalnom radu) ime autora adresu autora skraćeni naziv časopisa u kome je originalan rad publikovan godinu, volumen i stranu odgovarajućeg časopisa jezik na kome je napisan originalan rad kratak opis rezultata 11
12
Svaki tom sadrži i sledeće e indekse (registre): Indeks formula (Formula Index) ) (po bruto formulama) Autor indeks (Autor Index) ) (po imenima autora) Indeks hemijskih jedinjenja (Chemical Substance Index) Opšti predmetni indeks (General Subject Index) ) (prema opštem predmetu) Patentni indeks (Patent Index) 13
Svake pete godine (ranije svake desete) pojavljuje se Zajednički indeks (Collective Index) ) koji obuhvata indekse prethodnih 10 polugodišnjih tomova. Svaki zajednički indeks sadrži Vodič kroz indeks (Index Guide). U poslednjih dvadesetak godina podaci iz Chemical Abstracts-a a unose se u CAS (Chemical Abstracts Service) ) bazu podataka i pomoću u kompjutera, koristeći CAS ONLINE Service, mogu se brzo dobiti traženi podaci i informacije. 14
SciFinder Scholar desktop softver aplikacija ( (desktop software application) ) za Windows ili Macintosh platfotmu, koja omogućava pretraživanje CAS baze podataka, koristeći i različite ite kriterijume (npr. ime autora, oblast istraživanja, ivanja, hemijska struktura) kao i sortiranje i analizu rezultata pretraživanja. Isključivo za akademske institucije. Beilsteins ins Handbuch der Organischen Chemie (B) Najstarija enciklopedija ugljenikovih hemijskih jedinjenja, štampana u Nemačkoj koj. Smatra se da Bajlštajn obuhvata literaturu koja se odnosi na oko četiri miliona organskih jedinjenja koja su u njemu, rasporeñena po sistemu da se na jednom mestu nalaze sve informacije o nekom jedinjenju, objavljene u literaturi u odreñenom vremenskom periodu. 15
Za svako jedinjenje opisano u Bajlštajnu pod sistemskim brojem (Sistemnummer), dato je: naziv (jedan ili više) molekulska formula (kompozicija( kompozicija) strukturna formula (konstitucija( konstitucija) konfiguracija (D, L) ) (eventualno( eventualno) nalaženje u prirodi nastajanje pri hemijskim reakcijama (Bildung, označen sa B) metode dobijanja (Darstellung, označen sa Darst.) fizička i hemijska svojstva strukturni i energetski parametri Iza svake informacije o organskom hemijskom jedinjenju dati su navodi (reference) za originalnu literaturu u kojoj je podatak nañen (nazivi časopisa su dati u skraćenom obliku,, a legenda značenja istih na početku svake sveske). 16
Prva tri izdanja je priredio profesor Fridrih Konrad Bajlštajn (Friedrich Konrad Beilstein), a četvrto, Nemačko hemijsko društvo tvo.. Pored glavnog izdanja (Hauptwerk) obuhvata još četiri dopunska izdanja (Ergänzungswerk) Tabela 1. Klasifikacija izdanja Bajlštajna na osnovu vremenskog perioda čiju literaturu obuhvataju Izdanje Skraćenica Vremenski period glavno H do kraja 1909 I dopunsko EI 1910 1919 II dopunsko EII 1920 1929 III dopunsko EIII 1930 1949 IV dopunsko EIV 1950 1959 17
Svako od izdanja izašlo je u po 27 svezaka (Band), a podaci o svakom od organskih jedinjenja poznate strukture dati su u jednom od tri osnovna odeljka u svim izdanjima Bajlštajna uvek pod ISTIM SISTEMSKIM BROJEM i uvek u SVESCI ISTOG REDNOG BROJA. Tabela 2. Klasifikacija organskih jedinjenja u svim izdanjima Bajlštajnovog priručnika Jedinjenja Aciklična Izociklična Heterociklična O 1 O 2 O 3 N 1 N 2 N 3 N 4 NO Broj sveske 1 4 5 16 17 18 19 20 22 23 25 26 27 Sistemski broj 1 449 450 2359 2360 4720 18
XXVIII sveska u prvom kolu II dopunskog izdanja (EII), podeljena u dva dela, predstavlja zbirni generalni predmetni registar (General Sachregister) ) u kome su sva jedinjenja, opisana u H, EI i EII Bajlštajna poreñana po nazivima abecednim redom. XXIX sveska EII, izašla u tri dela (prvi deo C1 C11, C11, drugi C12 C17 C17 i treći C18 C30), je zbirni registar formula (General Formelregister) koji registruje jedinjenja iz H, EI i EII. 19
Ostala sekundarna literatura Chemisches Zentralblatt (Chem. Zbl.) (1830. 1969.) 1969.) izlazio je na nemačkom jeziku. Реферативный журнал Химия (RŽHim) izlazi na ruskom jeziku od 1960. god. Science Citation Index (SCI) Indeks naučne ne citiranosti izlazi od 1961. god. NAČIN KORIŠĆENJA SEKUNDARNE LITERATURE Napisati molekulsku formulu i bruto formulu jedinjenja u kojoj se prvo stavljaju C i H atomi, a zatim atomi ostalih elemenata po abecednom redu. Dati odgovarajući i naziv po IUPAC nomenklaturi kao i naziv na nemačkom jeziku. 20
Beilsteins ins Handbuch der Organischen Chemie XXVIII sveska u prvom kolu II dopunskog izdanja (EII) zbirni generalni predmetni registar (General Sachregister) ) u kome su sva jedinjenja, opisana u H, EI i EII Bajlštajna poreñana po nazivima abecednim redom. XXIX sveska EII zbirni registar formula (General Formelregister) koji registruje jedinjenja iz H, EI i EII. Za kasniji period (1930 1960. 1960. god.) treba uzeti isti broj sveske i pronaći jedinjenje pod istim sistematskim brojem u trećem em (EIII) i četvrtom dopunskom izdanju (EIV) ili u registru formula na kraju odgovarajućih svezaka. Za nalaženje podataka o načinu dobijanja od značaja aja su odeljci pod B (Bildung)) i D (Darstellung)) u kojima se ukratko navode uputstva za sintezu izmeñu kojih se odabere postupak koji je jednostavniji, ekonomičniji niji, sa većim prinosom, iz novije literature itd. 21
Navedena referenca prezime autora, skraćeni naziv časopisa, broj sveske, strana i godina se prepiše e i pristupi se iznalaženju originalnog članka u primarnoj literaturi. Ukoliko se u Bajlštajnu ne nañu nikakvi podaci, znači da traženo jedinjenje nije bilo poznato do 1960. god. Dalji pregled literature se usmerava na referentni časopis Chemical Abstracts. Primer 1. Sinteza γ-fenilbuterne kiseline (C 6 H 5 CH 2 CH 2 CH 2 COOH, molekulskа formulа C 10 H 12 O 2 ) XXIX sveska II dopunskog izdanja (EII) traženom jedinjenju odgovara referenca 9, 539, I 211, II 354,, u kojoj: 9 označava ava broj sveske ( (Band) 539 označava ava broj strane u glavnom izdanju (H) na ovoj strani nalazi se i sistematski broj jedinjenja 943 pod kojim se javlja i u ostalim dopunskim izdanjima I 211 označava ava broj strane u I dopunskom izdanju (EI) II 354 označava ava broj strane u II dopunskom izdanju (EII) 22
23
Na osnovu broja sveske 9 i sistematskog broja 943: 9 sveska III dopunskog izdanja (EIII), pod sistematskim brojem 943 (nañen je na 539 strani u glavnom izdanju (H)), ), na strani 2451 nalaze se dodatne informacije o traženom jedinjenju 9 sveska IV dopunskog izdanja (EIV), pod sistematskim brojem 943 (nañen je na 539 strani u glavnom izdanju (H)), ), na strani 2456 nalaze se dodatne informacije o traženom jedinjenju 24
Chemical Abstracts Formula indeks koristeći zajedničke indekse (Collective Index) ) ako postoje, a ako ne postoje sistematski se pregledaju pojedinačni ni indeksi formula (Formula Index) ) za svaki tom. Da bi se dobilo korektno ime, uvek treba pogledati u vodič kroz indeks (Index Guide), koga sadrži i svaki zajednički indeks ( (Collective Index). Ne postoji pravilo odakle, odnosno od kog toma, treba početi pretraživanje, to je stvar intuicije. Kada se pronañe jedinjenje u formula indeksu, tu su navedeni podaci, odgovarajuća a strana i tom,, gde se nalazi traženi izvod koji u nekoliko redova daje sadržaj aj članka koji se odnosi na traženo jedinjenje, naziv časopisa, broj strane i godinu kada je članak izašao ao. 25
Ako podaci i informacije o traženom jedinjenju, koji se nalaze u izvodu, nisu dovoljni, tada se pregleda originalna literatura od koje je izvod sačinjen. Da bi bili sigurni u informaciju, može e se pogledati još nekoliko originalnih referenci koje opisuju traženo jedinjenje. Podaci koji se nalaze u izvodu su kratki čak i oskudni, tako da se na osnovu njih ne može izvršiti iti sinteza traženog jedinjenja. Za izvoñenje eksperimenata koriste se uputstva iz originalnog članka u literaturi. Biblioteka TMF-a PC Studentska čitaonica CA CA RF H Profesorska čitaonica Spisak časopisa Beilstein Ulaz Časopisi do 1975 26
On-line pretraživanje SciFinder Scholar www.cas.org/products/sfacad/index.html Science Direct www.sciencedirect.com Espacenet ep.espacenet.com Kobson kobson.nb.rs 27