XIII Telekomunikacioni forum TELFOR 2005, Beograd, Sava Centar, 22.-24.11.2005.g. KA NOVOJ GENERACIJI TIS-A Radovan Cvetković Telekom Srbija a.d., Beograd, Takovska 2 I UVOD Veoma brz rast potreba korisnika usluga, raznovrsnost novih servisa koje treba da pruža jedan servis provajder i nove informacione i telekomunikacione tehnologije, zahtevaju velike promene u poslovanju (promena poslovnog modela) i velike promene u razvoju IS koji treba da automatizuje taj novi model poslovanja. Novi modeli poslovanja treba da se razvijaju kroz složene i sveobuhvatne elektronske komunikacije sa svim vrstama partnera (e_poslovanje), a novi pristup razvoju IS treba da se zasniva na servisno orijentisanoj arhitekturi (Service Oriented Architecture SOA), na korišćenju gotovih softverskih proizvoda i servisa koje pružaju druge kompanije ili samostalni proizvođači softvera. Razvoj distribuiranog IS-a se danas svodi na integraciju već razvijenog sopstvenog softvera, novih gotovih softverskih komponenti i udaljenih softverskih servisa. Pored toga menja se uloga i pozicija IS u odnosu na sveukupan sistem telekomunikacija. Potpuna automatizacija end-to-end procesa koji prolazi kroz razne upravljačke zone kao na primer: kontakt centar, korisnički servis, administrativna radna mesta, tehnička radna mesta, centrale i druge uređaje, zahteva ozbiljnu integraciju IS i Telekomunikacionog sistema. Pored toga jedan end-to-end proces koji je do sada izvođen unutar jednog operatora će se u pojedinim delovima obavljati i od strane drugih kompanija, odnosno sve više će se u budućnosti nuditi Co-branded servisi (zajednički servis više operatora i proizvođača). U ovom radu se daje opis TIS-a, telekomunikacionog informacionog sistema kompanije Telekoma Srbija, koji je razvijen i uveden u eksploataciju sopstvenim snagama. U drugom delu rada se daje vizija i istovremena inicijativa kako postojeći TIS integrisati sa sistemom telekomunikacija i kako ga dalje razvijati i implementirati i dovesti u stanje da može da zadovolji prethodno postavljene ciljeve razvoja telekomunikacionih sistema. II TIS TELEKOMUNIKACIONI INFORMACIONI SISTEM Telekomunikacioni informacioni sistem TIS je veoma složen informacioni sistem, koji automatizuje: tehničke, komercijalne, finansijske i administrativne procese kompanije Telekom «Srbija» [3]. Izgrađen je kroz sopstveni razvoj, na osnovu prethodnih znanja i iskustava u razvoju informacionih sistema tog tipa, uz primenu najnovijih informacionih tehnologija, kao i najnovijih metodoloških pristupa u razvoju informacionih sistema. Napravljen je u skladu sa svetskim trendovima razvoja savremenih informacionih sistema u telekomunikacionim kompanijama. Sastoji iz sledećih informacionih podsistema: 1. Workflow Management System 2. Evidentiranje telekomunikacionih kapaciteta 3. Vođenje tarifa (cenovnik) 4. Prodaja telekomunikacionih usluga i proizvoda 5. Održavanje telekomunikacionih kapaciteta 6. Mediation komunikacija sa centralama 7. Rating tarifiranje razgovora i usluga 8. Billing - Fakturisanje ostvarenih usluga i proizvoda 9. Vođenje potraživanja korisnika usluga 10. Elektronski platni promet 11. Reklamacije korisnika usluga 12. Opominjanje korisnika usluga za neplaćene račune 13. Privremena isključenja 14. Tužbe za naplaćene račune Workflow Management System Ovaj podsistem omogućava jedinstveno upravljanje svim poslovima koji se odvijaju u kompaniji [1,2]. On čini jezgro celokupnog informacionog sistema, odnosno njegovu logičku infrastrukturu. Ostali informacioni podsistemi (2-14) formiraju se oko jezgra informacionog sistema i omogućavaju obavljanje specifičnih poslova. Oni sa jezgrom IS komuniciraju preko dva tipa interfejsa: 1) akcija, specifičnih softverskih funkcija koje su sastavni deo informacionih podsistema, 2) operacija nad zadacima i poslovima koje su deo sistema za upravljanje poslovima. Izvršilac zadatka, posla, komunicira sa informacionim sistemom preko standardne radne liste. Ovaj podsistem spada u klasu takozvanih «workflow» operativnih sistema (meta sistem). Njegove osnovne funkcije su: Definisanje svih pravila u vezi upravljanja poslovima; Priprema za izvršavanje poslova; Izvršavanje poslova; Nadgledanje (kontrola) izvršavanja poslova. Evidentiranje telekomunikacionih kapaciteta Podsistem omogućava evidentiranje podataka o osnovnim elementima telekomunikacione mreže: Organizacija telekomunikacione mreže: Hijerarhija centrala, Javna numeracija, Centrale: Tipovi centrala, Centrale - osnovne karakteristike, Numeracija centrala, Fizički opsezi i priključci (EQN, NE,...), Tipovi priključka i statusi, Grupe priključaka (Dvojnički parovi, PBX serije, ISDN- PRI grupa, ISDN-BRI grupa, E1 grupa itd.), Razdelnici: Razdelnici osnovne karakteristike, Veza Razdelnik Centrala, Vertikalna strana razdelnika (rebra, pozicije), Horizontalna strana razdelnika (reglete, pozicije),
Transportna mreža: Relacije između razdelnika, Trase na relacijama, Spojni kablovi sa razbrajanjem, Spojne parice, Kablovske tehnologije (bakarni, koaksijalni, optički, itd.), Pristupna mreža: Kruta mreža, Elastična mreža, Pristupni (pretplatnički) kablovi (opšte karakteristike, razbrajanje kablova, izvodi, razbrajanje izvoda, tipovi izvoda, pretplatničke parice), Distributivna mreža, Prenosni sistemi: FM uređaji, PCM uređaji, Koncentratori, Kapaciteti i tipovi uređaja, Kanali sa uređaja, Korišćeni fizički vodovi po kojima rade uređaji, Vođenje tarifa (cenovnik) Podsistem obuhvata: Definisanje usluga i proizvoda: osnovni elementi, tip, status, jedinice mere, cene, porezi, popusti, itd.; Klasifikaciju usluga i proizvoda po raznim kriterijumima; Pripremu cenovnika; Usvajanje cenovnika; Vođenje istorije cena; Izdavanje cenovnika. Prodaja telekomunikacionih usluga i proizvoda Podsistem Prodaja telekomunikacionih usluga i proizvoda je najsloženiji podsistem i obuhvata sledeće procese: Vođenje osnovnih podataka o korisnicima usluga (biznis, rezidencijalni, mala preduzeća, itd.): osnovni registarski podaci, adresni podaci, zbirni računi, imenik, itd., Vođenje podataka o svim linijama korisnika usluga i uopšte o svim resursima za prodaju: fiksne telefonske linije, teleksi, zakupljeni vodovi, ISDN PRI linije, ISDN BRI linije, E1 pristup, PBX serije, Frame relay veze, X.25, X.28, N x 64 priključci, Internet provajderi, Aparati i priključna oprema, itd., Vođenje svih tehničkih podataka o korisničkim linijama: broj priključka, fizička pozicija u centrali, horizontalna pozicija u razdelniku, pretplatnička parica, spojna parica (mesna, međumesna, međunarodna), kanal uređaja, itd.. Životni ciklus prodaje telekomunikacionih usluga obuhvata: Prijem zahteva za sve vrste usluga i proizvoda: Novi priključak, Seoba, Demontiranje iz različitih razloga, Posebne usluge, Proizvodi, Administrativni zahtevi, itd., Nalaženje tehničkih rešenja: (Fizička pozicija u centrali, Horizontalna pozicija u razdelniku, Pretplatnička parica, Spojna parica mesna, Spojna parica međumesna, Kanal), Ugradnja uređaja za proširenje mreže, Grupno prebacivanje mreže (prenumeracija, proširivanje mreže), Određivanje broja, posebnih usluga (konačno rešenje, negativno rešenje) Realizacija svih administrativnih promena (promena naziva, adrese, kategorije, načina plaćanja, itd.), Realizacija izrade svih predračuna, obaveštavanja, ugovaranja, Automatsko izdavanje radnih naloga za uspostavljanje ili demontiranje linija pomoću Workflow sistema, Realizacija svih radnih naloga u centrali, Realizacija svih radnih naloga u razdelniku, Realizacija svih radnih naloga na terenu (vazdušna mreža, uređaji), Automatska priprema za fakturisanje pomoću Workflow sistema i izvršenih radnih naloga. Održavanje telekomunikacionih kapaciteta Podsistem Održavanje telekomunikacionih kapaciteta bazira se na dobro evidentiranim telekomunikacionim kapacitetima i linijama i na dobro predefinisanom procesu rada (Workflow sistemu). Sve to omogućava definisanje standardnih tipova radnih mesta, i automatsku komunikaciju učesnika u procesu otklanjanja smetnji. Postoje sledeća tipska radna mesta (životni ciklus otklanjanja smetnji): Prijem smetnji svih vrsta; Selektivno ispitivanje; Ograničavanje; Lokalizacija; Otklanjanje: U centrali, Razdelniku, Kablovskoj mreži, Vazdušnoj mreži, Uređajima (PCM, FM, itd.); Završno ispitivanje. MEDIATION Podsistem obuhvata: Definisanje svih tipova centrala i uređaja, Definisanje izlaznih tipova zapisa sa centrale - za stanja brojača, Definisanje izlaznih tipova zapisa sa centrale za specifikaciju razgovora, Definisanje izlaznih tipova zapisa sa uređaja (rutera...), Rešavanje problema formiranja zapisa na klasičnim centralama, Primena postojećih ili izrada novih procedura za unificiranje zapisa o stanjima brojača, Primena postojećih ili izrada novih procedura za unificiranje zapisa o specifikacijama razgovora, Primena procedura za kontrolu ispravnosti stanja brojača i specifikacija razgovora, Rešavanje nekorektnih zapisa, Komunikacija sa centralama uređajima (prosleđivanje i prihvat komandi), RATING tarifiranje razgovora i usluga Podsistem obuhvata: Razvrstavanje zapisa za tarifiranje po vrstama ostvarenih usluga (telefoniranje, prenos podataka, ostale usluge,...) i dužini trajanja, Tarifiranje zapisa kratko vreme trajanja veze, jedna tarifa, Tarifiranje mešovitih zapisa vreme trajanja, dve tarife, Tarifiranje zapisa o veoma dugim vezama više dana (iz prethodnog obračunskog perioda), Dodela zapisa korisniku usluga, Rešavanje problema nedodeljenih zapisa. BILLING - fakturisanje ostvarenih usluga i proizvoda Podsistem omogućava izradu konvergentne fakture, odnosno za jednog korisnika usluga postoji jedna faktura za sve njemu pružene usluge i prodate proizvode. Obuhvata sledeće procese:
Definisanje obračunskih celina i perioda obračuna, Formiranje evidencija za ostvarene usluge i prodate proizvode, Izrada obračuna za ostvarene usluge i prodate proizvode za svaku liniju (priključak), Uključivanje kamatnih iznosa u fakturu, Uključivanje korekcija u fakturu, Izrada zbirnih faktura za nivo zbirnog računa i korisnika usluga, Uključivanje avansa u fakturu, Uključivanje popusta u fakturu, Kontrolisanje izrade fakture u svim fazama, Izdavanje jedinstvene fakture, Storniranje izdate fakture, Korigovanje izdate fakture, Vođenje potraživanja korisnika usluga Podsistem Vođenje potraživanja korisnika usluga obuhvata: Definisanje pravila zaduživanja, razduživanja korisnika usluga, Definisanje pravila opominjanja i privremenog isključenja korisnika usluga, Zaduživanje korisnika usluga na osnovu izdate fakture, Storniranje zaduženja za storniranu fakturu, Korekcija zaduženja za korigovanu fakturu, Razduživanje korisnika usluga na osnovu uplata, Izračunavanje kamatnih iznosa, Formiranje avansa, Storniranje uplata, kamata, avansa, Evidentiranje korisnika usluga za opominjanje, Evidentiranje korisnika usluga za privremeno isključenje, Evidentiranje korisnika usluga za demontiranje i utuživanje, Elektronski platni promet Podsistem obezbeđuje komunikaciju između Telekoma i nosilaca platnog prometa (banaka, pošta). Obuhvata sledeće procese: Definisanje pravila eksternog i internog platnog prometa, Vođenje podataka o poslovnim partnerima (dobavljačima), Formiranje naloga za plaćanje (interni platni promet), Elektronsko plaćanje obaveza, Prijem i razrada izvoda o plaćenim obavezama, Prijem i razrada izvoda o uplatama korisnika usluga, Reklamacije korisnika usluga Podsistem Reklamacije korisnika usluga obuhvata: Definisanje pravila u vezi reklamacija, Prijem reklamacija korisnika usluga, Provera podataka o ostvarenim uslugama i prodatim proizvodima, Izrada radnih naloga tehničkim službama za proveru ispravnosti kapaciteta, Rešavanje reklamacije, Obaveštavanje korisnika usluga, Izdavanje naloga za korekciju fakture. Opominjanje korisnika usluga za neplaćene račune Podsistem za Opominjanje korisnika za neplaćene račune obuhvata: Definisanje kriterijuma za opominjanje; Formiranje liste korisnika usluga za opominjanje; Formiranje liste priključaka za opominjanje; Izrada radnih naloga za opominjanje; Izbor tehnologije za opominjanje; Opominjanje korisnika usluga; Praćenje efekata opominjanja. Privremena isključenja Podsistem privremena isključenja obuhvata: Definisanje kriterijuma za privremeno isključenje, Formiranje liste korisnika usluga za privremeno isključenje, Formiranje liste priključaka za privremeno isključenje, Izdavanje radnih naloga za privremeno isključenje, Revizija radnih naloga za privremeno isključenje, Realizacija privremenog isključenja, Izdavanje radnog naloga za ponovno uključenje, Formiranje stavke za naplatu ponovnog uključenja, Izdavanje radnog naloga za demontiranje i utuživanje korisnika usluga. Tužbe za neplaćene račune Podsistem privremena isključenja obuhvata: Definisanje kriterijuma za tuženje; Formiranje liste korisnika usluga za tuženje; Izdavanje radnog naloga za demontiranje priključaka; Formiranje predmeta za tuženje; Tuženje korisnika usluga; Praćenje predmeta (tužbe); Okončanje tužbe; Aktivnosti po okončanju tužbe.s TIS je transakcioni informacioni sistem koji omogućava automatizaciju osnovnog operativnog nivoa rada. Menadžerski informacioni sistem MIS predstavlja upravljački informacioni sistem koji omogućava menadžerima bilo kog nivoa (od generalnog direktora do vođa ekipa) nadgledanje i kontrolu operativnog nivoa rada, i dobijanje upravljačkih parametara preko kojih mogu da reaguju, otklanjaju uočene poremećaje i vode sistem ka stabilnom stanju. MIS predstavlja nadgradnju TIS-a («kapu nad TIS-om») čiji su izlazi sintetičke upravljačke informacije (biznis inteligencija) potrebne menadžerima za donošenje važnih odluka. Ceo sistem TIS/MIS je realizovan u najnovijim informacionim tehnologijama, kao višeslojna arhitektura sa centralnim delom, Workflow Management sistemom, jezgrom na koga se oslanjaju svi ostali podsistemi. Softver je projektovan primenom UML standarda (objektni razvoj) a softverske komponente su realizovane u Oracle Developer, Java, i MS okruženju. Pojedini slojevi sistema realizovani su na sledeći način: Za nivo servera baze podataka korišćen je operativni sistem Unix thru 64, Oracle 9i - Real Aplication Cluster (RAC) sistem za upravljanje bazom podataka, na
serverima koji se nalaze u Cluster režimu rada pod Load balance načinom prihvata zahteva od farme aplikacionih servera Aplikacioni serveri su implementirani kao farma HP servera gde se kao operativni sistemi koriste Windows Datacentar 2000, Windows 2000, i Oracle 10G, MS aplikacioni serveri koji u Load balance režimu primaju zahteve sa klijenata. Tanki klijenti su implementirani u Windows 2000 - Internet explorer okruženju. Uvođenjem TIS u eksploataciju na celoj teritoriji republike Srbije Telekom prvi put u svojoj istoriji (i u istoriji PTT-a u Srbiji uopšte) ima jedinstvenu bazu: centrala servisa i opreme na centralama, pristupne mreže, korisnika usluga, korisničkih linija sa svim pripadajućim tehničkim podacima, specifikacija razgovora, faktura i zaduženja korisnika usluga, uplata po fakturama itd.. Oko 7.000 ljudi u Telekomu svakoga dana koristi TIS za obavljanje svog posla. Oko 3.500 korisničkih zahteva za raznim servisima primi se dnevno preko TIS-a (mesečno oko 80.000), Oko 8.000 radnih naloga dnevno se emituje i realizuje preko TIS-a (mesečno oko 160.000). Oko 6.000.000 poslova i oko 20.000.000 zadataka uradi se godišnje preko TIS-a. TIS je omogućio automatizaciju rada u osnovnoj delatnosti kompanije Telekom «Srbija». Pored toga nametnuo je standardizaciju rada pri obavljanju raznorodnih poslova na celoj teritoriji preduzeća. Sopstvenim razvojem napravljen je veoma vredan sistem koji može da se po svom kvalitetu meri sa evropskim sistemima ovog tipa. Procenjuje se da ovakav sistem u svetu vredi i do 50.000.000 evra. II TELEMANAGEMENT FORUM NGOSS PROGRAM I TIS NGOSS (New Generetion Operation Support System) program koji razvija TeleManagement Forum i koji predstavlja skelet (framework) za razvoj i primenu «Operation and Businees Support Systems OSS/BSS» u telekomunikacionoj industriji [4]. Jedan od sonovnih ciljeva NGOSS je da ponudi jedinstveni skup alata za automotizaciju poslovnih procesa kompanijama koje pružaju telekomunikacione usluge. Elementi NGOSS su: Enhanced Telecom Operations Map (etom ) koji predstavlja opišti skelet za modelovanje poslovnih procesa u kompanijama koje pružaju telekomunikacione usluge i njihovim partnerima u telekominikacionoj industriji. U njemu se opisuju detaljno svi procesi koji podržavaju pružanje telekomunikacionih usluga. On se može posmatrati i kao okvir za specifikaciju zahteva za razvoj, nabavku ili korišćenje softverskih servisa nekog TIS-a. Shared Information/Data Model (SID) koji predstavlja model podataka sistema, odnosno definiše zajednički jezik ponuđača softvera i projektanta integrisanog TIS-a. Tehnološki neutralna arhitektura i Contract Interface. Da bi se uspešno integrisale komponente nezavisnih proizvođača neophodno je defiinisati zajedničku, tehnološki neutralnu arhitekturu. Ova arhitektura vodi nezavisne proizvođače da izgrađuju komponente koje će uspešno da funkcionišu u hetrerogenom distribuiranom okruženju. Contract Interface predstavlja tehnološki neutralan način specifikacije aplikacija, odnosno API (Application Program Interface) koji omogućava interakciju heterogenih komponenti. Testno okruženje koje omogućava proveru nekih komponenti sa etom, SID i Contract interface. Ciljevi razvoja telekomunikacionih sistema, koji su pomenuti u uvodnom delu ovog rada se realizuju preko preko specifičnih međunarodnih inicijativa i standarda telekomunikacionih asocijacija i preko oštih pristupa za razoj složenih distribuiranih sistema. Koristeći rezultate domen orijentisane NGOSS inicijative i MDA (Model Driven Architecture) opšteg pristupa razvoju softvera u Telekom Srbija se definiše metodološki pristup za postepenu transformaciju sadašnjeg TIS Telekoma Srbije u novu generaciju distribuiranih softverskih podsistema koja će imati servisno orjentisanu arhitekturu. Jedan od osnovih principa NGOSS, i servisno orjentisanih arhitektura uopšte, je i jasno odvajanje funkcija poslovnog sistema (odnosno pojedinih aplikacija informacionog sistema) od poslovnih procesa (skupa kolaborarajućih funkcija) preko kojih se realizuje neki postavljeni cilj sistema i omogućava savremeno upravljanje njegovim funkcionisanjem i razvojem. U sadašnjem TIS-u ovaj princip je u potpunosti zadovoljen, pa će to značajno olakšati njegovu transformaciju ka servisno orjentisanim arhitekturama. Pri tome će se korisiti i neke realizacije NGOSS arhitekture, OSS through Java Initiative (OSS/J) program, na primer. III ZAKLJUČAK Telekom Srbija je već krenuo u razvoj nove generacije TIS-a i to je napisano u smernicama razvoja Telekoma Srbija do 2009. godine. Ovih dana je postao član TeleManagement foruma i čime mu je postala dostupna dokumentacija u koju je ugrađeno znanje i iskustvo 450 članica. Nova generacija TIS-a će biti građena u skladu sa preporukama TMF-a kombinacijom: sopstvenog razvoja, nabavkom gotovih rešenja, korišćenjem udaljenih WEB servisa iz okruženja. Na taj način će se u kompaniji izgraditi OSS/BSS sistem, odnosno integrisati klasični IS sa sistemom telekomunikacija. LITERATURA [1] R. Cvetković, R. Jovanović, A. Miletić, G. Kosanović, "Sistem za upravljanje poslovima", YU INFO 2001, Kopaonik, 2001.godine. [2] R. Cvetković, R. Jovanović, A. Miletić, G. Kosanović, "Sistem za upravljanje poslovima kao jezgro informacionog sistema", YU INFO 2001, Kopaonik, 2001.godine. [3] R. Cvetković, R. Jovanović, B. Perić, A. Miletić, G. Kosanović, "Telekomunikacioni informacioni sistem", JISA 2004, Herceg Novi, 2004.godine. [4] Tony Richardson, "TeleManagement Forum & NGOSS Program Overview", www.tmforum.org, 2003.godine. Abstract: This article presents short description of TIS (Telecomunication Information System) which was implemented in Telecom Serbia. It also describes objectives that each service provider has to achieve. NGOSS program which is handled by Telemanagement Forum is framework for achieving mentioned objectives. Regarding this TIS will be transformed into New Generations software (OSS/BSS).
TOWORD THE NEW TIS GENERATION, Radovan Cvetković