TREGJET DHE INSTITUCIONET FINANCIARE

INSTITUTI PER KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM Elez OSMANI, Rozafa RISTANI TREGJET DHE INSTITUCIONET FINANCIARE Botimi i dytë

Shkodër, 2013 TREGJET DHE INSTITUCIONET FINANCIARE Autorët: Prof. Ass. Dr. Elez OSMANI, Rozafa RISTANI Msc Universiteti Luigj Gurakuqi, Fakulteti Ekonomik, Shkodër Recensues: Redaktorë gjuhësorë: Ligor Stafa Botues: Formati: 17x 24 cm (B5) Tirazhi: 300 copë Të gjitha të drejtat të rezervuara për autorët, nuk lejohet ribotimi dhe fotokopjimi pa lejen e autorëve Miratuar për botim me vendimin nr. të datës nga Këshilli shkencorë mësimorë

Përmbajtja Kapitulli 1 1. HYRJE. 11 1.1 KUPTIMI DHE ESENCA E TREGUT FINANCIAR 11 1.1.1 Financa si shkencë dhe sistemi financiar. 11 1.2 OBJEKTI DHE RËNDESIA E LËNDES "TREGJE DHE INSTITUCIONE FINANCIARE"... 12 1.3 PJESËMARRESIT NE SISTEMIN FINANCIAR TE NJE VENDI.. 13 1.4 SITUATA BUXHETORE E NJESIVE EKONOMIKE... 14 1.5 INSTRUMENTËT FINANCIARE DHE ANA JURIDIKE. 14 1.5.1 Karakteristikat e përbashkëta të letrave me vlerë... 14 1.5.2 Llojet e letrave me vlerë.. 16 1.5.3 Instrumentët financiarë dhe klasifikimi i tyre. 16 1.6 INSTITUCIONET FINANCIARE DHE KLASIFIKIMI I TYRE 17 1.6.1 Klasifikimi i institucioneve financiare... 18 1.7 TREGJET FINANCIARE DHE KLASIFIKIMI I I TYRE... 18 Kapitulli 2 2. GLOBALIZIMI DHE NDIKIMI I TIJ NË INST. FINANCIARE.. 20 2.1 GLOBALIZIMI EKONOMIK. 20 2.1.1 Globalizimi i tregjeve financiare 21 2.1.2 Globalizimi dhe institucionet financiare.. 22 2.1.3 Trendet e institucioneve financiare.. 23 2.1.4 Motivet e Tregjeve Financiare. 23 2.2 PASOJAT E GLOBALIZIMIT... 25 Kapitulli 3 3. PJESËMARRËSIT KRYESORË NE VEPRIMET E TREGJEVE FINANCIARE 27 3.1 BANKA QENDRORE DHE ROLI I SAJ NE TREGJET FINANCIARE.. 27 3.1.1 Banka e Shqipërisë si Bankë Qendrore.. 27 3.1.2 Detyrimet ligjore të Bankës së Shqipërisë... 28 3.1.3 Roli i politikës monetare.. 30 3.1.3.1 Karakteristikat e një politike monetare të suksesshme... 31 3.1.3.2 Kuadri operacional i Bankës së Shqipërisë.. 34 3.1.4 Operacionet e tregut të hapur... 34 3.1.4.1 Marrëveshjet e Riblerjes (Repo)... 39 3.1.4.2 Operacioni kryesor i tregut.. 43 3.1.4.3 Operacionet strukturore... 43 3.1.4.4 Operacionet rregulluese... 44 3.1.5 Instrumentet mbështetëse... 44 3.1.5.1 Depozita njëditore 44 3.1.5.2 Kredia njëditore... 45 3.1.5.3 Kredia Lombard... 46

3.1.6 Minimumi i Rezervës... 46 3.1.7 Misioni i mbikëqyrjes bankare. 49 3.1.8 Instrumentet e politikës monetare 52 3.1.9 Bilanci i Bankës Qendrore... 53 3.1.10 Krahasimi i strukturave bankare dhe rregullative ndërmjet BE-së dhe SHBA-së.. 54 Kapitulli 4 4. INSTITUCIONET KREDITORE... 56 4.1 BANKAT TREGTARE... 56 4.1.1 Klasifikimet e bankave 58 4.1.2 Struktura organizative e bankës... 59 4.1.3 Dilema bankare Fitimi kundrejt sigurisë dhe likuiditetit.. 62 4.1.4 Disa nga novacionet e sotme në sistemin bankar. 62 4.1.5 Raporti vjetor i një banke tregtare (Annual Report) 63 4.2 BANKINGU ISLAMIK.. 64 4.2.1 Mbikqyrja bankare në një kuadër islamik 65 4.3 SHOQERITE E KURSIM-KREDITIT ( BANKAT KOOPERATIVE)... 68 4.3.1 Organizimi i shoqërive të kursim-kreditit 70 4.3.2 Burimet e mundshme të fondeve për shoqëritë e kursim-kreditit 71 4.3.3 Përdorimi i fondeve nga shoqëritë e kursim-kreditit... 71 4.4 KONGLOMERATET FINANCIARE 73 4.4.1 Kompanitë financiare... 73 4.4.2 Bilanci i kompanive financiare 75 Kapitulli 5 5. INVESTUESIT INSTITUCIONALË.. 77 5.1 KUPTIMI DHE ESENCA E INVESTUESËVE INSTITUCIONALË... 77 5.2 KLASIFIKIMI I INVESTITOREVE INSTITUCIONALË 78 5.2.1 Institucionet e kursimeve kontraktuale 78 5.2.1.1 Shoqëritë e sigurimit 78 5.2.1.2 Karakteristikat e shoqërive të sigurimeve 79 5.2.1.3 Sigurimet dhe Risku. 80 5.2.1.4 Qëllimi i studimit të kompanive të sigurimit... 82 5.2.1.5 Parimet kryesore të funksionimit dhe drejtimit të kompanive të sigurimit. 90 5.2.1.6 Kompanitë e sigurimit të jetës. 91 5.2.1.7 Institutet e sigurimit të pasurisë... 93 5.2.2 Fondet e pensioneve dhe funksionimi i tyre 95 5.2.2.1 Klasifikimi i fondeve të pensionit 97 5.2.2.2 Rregullimi i fondeve të pensioneve. 100 5.3 FONDET E INVESTIMEVE.. 101 5.3.1 Kuptimi dhe veprimtaria e fondeve të investimeve. 101 5.3.2 Historiku i fondeve të investimeve.. 101 5.3.3 Llojet e fondeve të investimeve... 102

Kapitulli 6 6. INSTITUCIONET BURSORE 104 6.1 BANKAT INVESTUESE DHE ROLI I TYRE NË TREGUN PRIMAR.. 104 6.1.1 Struktura e industrisë së bankave investuese... 104 6.1.2 Historiku i industrisë së bankave investuese... 105 6.1.3 Shërbimet primare (funksionet) e një bankieri investues 105 6.1.4 Pasi merret vendimi përgatitet dokumentacioni.. 106 6.1.5 Shërbimet të tjera të një bankieri investues. 106 6.1.6 Vendosjet private (private placement). 107 6.1.7 Tregu primar dhe ai sekondar per instrumentet financiare.. 107 6.2 FIRMAT BROKERE DHE DILERE... 109 6.3 SHTEPITE DEPOZITARE KLERINGE 110 6.4 BANKAT MERÇENT. 111 Kapitulli 7 7. BANKAT MERÇENT. 112 7.1 ZHVILLIMI HISTORIK I PARASË... 112 7.2 FORMAT E PARASË NE QARKULLIM.. 112 7.3 FUNKSIONET E PARASE. 113 7.4 PARAJA, PAGESAT DHE SISTEMI I PAGESAVE 116 7.5 PAGESAT. INSTRUMENTET E PAGESËS. 117 7.5.1 Instrumentet letër. 119 7.6 SISTEMI I PAGESAVE. ROLI I TIJ NË EKONOMI 119 7.7 ZHVILLIMET E SISTEMIT TE PAGESAVE NE SHQIPERI.. 121 7.8 GJENDJA E SISTEMIT TË PAGESAVE NË SHQIPËRI. 121 7.9 PROJEKTET PËR ZHVILLIM... 124 7.10 PROJEKTI PËR REDUKTIMIN E CASH-it NË EKONOMINË SHQIPTARE... 124 7.11 SISTEMI I PAGESAVE NDËRBANKARE (AIPS).. 127 SHËRBIMI I KLERINGUT DHE SISTEMI SHQIPTAR I KRYQEZIMIT 7.12 TË PAGESAVE ME VLERË TË VOGEL (AECH) 128 7.13 MJETET ELEKTRONIKE - KARTAT.. 130 7.14 APLIKIMI I IBAN-it... 131 Kapitulli 8 8. TREGU FINANCIAR. 134 8.1 KUPTIMI I TREGJEVE DHE ROLI I TYRE... 134 8.2 FINANCIMI NE TREGJE FINANCIARE. 134 8.3 FUNKSIONET E TREGUT FINANCIAR 135 8.4 KARAKTERISTIKAT E AFARIZMIT TË TREGUT FINANCIAR. 136 8.5 FUNKSIONI ALOKATIV I TREGUT FINANCIAR 136 8.6 SEGMENTET E TREGJEVE FINANCIARE 137 8.7 ANALIZA E TREGUT FINANCIAR. 140 8.8 STABILITETI MONETAR E FINANCIAR DHE SFIDAT 141

8.8.1 Stabiliteti monetary.. 141 8.8.2 Integrimi financiar në Europën Juglindore.. 141 8.8.3 Sfidat e politikës makroekonomike dhe monetare.. 142 8.8.4 Sfidat e stabilitetit financiar. 144 Kapitulli 9 9. VEPRIMET E TREGJEVE MONETARE.. 147 9.1 NOCIONI DHE ESENCA E TREGUT TE MJETEVE MONETARE... 147 9.2 PJESËMARREËSIT NË TREGUN E MJETEVE MONETARE. 147 9.3 INSTRUMENTET E TREGUT TË MJETEVE MONETARE... 148 9.3.1 Veprimet e tregtimit të bonove të thesarit ( Treasury bills )... 148 9.3.1.1 Bonot e Thesarit dhe kuotimet e tyre në bursa.. 152 9.3.2 Veprimet e marrëveshjeve të riblerjes (Repurchase agrements - REPO)... 152 9.3.3 Veprimet e emetimit dhe të përdorimit të Çertifikatave të tregtueshme të depozitave me afat ( Negotiable Certificates of deposit -CD s) 153 9.3.4 Veprimet e emetimit dhe të tregtimit të Premtim-pagesave 154 9.3.5 Tregu për letrat tregtare.. 154 9.3.6 Veprimet e emetimit dhe të tregtimit në tregun monetare të Letërkredive., 155 Kapitulli 10 10. VEPRIMET E TREGJEVE TË KAPITALIT... 157 10.1 NOCIONI DHE ESENCA E TREGUT TE MJETËVE TË KAPITALIT... 157 10.1.1 Veprimet e tregut te obligacioneve.. 157 10.1.2 Llogaritja e treguesve të nevojshëm për kryerjen e veprimeve të tregtimit të obligacioneve 160 10.1.3 Teknika e ndarjes së obligacioneve me kupona në disa pjesë. 162 10.1.4 Lidhjet ndërmjet normave vjetore të interesit dhe vlerës së obligacioneve. 163 10.1.5 Ndryshimi në vlerat e obligacioneve me kalimin e kohës.. 165 10.2 TREGU I HUAVE HIPOTEKARE DHE I OBLIGACIONEVE TË TYRE.. 166 10.2.1 Huatë hipotekare, karakteristikat edhe veprimet e tyre 167 10.2.2 Ndërtimi i skemës së amortizimit të huasë hipotekare 168 Kapitulli 11 11. TREGJET VALUTORE DHE VEPRIMET E TYRE. 172 11.1 NJE VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I TREGJEVE VALUTORE (DEVIZORE)... 172 11.1.1 Përkufizimi i kursit të këmbimit dhe llojet e tij... 173 11.1.2 Faktorët kryesore afatshkurtër që ndikojnë në një sistem luhatës të kurseve valutore... 174 11.1.3 Analiza e faktorëve afatshkurtër.. 174 11.1.4 Stabiliteti politik dhe ecuria ekonomike.. 176 11.1.5 Kursi zyrtar i këmbimit 177 Kapitulli 12 12. TREGU I DERIVATEVE FINANCIARE.. 179 12.1 NJE VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I TREGJEVE DERIVATIVE 179 12.1.1 Disa klasifikime të derivateve... 179

12.1.2 Përfitime dhe humbje nga përdorimi i derivateve... 182 12.1.2.1 Përfitime ekonomike... 182 12.1.2.2 Humbje nga përdorimi i derivatëve... 183 12.1.3 Derivatet e kredive... 185 12.1.3.1 Çfarë janë derivatet e kredive?... 185 12.2 BAZAT E DERIVATEVE DHE TERMINOLOGJIA E NEVOJSHME... 186 12.2.1 Credit default swaps (CDS)... 187 12.2.2 Kontratat futures itraxx në Eurex... 187 12.2.3 Vendosja e çmimit tё kontratave itraxx Credit futures... 188 Kapitulli 13 13. OFERTA PUBLIKE 191 13.1 KUPTIMI MBI OFERTËN FILLESTARE PUBLIKE... 191 13.2 HAPAT PROÇEDURIALE PËR REALIZIMIN E NJË IPO-je. 195 Kapitulli 14 14. BURSA 198 14.1 HISTORIK I SHKURTER.. 198 14.1.1 Roli i Teknologjisë së Informacionit në zhvillimin e Bursës.. 198 14.1.2 Ç është Bursa? Karakteristikat dhe organizimi i saj 198 14.1.3 Një Bursë shërben për dy qëllime 199 14.1.4 Tregu i drejtuar nga çmimi.. 201 14.1.5 Organizimi i Bursës së Letrave me Vlerë 202 14.1.6 Organizmat rregullues të Bursave 203 14.1.7 Tendenca e zhvillimit të Bursave sot dhe prirjet integruese në botë... 204 14.2 Tendenca e zhvillimit të Bursave sot dhe prirjet integruese në botë... 205 14.2.1 Çfarë është NYSE?.. 205 14.3 NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotations)... 206 14.3.1 Çfarë është NASDAQ?... 206 14.4 NDRYSHIMET DHE NGJASHMERITË NDËRMJET NYSE DHE NASDAQ... 206 14.5 ANKAND APO TREG I DEALER-ave.. 207 14.6 KOMPANITË QE LISTOHEN NË NYSE DHE NASDAQ.. 212 14.7 INDEKSI I NYSE DHE NASDAQ... 212 14.8 BURSA E LONDRËS (LSE)... 213 14.8.1 Historik i shkurtër 213 14.8.2 Një përshkrim i përgjithshëm i Bursës së Londres (LSE)... 213 14.8.3 Si shërben një bursë për kompanitë të cilat janë të listuara në të?... 214 14.8.4 Si ka ndikuar bursa e Londrës në ekonominë e Mbretërisë së Bashkuar?... 215 14.8.5 Ribalancimi i Ekonomisë: Tregtia dhe Investimet.. 217 14.8.5.1 Roli i Grupit të Bursës së Londrës në Mbretërinë e Bashkuar në tregti dhe investime.. 217 14-8-6 Millennium IT-Capital Markets: Teknologjia e partneriteteve 218 14.8.7 Efektet që ka kriza tek LSE. 219 14.8.8 Avantazhet që ofron tregtimi në Bursë 220

14.9 BURSA E TIRANES... 221 14.9.1 Objektivi kryesor i Bursës së Tiranës.. 221 14.10 TREGTIMI NE BURSEN E TIRANES.. 224 14.10.1 Metoda e tregtimit, modeli i tregut dhe sistemi i tregtimit.. 224 14.10.2 Tendenca e zhvillimit të Bursave sot dhe prirjet integruese në botë 225 Kapitulli 15 15. TREGU FINANCIAR NDËRKOMBETAR... 227 15.1 HISTORIK I SHKURTER.. 227 15.1.1 Tregjet financiare ndërkombëtare 227 15.1.2 Pjesëmarrësit dhe faktorët në tregun financiar ndërkombëtar. 227 15.1.3 Qendrat financiare ndërkombëtare... 228 15.1.4 Qendrat financiare Offshore 228 15.2 INDEKSET NDERKOMBETARE. 228 15.3 TREGJET NDERKOMBETARE TE KAPITALIT DHE PERSPEKTIVA E ZHVILLIMIT.. 229 Kapitulli 16 16. INSTITUCIONET FINANCIARE NDËRKOMBËTARE DHE RAJONALE.. 232 16.1 KARAKTERITIKAT E INSTITUCIOENEVE FINANCIARE NDËRKOMBETARE DHE RAJONALE 232 16.1.1 Fondi Monetar Ndërkombëtar (IMF)... 232 16.1.2 Banka Botërore... 234 16.1.3 Banka Qendrore Europiane (BQE, BCE)... 238 Kapitulli 17 17. FORMAT E FINANCIMIT NDËRKOMBËTAR... 239 17.1 KARAKTERITIKAT E FINANCIMIT NDËRKOMBËTAR 239 17.1.1 Investimet direkte. 240 17.1.2 Investimet e përbashkëta ndërkombëtare. 241 17.1.3 Investimet indirekte (portofol). 242 17.1.4 Kreditë komerciale... 243 17.1.5 Financimi bilateral dhe multilateral. 244 17.1.6 Ndihma publike për zhvillim (ODA)... 246 17.1.7 OECD-DAC. 247 17.1.8 OPEC... 247 17.1.9 C P E 248 17.2 INSTRUMENTËT E PAGESAVE NDËRKOMBËTARE. 249 17.2.1 Përkufizimet dhe karakteristikat.. 249 17.2.2 Akreditivi dokumentar ndërkombëtar.. 252 17.2.3 Subjektet pjesëmarrëse në marrëdhëniet tek akreditivi... 252 17.2.4 Letra kreditore ndërkombëtare. 253 17.2.4.1 Pjesëmarrësit dhe pagesa me anë të letrës kreditore 254

17.2.4.2 Llojet e letrës kreditore 255 17.3 KARTA KREDITORE NDËRKOMBËTARE... 255 17.3.1 Nocioni, karakteristikat dhe pagesa e kartës kreditore 255 17.3.2 Llojet e sistemeve të kartave kreditore 256 17.4 KAMBIALI NDËRKOMBËTAR... 257 17.4.1 Nocioni, sistemet dhe karakteristikat.. 257 17.5 GARANCIA BANKARE 259 17.5.1 Nocioni, rëndësia dhe elementët qenësorë... 259 17.5.2 Pjesëmarrësit në veprimet rreth garancisë... 259 17.5.3 Llojet e garancive bankare... 260 17.6 PROBLEMET DHE RREZIQET NË PAGESAT NDËRKOMBËTARE.. 261 17.6.1 Problemet në funksionimin e pagesave ndërkombëtare.. 261 17.6.2 Rreziqet në pagesat ndërkombëtare. 262 Kapitulli 18 18. RREGULLIMI BANKAR. AKORDET E BAZELIT I, II DHE III 264 18.1 RREGULLIMI BANKAR.. 264 18.1.1 Pse është i nevojshëm rregullimi bankar? 264 18.1.2 Rregullimi bankar para vitit 1988 264 18.2 MARREVESHJA E BAZELIT - 1988 265 18.2.1 Kritikat e Bazel I.. 267 18.3 MARREVESHJA E DYTE E BAZELIT - BAZEL II 268 18.3.1 Shtylla 1... 268 18.3.2 Shtylla 2... 271 18.3.3 Shtylla 3.. 271 18.4 MARREVESHJA E TRETE - BAZEL III.. 271 Kapitulli 19 19. RREZIQET E TREGJEVE FINANCIARE DHE MËNYRAT E PËRBALLIMIT TE TYRE. MODELI ALTMAN.. 273 19.1 RREZIQET E TREGJEVE FINANCIARE. 273 19.1.1 Llojet kryesore të rreziqeve financiare, karakteristikat dhe pasojat e tyre në fushat përkatëse të njësive ekonomiko-financiare... 274 19.1.2 Rreziku i mosshlyerjes së kredive 274 19.1.3 Metodat e analizës së rrezikut të mosshlyerjes së kredisë nga kompanitë e mëdha tregtare dhe industrial... 276 19.2 MODELET E PËRCAKTIMIT TE AFTËSISË SË KREDIMARRJËS ME SISTEMIN E VLERËSIMIT ME PIKA TE ELEMENTEVE TE NDRYSHEM (CREDIT SCORING MODELS). 277 Kapitulli 20 20. KRIZA FINANCIARE GLOBALE 281 20.1 KRIZA FINANCIARE GLOBALE DHE NDIKIMI I SAJ. 281 20.1.1 Fillimet e krizës financiare.. 281 20.1.2 Zhvillime të fundit në lidhje me krizën 282

20.2 KRIZA DHE VENDET E RAJONIT. 284 20.3 INFLUENCA E KRIZËS SE PËRGJITHSHME BOTËRORE NË SHQIPËRI 287 20.4 ZGJIDHJA E KRIZËS. 288 Kapitulli 21 21. BILANCI I PAGESAVE DHE BARASPESHIMI I TIJ... 290 21.1 NOCIONI I BILANCIT TË PAGESAVE DHE STRUKTURA E TIJ... 290 21.1.1 Bilanci i transaksioneve rrjedhëse. 292 21.1.2 Bilanci i transaksioneve të kapitalit 295 21.1.3 Jobaraspesha e bilancit të pagesave dhe llojet e saj. 297 21.1.3.1 Jobaraspesha e rastësishme.. 297 21.1.3.2 Jobaraspesha ciklike. 298 21.1.3.3 Jobaraspesha strukturore.. 298 21.2 MEKANIZMAT DHE MODELET E BARASPESHIMIT TE BILANCIT TE PAGESAVE. 299 21.3 BILANCI I PAGESAVE DHE E ARDHURA KOMBETARE.. 303 Kapitulli 22 22. ROLI I ANALIZES FINANCIARE TE INSTITUCIONEVE BANKARE NE MARRJEN E VENDIMEVE.. 305 22.1 HYRJE. 305 22.2 SITUATA FINANCIARE.. 305 22.2.1 Situata financiare standarte apo normale. 306 22.2.2 Situata konstituive financiare (fillestare). 306 22.2.3 Situata e rënduar financiare. 306 22.2.4 Situata financiare e pavarur. 306 22.2.5 Situata financiare e varur. 307 22.3 NEVOJA PER ANALIZEN FINANCIARE... 307 22.4 PASQYRAT FINANCIARE... 307 22.4.1 Bilanci i gjendjes.. 308 22.4.2 Pasqyra e suksesit (pasqyra e të ardhurave). 308 22.4.3 Pasqyra e ndryshimit të ekuitetit.. 308 22.4.4 Pasqyra e rrjedhjes së parasë.. 308 22.5 KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË PASQYRAVE FINANCIARE... 309