Strategjia dhe Plani Zhvillimor për Kosovën

UNMIK INSTITUCIONET E PËRKOHSHME TË VETËQEVERISJES PRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOUPRAVE PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF-GOVERNMENT ZYRA E KRYEMINISTRIT OFFICE OF THE PRIME MINISTER URED PREMIJERA Sekretariati i SPZHK-së Strategjia dhe Plani Zhvillimor për Kosovën 2007-2013 Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar (High Value Added Services) Hartuar nga: Prof. Dr. Nebi Caka, Dr. techn. Blerim Rexha dhe Mr. sc. Xhavit Hadergjonaj Prishtinë, tetor 2006

Përmbajtja Përmbajtja...2 1 Përmbledhje ekzekutive...3 2 Zhvillimet kryesore prej vitit 1999 dhe gjendja e tanishme në sektor...3 2.1 Zhvillimi i softuerit... 3 2.2 Gatishmëria elektronike (e-readiness)... 4 2.3 Arsimimi elektronik (e-education): Arsimimi i burimeve njerëzore... 4 2.4 Qeverisja elektronike (e-government)... 5 2.5 Biznesi elektronik (e-business)... 5 2.6 Shëndetësia elektronike (e-health)... 5 3 Qëllimi/Vizioni për sektorin...6 4 Përkufizimi dhe përshkrimi i objektivave kryesorë...6 5 Përkufizimi dhe përshkrimi i politikave kryesore...6 6 Programet kryesore të sektorit...7 6.1 Teknologjia e informacionit... 7 6.2 Kthimi i trurit të ikur... 7 6.3 Krijimi i qendrës kërkimore-shkencore... 7 6.4 Fillimi i studimeve Master dhe Ph.D... 7 6.5 Krijimi i infrastrukturës ligjore... 8 6.6 Liberalizimi i tregut të telekomunikacionit objektivi i gjashtë... 8 6.7 Interneti objektivi i shtatë... 8 7 Analiza e burimeve dhe mundësive të financimit...8 8 Treguesit kryesorë të sektorit...8 Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 2

1 Përmbledhje ekzekutive Shërbimet me vlerë të shtuar (High value-added services) janë shërbime të cilat përdorin teknologjinë e informacionit dhe komunikimeve (TIK) për t ia shtuar vlerën shërbimeve bazë. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar mundësojnë një zgjerim të qëndrueshëm të biznesit dhe rritjen e profitit dhe të efikasitetit, dhe janë sfidë për të gjithë sektorët. Në Kosovë shërbimet me vlerë të lartë të shtuar janë në formim e sipër dhe kanë një pjesëmarrje shumë të vogël (p.sh. e-bankingu shfrytëzohet rreth 1% nga numri total i klientëve që i kanë bankat që ofrojnë këtë shërbim; vlerësohet se vetëm rreth 3000 klientë të bankave e shfrytëzojnë e-bankingun). Objektiv kryesor i e-shërbimeve është rritja e kualitetit të shërbimeve që u ofrohen qytetarëve. Ky objektiv mund të arrihet vetëm duke e përmirësuar kualitetin e arsimimit dhe infrastrukturën në Kosovë. Ministria e arsimit dhe ministria e telekomunikacionit duhet të jenë bartësit kryesore të projekteve financiare. 2 Zhvillimet kryesore prej vitit 1999 dhe gjendja e tanishme në sektor Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar mund të strukturohen rreth këtyre gjashtë njësive kryesore: Zhvillimi i softuerit, apo iniciativa për eksport të teknologjisë së informacionit dhe komunikimeve, Gatishmëria elektronike (e-readiness) Arsimimi elektronik (e-learning) Qeverisja elektronike (e-government) Biznesi elektronik (e-business) Shëndetësia elektronike (e-health) secila e dizajnuar ashtu që, kur të implementohet plotësisht, të ndihmojë ngritjen e urës për kapërcimin e ndarjes digjitale që po krijohet ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe vendeve në zhvillim. Kalimi në një shoqëri të informacionit të bazuar në dije varet nga niveli i përparimit në infrastrukturën e informacionit dhe të komunikimit dhe nga aftësia e zbatimit të teknologjive të reja. 2.1 Zhvillimi i softuerit Zhvillimi i softuerit nënkupton zhvillimin e një softueri të ri, modifikimin e një softueri ekzistues, mirëmbajtjen si dhe çdo aktivitet lidhur me produktet softuerike, siç janë instalimi dhe konfigurimi i tyre. Industria e softuerit është një sektor relativisht i ri dhe në rritje. Industria e softuerit është duke u rritur 20 % për vit 1. Kërkesa për zhvillues të softuerit në vendet e industrializuara është duke u rritur gjithnjë. ShBA supozohet të kenë nevojë edhe për 190.000 zhvillues të softuerit, ndërsa në mbarë botën supozohet se ky numër është rreth 400.000. Shumë projekte nuk mund të realizohen në mungesë të resurseve (burimeve) njerëzore (zhvillueseve të softuerit). 1 Asma Lateef, Linking up with the global economy: A case study of the Bangalore software industri; mund të merret nga Interneti në adresën: http://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/papers/1997/dp96/index.htm Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 3

Falë zhvillimit të madh teknologjik, e sidomos Internetit, projektet e parealizuara mund të barten (angl. outsourcing) në vende të ndryshme (më të lira) dhe të implementohen. Të gjitha kompanitë e mëdha bëjnë outsourcing në vende të lira, si Kina, India, Evropa Lindore, me qëllim që të jenë konkurrente në tregun e lirë. India është një prej vendeve që më së shumti ka përftuar nga outsourcing. Në periudhën 1994-95, industria e softuerit në Indi ka pasur një vlerë prej 835 milionë US $, prej të cilave 58% kanë qenë dedikuar për tregun e jashtëm. India u bë një vend atraktiv për shkak të aftësive profesionale të punëtorëve dhe çmimit të lirë të tyre, 6-8 herë më lirë se në Evropën Perëndimore. Outsourcing duhet përkrahur edhe në Kosovë, meqë ekzistojnë paradispozitat që ai të ketë sukses nëse i kushtohet vëmendje e duhur. 2.2 Gatishmëria elektronike (e-readiness) Me gatishmëri elektronike nënkuptohet akses i barabartë për të gjithë. Sipas Unionit Ndërkombëtar të Telekomunikacioneve (ITU), janë gjashtë indikatorë (tregues) parësorë që e përcaktojnë kapacitetin e infrastrukturës së TIK-ut (ICT) të një vendi: numri i kompjuterëve personalë (PC-ve) për 1000 banorë; numri i përdoruesve të internetit për 1000 banorë; numri i linjave telefonike fikse për 1000 banorë; popullata on-line për 1000 banorë; numri i telefonave mobilë (celularë) për 1000 banorë; numri i televizorëve për 1000 banorë Disa të dhëna për Kosovën sa u përket indikatorëve të infrastrukturës së TIK-ut janë dhënë në Tabelën 1. Tabela 1 - Disa tregues të infrastrukturës së TIK-ut në Kosovë Linja telefonike aktive (PTK) 115.000 Parapagues (abonentë) të telefonisë mobile (Vala 900), gusht 2006 520.000 Përdorues të Internetit (Dardaneti) 100 Parapagues (abonentë) të televizionit (RTK) NA Burimi: PTK; Koha ditore, Nr. 3298, 20 gusht 2006 Amerika e Veriut, dhe në veçanti Europa Perëndimore, i kanë shndërruar investimet në TIK në përfitime ekonomike. Sipas EITO (European Information Technology Observatory), të hyrat nga tregu i TIK-ut paraqitnin 6.5% të GDP-së së Europës Perëndimore më 2005. Përftimet e këtilla janë po ashtu të dukshme në krijimin e prodhimeve dhe shërbimeve të reja. EITO, p.sh., vlerëson se tregu europian për përmbajtjet e konsumatorëve on-line (video, lojërat dhe muzika) do të pesëfishohet në rreth 16 (20 miliardë US$) në vitin 2008, duke tejkaluar kështu të ardhurat e realizuara nga përmbajtjet on-line të biznesit. 2.3 Arsimimi elektronik (e-education): Arsimimi i burimeve njerëzore Mësimi i përkrahur nga teknologjitë e informacionit është element i rëndësishëm që do t i kontribuojë ndryshimeve shoqërore dhe ekonomike, për të cilat ekziston një konsensus në Kosovë. E-arsimimi në ndërmarrjet ekonomike dhe i dedikuar aftësimit shtesë të punëtorëve tashmë ka zënë fill në disa ambiente dhe për disa lëmenj, siç janë aftësimi për TIK, i cili ka arritur të imponohet si mjet dhe medium i pazëvendësueshëm. Ekzistenca e Qendrës së Telemjekësisë është shembull i mirë për infrastrukturë të TI-së. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 4

2.4 Qeverisja elektronike (e-government) Qeverisja elektronike (e-government), sipas Bankës Botërore, nënkupton shfrytëzimin e teknologjive të informacionit dhe komunikimeve, siç janë rrjetet WAN (Wide Area Network), Interneti dhe përpunimi mobil i të dhënave nga ana e departamenteve dhe agjencive qeveritare për të komunikuar me qytetarët, bizneset dhe departamentet [World Bank, http://www.woorldbank.org]. Me qëllim të implementimit të suksesshëm të Qeverisjes elektronike duhet në radhë të parë të ekzistojë dëshira politike dhe korniza juridike. Në instancat më të larta qeveritare duhet të ekzistojë dëshira dhe gatishmëria politike për zhvillimin dhe implementimin e qeverisjes elektronike. Me anë të ligjit qytetari duhet të mbrohet nga abuzimi i të dhënave (shënimeve), siç janë privaticiteti, identiteti i rrejshëm/i vjedhur dhe në përgjithësi siguria e shënimeve. 2.5 Biznesi elektronik (e-business) Biznesi elektronik (e-business) paraqet biznesin që bëhet përmes Internetit, jo vetëm si shitblerje elektronike (e-commerce), por edhe shërbimet ndaj konsumatorëve dhe bizneseve të tjera. E-biznesi, apo ekonomia digjitale, siç quhet ndryshe, paraqet ekonominë e re, një realitet dhe imperativ që asnjë vend në zhvillim nuk duhet ta injorojë. Për të përfituar nga e-biznesi nuk mjafton vetëm prezenca fizike e infrastrukturës, por edhe programet përcjellëse softuerike, qasje e lirë në Internet, energji elektrike nga burime të besueshme si dhe mbështetje të sistemit bankar. Të gjitha këto vlera e përbëjnë të ashtuquajturën gatishmëri elektronike për biznes elektronik (e-readiness for e- business). 2.6 Shëndetësia elektronike (e-health) Sipas Organizatës Botërore të Shëndetit (WHO), me Shëndetësi elektronike (e-health) nënkuptohet përdorimi (shkëmbimi, ruajtja dhe qasja) i shënimeve digjitale në sektorin e shëndetësisë për të mbështetur përkujdesjen shëndetësore ndaj pacientit në vendngjarje dhe në distancë [World Health Organisation, STRATEGY 2004-2007, e-health for Health-care Delivery, May 2004]. Përmes e-shëndetësisë është e mundur t i ofrohet pacientit tretman specialistik edhe në rajone rurale, ku ekzistojnë vetëm qendra të thjeshta të përkujdesjes shëndetësore. Në këtë mënyrë drejtpërdrejt rritet efikasiteti i punëtorëve mjekësorë në qendra rurale, pacientit i ofrohet një shërbim më kualitativ dhe zvogëlohet kostoja e përkujdesjes shëndetësore. Në Kosovë e-shëndetësia prezantohet përmes Qendrës së Telemjekësisë së Kosovës (QTK). QTK-ja sot ka kontakte me mbi 15 qendra universitare në botë. Ajo punën e saj e zhvillon në formë: konsultash brenda spitaleve dytësore me qendrën terciare (second opinion); edukimi të vazhduar në distancë përmes videokonferencave (me pjesëmarrjen virtuale të ekspertëve të njohur nga Europa dhe SHBA-ja) dhe përmes rrjetit të bibliotekës elektronike për tërë punonjësit shëndetësorë; dhe hulumtimesh. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 5

3 Qëllimi/Vizioni për sektorin Kosova deri në vitin 2013 të këtë Shërbime me Vlerë të Lartë të Shtuar (e-shërbime) të kualitetit dhe kuantitetit të vendeve të BE-së. Kosova deri në vitin 2013 duhet të krijojë potencial për të tërhequr projekte nga Bashkësia Evropiane dhe Amerika në zhvillimin e softuerit. Si palë e interesuar këtu do të kualifikoheshin të gjitha kompanitë vendore që merren me Teknologjinë e Informacionit (TI) dhe institucionet e arsimit të lartë, pra kërkohet një bashkëpunim i ngushtë ndërmjet ministrisë së arsimit, ministrisë së telekomunikacionit dhe kompanive që ofrojnë shërbime të TI-së. 4 Përkufizimi dhe përshkrimi i objektivave kryesorë Objektiv kryesor i e-shërbimeve është rritja e kualitetit të shërbimeve që i ofrohen qytetarit. Për të ofruar e-shërbime adekuate, përkatësisht për të rritur kualitetin e e- shërbimeve, duhet përmirësuar kualitetin e arsimimit dhe të infrastrukturës në Kosovë, siç është paraqitur në Figurën 1. Përmirësimi i kualitetit të arsimit përmban dy komponentë: rritjen e përgatitjes profesionale të ofrueseve të e-shërbimeve, dhe rritjen e përgatitjes teknike të qytetarit, gjë që ndikon drejtpërdrejt në rritjen e pranueshmërisë (acceptance) së zgjidhjeve teknike. Krijimi, gjegjësisht përmirësimi, i infrastrukturës përmban po ashtu dy komponentë: krijimin, gjegjësisht përmirësimin, e infrastrukturës ligjore, në harmoni me standardet e BE-së (p.sh. pranueshmëria e nënshkrimit digjital të barasvlershëm me nënshkrimin klasik në vendet e BE-se është rregulluar me ligjin mbi nënshkrimet digjitale), zgjerimin e infrastrukturës teknike. Në Figurën 1 është paraqitur në formë simbolike varësia e kualitetit të e-shërbimeve. Figura 1: Varësia e e-shërbimeve 5 Përkufizimi dhe përshkrimi i politikave kryesore Për të realizuar objektivat e përshkruara në pikën 4, Ministria e Arsimit duhet të bëjë korrigjimin e plan-programeve ekzistues në lidhje me fushën e teknologjisë së informacionit, gjegjësisht të shërbimeve me vlerë të lartë të shtuar. Qytetari duhet të mësojë përparësitë si dhe shfrytëzimin e shërbimeve me vlerë të lartë të shtuar. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar bazohen në infrastrukturën ligjore dhe infrastrukturën teknike përkatëse, që duhet të sigurohen nga Ministria e telekomunikacionit. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 6

6 Programet kryesore të sektorit 6.1 Teknologjia e informacionit Futja e lëndëve të Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimeve (TIK) në të gjitha shkollat fillore dhe të mesme deri në vitin 2008, përkatësisht plotësimi i planprogrameve (kurrikulave) ekzistuese me përmbajtje të e-shërbimeve. Hartimi dhe korrigjimi i plan-programeve (kurrikulave) të shkollave fillore dhe të mesme deri në gusht të vitit 2007. Bartës i këtij objektivi do të jetë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT). 6.2 Kthimi i trurit të ikur Kthimi 50% i trurit të ikur 2 në Universitetin e Prishtinës deri në vitin 2009, konkretisht në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike (FIEK), Fakultetin e Shkencave Matematiko-Natyrore (FShMN), Dega e Kompjuterikës dhe në Fakultetin Ekonomik. Krijimi i një database për magjistrantët e doktorantët, përkatësisht për specialistët e ekspertët, me prejardhje nga Kosova që gjenden në botën perëndimore. Hartimi i një plani (strategjie) për krijimin e kushteve reale (profesionale dhe financiare) joshëse, mbështetur nga buxheti adekuat, korniza ligjore dhe modeli përkatës për angazhimin e këtyre personave (kuadrove) në Kosovë deri në fund të vitit 2007. Bartës i këtij objektivi do të jetë Rektorati i Universitetit të Prishtinës, MAShT-i dhe MFE dhe WUS (World University Service) Prishtinë. 6.3 Krijimi i qendrës kërkimore-shkencore Krijimi i Qendrës kërkimore-shkencore në kuadër të Universitetit të Prishtinës deri në vitin 2010 (Software outsourcing). Përgatitja e një dokumenti të veçantë ku do të përfshihej: hartimi i kornizës ligjore, alokimi i buxhetit të nevojshëm, krijimi i laboratorëve përkatës deri në fund të vitit 2007. Bartës i këtij objektivi do të jetë Rektorati i Universitetit të Prishtinës dhe MAShT-i. 6.4 Fillimi i studimeve Master dhe Ph.D Universiteti i Prishtinës, përkatësisht Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike (FIEK), Fakulteti i Shkencave Matematiko-Natyrore, Dega e Kompjuterikës dhe Fakulteti Ekonomik, së bashku me Qendrën për Kërkime Shkencore nga viti 2010 të fillojnë regjistrimin e studentëve në degët e-shërbimeve për studime Master dhe Ph.D. Përgatitja e kornizës ligjore, alokimi i buxhetit të nevojshëm, krijimi i laboratorëve dhe zyrave të tjera përcjellëse. Të gjitha këto të përgatiten në një dokument të veçantë deri në fund të vitit 2007. Bartës i këtij objektivi do të jetë Rektorati i Universitetit të Prishtinës dhe MAShT-i dhe MFE. 2 Me shprehjen truri i ikur këtu nënkuptohen personat me prejardhje kosovare dhe qe gjenden në botën perëndimore dhe atje kanë mbaruar studimet e magjistraturës dhe të doktoratës. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 7

6.5 Krijimi i infrastrukturës ligjore Krijimi i grupi të veçantë të përbërë nga grupe të ndryshme interesi për identifikimin e ligjeve që mungojnë në lidhje me e-shërbimet në fillim të vitit 2007. Përgatitja e grupit punues për identifikimin e mungesës së ligjeve dhe eventualisht plotësimin/ndryshimin e tyre. Bartës i këtij objektivi do të jetë Ministria e Telekomunikacionit. 6.6 Liberalizimi i tregut të telekomunikacionit objektivi i gjashtë Liberalizimi i tërësishëm i tregut të telekomunikacionit brezgjerë (broadband) në tërësi deri në vitin 2010. Hartimi i një plani (strategjie) për liberalizimin e tregut të telekomunikacionit, duke përfshirë edhe krijimin e kornizës ligjore deri në fund të vitit 2007. Bartës i këtij objektivi do të jetë Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit. 6.7 Interneti objektivi i shtatë Ulja e çmimeve të shërbimeve të Internetit deri në 80 % deri në vitin 2013 dhe shpërndarja e qasjes (aksesit) në Internet në çdo pikë të Kosovës. Hartimi i një plani (strategjie) për shpërndarjen e qasjes në Internet dhe uljen e çmimeve të shërbimit të Internetit deri në fund të vitit 2008. Bartës i këtij objektivi do të jetë Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit dhe Posta dhe Telekomi i Kosovës. 7 Analiza e burimeve dhe mundësive të financimit Te gjitha masat e përshkruara me lartë do të mund të financoheshin nga: Ministria e Arsimit, Universiteti i Prishtinës, WUS Austria, zyra në Prishtinë Ministria e Telekomunikacionit 8 Treguesit kryesorë të sektorit Çdonjëri nga shtatë objektivat e paraqitur më sipër e ka bartësin apo bartësit e vet, të cilët do të krijojnë mekanizma për përcjelljen e aktiviteteve rreth realizimit të akëcilit objektiv. Evidencimi sasior i llojeve të aktiviteteve të ndërmarra lidhur me realizimin e objektivit të caktuar në periudhën e paraparë kohore do të ishte një tregues adekuat kuantitativ. Cilësia e realizimit, përkatësisht intensiteti apo shkalla e implementimit të secilit nga shtatë objektivat e parashtruar më sipër do të ishte treguesi kryesor i performancës, përkatësisht i rezultatit të sektorit. Shërbimet me vlerë të lartë të shtuar 8