UDC Ori gi nal ni na uå ni rad Jo va na Åi kiã Ÿi vo jin Pe tro viã ZNA WE KAO ÅI NI LAC UNA PRE ÐE WA OR GAN SKE PRO IZ VOD WE NA GA ZDIN STVI MA VOJ VO DI NE 1 SAŸETAK: U radu se analiza uloga znawa i wegove difuzije kao åi - nioca za unapreðewe organske proizvodwe na vojvoðanskim gazdinstvima. Pri tom, analiza ovog åinioca vrši se sa aspekta potreba farmera za ovim znawima, wihove svesti o znaåaju i moguãnostima organske proiz - vodwe, kao i stepena razvijenosti znawa o ovom naåinu proizvodwe. Kao empirijska osnova za analizu, u radu se koriste rezultati anket - nog istraÿivawa stavova savetodavaca Poqoprivredne savetodavne sluÿbe AP Vojvodine o åiniocima za razvoj organske proizvodwe na poqopri - vred nim ga zdin stvi ma sa ko ji ma sa ra ðu ju, kao i po da ci o wi ho vim kon - kretnim aktivnostima na wenom unapreðewu. Ciq ra da je da uka ÿe na po lo ÿaj zna wa kao åi ni o ca u ukup nom de ter - ministiåkom okviru koji odreðuje moguãnosti za razvoj ovog naåina proiz - vod we na voj vo ðan skim ga zdin stvi ma. KQUÅNE REÅI: organska proizvodwa, znawe, difuzija znawa i ino - va ci ja, po qo pri vred na ga zdin stva, sa ve to dav na slu ÿba, Voj vo di na RAZ LO ZI ZA OR GAN SKU PRO IZ VOD WU U svo joj te o rij skoj, kao i prak tiå noj evo lu ci ji, kon cept ru ral nog raz vo ja pro šao je put od do mi nant no agrar ne ori jen ta ci je do da nas ak - tu el nog kon cep ta odr ÿi vog raz vo ja. Ako se u ana li zi po ðe od tri glav na stu ba" odr ÿi vog raz vo ja (Brun tland et al., 1987; Åi kiã, 2008: 51; Gid - dings, Hop wo od, O'Bri en, 2002: 188 189), za raz voj se o skih za jed ni ca, to znaåi: ekonomsku vitalnost, kulturni identitet i kvalitet ÿivotne sredine. U prvom sluåaju, ostvarivawe ekonomske vitalnosti seoskih za - jednica pod ra zu me va stva ra we pret po stav ki za eko nom sku odr ÿi vost se - o skog ga zdin stva kroz ba vqe we po qo pri vre dom, ali i ne po qo pri vred - nim de lat no sti ma. Reå je o di ver zi fi ka ci ji pri ho da se o skog ga zdin stva 1 Rad je deo is tra ÿi va wa na pro jek tu Mul ti funk ci o nal na po qo pri vre da i ru ral - ni razvoj u funkciji ukquåewa Republike Srbije u Evropsku Uniju" (MNTR RS, br. 149007).
88 (i di ver zi fi ka ci ji pri vred nih ak tiv no sti u se o skoj eko no mi ji) sa ci - qem da se obezbedi konkuretnost na trÿištu, kao i kontinuitet prihoda. Ta ko ðe, eko nom ska vi tal nost se od no si i na obez be ði va we pret po - stavki za jaåawe ekonomske aktivnosti tzv. osetqivih društvenih grupa u se lu 2 (se o ske ÿe ne, omla di na). Dru gi stub, oåu va we kulturnog identi - teta, odnosi se na negovawe specifiånosti i tradicionalnih vredno - sti se o ske kul tu re uz obez be ði va we osno va za in te gri sa we no vi kul tur - nih obra za ca, raz voj kul tur nih po tre ba i mo guã no sti za wi ho vo za do vo - qe we. Na po slet ku, oåu va we i una pre ðe we kvaliteta ÿivotne sredine se o skih za jed ni ca po seb no na gla ša va va ÿnost pri rod nih re sur sa, s ob - zi rom na wi ho vu ulo gu u or ga ni zo va wu i mo der ni za ci ji pro iz vod we u po qo pri vre di, ali i osta lim ru ral nim ne po qo pri vred nim de lat no sti - ma, kao i ra di oåu va wa ce lo vi to sti ru ral nog pej sa ÿa. Zašto je teorijski relevantno, aktuelno i praktiåno znaåajno ru - ral no so ci o lo ški ana li zi ra ti mo guã no sti za raz voj or gan ske pro iz vod - we na ga zdin stvi ma Voj vo di ne? 3 Od go vor na ovo pi ta we, za pra vo, je od - go vor na pi ta we o od no su iz me ðu (odr ÿi vog) ru ral nog raz vo ja i or gan - ske pro iz vod we. Reå je o to me da li se or gan ska pro iz vod wa mo ÿe da se po sma tra kao ak tiv nost ko ja se usme re na ka ostva ri va wu ru ral nog raz - voja. 4 Ta ko, ako se po ðe od ma kro ni voa (u ovom slu åa ju, Voj vo di ne kao spe ci fiå nog re gi o na i po qo pri vre de kao pri vred ne gra ne), ta da se na organsku proizvodwu gleda kao na element konkuretnosti vojvoðanske (po qo)pri vre de ka ko na re gi o nal nom, ta ko i na EU tr ÿi štu (Bi ro - vqev, Du jiã, 2004: 220 222). Ako se pro blem ana li zi ra iz po zi ci je raz - vo ja se o skih za jed ni ca ko ji ma ga zdin stva pri pra da ju, ta da or gan ska pro - iz vod wa mo ÿe da se po sma tra kao šan sa za raz voj do dat nih eko nom skih ak tiv no sti ko je idu u pri log una pre ðe wu wi ho ve eko nom ske vi tal no sti, kao ak tiv nost usme re na ka oåu va wu i una pre ðe wu kva li te ta ÿi vot ne sre di ne, kao sred stvo pre po zna va wa tih se o skih za jed ni ca u okvi ru ši - reg (ru ral nog) re gi o na ko jem pri pa da ju. I na kra ju, ako se od go vor da je iz po zi ci je sa mog ga zdin stva, or gan ska pro iz vod wa mo ÿe da se po sma - 2 Pojam osetqive društvene grupe (engl. social vulnerable groups) obuhvata široku lepezu društvenih grupa, pri åemu se kao merilo wihove osetqivosti uzimaju karakteri - sti ke po put po la, sta ro sti, et ni ci te ta, lo ka ci je (te ri to ri jal ne pri pad no sti), zdrav stve - nog sta wa i sl. Reå je, za pra vo, o so ci jal no izo lo va nim i is kqu åe nim dru štve nim gru - pama. 3 Or gan ska pro iz vod wa u Sr bi ji je tek u pr vim fa za ma svo ga raz vo ja. Ma li broj ga - zdin sta va se ba vi ovom pro iz vod wom, dr ÿa va for mu li še raz voj nu po li ti ku u ovoj obla - sti, tr ÿi šte ovih pro iz vo da se tek for mi ra, me ðu ši rom po pu la ci jom svest i zna we o hra ni pro iz ve de noj na ovaj na åin još uvek ni su do voq no raz vi je ni i sl. U po sled we dve decenije raste interes domaãe nauke za probleme organske proizvodwe, pri åemu, meðu istraÿivawima u ovoj oblasti dominiraju agronomske analize tehniåko-tehnoloških aspe - ka ta pro iz vod we. U no vi je vre me, i agrar ni eko no mi sti se ukqu åu ju u is tra ÿi va we pro - iz vod no-eko nom skih po ka za te qa or gan ske pro iz vod we, tr ÿi šta i mar ke tin ga ovih pro iz - vo da, od go va ra ju ãih me ra agrar ne po li ti ke i sl. Do ma ãih ru ral no so ci o lo ških is tra ÿi - va wa o or gan skoj pro iz vod wi do sa da ni je bi lo. 4 Prema Marsdenu (Mar sden, 2002, pre ma: Darnhofer, 2005: 310), ne ka ak tiv nost mo ÿe se smatrati usmerenom na ruralni razvoj ako zadovoqava tri kriterijuma: aktivnost je od - go vor na ma ka ze ce na u po qo pri vre di, pod ra zu me va no ve od no se iz me ðu po qo pri vre de i društva u celini, kao i redefinisawe ruralnih resursa.
tra kao razvojna šansa za konkurentnost na trÿištu, odnosno, kao iz - vor pri ho da i kao otva ra we pro sto ra za (sa mo)za po šqa va we (Åi kiã, Pe tro viã, Jan ko viã, 2008: 103). 89 ME TOD IS TRA ŸI VA WA I IZ VO RI PO DA TA KA Em pi rij sku osno va za is tra ÿi va we va ÿno sti zna wa kao åi ni o ca una pre ðe wa or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma Voj vo di ne åi ne dve gru pe po da ta ka. Prvu grupu åine rezultati istraÿivawa Uloga poqoprivednih sta - nica u poqoprivrednom savetodavstvu Republike Srbije. 5 Is tra ÿi va we je oba vqe no 2008. go di ne na pot pu nom ob u hva tu svih ak tiv nih sa ve to da va - ca za po sle nih u Po qo pri vred noj sa ve to dav noj slu ÿbi AP Voj vo di ne (PSS APV) i Po qo pri vred nim struå nim slu ÿba ma Sr bi je (PSSS). U is tra ÿi va wu je uåe stvo va lo ukup no 72 ak tiv na sa ve to dav ca PSS APV. 6 Prikupqawe podataka vršeno je primenom standardizovanog upitnika. Dru ga gru pa ob u hva ta po dat ke pri ku pqe ni Sistemom informacija u po qo pri vred nom sa ve to dav stvu Voj vo di ne. 7 U ra du se ko ri ste po da ci o bro ju i struk tu ri sa ve ta ve za nih za una pre ðe we or gan ske pro iz vod we na odabranim poqoprivrednim gazdinstvima Vojvodine, kao i osnovni poda ci o tim ga zdin stvi ma. Pri tom se, kao vre men ski okvir za ana li zu uzi ma ju po da ci pri ku pqe ni u pe ri o du od ju la 2007. do sep tem bra 2008. godine. 8 DI FU ZI JA ZNA WA I INO VA CI JA U ORGANSKOJ PROIZVODWI ULOGA POQOPRIVREDNE SA VE TO DAV NE SLU ŸBE Ia ko se u li te ra tu ri po ne kad is ti åe da je or gan ska pro iz vod wa za - pra vo ko rak u na zad" i da je su štin ski reå o tra di ci o nal nom, pred - 5 Autori istraÿivawa: dr Ÿivojin Petroviã, mr Dejan Jankoviã, mr Jovana Åikiã. 6 U strukturi savetodavaca prema struånoj oblasti savetodavnog rada, najviše je struåwaka za ratarsko-povrtarsku proizvodwu (26), zatim struåwaka za stoåarstvo i za - šti tu bi qa (po 20), struå wa ka za vo ãar stvo i vi no gra dar stvo, kao i po qo pri vred nu me ha - ni za ci ju (po dva) i struå wa ka za agro e ko no mi ju i or gan sku pro iz vod wu (po je dan). 7 Si stem in for ma ci ja u po qo pri vred nom sa ve to dav stvu Voj vo di ne je zva ni åan mo del za re gi stro va we, pra ãe we i ana li zu sa ve to dav nog ra da PSS APV s ga zdin stvi ma. Si stem omoguãava registrovawe svih relevatnih obeleÿja savetodavnog rada (u okviru Ti po lo gi je savetodavnog rada) i obe leÿ ja ga zdin sta va sa ko ji ma se sa ra ðu je (Karton odabranog gazdinstva). Ti po lo gi jom se registruje struåna oblast savetodavnog rada, savetodavni metodi, na åin sa ve to dav nog ra da i sl. (Åi kiã, Pe tro viã, Jan ko viã, 2007: 39 52). Au to ri Si ste ma in for ma ci ja su ålanovi projektnog tima Centra za ruralni razvoj, edukaciju i trening po qo pri vred nih sa ve to da va ca Po qo pri vred nog fa kul te ta u No vom Sa du. 8 Au to ri ovog ra da ras po la ÿu po da ci ma o oda bra nim po qo pri vred nim ga zdin stvi - ma, kao i sa ve to dav nog ra du PSS APV za kquå no sa sep tem brom 2009. go di ne. Me ðu tim, u ra du se, kao što je i na ve de no, ko ri ste em pi rij ski po da ci o sa ve to dav nom ra du na una - pre ðe wu or gan ske pro iz vod we za kquå no sa sep tem brom 2008. go di ne ka ko bi se ana li za ra da sa ve to da va ca uskla di la sa vre me nom pri ku pqa wa po da ta ka u em pi rij skom is tra ÿi va - wu, åi ji se re zul ta ti ta ko ðe ko ri ste u ana li zi.
90 mo der nom na åi nu ba vqe wa po qo pri vre dom, åi we ni ca je da je ovaj na - åin proizvodwe hrane drugaåiji od uobiåajene, modernizovane konven - cionalne poqoprivrede. Kako je reå o alternativnom naåinu proizvod - we ko ji se od li ku je spe ci fiå nom teh no lo gi jom i or ga ni za ci jom ra da (odnosno, restruktuirawem raspoloÿivih proizvodnih resursa), suštin - sko te o rij sko, a još vi še prak tiå no pi ta we u we nom pod sti ca wu je ste da li oni ko ji se ovom pro iz vod wom ba ve ima ju do voq no po treb nih zna wa i ume ãa ko ja ãe im omo gu ãi ti da uspe šno re ša va ju pro ble me ko ji se po ja vqu ju u sa mom pro iz vod nom pro ce su. Ja sno je da pro ces po qo pri vred ne pro iz vod we ni je mo gu ãe ade kvat - no sa gle da ti, a da se pri tom ne ana li zi ra ju obe leÿ ja agrar ne i ru ral ne društvene strukture. Taj dvostruki (prirodni i socijalni) determini - zam ko ji od re ðu je gde, ka ko, šta, ko, åi me i za ko ga pro iz vo di hra nu do - vo di nas do to ga da je u ru ral no so ci o lo škom is tra ÿi va wu mo guã no sti za una pre ðe we or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma mo gu ãe iz dvo ji ti ne ko li ko glav nih åi ni la ca: kvalitet (oåuvanost) prirodnih resursa kao osnove za poqopri - vred nu pro iz vod wu, eko nom ska mo ti va ci ja far me ra za ba vqe we or gan skom pro iz vod - wom, svest i zna we far me ra o zna åa ju, teh no lo gi ji i or ga ni za ci ji or - gan ske pro iz vod we, kao i we nim mo guã no sti ma u una pre ðe wu kva li te ta ÿi vo ta na ga zdin stvu i u se o skoj za jed ni ci, svest i znawe stanovništva o vaÿnosti organske proizvodwe, ulo ga osta lih dru štve nih ak te ra, osim ga zdin sta va, u agrar - nom/ruralnom razvoju u unapreðewu organske proizvodwe (drÿava i we - ne in sti tu ci je, sa ve to dav na slu ÿba, fi nan sij ski sek tor, na uå no i stra - ÿi vaå ki in sti tu ti, ne vla di ne or ga ni za ci je, po tro ša åi, pre ra ði vaå ka in du stri ja, tr go vi na i dru gi) i sl. Na rav no, ne mo gu ãe je od re di ti sa mo je dan åi ni lac ili jed nog dru - štve nog ak te ra i re ãi da je we gov uti caj na od vi ja we ovog pro ce sa pre - su dan. No, ra di pre ci zni jeg sa gle da va wa mo guã no sti za raz voj or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma po treb no je ana li zi ra ti sva ki od na ve de - nih åi ni la ca i oce ni ti ko li ko sva ki od wih, u za vi sno sti od svo jih ka rak te ri sti ka, mo ÿe da do pri ne se ili ote ÿa we no una pre ðe we. 9 U ra - du se is tra ÿi va we ovog ši ro kog spek tra åi ni la ca (od bi o lo ških i fi ziå ko-he mij skih do eko nom skih i in sti tu ci o nal no-or ga ni za ci o nih), kao i he te ro ge ne mre ÿe dru štve nih ak te ra ogra ni åa va na ana li zu uti - ca ja sve sti i zna wa far me ra o or gan skoj pro iz vod wi, kao i ulo ge po qo - pri vred ne sa ve to dav ne slu ÿbe u we nom pod sti ca wu. Ana li za ovih åi - ni la ca ima za ciq da uka ÿe na zna åaj di fu zi je zna wa i ino va ci ja u una pre ðe wu or gan ske pro iz vod we, što je u skla du sa po ået nom pre mi - som o spe ci fiå no sti or gan ske pro iz vod we. Pr vi ko rak u ana li zi va ÿno sti zna wa kao åi ni o ca za una pre ðe we or gan ske pro iz vod we i ulo ge po qo pri vred ne sa ve to dav ne slu ÿbe u pro - 9 Na rav no, to pod ra zu me va i ana li zu si ner gij skog de lo va wa na ve de nih åi ni la ca.
ce su di fu zi je po treb nih zna wa i ino va ci ja je ste wi ho vo pozicionirawe u okviru referentnog deterministiåkog okvira. Ana li zi ra ju ãi sta vo ve sa ve to da va ca PSS APV kao struå wa ka ko ji se ba ve una pre ðe wem po qo - privredne proizvodwe na vojvoðanskim gazdinstvima, uoåena je, na pr - vi po gled, pa ra dok sal na oce na va ÿno sti na ve de nih åi ni la ca. Ta ko ðe, uo åe no je da je do šlo do zna åaj ne pro me ne u oce ni va ÿno sti zna wa kao åi ni o ca, u po re ðe wu sa re zul ta ti ma is tra ÿi va wa sta vo va struå wa ka o ovim pro ble mi ma iz 2002. go di ne. 10 Ta ko, pre ma mi šqe wu sa ve to da va ca o va ÿno sti uslo va, svest far me ra i wi ho vo zna we o or gan skoj pro iz - vod wi kao åi ni lac we nog una pre ðe we ran gi ra ju se tek na åe tvr to, a ve - ãe an ga ÿo va we sa ve to da va ca u pro ce su di fu zi je po treb nih zna wa i ino va ci ja na po sled we, sed mo me sto u ukup nom ran gu åi ni la ca od zna - åa ja za una pre ðe we or gan ske pro iz vod we na na šim ga zdin stvi ma. 11 Na - rav no, ov de se mo gu po sta vi ti dva pi ta wa: zbog åe ga sa ve to dav ci ova ko oce wu ju va ÿnost zna wa i pro ce sa we go ve di fu zi je u po qo pri vred nu prak su i šta je uzro ko va lo pro me nu u sta vu sa ve to da va ca? Od go vor na ova pi ta wa mo gu ãe je da ti uko li ko se pro blem po sma tra u od no su na rang/pro me ne ran ga osta lih åi ni la ca. Na i me, pre ma re zul - ta ti ma is tra ÿi va wa sta vo va sa ve to da va ca iz 2002. go di ne (Pe tro viã, Jan ko viã, Sa mar xi ja, 2003: 42), po dr ška dr ÿa ve u raz ra di i im ple men - ta ci ji kon cep ta una pre ðe wa or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma, kao åinilac, zauzimala je åetvrto rang mesto, dok prema rezultatima istra - ÿi va wa iz 2008. go di ne, sa ve to dav ci sta vqa ju ovaj åi ni lac na pr vo me - sto po zna åa ju. Åi ni se da je pro me na ran ga ovog sta va (kao i pro me na rang mesta znaåaja trajne i sistematske zaštite prirodnih resursa) u zna åaj noj ve zi sa pro me nom mi šqe wa sa ve to da va ca o ran gu, od no sno, va ÿno sti zna wa i we go ve di fu zi je u pro ce su una pre ðe wa or gan ske pro - iz vod we. Iz ovog, mo ÿe da se za kqu åi da su sa ve to dav ci, kao ne po sred - no angaÿovani na unapreðewu poqoprivrede, razoåarani u podršku dr - ÿa ve, i to we nu po dr šku u pri me ni pla ni ra nih me ra i pod sti ca ja za raz voj or gan ske pro iz vod we, kao i we nu po dr šku sa moj sa ve to dav noj sluÿbi. 12 Pro me nom sta va o od no su ulo ge dr ÿa ve, s jed ne, i va ÿno sti 91 10 Rang åi ni la ca za raz voj i una pre ðe we pro iz vod we zdrav stve no bez bed ne hra ne, pre ma mi šqe wu an ke ti ra nih struå wa ka u po qo pri vred nim sta ni ca ma AP Voj vo di ne (is - tra ÿi va we iz 2002. go di ne): 1. zna we se qa ka o pro iz vod wi, 2. ve ãe ce ne pro iz vo da, 3. razvijena svest o vaÿnosti ove proizvodwe, 4. veãe angaÿovawe drÿave, 5. kontrola nad ra dom se qa ka u pro iz vod wi, 6. traj na za šti ta pri rod nih re sur sa (Pe tro viã, Jan ko viã, Sa mar xi ja, 2003: 42). 11 Rang åi ni la ca, pre ma is tra ÿi va wu iz 2008. go di ne: 1. Ve ãe an ga ÿo va we dr ÿa ve, 2. Trajna zaštita prirodnih resursa, 3. Veãe cene organskih proizvoda, 4. Znawe farme - ra za pro iz vod wu, 5. Svest i zna we po pu la ci je o va ÿno sti or gan ske pro iz vod we, 6. Bo qa kon tro la ra da pro iz vo ða åa, 7. Ve ãe an ga ÿo va we sa ve to dav ne slu ÿbe. 12 Dr ÿa va i we ne in sti tu ci je se u pro ce su una pre ðe wa or gan ske pro iz vod we po ja - vquju u dvostrukoj ulozi: kao pokretaåi i koordinatori ovog procesa. Wihova podrška ne ogle da se sa mo u pru ÿa wu fi nan sij skih sred sta va, veã i u obez be ði va wu ade kvat nog za - konskog okvira kojim se reguliše oblast organske proizvodwe, u formirawu, praãewu i pomagawu funkcionisawa mreÿe institucija koje se bave pruÿawem pomoãi farmerima, u obez be ði va wu me ha ni za ma kon tro le ra da svih su bje ka ta u lan cu pro iz vod we or gan skih pro iz vo da, u pru ÿa wu po treb nih in for ma ci ja i sl.
92 zna wa i we go ve di fu zi je, s dru ge stra ne, sa ve to dav ci ja sno sta vqa ju do zna wa da ne do sta je si ste mat ska i za jed niå ka ak ci ja svih nad le ÿnih in - sti tu ci ja u pro mo vi sa wu kon cep ta or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi - ma. U ovom kon tek stu, ulo ga zna wa i we go ve di fu zi je (kroz sa ve to dav ni pro ces) ia ko iz u zet no va ÿna ne mo ÿe da do ðe do iz ra ÿa ja, od no sno, ne ostva ru je ÿe qe ni efe kat na sa mom ga zdin stvu. Ana li za ulo ge zna wa i we go ve di fu zi je u una pre ðe wu or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma Voj vo di ne tre ba da se sa gle da iz naj ma we tri ugla: potreba far me ra za ovim zna wi ma, wi ho ve sve sti o zna åa ju i mo guã no sti ma or gan ske pro iz vod we, kao i po se do va wa znawa o ovom na - åinu proizvodwe. Ge ne ral no, pi ta we ana li ze po tre ba u sa ve to dav stvu od kru ci jal nog je zna åa ja, ka ko za pla ni ra we sa ve to dav nog ra da (Mi la di no viã, 2007: 287 300), ta ko i za we go vu or ga ni za ci ju. Pri tom, ana li za po tre ba pod ra zu me va wi ho vu pro ce nu, ka ko iz po zi ci je sa ve to da va ca, ta ko i iz po zi ci je sa mih far me ra. U kratkoroånoj proceni bu du ãih sa ve to dav nih potreba voj vo ðan skih far me ra, sve ga dva sa ve to dav ca PSS APV (od ukup no 72 an ke ti ra na) is ti åu da ãe u na red nom pe ri o du do ãi do ve ãe po tre be za zna wi ma i in for ma ci ja ma o or gan skoj pro iz vod wi (Pe tro - viã, Jan ko viã, Åi kiã, 2009: 548), što ove po tre be sta vqa tek na sed mo me sto (od dva na est) u ukup nom ran gu bu du ãih po tre ba far me ra. Ova kav stav sa ve to da va ca mo ÿe se pri pi sa ti åi we ni ci da je ve ãi na ga zdin sta - va op te re ãe na dru gim pro ble mi ma åi je re ša va we re zul ti ra u dru ga åi joj struk tu ri po tre ba, kao i da je reå o ve o ma spe ci fiå noj pro iz vod wi ko - jom se ba vi ma li broj ga zdin sta va u Voj vo di ni. 13 Dru gi va ÿan ko rak u ana li zi zna wa i we go ve di fu zi je je ste utvr - ði va we sve sti far me ra o zna åa ju or gan ske pro iz vod we, kao i ste pe na razvijenosti znawa o ovom naåinu proizvodwe. 14 Raz vi je nost sve sti farmera o or gan skoj pro iz vod wi pod ra zu me va naj ma we dva va ÿna mo - men ta: svest far me ra o ekološkom znaåaju proizvodwe sa stanovišta pri rod nih re sur sa ko ji se ko ri ste u po qo pri vre di mi sli se na po - sto ja we ja snih sta vo va o uti ca ju kon ven ci o nal ne po qo pri vred ne prak se na po ja vu so ci jal no e ko lo ških pro ble ma, od no sno, na po tre bu oåu va wa i una pre ðe wa kva li te ta pri rod nih re sur sa sa ci qem da se obez be di 13 Pre ma po da ci ma pri ku pqe nim Ti po lo gi jom sa ve to dav nog ra da za pe ri od od ju la 2007. do septembra 2008. godine, sa 43 savetodavca PSS APV u rešavawu problema veza - nih za una pre ðe we or gan ske pro iz vod we sa ra ði va lo je ukup no 315 voj vo ðan skih ga zdin - stva. Reå je o ve o ma ma lom bro ju ga zdin sta va, u od no su na uku pan broj ga zdin sta va sa ko ji - ma PSS APV sa ra ðu je (pre ma po da ci ma za kvar tal 2008. go di ne, ga zdin stva ko ja se ba - ve or gan skom pro iz vod wom i ko ja su u ovom kvar ta lu sa ra ði va la sa sa ve to dav ci ma PSS APV åi ne 0.9% od ukup nog bro ja ga zdin sta va ko ja sa ra ðu ju sa PSS APV). Me ðu tim, is tra - ÿi va wem je utvr ðe no da 27.2% sa ve to da va ca PSS APV is ti åe da je u po sled wih pet go di - na do šlo do po ve ãa wa bro ja ga zdin sta va ko ja se ba ve or gan skom pro iz vod wom. 14 Pri tom, ja sno je da iz me ðu sve sti far me ra i zna wa ko jim ras po la ÿu po sto ji åvr - sta po zi tiv na spre ga što je svest far me ra o zna åa ju or gan ske pro iz vod we raz vi je ni ja, to je i ste pen raz vi je no sti zna wa ko jim ras po la ÿu (kao i po tre ba za no vim zna wi ma) ve - ãi. Ta ko ðe, ve ãi ste pen raz vi je no sti zna wa pro iz vo di" for mi ra nu svest far me ra o va - ÿno sti ovog na åi na pro iz vod we za sa mo ga zdin stvo.
93 kon ti nu i tet pro iz vod we i for mi ra ju osnov ne pret po stav ke za we nu mo - der ni za ci ju; svest far me ra o no vom kva li te tu pro iz vo da do bi je nih ovim na - åi nom pro iz vod we mi sli se na to da or gan ski pro iz vo di mo gu da predstavqaju osnovu za konkurentnost gazdinstava na trÿištu, a time i za ostva ri va wa pro fi ta. Pre ma mi šqe wu sa ve to da va ca PSS APV, far me ri sa ko ji ma sa ra - ðu ju, ge ne ral no, ne ma ju raz vi je nu svest o zna åa ju ove pro iz vod we, kao i da tek de li miå no ras po la ÿu zna wi ma po treb nim ba vqe we or gan skom pro iz vod wom 15 (Tab. 1). Tabela 1. Odnos stepena razvijenosti znawa i stepena razvijenosti svesti farmera o or gan skoj pro iz vod wi na ga zdin stvi ma Voj vo di ne, pre ma mi šqe wu sa ve to da va ca PSS APV (%) Stepen razvijenosti znawa (%) Stepen razvijenosti svesti (%) Veoma Delimiåno Slabo Nerazvijena Ukupno Razvijena znawa 0 4.2 1.4 0 5.6 Delimiåno razvijena znawa 1.4 28.6 28.6 8.6 67.2 Nerazvijena znawa 1.4 4.2 15.7 4.2 25.5 Nemam stav 0 1.4 0 0 1.4 Ukupno 2.8 38.4 45.7 12.8 99.7 Bez odgovora 0.3 S ob zi rom na struå nu oblast u ko joj pru ÿa ju sa ve te i uslu ge (od no - sno, prenose znawe) o organskoj proizvodwi, savetodavci struåwaci za oblast vi no gra dar ske i ra tar sko-po vr tar ske pro iz vod we u naj ve ãem bro ju slu åa je va is ti åu da far me ri sa ko ji ma sa ra ðu ju ras po la ÿu do voq - nim zna wi ma i ume ãi ma po treb nim za ba vqe we or gan skom pro iz vod - wom. Ako se kao in di ka tor tre nut ne po tre be far me ra za zna wem o or - gan skoj pro iz vod wi uzi ma broj da tih sa ve ta, ta da je pri met no da me ðu far me ri ma Voj vo di ne ko ji sa ra ðu ju PSS APV tre nut no po sto ji ma la po tre ba za ovim zna wi ma. Na i me, u ana li zi ra nom pe ri o du, sve ga 475 sa ve ta ili 0.6% od ukup nog bro ja svih da tih sa ve ta od no si se na una pre - ðe we or gan ske pro iz vod we. Ma la po tre ba za di fu zi jom zna wa o or gan - skoj pro iz vod wi, kao što je po ka za no, ni je re zul tat raz vi je nog zna wa far me ra, veã na pro tiv, ne do voq no raz vi je ne sve sti, kao i ma log bro ja far me ra ko ji se wom ba ve. Ako se, pak, po sma tra struk tu ra da tih sa ve ta, ta da je pri met no da su sa ve to dav ci naj vi še an ga ÿo va ni na una pre ðe wu organske proizvodwe u stoåarstvu, kao i ratarstvu i povrtarstvu (po - sebno, povrtarstvu). 16 Ta ko ðe, pri met no je da se, u od no su na sta vo ve sa ve to da va ca ana li - zi ra ne u is tra ÿi va wu iz 2002. go di ne, oce na ste pe na raz vi je no sti sve - 15 Ov de se mi sli na sve far me re sa ko ji ma sa ve to dav ci sa ra ðu ju, bez ob zi ra na to da li se ba ve kon ven ci o nal nom ili or gan skom pro iz vod wom. 16 Pre ma po da ci ma o ra du sa ve to da va ca u po sma tra nom pe ri o du, sa ve to dav ci za oblast sto åar stva da li su 43%, a sa ve to dav ci za ra tar stvo i po vr tar stvo 37% od ukup nog broja datih saveta u oblasti organske proizvodwe.
94 sti i raz vi je no sti zna wa far me ra o or gan skoj pro iz vod wi ni je bit no me wa la (Pe tro viã, Jan ko viã, Sa mar xi ja: 2003: 40 41). U ovom kon tek - stu, mo ÿe se po sta vi ti pi ta we o efek ti ma sa ve to dav nog ra da na una pre - ðe wu or gan ske pro iz vod we na ga zdin stvi ma Voj vo di ne. Ovo pi ta we mo - ÿe da se ana li zi ra ka ko iz po zi ci je sa mog sa ve to dav nog ra da, ta ko i iz ugla me sta i ulo ge sa ve to dav ne slu ÿbe, kao jed nog od ak te ra u pro mo vi - sa wu or gan ske pro iz vod we. U pr vom slu åa ju, mi sli se na zna we i in - for ma ci je o or gan skoj pro iz vod wi ko jim ras po la ÿu sa mi sa ve to dav ci, kao i pi ta we pri me ne od go va ra ju ãih pri stu pa i me to da u sa ve to dav nom ra du. Ka ko is ti åe Pa del (Padel, 2001: 54 55), tra di ci o nal ni mo del di - fu zi je ino va ci ja, ka ko ga ela bo ri ra Ro xers (Ro gers, 1983) ima od re ðe na ogra ni åe wa u pri me ni pri li kom ana li ze sa ve to dav nog ra da u or gan skoj pro iz vod wi. Ovo za so bom nu ÿno po vla åi i pi ta we me to da i pri stu pa u sa ve to dav nom ra du. Na i me, tra di ci o nal ni pri stup u sa ve to dav nom ra - du (TTA Tec hno logy Tran sfer Ap pro ach) u slu åa ju una pre ðe wa or gan ske pro iz vod we ne mo ÿe da ostva ri ÿe qe ni efe kat s ob zi rom na to da su pri ro da zna wa i ino va ci ja ko ja se pre no se dru ga åi ji ne go u slu åa ju kon ven ci o nal ne po qo pri vre de. 17 Za to, sa ve to dav ni rad u ovom slu åa ju im pli ci ra nov, par ti ci pa tiv ni pri stup u ko me su far mer i sa ve to da - vac rav no prav ni uåe sni ci u pro ce su pro na la ÿe wa ade kvat nog re še wa i do no še wa od lu ke (Pa del, 2001: 54 55; Pu gli e se, 2001: 122 123). Iz ugla me sta i ulo ge sa ve to dav ne slu ÿbe, efe kat sa ve to dav nog ra da me ri" se po zi ci o ni ra wem sa ve to dav ne slu ÿbe u mre ÿi ak te ra ko ji se ba ve una pre ðe wem or gan ske pro iz vod we. To pod ra zu me va sa gle da va we we nih za da ta ka i ci qe va, funk ci o nal ne uskla ðe no sti sa ve to dav nog ra - da sa ci qe vi ma i za da ci ma osta lih ak te ra, obe leÿ ja sa rad we (po seb no, raz me ne in for ma ci ja i is ku sta va). * * * Is tra ÿi va we ulo ge zna wa i we go ve di fu zi je u or gan skoj pro iz vod - wi na ga zdin stvi ma Voj vo di ne po ka zu je da, ia ko je te o rij ski po sma tra - no, reå o åiniocu od izuzetne vaÿnosti, u praksi, wegov pravi uticaj mo ÿe da se ostva ri sa mo uko li ko on ko eg zi sti ra sa osta lim re le vat nim fak to ri ma u ovom pro ce su. Pre ci zni je, bez ade kvat ne si stem ske po dr - ške, kao i bez, ma kar ini ci jal ne, mo ti vi sa no sti far me ra, di fu zi ja zna wa i ino va ci ja u or gan skoj pro iz vod wi, po sma tra no na du gi rok, ne - ma ni ka kve šan se za uspeh. Ta ko ðe, ana li za uti ca ja di fu zi je zna wa nu - ÿno pod ra zu me va i ana li zu mre ÿe dru štve nih ak te ra ak tiv nih u pro - movisawu i unapreðewu ovog naåina proizvodwe, s obzirom na to da su zna we i in for ma ci je jed na od osno va za umre ÿa va we. U ovom kon tek stu, sa gle da va we ulo ge sa ve to dav ne slu ÿbe (kao in - sti tu ci o na li zo va ne for me di fu zi je zna wa i ino va ci ja) od iz u zet nog je, kako teorijskog, a još više praktiånog znaåaja ne samo na osnovu toga što je reå sa ve to dav ci ma kao eks per ti ma u po qo pri vre di, veã i zbog 17 Zna we i ino va ci je u or gan skoj pro iz vod wi, po svo jim ka rak te ri sti ka ma, sliå ne su ino va ci ja ma u za šti ti ÿi vot ne sre di ne (engl. environmental innovations).
to ga što je reå o oni ma ko ji ima ju ne po sre dan uvid u po tre be i mo guã - no sti ga zdin sta va za ba vqe we or gan skom pro iz vod wom. Ruralnosociološko istraÿivawe moguãnosti za razvoj organske proiz vod we na ga zdin stvi ma Voj vo di ne, osim ana li ze ulo ge zna wa i we go ve di fu zi je, pod ra zu me va i do dat na (em pi rij ska) is tra ÿi va wa o de lo va wu osta lih åi ni la ca u ovom pro ce su, ka ko po je di naå no, ta ko i u me ðu za vi - snosti. Ovo se, pre svega, odnosi na istraÿivawe potreba i moguãno - sti ga zdin sta va za raz voj i una pre ðe we or gan ske pro iz vod we (ana li zom ras po lo ÿi vih re sur sa ga zdin stva, kao i si ste ma po dr ške). 95 LITERATURA Birovqev, Jelena, Bojana Dujiã. Proizvodwa zdrave hrane i moguãnosti za po - veãawe uvoza, Tematski zbornik Ka pi tal u po qo pri vre di, Pa liã: Eko nom - ski fa kul tet Su bo ti ca, In sti tut za eko no mi ku po qo pri vre de Be o - grad, Po qo pri vred ni fa kul tet No vi Sad 2004, str. 217 224. Miladinoviã, Marica. Ruralnosociološki pristup planirawu u savetodavnom ra du, Eko no mi ka po qo pri vre de, god., br. 3, 2007, str. 287 301. Petroviã, Ÿivojin, Dejan Jankoviã, Jovana Samarxija. Socijalno-ekološki sta vo vi po qo pri vred nih struå wa ka o pro iz vod wi zdrav stve no bez bed ne hra ne, Te mat ski zbor nik Raz voj i struk tur ne pro me ne agrar ne pri vre de i ru - ral nih pod ruå ja, Novi Sad: Poqoprivredni fakultet Departman za eko - no mi ku po qo pri vre de i so ci o lo gi ju se la, 2003, str. 37 50. Åikiã, Jovana. So ci jal no e ko lo ški pro ble mi i zaštita ÿivotne sredine lokalne dru štve ne za jed ni ce, magistarska teza, Poqoprivredni fakultet, Novi Sad 2008. Åikiã, Jovana, Ÿivojin Petroviã, Dejan Jankoviã. Tipologija savetodavnog ra - da, u: Si stem in for ma ci ja u po qo pri vred nom sa ve to dav stvu Voj vo di ne, ur. Ÿ. Pe tro viã, No vi Sad: Po qo pri vred ni fa kul tet, 2007, str. 38 56. Åikiã, Jovana, Ÿivojin Petroviã, Dejan Jankoviã. Uloga poqoprivredne save - to dav ne slu ÿbe u pod sti ca wu pro iz vod we zdrav stve no bez bed ne hra ne. Te - mat ski zbor nik sa me ðu na rod nog na uå nog sku pa Multifunkcionalna poqo - pri vre da i ru ral ni raz voj ( ) ru ral ni raz voj i neo gra ni åe ni re sur si (dru ga kwi ga), Be o grad: In sti tut za eko no mi ku po qo pri vre de Be o grad, De part - man za ekonomiku poqoprivrede i sociologiju sela Poqoprivrednog fa - kul te ta No vi Sad, Eko nom ski fa kul tet Su bo ti ca, 2008, str. 102 108. Brun tland, Gro et el. Our Com mon Fu tu re (Re port of the World Com mi si on on En vi - ronment and Development), UN, Was hing ton, 1987. Darnhofer, Ika. Organic farming and rural development: Some evidence from Austria. Sociologia Ruralis, Vol. 45, No. 4, 2005, p. 308 323. Giddings, Bob, Bill Hopwood, Geoff O'Brien, Environment, Economy And Society: Fitting Them Together Into Sustainable Development, Sustainable Development, Vol 10, Is sue 4, 2002, p. 187 196. Padel, Suzanne, Conversion ot Organic Farming: A Typical Example of the Diffusion of an Innovation?, Sociologia Ruralis, Vol. 41, No. 1, 2001, p. 40 61. Petroviã, Ÿivojin, Dejan Jankoviã, Jovana Åikiã. Problems in the extension work and farmers needs in Serbia, Thematic Proceedings of the 113 th Se mi nar of the EA AE (De cem ber 2009), Be o grad 2009, p. 543 549. Pugliese, Patrizia, Organic Farming and Sustainable Rural Development: A Multifaces and Promising Convergence, Sociologia Ruralis, Vol. 41, No. 1, 2001p. 112 130. Ro gers, E. M., Diffusion of innovations (3rd ed.). New York: Free Press, 1983.
96 KNOWLEDGE AS A FACTOR OF ORGANIC PRODUCTION IMPROVEMENT IN FARMS IN VOJVODINA by Jovana Åikiã and Ÿivojin Petroviã Summary The pa per is fo cu sed on the analysis of the ro le of know led ge and dif fu si on of knowledge and innovations as a factor of organic production improvement in Vojvodi - nian farms. The assessment of the knowledge influence in improvement of organic pro - duc ti on is ba sed upon the analysis of far mers' ne eds, the ir awa re ness of sig ni fi can ce and pro spects of or ga nic pro duc ti on, as well as the le vel of know led ge de ve lop ment on organic production. Em pi ri cal ba se for the analysis in clu des the re sults of the sur vey on agri cul tu ral extension agents' attitudes on factors for the development and improvement of organic production in farms and data on the extension agents' activities towards improvement. The analysis aims to po int out the po si ti on of know led ge in the de ter mi ni stic frame which defines prospects for the organic farming in Vojvodinian farms. Key words: organic production, knowledge, diffusion of knowledge and innova - tions, farms, agri cul tu ral ex ten si on, Voj vo di na