УНАПРЕДУВАЊЕ НА СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ НА АДОЛЕСЦЕНТИТЕ И НА МЛАДИТЕ

УНАПРЕДУВАЊЕ НА СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ НА АДОЛЕСЦЕНТИТЕ И НА МЛАДИТЕ Прирачник за здравствени работници Х.Е.Р.А. - Асоцијација за здравствена едукација и истражување Завод за здравствена заштита на мајки и деца - Здравствен Дом на Скопје- Скопје Скопје 2007

УНАПРЕДУВАЊЕ НА СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ НА АДОЛЕСЦЕНТИТЕ И МЛАДИТЕ - прирачник за здравствени работници- Автори Надица Јанева Милена Стевановиќ Бојан Јовановски Јасминка Дамческа Бранкица Младеновиќ Билјана Анчевска Стојанчо Стефаноски Уредиле: Ирена Ивановска Ѓошевска Катерина Миовска Лектура и коректура Василија Јовановски Дизајн Јане Стојчески CIP katalogizacija vo publikacija Narodna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski, Skopje ISBN 978 9989 2094 9-9

СОДРЖИНА Предговор...5 Вовед...6 Како се користи прирачникот...7 Модул А: Рамка за работа со адолесценти и млади во контекст на промоција на сексуалното и репродуктивното здравје...8 Програми и стратегии за унапредување на сексуалното и репродуктивното здравје на адолесцентите и на младите...9 Однос меѓу различните пристапи во промоцијата на репродуктивното здравје...10 Техники на здравствена едукација при работа со адолесценти и млади...13 Работилница 1: Што сакам да знам?...16 Работилница 2: Квадрати на приватност...18 Модул Б - Анатомија и физиологија на машките и женските репродуктивни органи...21 Пубертет...22 Како настанува концепцијата (оплодувањето)?...23 Прилог Б1: Можни денови на овулација во зависност од траењето на менструалниот циклус...24 Прилог Б2: Слика на надворешни женски полови органи...25 Прилог Б3: Слика на внатрешни женски полови органи...26 Прилог Б4: Женски полови органи - клучни термини...27 Прилог Б5: Слика на надворешни и внатрешни машки полови органи...28 Прилог Б6: Машки полови органи - клучни термини...29 Работилница: Анатомија и физиологија на машките и женските репродуктивни органи...30 Модул В - Сексуалност, род и пол...32 Вовед во сексуалноста...33 Сексуално здравје...33 Сексуален идентитет...33 Концепт на сексуалност и пол...34 Пол и род...34 Работилница 1: Род, а не пол...36 Работилница 2: Игра на улоги: Зошто?...38 3

Модул Г: Сексуално преносливи инфекции...40 Што треба да знаеме за сексуално преносливите инфекции?...41 Прилог Г1: Најчести СПИ...42 Работилница 1: Најчести СПИ...44 Работилница 2: Квиз за СПИ...45 Прилог Г2: Листа на прашања и одговори за СПИ...46 Модул Д: ХИВ/СИДА...47 Дефинирање и разбирање на ХИВ И СИДА...48 Ширење на инфекцијата со ХИВ...49 Доброволно советување и тестирање...50 Лекување на ХИВ/СИДА...51 Превенција од ХИВ/СИДА...51 Колку е сигурен кондомот во однос на неговата заштита од ХИВ/СИДА и СПИ...52 Стигма и дискриминација...55 Кој е во ризик (опасност) од инфекција со ХИВ?...55 Работилница 1: Кондом рели...56 Работилница 2: Причина да се каже НЕ!...57 Модул Ѓ: Контрацепција...59 Контрацепцијата и адолесцентите...60 Контрацептивни методи...60 Последици од недоволна употреба на контрацепција...62 Бариери за употреба на контрацепција...64 Советување на адолесцентите за контрацепција...64 Работилница 1: Тинејџерска бременост и прерано родителство...66 Работилница 2: Видови на контрацепција...68 Прилог Ѓ1: Машки кондом...70 Прилог Ѓ2: Орални контрацептивни пилули...71 Прилог Ѓ3: Интраутерина влошка (спирала)...72 Прилог Ѓ4: Итна контрацепција...73 Модул Е: Здравствените служби пријатели на адолесцентите и на младите...74 Вовед во концептот здравствените служби пријатели на адолесцентите и на младите...75 Карактеристики на здравствените служби пријатели на адолесцентите и на младите...75 Креирање на здравствени услуги пријатели на адолесцентите и на младите...76 Работилница 1: Здравствени служби пријатели на адолесцентите и на младите...80 Работилница 2: Карактеристики на здравствените услуги пријатели на адолесцентите и на младите...83 Користена литература...86 Корисни интернет страници...88 4

ПРЕДГОВОР Ризичното сексуално однесување на адолесцентите и последиците од него, како тинејџерската бременост, сексуално преносливите инфекции и ХИВ/СИДА, привлекуваат сè поголемо внимание поради големиот број последици по нивното севкупно здравје. Младите луѓе, денес во светот, претставуваат највулнерабилна популациона група во однос на ХИВ/СИДА епидемијата. Се проценува дека половина од сите нови случаи на инфекција со ХИВ се јавуваат кај лица помлади од 25 години. Токму заради тоа, оваа популациона група, во глобални рамки, е во фокусот на сите здравствено-промотивни програми коишто се однесуваат на превенција на ХИВ/СИДА и унапредување на нејзиното сексуално и репродуктивно здравје. Но и покрај изразената вулнерабилност, младите луѓе покажуваат голем интерес да се борат против овој предизвик. Во услови, кога добиваат правилни и навремени информации, младите луѓе стекнуваат исклучителен капацитет за прифаќање на принципите за безбедно однесување. Тие се мотивирани да учествуваат во програмите коишто ја засилуваат одговорноста кон самите себе, но и кон нивните врсници. Почитувањето на правата на младите и градењето партнерство со возрасните е докажан концепт за успех на превентивните програми наменети за младите. Овој прирачник има цел да даде насоки и идеи за градење партнерство меѓу младите и здравствените работници во спроведувањето на активностите за унапредување на сексуалното и репродуктивното здравје. Содржината на прирачникот претставува пакет за спроведување на едукативни активности. Едукативниот пакет е наменет за индивидуи, групи и организации коишто се вклучени во промоција на адолесцентното здравје и развој, но главна целна група се здравствените работници кои работат во примарната превентивна здравствена заштита на деца од училишна возраст и на адолесценти. Едукативниот пакет презентиран во прирачникот можеби не одговара во целост на потребите за информации на сите адолесценти, бидејќи адолесцентната популација е хетерогена група со различни социјални и здравствени потреби, но дава можност одредени модули да се прилагодат. Подготовката и развивањето на овој прирачник е резултат на повеќегодишната соработка меѓу здружението на граѓани Х.Е.Р.А - Асоцијација за здравствена едукација и истражување и Заводот за здравствена заштита на мајки и деца - Здравствен Дом на Скопје - Скопје и е остварено во рамките на заедничката иницијатива и проектот,,градење на капацитети на здравствени работници и локални невладини организации во однос на превенција од ХИВ/СИДА и сексуално преносливи инфекции меѓу ранливи групи на млади. Визијата, вредностите и мисиите на организациите се тесно поврзани со унапредување на сексуалното и репродуктивното здравје на адолесцентите и на младите. Тоа вклучува подобрување на достапноста и квалитетот на здравствените услуги преку развивање на издвоени здравствени центри за млади и верување дека здравјето и изборот на сексуален и репродуктивен живот се основни човекови права на секоја единка. Особена благодарност изразуваме и кон Канцеларијата на УНИЦЕФ во Скопје за целосно дадената поддршка, во рамките на соработката со УНИЦЕФ за интервенциите во локалните заедници за социјален развој, која беше пресудна за изготвување на овој прирачник. Ви благодариме за Вашата доверба и Вашите заложби за иднината на адолесцентите и на младите. 5

ВОВЕД Адолесцентите и младите во светот денес се соочуваат со голем број предизвици кои влијаат на нивното здравје, развојот и севкупната добросостојба. Неповолните социоекономски карактеристики на околината, како што се сиромаштијата, политичката и економската нестабилност или изложеноста на родова или друг вид на дискриминација, во која се развиваат одреден број адолесценти и млади луѓе, влијаат врз зголемена изложеност на ризични фактори, а тоа го зголемува и диспаритетот во здравствениот статус на поединечни млади луѓе, како на глобално, така и на регионално и на национално ниво. Присуството на ризичните фактори на околината во голема мера го одредуваат и ризичното однесување кај младите, како што е злоупотребата на разни супстанции (алкохол, дрога, цигари), кое води до несакана бременост или сексуално преносливи болести, вклучувајќи и ХИВ/СИДА, како и проблеми поврзани со менталното здравје, како што се депресијата и самоубиствата. Тешкотиите во учењето, напуштањето на образовниот систем, соочувањето со сериозни семејни проблеми, вклучувајќи го и семејното насилство дополнително го влошуваат сеопштиот амбиент во кој одреден број на адолесценти и млади го поминува транзициониот животен пат кон возрасната доба. Најголемиот дел од овие здравствени ризици и развојни проблеми на адолесцентите би можеле да бидат превенирани. Здравствениот систем и здравствените работници треба да се прилагодат на новите здравствени и социјални потреби на адолесцентите и на младите, особено на потребите од доменот на превентивната здравствена заштита. Промоцијата на позитивен пристап кон развојот и здравјето на адолецентите и на младите, а особено кон посебно ранливите групи на млади во иднина треба да биде трајна определба на превентивната здравствена заштита на оваа популациона група. 6

КАКО СЕ КОРИСТИ ПРИРАЧНИКОТ Едукативниот пакет во прирачникот ги опфаќа клучните сегменти на сексуалното и репродуктивното здравје кои се поделени во 7 модули: Модул А - Рамка за работа со адолесценти и млади во контекст на промоција на нивното сексуално и репродуктивно здравје Модул Б - Анатомија и физиологија на репродуктивните органи Модул В - Род и пол Модул Г - Сексуално преносливи инфекции Модул Д - ХИВ/СИДА Модул Ѓ - Контрацепција Модул Е - Здравствени служби пријатели на адолесцентите и на младите Секој модул е составен од воведен текст кој едукаторот треба да го прочита и да го прилагоди на потребите на групата. Воведниот дел ги содржи основните информации кои треба да бидат презентирани на почетокот на секоја едукативна работилница или служат како основа за отворање на групна дикскусија со учесниците. Во продолжение на модулот се презентирани примери на изведување на интерактивни работилници со соодветни прилози кои служат како работен материјал за едукативните сесии. Едукаторот може да одбере работилница и тема во зависност од потребите за информација и учење на членовите на групата. Секоја од работилниците може да се дополни или измени, во зависност од проценката направена од едукаторот заедно со групата, за едукативните потреби на групата. Во изведување на работилниците се користат многу малку едукативни материјали, имајќи ги во предвид материјалните можности и на училиштата и на здравствените работници, кои не се во состојба да обезбедат дополнителни едукативни материјали од типот на маркери, фломастери, хартија во боја, табли за пишување, слики, слајдови, фотографии итн. Во услови кога постои можност за обезбедување на разновидни едукативни материјали, пожелно е да се збогати изведбата на работилниците, со цел содржината да биде прилагодена на потребите на младите. 7

МОДУЛ А РАМКА ЗА РАБОТА СО АДОЛЕСЦЕНТИ И МЛАДИ ВО КОНТЕКСТ НА ПРОМОЦИЈА НА СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ

Програми и стратегии за унапредување на сексуалното и репродуктивното здравје на адолесцентите и на младите Сексуалното и репродуктивното здравје се витални аспекти на физичкиот и менталниот развојот кај секоја индивидуа во текот на целиот животен циклус. Високо квалитетните служби за млади, коишто обезбедуваат промоција на репродуктивното и сексуалното здравје и ги опфаќаат не само негативните аспекти, како што се несаканата бременост или сексуално преносливите инфекции, туку и позитивните, преставуваат афирмативни инструменти кои можат да ја подигнат самодовербата, физичката и емоционалната стабилност и да ги унапредат односите на младата личност со семејството, врсниците и околината. Но промовирањето на сексуалното и репродуктивното здравје кај младите не е секогаш едноставно. Тоа вклучува разговори за телото, сексот и сексуалноста и бара посебни подготовки и готовност отворено да се разговара при давањето информации и советувањето. Сексуалноста, покрај сексуалната желба, ги опфаќа и аспектите на сексуалниот идентитет, социјалните и родовите улоги како и односите со околината вклучувајќи го семејството, врсниците и партнерот. Една од најголемите пречки за ефикасна комуникација на здравствените работници, кои се во позиција да вршат советување на младите, е тоа што сексуалноста, особено на младите луѓе, сè уште е поврзана со срам, стигма и одбивање, како кај давателите на услуги така и кај самите млади. Младите луѓе често пати ги избегнуваат здравствените работници, кога се соочуваат со проблеми поврзани со нивното сексуално и репродуктивно здравје, бидејќи се чувствуваат неправилно разбрани или се плашат од осуда, ако отворено проговорат за својата сексуалност. Програмите за унапредување на репродуктивното здравје кај адолесцентите користат неколку типа на стратегии со чија помош обезбедуваат поголем пристап на адолесцентите и на младите кон информации за сексуално и репродуктивно здравје. Најголем дел од тие стратегии се фокусираат на 4 основни категории: 1. Мотивација - поттикнување на промена на однесувањето кај индивидуата преку социјален маркетинг на одделни производи, услуги или акции (пр. кампања за безбеден секс со користење на кондом). 2. Здравствена едукација - пренос на информации со цел да им се помогне на младите да ги разберат елементите на репродуктивното и сексуалното здравје (пр. организирање на едукативни трибини во училиштата со учество на домашни експерти од доменот на репродуктивното здравје; организирање на пиер едукативни активности во и надвор од училишната средина; обработување на теми од репродуктивното здравје во рамките на проектните активности на училиштата, организирање на интерактивни работилници во училиштата од страна на превентивните лекари, при вршење на систематските прегледи и имунизација). 3. Советување - размена на информации со цел да се подигне свеста и да се оспособи младиот човек да донесе доброволна одлука базирана на правилни информации за неговото/нејзиното репродуктивно здравје (пр. индивидуално советување на млада личност, која имала ризичен (незаштитен) или неуспешно заштитен сексуален однос (пукање на кондом), може да помогне да го намали ризикот од можните последици - да направи навремено тестирање за СПИ, да ÿ се предложи итна контрацепција, но и да ÿ се даде совет како понатаму да го зачува своето сексуално и репродуктивно здравје - да се стекне со вештини за воведување на контрацепција во врската). 4. Младински центри за сексуално и репродуктивно здравје (МЦСРЗ) - кои можат да обезбедат широка палета на услуги во доменот на сексуалното и репродуктивното здравје (скрининг и третман за СПИ, планирање на семејството, контрола на бременоста, третман на сексуалните дисфункции, како и рано откривање и третман на голем број заболувања на репродуктивните органи). МЦСРЗ се посебно прилагодени и достапни на потребите на адолесцентите и на младите. Една од основните карактеристики на овие центри е вклучување на младите во сите Модул А 9

процеси на креирање, имплементирање и евалуација на активностите и услугите кои се обезбедуваат. (пр. Младинските центри за сексуално и репродуктивно здравје Сакам да знам како заедничка програма и иницијатива на ЈЗУ Здравствен дом Скопје и Здружението на граѓани ХЕРА. Во моментов двата младински центри се лоцирани во Скопје во склоп на амбулантата Водно, односно амбуланта Шуто Оризари. Тие обезбедуваат широк опсег на здравствени, медицински и едукативни услуги во делот на сексуалното и репродуктивното здравје). Модул А Однос меѓу различните пристапи во промоцијата на репродуктивното здравје Пирамидата го презентира бројот на клиентите кои всушност имаат корист од одделни пристапи во промоцијата на репродуктивното здравје кај младите (пр. мотивацијата и здравствената едукација опфаќаат значително поголем број на адолесценти и на млади, во однос на советувањето или услугите кои се нудат во специјализирани центри за репродуктивно здравје). Пирамидата, исто така, ја презентира и логичната прогресија во барање на определени услуги (пр. еден адолесцент кој е мотивиран ќе има поголем интерес за здравствена едукација, а пак оној, кој поминал низ формите на организираната здравствена едукација, ќе бара советување или некои клинички услуги во специјализирани центри за репродуктивно здравје прилагодени за млади). За унапредување на сексуалното и репродуктивното здравје на младите, потребна е околина која ќе биде безбедна и која ќе ги поддржува младите. Оваа околина се креира со заедничка акција на повеќе сектори и на повеќе нивоа, како што се креирање на политики и здравствени стратегии за млади во соработка со разни социјални и образовни институции, локалната заедница и родителите. 10

Разликите меѓу поединечните стратегии за промоција на СРЗ се прикажани во табелата подолу: Пристап Цел Содржина Насока О б ј е к - тивност Место на д а в а њ е Мотивација Здравствена едукација Да се влијае на однесувањето Обезбедување на факти Подигање на свеста Аргументи на убедување фокусирани на користа од промената Факти еднонасочно (-) нема или услуги Каде било (-/+) Каде било Модул А Советување Помагање на клиентот да донесе одлука Помагање на клиентот да ги задоволи с в о и т е потреби Факти Емпатија и чувства, потреби и загриж е н о с т на клиентот (+) Приватна атмосфера МЦСРЗ Обезбедување на услуги кои водат до подобрување на здравјето на клиентот К л и н и ч к и преглед Медицински третман (+) Приватна атмосфера Постои голем број научни докази дека ефективни здравствено-промотивни интревенции може да креираат услови за поголема социоекономска еднаквост. Симултани здравствено - промотивни интервенции на национално и локално ниво, коишто се медиумски поддржани и се дополнети со интревенции на ниво на семејство и на индивидуално ниво, ја зголемуваат ефикасноста на интревенцијата. 1 Промоцијата на здравјето кај адолесцентите во вид на здравствена едукација, во рамките на нашиот здравствен систем, се спроведува во вид на случајна едукација (ако адолесцентите ги посетуваат здравствените установи, се користи можноста за индивидуално советување или советување на родителите, поврзано со здравствената состојба на младиот клиент). Други можности за посеопфатни здравствено-промотивни активности, насочени кон адолесцентите, се здравствената промоција којашто се спроведува во училиштата во рамките на редовните активности на превентивните тимови или организирани форми на здравствена едукација во рамките на локалната заедница, каде најчесто се користи пиер едукацијата и која во најголем дел се спроведува од граѓанските здруженија. Посебно чувствителен сегмент во здравствената едукација на адолецентите и младите е промоцијата на нивното сексуално и репродуктивно здравје. Позитивниот пристап при промоција на сексуалното и репродуктивното здравје којшто се фокусира на слушање, дијалог, искреност и размена на информации, се основа за ефикасно обезбедување на информации, градење на вештини, разјаснување на одредени вредности, како и на унапредување на комуникацијата меѓу младите луѓе и здравствените работници. 11

При изведување на работилниците, за промоција на сексуалното и репродуктивното здравје кај адолесцентите и кај младите луѓе, се користат вештини кои ќе ја олеснат комуникацијата и интеракцијата меѓу учесниците и оној кој ја води работилницата. Едукаторот треба со своето однесување да им даде до знаење на учесниците дека ги почитува и им обрнува внимание преку следниве постапки: Модул А 1. Да ги гледа учесниците во очи 2. Погледот да е свртен кон секого поединчно, но и да ја опфаќа целата група за време на презентациите 3. Да им се насмевнува на учесниците 4. Во знак на одобрување да климне со главата, со што ќе ги охрабри учесниците активно да учествуваат во работилницата 5. Да се движи меѓу учесниците за време на работилницата 6. Постојано да го следи текот на работите и да ги прилагоди тренинг-методите на потребите на учесниците. Во случај да: Забележите дека учесниците се : Досадуваат Збунети Поспани Невнимателни Тогаш: Забрзајте со излагањето Направете пауза Престанете да зборувате и дајте им можност на учесниците да зборуваат Користете разни техники и методи за работа во група: игра на улоги, работа во мала група, приказ на случај Поставете прашање за да се разјаснат нејасните теми Дајте пример Поканете некој од групата да објасни Демонстрирајте Дајте им можност на учесниците да вежбаат ако има потреба од тоа Проветрете ја собата и проверете да не е претопло Обезбедете доволно светлина Користете игри за релаксирање и подигање на расположението Направете пауза Престанете со зборување и поставете прашање Дајте им можност на учесниците да вежбаат или изведуваат некоја практична работа Поканете некој од учесниците да ја објасни темата Сменете ја техниката на учење Дајте одмор 7. Слушајте ги учесниците, охрабрете ги да зборуваат и парафразирајте ги нивните зборови 8. Користете отворени прашања за да поттикнете дискусија 9. Користете затворени прашања за конкретни и кратки одговори Како да се однесувате во случај на појава на тешки прашања? Заблагодарете се за прашањето без оглед од каков вид е прашањето Минимализирајте ги потенцијалните непријатности од несоответни или погрешни прашања со одложување на одговорот на прашањето до завршување на паузата Замолете ја групата да го одговори прашањето Одложете ја долгата дискусија за по паузата 12

Техники на здравствена едукација при работа со адолесценти и млади 1. Групна дискусија - оваа техника им овозможува на учесниците да размислуваат, да го искажат своето мислење, да ги разјаснат своите идеи во врска со одредена тема. Модераторот на дискусијата мора да му даде подеднаква можност на секој учесник да учествува во дискусијата, да ги поттикне оние кои не земаат учество или да ги обесхрабри оние кои се прегласни. За оваа едукативна активност идеална бројка на групата е од 6-10 учесници. 2. Бура на идеи - спонтана групна дискусија од која подоцна може да се роди одредена идеја и начини за решавање на одредени проблеми. Оној кој ја води сесијата изложува еден проблем или назначува само еден поим (на пр. безбеден секс, или заболен од СИДА) и секој во групата има можност да даде свои идеи во врска со тоа. Сите идеи уредно се запишуваат без дополнителни коментари. Од изложените идеи подоцна може да се постават одредени цели или приоритети на групата. Секоја идеја или мислење има еднаква важност. 3. Работа во мали групи - дискусија во мали групи од 3-6 учесници кои разменуваат идеи на определена тема или изведуваат определена задача. Пред почетокот потребно е секоја од групите да избере свој лидер кој ќе има задача да ги запишува заклучоците од дискусијата, кои претставуваат заеднички ставови на групата, а потоа да ги презентира пред сите учесници. Тој/таа истовремено има задача и да внимава на даденото време на работа, да ги охрабри и оние учесници кои се пасивни и нерешителни како и да внимава групата да се држи до својата тема и да не излегува од нејзините рамки. По завршувањето на секоја од презентациите на групите поединечно се отвора општа дискусија, со сите учесници, во која со помош на фасцилитаторот ќе се дојде до најважните заклучоци од зададената задача. Групите треба да се просторно доволно оддалечени една од друга, за да се овозможи меѓусебна непречена работа. При формирањето на групите најчесто се користат игри, кои овозможуваат случајна поделба на учесниците, а истовремено треба да се внимава и на составот на групите, кој треба да се менува при секоја новозададена задача. 4. Разговор во круг - техника во која секој учесник е повикан, еден по еден, да дискутира на одредена тема или да одговори на зададеното прашање. При користење на оваа техника сите учесници прво формираат голем круг, а потоа започнуваат дискусија на зададената тема, прашање или проблем, онака како што седат - прв почнува оној кој седи лево или десно од фасцилитаторот, потоа следниот до него и сè така додека не се стигне повторно до фасцилитаторот со што и се завршува кругот. Темата на дискусијата или прашањето не се менува сè додека не заврши кругот. Не треба да се инсистира на учество на оние кои не сакаат да се вклучат во дискусијата и се помалку или повеќе неодлучни. Секој може да одбие да одговори кажувајќи понатаму кога ќе дојде на ред, но исто така има и право да се вклучи во секој нареден круг по своја желба. 5. Игра на улоги - едукативна техника која вклучува мали спонтани игри кои опишуваат можни реални животни ситуации. Идеите за игра на улога може да дојдат од младите учесници во групата. Не треба да трае повеќе од 5 минути. Дискусијата по презентираната игра на улоги е многу значајна. Можни прашања, кои им се поставуваат на актерите, по завршувањето на играта на улоги се: - Како се чувствуваше за време на играњето на улогата? - Дали си задоволен од начинот на кој се одвиваше разговорот? - Што би можело да се направи за да се реши проблемот? Многу е важно да се објави кога е прекината играта и актерите да се вратат во реалната ситуација. Модул А 13

Модул А 6. Користење на слики и фотографии - е корисна метода на едукација за да го сврти вниманието на учесниците кон одредена тема, да се иницира дискусија или да се стимулира учеството на целата група. Се користат две поттехники и тоа т.н. кодирани слики и приказна со празнина. Кодираните слики се слики во големина на постер кои презентираат одреден проблем. Се разликува од постерпрезентацијата со тоа што сликите на постерите упатуваат на одредено решение, додека кодираните слики упатуваат на проблем. Со помош на кодираните слики се развива дискусија со прашања од типот: што се случува на сликата, кои дополнителни проблеми може да се појават во врска со сликата, и на крај кои се можните решенија за проблемите што се презентирани на сликата. Дискусијата по овие слики се резимира на крајот од сесијата. За едукативната метода Приказна со празнина се користат две слики за да поттикнат дискусија. Едната слика го прикажува проблемот ( слаткиот чичко го кани младото девојче да влезе во неговата луксузна кола во близина на еден ноќен клуб), а другата слика ја покажува следната сцена (како истото девојче го теши неговата пријателка). Дискусијата се развива со прашањето упатено до групата: Што би можело да се случи меѓу двете слики? Со други зборови, групата ја пополнува празнината на приказната со своја интерпретација. 7. Квиз - е едукативна техника која е особено корисна за оценување на нивото на знаење кое го поседува групата, но не треба да се користи како испит. Дадените одговори од групата, не се коментираат (дали се точни или грешни), бидејќи идејата на оваа техника е да се добијат што пообјективни показатели за нивото на знаење во врска со одредена тема. 8. Гласање за вредности - техника која има за цел да ги оцени ставовите и вредностите, кои ги има групата, по одредено сензитивно прашање. Учесниците гласаат со картончиња: црвени (несогласување), зелени (согласување) и жолти (воздражаност), во врска со поставените изјави. По секоја сесија на гласање се отвора дискусија. Може да се понуди и опција на прегласување во која учесниците може да го променат своето мислење. 9. Приказ на случај (сценарио) - пред учеснициите се презентира еден проблем и тие треба да го решат. Приказот на случај со проблем треба да биде едноставна приказна која ќе ги мотивира учесниците да најдат соодветно решение. 10. Незавршена приказна - на учесниците им се чита одредена приказна до моментот кога се насетува завршниот дел на приказната. Потоа им се дава можност да ја завршат приказната во зависност од нивните знаења и ставови кон соодветниот проблем. 14

Користењето на активните методи на учење, како инструмент во промоцијата на сексуалното и репродуктивното здравје, е поддржана од многу истражувања, кои ги поставиле темелите на теоријата за здравствена и сексуална едукација и комуникација. Голем број експерти укажува на постоење на следните причини, зошто активните методи на учење треба да се во фокусот на едукацијата поврзани со сексуалното и репродуктивното здравје: 1. Подолго задржување на клучните пораки 2. Намалување на анксиозноста 3. Зголемена кохезија на групата 4. Можност луѓето да зборуваат меѓу себе 5. Им помага на младите да учат едни од други 6. Ја зголемува енергијата кај играчите 7. Учењето на социјалните вештини е олеснето 8. Се зголемуваат капацитетите на критично мислење 9. Овозможува услови за советување зад врата 10. Овозможува да се покаже кој колку знае 11. Забава Модул А 15

Работилница 1: Што сакам да знам? Цели: Проценка на ставовите и знаењата на младите во врска со сексуалното и репродуктивното здравје Учесниците на работилницата учат едни од други Дефинирање на приоритетни теми за следната работилница Модул А Време 30-35 минути Потребен материјал: Табла и креда Работен лист: Прашања од областа на сексуалното и репродуктивното здравје Начин на изведување: Поделете ги учесниците во два натпреварувачки тима На таблата нацртајте ја табелата дадена во Прилог 1 Замолете ги учесниците да го именуват тимот (пр.тим А, тим Б...) Повикајте го првиот играч од првиот тим да одбере тема и бодови Прецртајте го полето кое е избрано Прочитајте го прашањето од соодветеното поле Ако одговорот е точен, дајте ги поените на соодветниот тим Наизменично прозивајте ги учесниците еден по еден, сè додека не се потрошат прашањата Соберете ги поените на двата тима Доделете му награда на победничкиот тим. Заклучок: По завршување на играта, отворете дискусија: 1. Кои прашања беа најтешки, а кои најлесни? 2. За кои теми сакаме да дознаеме нешто повеќе? 3. Кои теми од интерес ги пропуштивме? Поставете некои прашања кои може да поттикнат дискусија: семејно насилство, планирање на семејство, здравствена заштита на млади и колку младите се задоволни од здравствените услуги што им се нудат. Прилог 1 Репродуктивно здравје Анатомија и физиологија Безбедно мајчинство Планирање на семејството Сексуално и родово насилство 10 10 10 10 10 10 20 20 20 20 20 20 30 30 30 30 30 30 40 40 40 40 40 40 50 50 50 50 50 50 СПИ/ ХИВ /СИДА 16

Работен лист Прашања од областа на сексуалното и репродуктивното здравје Репродуктивно Здравје Прашање за 10 поени Анатомија и физиологија Безбедно мајчинство Планирање на семејството Сексуално и родово насилство Прашање за 10 поени Прашање за 10 поени Прашање за 10 поени Прашање за 10 поени Што е репродуктивно здравје? СПИ/ ХИВ/СИДА Прашање за 10 поени Именувај го женскиот полов орган кадешто расте бебето за време на бременоста! Именувај три знаци на бременост! Именувај еден природен начин на планирање на семејството! Дали треба да се оправда маж кој ја тепа својата жена? Прашање за 20 поени Прашање за 20 поени Прашање за 20 поени Прашање за 20 поени Прашање за 20 поени Дали жената има право да му каже на партнерот не ако тој сака сексуален контакт со неа? Како се вика машкиот полов орган кадешто се создава спермата? Т/Н Можеш да се заразиш со СИДА, ако јадеш храна која е подготвена од болен со СИДА. Прашање за 20 поени Наброј три работи кои бремената жена треба да ги прави за здрава бременост? Именувај три симптоми на сексуално пренослива болест кај жените! Именувај најмалку 3 методи за заштита од несакана бременост! Именувај три можни последици од сексуално насилство! Прашање за 30 поени Прашање за 30 поени Прашање за 30 поени Прашање за 30 поени Прашање за 30 поени Посочи едно човеково право во доменот на репродуктивното здравје! Прашање за 30 поени Наброј ги внатрешните полови органи кај жената! Колку пати бремената жена треба да го посети својот лекар во текот на бременоста? Што е тоа двојна заштита? Т/Н Личност која има СПИ може да не е свесна за тоа. Посочи две работи кои треба да ÿ се понудат на жена која е силувана! Прашање за 40 поени Прашање за 40 поени Прашање за 40 поени Прашање за 40 поени Прашање за 40 поени Наброј две здравствени установи кои обезбедуваат заштита на репродуктивното здравје во твојата околина! Наброј два органи кои ја создаваат семената течност! Која е целта од програмите за безбедно мајчинство? Дали хормоналните контрацептивни таблети може да ги користат и девојките под 18 години? Наброј два типа на сексуално насилство! Прашање за 50 поени Прашање за 50 поени Прашање за 50 поени Прашање за 50 поени Прашање за 50 поени Прашање за 40 поени Која година се одржала Интернационалната конференција за популација и развој во Каиро, Египет? Како се вика терминот кога јајниците продуцираат јајцеклетки? Наброј три предупредувачки знаци заради кои бремената жена Како се вика микроорганизмот кој ја предизвикува болеста СИДА? Прашање за 50 поени веднаш мора да оди во болница? Наброј четири телесни течности преку кои се пренесува ХИВ од човек на човек! Именувај хирушка метода за планирање на семејството! Во кој период од животот мажите се најчесто жртви на сексуална злоупотреба? Модул А 17

Работилница 2: Квадрати на приватност Цели: Проценка на ставовите на учесниците колку и како се подготвени да ги поделат информациите кои се однесуваат на сексуалното здравје и ХИВ/СИДА Подигање на свесноста за правото на приватност во контекст на сексуалното и репродуктивното здравје Модул А Време: 20-25 минути Потребен материјал : Лист хартија или копија од Прилог 2 Табла и креда Работен лист: Листа на изјави Начин на изведување Поделете му копија од работниот лист на секој учесник Нацртајте го на таблата квадратот на приватност Објаснете им на учесниците дека: кога едукацијата е насочена кон сексуалното здравје, треба да се почитува правото на приватност. Тоа значи дека секој, кога ќе ја слушне изјавата, сам ќе одреди со кого ќе ја сподели информацијата и ќе ја забележи бројката во соодветниот квадрат Замолете ги учесниците да размислат кого уште би го додале во концентричните квадрати Дефинирајте го значењето на познаник или интимен пријател Читајте ги прашањата внимателно со преходно нумерирани броеви и дајте им доволно време на учесниците, за да решат во кој дел од квадратот ќе го постават бројот на соодветното прашање. Заклучок: По завршувањето на играта продискутирајте за тоа: како се чувствувале учесниците за време на изведбата на работилницата; дали научиле нешто за себе и нивниот однос кон приватноста; колку е тешко или лесно да се споделат најинтимните работи и проблемите со другите луѓе; потенцирајте колку е важна приватноста кога се зборува или кога се делат информации поврзани со сексуалното здравје и сексуалноста воопшто; што би било пресудно во изборот на личноста (доверливоста, неосудувачкиот однос, компетентноста/ стручноста). Совети за фасцилитаторот: Потребно е да им помогнете да разберат дека за некои проблеми мора да се побара помош и совет, без оглед колку е тоа тешко да се подели со друг. Младите имаат потреба, но и право на приватност, кога се во прашање проблеми поврзани со нивното сексуално и репродуктивно здравје. За некои проблеми е неопходно да се разговара со стручно лице, да се разговара со партнерот, да се каже на родителот. 18

Работен лист КВАДРАТИ НА ПРИВАТНОСТ Модул А 19

Работен лист ЛИСТА НА ИЗЈАВИ Модул А 1. Твојата телесна висина 2. Твојата телесна тежина 3. Твоето незадоволство од некој дел од твоето тело 4. Контрацептивна метода којашто ја користиш 5. Твоето прво сексуално искуство 6. Твоите сексуални фантазии 7. Дали уживаш во разгледување на еротски и порнографски материјали 8. Твојот став кон оралниот секс 9. Дали си имал/а хомосексуална врска 10. Дали би се тестирал/а за ХИВ 11. Дали си се тестирал/а за ХИВ 12. Позитивен ХИВ резултат 13. Се сомневаш дека имаш симптоми на сексуално пренослива инфекција 14. Си го изневерил партнерот 15. Се плашиш дека ти/твојата партнерка е бремена 20

МОДУЛ Б АНАТОМИЈА И ФИЗИОЛОГИЈА НА МАШКИТЕ И ЖЕНСКИТЕ РЕПРОДУКТИВНИ ОРГАНИ

Пубертет Пубертетот е развоен период во животот кој започнува меѓу 8-13 години кај девојчињата, а кај момчињата малку подоцна меѓу 9-14 години. Во тој период настанува интензивно растење проследено со созревање на репродуктивните органи и кај момчињата и кај девојчињата. Во многу делови од светот, денес, менархата кај девојчињата се јавува порано, во однос на минатото, поради подобрената исхрана и подобрениот здравствен статус. Сите физички и емоционални промени, кои настануваат за време на пубертетот, се под влијание на сексуалните хормони. За време на пубертетот девојчињата стануваат физички способни да забременат, а момчињата да станат татковци. Модул Б Пубертетски промени кај девојчињата и момчињата Главни промени кај Главни промени кај девојчињата момчињата Кожа Влакнетост Станува мрсна со можни појави на акни Се појавува по нозете, под мишките и во пределот на пубичната регија Станува мрсна со можни појави на акни Се појавува по нозете, градите, лицето, под мишките и во пределот на пубичната регија Коментар на фасцилитаторот и главни пораки Оваа појава престанува до крајот на пубертетот. Кожата редовно треба да се мие со сапун и чиста вода Новоизраснатите влакна се различни по обем кај разни индивидуи на момчиња и девојчиња Гради Градите растат, набрекнуваат и понекогаш болат Градите растат, набрекнуваат и понекогаш болат Растењето на градите не е симетрично и најчесто тоа е нормална и реверзибилна појава Големина на телото Потење Се прошируваат колковите, се зголемува висината и тежината на телото Се зголемува потењето, можно е појава на мирис Се прошируваат рамењата и градите, се зголемува висината и тежината на телото Се зголемува потењето, можно е појава на мирис Девојчињата ја достигаат својата максимална висина пред момчињата, но со завршување на пубертетот момчињата се обично повисоки и потешки Ова е нормална појава. Помага редовно миење и бањање 22

Главни промени кај девојчињата Главни промени кај момчињата Коментар на фасцилитаторот и главни пораки Глас Гласот полека се продлабочува Гласот се продлабочува и станува пискав Гласот кај момчињата нагло се променува од ниски во високи тонови и ова може да предизвика чувство на срам и нелагодност. Оваа појава поминува Женски полови органи Започнува периодот на менструација и се зголемува влажноста на вагината Девојчињата може да почуствуваат зголемена секреција на бистра течност од вагината. Модул Б Машки полови органи Се појавуваат влажни соништа, спонтана ерекција, а пенисот и тестисите се зголемуваат Влажните соништа и спонтаната ерекција се нормални појави во периодот на пубертетот Промена на емоции Менување на расположението со знаци на пречувствителност или раздразливост и лутина. Често чувство на тага Менување на расположението со знаци на пречувствителност или раздразливост и лутина. Често чувство на тага Ова е нормална појава и добро е младите луѓе да имаат во своја близина личност во која имаат доверба и со која може отворено да разговараат Како настанува концепцијата (оплодувањето)? За време на менструалниот циклус (период од првиот ден на менструалното крварење до денот пред следното менструално крварење), јајце-клетката се ослободува од јајникот и патува, преку фалопиевата туба, до матката. Траењето на менструалниот циклус е индивидуално и различно трае кај различни индивидуи (во просек 28 дена). Во зависност од траењето на менструалниот циклус, овулацијата (моментот кога јајце-клетката се ослободува од јајникот и патува кон матката) настанува во период меѓу 11-18 ден од циклусот. За време на овулацијата, во рок од 24 часа, при сексуален однос, во вагината навлезе сперма, јајце-клетката ќе се оплоди. По оплодувањето јајце-клетка се вгнездува во ѕидот на матката во тек на 5-6 дена и почнува да расте. Веднаш, по вгнездувањето на оплодената јајце-клетка, во зидот на матката почнува нова хормонална активност, која ја спречува појавата на менструација и овозможува развој на плодот. Овие хормони може да се откријат со помош на лабораториски преглед на урината и на крвта и тие се користат како тестови за докажување на бременоста. 23

ПРИЛОГ Б1 Можни денови на овулација во зависност од траењето на менструалниот циклус Модул Б 24

ПРИЛОГ Б2 Слика на надворешни женски полови органи Модул Б 25

ПРИЛОГ Б3 Слика на внатрешни женски полови органи Модул Б 26

ПРИЛОГ Б4 Женски полови органи - клучни термини Надворешни Клиторис - мал орган во горниот дел на лабијата кој е чувствителен на стимулација Големи усни - надворешна кожна дупликатира која ги заштитува и покрива гениталните структури околу вагината Мали усни - кожна дупликатира сместена под големите усни, која се протега од клиторисот, го заобиколува отворот на вагината и уретрата и се спојува со големите усни Уретрален отвор - отвор преку кој се уринира Вагинален отвор - отвор преку кој истекува менструалната крв за време на менструација Вулва - надворешни полови органи кои ги опфаќаат малите и големите усни, клиторисот, вагиналниот и уретралниот отвор. Модул Б Внатрешни Цервикс - долен дел на матката кој навлегува во вагината Јајцеводи (Фалопиеви туби) - цевчест парен орган кој ги поврзува јајниците со матката и преку кој патува јајце-клетката од јајникот до матката Фертилизација (концепција) - спојување на јајце-клетка со сперматозоид Менструација - месечен крвав исцедок од матката Јајници (овариуми) - парен жлезден орган кој содржи илјадници незрели јајцеклетки Овулација - периодично ослободување на зрела јајце-клетка од јајниците Матка (утерус) - мал мускулен орган во кој расте фетусот за време на бременоста Вагина - канал кој ја поврзува надворешната средина со внатрешните полови органи кај жената 27

ПРИЛОГ Б5 Слика на надворешни и внатрешни машки полови органи Модул Б 28

ПРИЛОГ Б6 Машки полови органи - клучни термини Натсеменик (епидидимис) - орган каде созрева спермата по нејзиното исфрлање од тестисите Пенис - надворешен машки полов орган преку кој се исфрлаат спермата и урината Простата - мал жлезден орган кој продуцира млечна течност во која пливаат сперматозоидите Скротум - пар кожни вреќички кои се наоѓаат зад пенисот и во кои се сместени тестисите Семена течност - течност која се испушта за време на ејакулацијата Семени везикули - мали жлезди кои продуцираат леплива течност, којашто им дава енергија на сперматозоидите Спермиуми - машки полови клетки Тестиси - парен машки репродуктивен орган кој произведува сперма Уретра - канал преку кој се исфрлаат урината и спермата Семеновод (vas deferens) - долг цевчест орган преку кој патува спермата од епидидимисот Ејакулација - исфрлање на семена течност од пенисот Модул Б 29

Работилница : Анатомија и физиологија на машките и женските репродуктивни органи Цели: Проверка на знаењето поврзано со анатомијата и физиологијата на машките и женските половите органи Разјаснување на термини поврзани со анатомијата и физиологијата на машките и женските полови органи Време: 45 минути Модул Б Потребен материјал: Табла и креда Копии од Прилозите Б2, Б3 и Б5 без ознаки на органите Начин на изведување: На таблата, во две посебни колони, напишете ги термините кои се однесуваат на машките и на женските полови органи Машки полови органи Пенис Простата Скротуми Тестиси Семеноводи Натсеменици Женски полови органи Цервикс Клиторис Матка Јајцеводи Јајници Вагина Големи усни Мали усни Охрабрете ги учесниците дека со оваа работилница ќе откријат колку знаат за анатомијата и физиологијата на половите органи кај момчињата и девојчињата Поделете ги учесниците во две групи На секоја група поделете ÿ копија од Прилозите Б2, Б3 и Б5 Замолете ги да ги означат имињата на сите полови органи, означени на табелата, на сликите кои ги добија Дајте им 15 минути време за комплетирање на цртежите Потоа отворете дискусија. 30

1. Кои делови од половите органи се полесно препознатливи, а кои потешко? 2. За кои делови од половите органи побрзо се постигнува согласност во групата, а за кои има подолга дискусија? 3. Дали постои разлика во именувањето на одделни органи меѓу двете групи? Разговарајте за разликите, ако постојат и разјаснете го она што е нејасно. 4. Дали се чувствуваа непријатно во групата кога дискутираа за некои полови органи? 5. Одвојте неколку минути од времето за дискусија и објаснете како настанува концепцијата и бременоста. 6. Поделете им на учесниците копија од Прилогот Б1 и објаснете го менструалниот циклус. 7. Кажете им дека понекогаш се случува некои учесници да се чувствуваат непријатно, кога ја работат оваа вежба. Заклучок Дури и за оние лица, кои работат на промоција на сексуално и репродуктивно здравје, корисно е да си ги проверат или да си ги освежат своите познавања на оваа тема. Иако понекогаш е непријатно да се разговара на оваа тема, сепак е корисно да се имаат основни знаења за градбата и физиологијата на репродуктивните органи. Тие знаења, особено начинот на настанувањето на концепцијата и текот на менструалниот циклус, може да ни помогнат подобро да се грижиме за своето репродуктивно здравје. Модул Б Совети за фасцилитаторот: бидете подготвени да се соочите со срамење и непријатност кај учесниците при изработка на оваа работилница. 31

МОДУЛ В СЕКСУАЛНОСТ, РОД И ПОЛ

Вовед во сексуалноста Човековата сексуалност е природен дел од човековиот развој во текот на сите фази од неговото живеење и се состои од физички, психолошки и социјални компоненти. Таа се однесува на сексуалниот идентитет на поединците и на нивните сексуални чувства. Во поширок контекст човековата сексуалност ги вклучува знаењето за сексуалноста, верувањата, ставовите, вредностите и однесувањата на поединците. Будењето на сексуалноста претставува една од главните карактеристики на адолесцентниот период. Младите ги развиваат своите вредности за сексуалноста во текот на сите животни фази на растењето, меѓутоа во текот на адолесценцијата тие стануваат сè повеќе свесни за своето постоење како личности кои имаат свои сексуални чувства и се склони кон вљубување. Сексуалните чувства се дел од природното созревање на секоја индивидуа, а младите луѓе имаат можности да избираат дали и на каков начин ќе ги покажуваат своите сексуални чувства. Сексуално здравје Сексуалното здравје вклучува позитивен пристап кон човековата сексуалност и претставува важна компонента во унапредувањето на репродуктивното здравје на адолесцентите и на младите. Сексуалното здравје ги интегрира физичките, емоционалните и социјалните аспекти на единката на начин, којшто позитивно го збогатува и го унапредува карактерот, комуникацијата, љубовта и врските меѓу луѓето. Модул В Во основа, сексуалното здравје ги вклучува во себе следниве компоненти: Изразување на сексуални чувства на начин на кој не му наштетува на поединецот ниту пак на кој било друг Донесување одлука за изгледот на сопственото тело без присилување од други лица Уживање во сексот без срам или страв Право на слободен избор за нестапување во сексуален однос Право на заштита од несакана бременост и сексуално преносливи инфекции, вклучувајќи и ХИВ/СИДА Комуникација и контакти со здравствени работници во случај на постоење на одредена загриженост или здравствен проблем, поврзан со сексуалното здравје. Ова значи дека сексуалното здравје не претставува само советување или информирање за опасноста од сексуално преносливите инфекции или несаканата бременост, туку има за цел да го подобри животот и личните врски на индивидуата. Сексуален идентитет Сексуалниот идентитет е чувство на единката за себе како сексуално битие и ги опфаќа родовиот идентитет и сексуалната ориентација. Родовиот идентитет се однесува на внатрешните чувства и начинот на кој единкатата се идентификува себеси, додека сексуалната ориентација се однесува на романтичното, љубовното и еротското привлекување и на чувството кон луѓето од спротивниот пол, истиот или кон обата пола. Од научна гледна точка сексуалниот идентитет е составен дел од човековата сексуалност, која пак е природен дел од човековиот развој. Секој поединец има право на избор за својата сексуална ориентација. Програмите за сексуалното и репродуктивното здравје треба да ја прифаќаат и да ја препознаваат различноста на човековата сексуална состојба и идентитетот за да придонесат кон отстранување на стигмата, дискриминацијата и социјалното загрозување. 33

Концепт на сексуалност и пол Бидејќи сексуалноста е во согласност со културата, дефинициите и јазикот, во врска со неа, се разликуваат од една до друга култура, како и од една до друга заедница. Затоа, сите оние, кои ги планираат програмите за сексуално и репродуктивно здравје, како и лицата кои обезбедуваат услуги, треба да научат и да разберат какво е значењето на овие термини во нивните заедници, јазици и култури, за да можат соодветно и внимателно да ги применуваат, почитувајќи ги притоа секогаш културните и традиционалните особености. Сепак, сите форми на насилство, дискриминација, стигматизација или заплашување, кои се прават во името на културата и традицијата, не се оправдани. Ваквиот вид на појави бил и ќе продолжи да биде предизвик за развој на разни платформи и програми кои се засноваат на промовирање на основните човекови права. Ова е од особена важност во полето на сексуалното и репродуктивното здравје. Модул В Пол и род Во контекст на сексуалното и репродуктивното здравје полот се дефинира како биолошки статус на единката: како машки или женски пол. Полот се идентификува според физичките и физиолошките карактеристики, односно: - типот на гениталните органи (вагина, пенис, тестиси) кои, како физички карактеристики, се однесуваат на особеностите со кои се раѓаме - типот на хормоните кои циркулираат во телото (естроген, прогестерон, тестостерон) и способноста за продукција на сперма и јајце-клетки како физиолошки особености - способноста за раѓање на деца и доење. Родот е социјална, културна и историска категорија која налага одредени карактеристики и улоги на група единки во врска со полот и сексуалноста. Тој се однесува на широко прифатени норми и идеи за мажите и жените. Тука влегуваат идеите за типично машки и типично женски карактеристики и способности, како и најчесто прифатените реакции во врска со однесувањето на мажите и жените во одредени ситуации. Таквите воспоставени норми и идеи за родот се учат во семејството, од пријателите, од луѓето кои имаат способност и можност за формулирање или донесување важни одлуки во општеството, од културните и религиозните институции, во училиштата, на работното место, од медиумите. Идеите за родот влијаат на различните улоги, општествениот статус, економската и политичката моќ на жените и на мажите во општеството. Луѓето, кои работат во областа на здравјето на младите и адолесцентите, треба да го сфатат концептот на родот и влијанието врз нив преку културата, традицијата и предрасудите, иако тие понекогаш тоа не го забележуваат. Причината за тоа е фактот што секој од нас учи (било како дете или како возрасен) да се однесува на одреден начин и да верува во одредени работи во согласност со нормите и очекувањата кои се однесуваат на родот. Кога луѓето ќе ги препознаат нормите и улогите кои се однесуваат на родот тие можат да почнат да учат како да ги менуваат и да се спротивставуваат на очекувањата и ситуациите кои младите луѓе ги доведуваат во опасност. Токму предрасудите поврзани со родот, како и неговото непрепознавање може понекогаш да претставуваат ризичен фактор кој придонесува за одредени здравствени грижи и проблеми кај младите. 34

При вклучување на родовите прашања во рамките на програмите за здравствена едукација здравтсвените работници треба да го имаат предвид следново: Родот е поврзан со односите, и тоа не само меѓу мажите и жените, туку и во рамките на секој род, односно и меѓу жените и меѓу мажите. На пример, честопати мајките ги учат своите ќерки да не им се спротиставуваат на момчињата, а татковците ги учат своите синови да не се однесуваат како девојчиња, односно да не плачат. Во различни култури и општества постојат родови улоги кои се сметаат за потипично машки или потипично женски. Карактеристиките, кои се сметаат за типично машки или типично женски, може да бидат јасно раграничени во едни култури, а во други да бидат типични за двата пола. На пример, за мажите се смета дека се силни, доминантни, агресивни, спортисти, бизнисмени, додека за жените дека се емоционални, домаќинки, се грижат за децата, се потчинети на мажите и друго. Како што се развиваат општествата, строго определените родови улоги и норми избледуваат и се менуваат. Од голема важност е младите да ја согледаат важноста на постоењето на овие норми и идеи кои се поврзуваат со родот, како и начинот на нивно дејствување врз себе, а и врз нивните врсници. На тој начин ќе се менуваат нормите, идеите и стереотипите поврзани со родовото прашање. Нajлесно ќе ја уочиме разликата меѓу полот и родот ако разбереме дека полот е од биолошка, а родот од социјална и културолошка природа. Тоа значи дека полот се однесува на физичките карактеристики со кои се раѓаме, додека улогите на родот се учат постепено и може да се менуваат во текот на животот. Родот не се однесува само на хетеросексуалците, тој се однесува и на бисексуалците и на хомосекусалците, како и на личностите чиј избор е апстиненција од секс. Тешко е да се биде стопроцентно родово чувствителен. Речиси сите ние се наоѓаме под влијание на родот кога формираме идеи или преземаме некакви акивности. Родовата чувствителност не значи дека повеќе не препознаваме разлики меѓу мажите и жените. Некои разлики остануваат како резлутат на биологијата, а некои ги задржуваме и при еднакви односи на мажите и жените (на пример мажите им отвораат врата на жените за да покажат љубезност). Модул В 35

Работилница 1: Род, а не пол Цели: Учесниците во работилницата ја согледуваат разликата меѓу категориите род и пол и учат да ги препознаваат родовите стереотипи Време: 25 минути Потребен материјал: Големи листови хартија/табла Маркери Голем лист на хартија на кои се истакнати дефинициите поврзани со сексуалната ориентација и идентитетот Модул В Начин на изведување: На голем лист хартија или на табла нацртајте три колони. На врвот од првата колона напишете жена а другите две оставете ги празни. Замолете ги учесниците да ги идентификуваат карактерните особини, способностите и улогите кои најчесто се поврзуваат со жените, а одговорите запишувајте ги на таблата. Тука може да бидат истакнати и стереотипите кои доминираат во средината во која живееме или пак претставуваат одредени идеи или сфаќања на учесниците. Потоа над третата колона напишете маж и замолете ги учесниците да ги идентификуваат карактерните особини, способностите и улогите кои најчесто се поврзуваат со мажите и одговорите запишувајте ги на таблата. Доколку учесниците не изнесат никакви негативни и позитивни карактеристики кои понекогаш се поврзуваат со двата пола, запишете ги Вие така што и двете колони да содржат вакви зборови. Истовремено додајте ги и биолошките карактеристики (гради, пенис, вагина, менструација, тестиси, брада), ако самите учесници не спомнале некои од нив. Потоа заменете ги насловите на двете колони, така што за првата колона ќе напишете маж наместо жена, односно жена наместо маж за третата колона. Одејќи по сите запишани зборови на листот/таблата, прашајте дали за мажите можат да важат карактеристиките и способностите за жените и обратно. Карактеристиките, за кои учесниците сметаат дека не можат да се препишат и за мажите и за жените истовремено, впишете ги во средната колона која ќе ја насловите со пол. Не е потребно секоја карактеристика одделно да се образложува, меѓутоа, водете сметка сите зборови, кои припаѓаат на колоната пол, да се разговарани и објаснети во групата. Исто така, очекувајте дека учесниците би можеле да дебатираат во однос на значењата на одредени зборови. Токму и една од целите, поврзани со оваа работилница, е да се покаже дека луѓето им придаваат различни значења на повеќето од карактеристиките кои се засноваат на родот. Бидете подготвени и за дискусија во поглед на сексуалноста. Би било полезно ако се направи разлика меѓу сексуалната ориентација и родот. Ако е потребно, дајте им едноставни дефиниции за сексуалната ориентација користејќи го притоа листот со дефиниции поврзани со сексуалниот идентитет и ориентација. Истакнете дека луѓето, без разлика на нивната сексуална определба, се под силно влијание на социјалните и културолошки поставните норми во однос на нивното однесување и на улогите базирани на биолошки предодредениот пол. 36

Заклучок Објаснете дека сите зборови, кои се напишани во колоната маж и жена, всушност, се однесуваат на родот. Полот е поврзан со биолошките и генетските фактори, додека родот се однесува на социјалните и културолошките идеи и очекуваните улоги за мажите и за жените во едно општество. Затоа концептот за родот може да се разликува од култура до култура, од општество до општество. Нагласете дека и стереотипите, кои ги поврзуваме со жените како и одредени способности и квалитети кои ги доделуваме на мажите, можат негативно да влијаат на нас и да бидат штетни, бидејќи на тој начин ги ограничуваме нашите потенцијали за развивање разни човечки способности. Но тоа, од друга страна, не значи дека не можеме да уживаме, покажувајќи ги способностите, кои вообичаено се поврзани со нашиот пол, но дека е важно да донесуваме сопствени одлуки во однос на она што го правиме. Сексуaлна ориентација и идентитет Хетеросексуалец - сексуална ориентација при која една личност физички ја привлекуваат лица од спротивниот пол Хомосексуалец - сексуална ориентација при која една личност физички ја привлекуваат лица од истиот пол Модул В Бисексуалец - сексуална ориентација при која една личност физички ја привлекуваат лица од двата пола Геј маж хомосексуалец Лезбејка жена хомосексуалец МСМ мажи кои практикуваат сексуaлни односи со мажи, но не секогаш се идентификуваат себеси како хомосексуалци Травестит личност која се облекува, користи козметика и се однесува како личност од спротивниот пол Трансексуалец личност која направила промени во физичките карактеристики за да наликува целосно на полот кон кој тој/таа чувствува дека припаѓа (земање на хормони, промена на полот со хирушка интервенција со цел поставување на пенис или негово отстранување и сл.) Трансрод (Transgender) личност која има карактеристики и на травестит и на трансексуалец. На пример, се облекува како личност од спротивниот пол и зема хормони, но нема направено промена на полот. Често пати се однесува и на термините травестит и трансексуалец едновремено. 37

Работилница 2: Игра на улоги: Зошто? Цели: учесниците во работилницата анализираат различни ситуации, кои ги вклучуваат очекувањата и идеите поврзани со родовото прашање, односите меѓу младите и сексот и размислуваат како да ги избегнат или редуцираат потенцијалните ризици, особено оние кои се поврзани со сексуалното и репродуктивното здравје Време: 80 минути Потребни материјали: Работни листови со три ситуации Модул В Начин на изведување: Поделете ги учесниците во три помали групи. Кажете им дека секоја од групите ќе добие по една замислена животна ситуација, која ги отсликува односите меѓу младите, сексуалноста, сексуалните односи како и очекувањата поврзани со родот. Групата во заеднички договор треба да избере двајца или повеќе актери кои ќе ја изведат сцената. При играње на сцената актерите може да користат зборови (вербална комуникација), да танцуваат или пак само да прават движења со телото (невербална комуникација) без зборување. Секоја група треба зададената ситуација да ја одигра за максимално време од 5 минути. За секоја група треба да има по една ситуација: РАБОТЕН ЛИСТ Ситуација 1 16-годишно момче има 3-месечна врска со девојка која е една година помала од него. Во последните два месеца тој е под постојан притисок од своите другари да има секс со својата девојка. Тој сè уште не се чувствува подготвен да има секс, а, исто така, не знае како таа би реагирала, доколку реши да разговараат. Ситуација 2 19-годишно момче случајно запознава една девојка во кафе барот. Цела вечер разговараат и се забавуваат. По два часа девојката му предложува на момчето да дојде кај неа дома и да имаат секс. Тој сака, меѓутоа, не носи кондом и не знае како да ÿ каже. Ситуација 3 17-годишна девојка решава да има секс со своето момче откако подолго време се заедно. Таа сака да користат кондом, но се плаши да му предложи за да не се изгуби довербата што ја стекнале во врската. 38

Објаснете дека групите имааат по 15 минути за подготовка на сцената. По 15 минути побарајте една од групите да ја изведе сцената пред сите учесници и потоа да одговори на следниве прашања: 1. Кои елементи во сцената претставуваа можни ризици за главната улога во однос на неговото/нејзиното сексуално и репродуктивно здравје? 2. Зошто актерите во сцената имаа, односно немаа секс? Кои беа добрите и лошите моменти (ако такви постоеа) за да имааат секс личностите во ситуацијата? 3. Дали сцените илустрираа околности при кои постоеја можности за несакана бременост или за сексуално пренослива инфекција и дали тие можеа да бидат спречени? Зошто тоа не беше сторено од нив? 4. Кои фактори влијаеја на главната личност за таа да ја контролира, односно да не може да ја контролира ситуацијата во која се наоѓа? 5. Што можеше да биде преземено од главната личност како и од останатите актери во приказната за да се спречат или редуцурааат здравствените ризици во однос на сексуалното и на репродуктивното здравје? 6. Како се чувствувавте за време на играњето на улогите? 7. Дали сте задоволни од начинот како се одвиваше сцената и дали можеше нешто да се промени? Модул В Откако едната група ќе ја изведе сцената и ќе одговори на зададените прашања, отворете дискусија и со останатите учесници доколку некои од нив имаат предлози какви сè други акции можеа да бидат преземени од страна на главниот лик за тој/таа да се осигура дека тоа што го прави е правилно. Истата постапка потоа изведете ја и со останатите две групи. Заклучок Истакнете дека постојат многу фактори, особено луѓето кои ни се најблиски и постојано нè опкружуваат, кои влијаат на одлуките на луѓето за да бидат тие во согласност со очекувањата и нормите кои се засновани на родот, како и тоа кога и како еден поединец ќе има сексуален однос. Ова особено важи за адолесцентите кај кои честопати нивните одлуки и реакции се условени од притисоците и реакциите на нивните врсници и на возрасните, вклучувајќи ги и родителите. Важно е младите да знаат што навистина сакаат, а што не сакаат и дека вистинските пријатели се оние кои ќе ги поддржуваат во донесувањето на нивните одлуки. 39

МОДУЛ Г СЕКСУАЛНО ПРЕНОСЛИВИ ИНФЕКЦИИ

Што треба да знаеме за сексуално преносливите инфекции? Сексуално преносливите инфекции (СПИ) се група на инфективни заболувања кои се пренесуваат од едно на друго лице најчесто преку незаштитен орален, анален или вагинален секс. Покрај овие начини некои СПИ може да се пренесат и од мајка на дете (за време на бременоста, породувањето или доењето), по крвен пат, директен контакт со инфицирано место или преку користење на зеднички тоалет. Причинителите на овие инфекции се бактерии, вируси или протозои. Многу често, особено жените, може да имаат некоја СПИ, а притоа да немаат никакви клинички знаци на болеста. Непостоењето на клинички знаци кај инфицираната личност не го спречува ширењето на инфекцијата меѓу сексуалните партнери. Повеќето од овие инфекции може да се излекуваат доколку се дијагностицираат во почетната фаза од заболувањето. Контролата на СПИ е од особена важност поради: Превенција од ширење на инфекцијата Превенција од последиците При третманот и лекувањето на СПИ потребно е да се почитуваат следниве принципи: Воздржување од сите видови на пенетративен сексуален контакт додека трае лекувањето Лекувањето треба да се спроведе и кај двата партнера Доследна примена на протоколот на лекување според препораките на лекарот во однос на препорачаната доза и времетраењето на лекувањето Контролни прегледи за следење на ефикасноста на препорачаната терапија По завршување на лекувањето или излекувањето примена на безбеден и заштитен сексуален однос, заради спречување на повторна инфекција. Модул Г Без правилно и навремено лекување, СПИ може да предизвикаат сериозни оштетувања на здравјето како што се воспалителните заболувања на внатрешните репродуктивни органи, ектопична бременост, стерилност, карциноми, цироза, пореметувања на нервниот систем и други. СПИ може да се превенираат со апстинеција (воздржување) од сите видови пенетративни сексуални односи (орален, анален или вагинален) или со употреба на кондом. Користењето на спермицидите во комбинација со кондомите дополнително го намалуваат ризикот од пренос на некои СПИ Најчести симптоми кои укажуваат на постоење на некој тип на СПИ се: Абнормална (зголемена, невообичаена) секреција од вагината или пенисот (вклучувајќи абнормална конзистенција и мирис) Болки при мокрење, чувство на печење и често мокрење Ранички, грутчести формации или плускавци во пределот на гениталната регија Нерегуларно менструално крварење Чешање во пределот на гениталната регија Болен сексуален однос Црвенило во гениталната регија Многу од овие симптоми не се карактеристични само за СПИ. Кај многу луѓе овие инфекции не покажуваат некои карактеристични симптоми, а сепак може да им ја пренесат инфекцијата на своите сексуални партнери. Раната дијагноза и правилното и навремено лекување на СПИ, значително ја намалуваат опасноста од пренос на ХИВ и претствува една од стратегиите за контрола на ширењето на ХИВ /СИДА. 41

ПРИЛОГ Г1 Најчести СПИ Тип на СПИ Знаци и симптоми Излечиви и неизлечиви Кламидија Кај машките : Болка при мокрење Бистар и воден исцедок од пенисот Отечени и чувствителни тестиси (Кај некои мажи инфекцијата е без симптоми) Кај женските : Невообичаен исцедок од вагината Крварење по сексуален однос или меѓу две менструации (Жените обично немаат никакви симптоми) Излечиво Генитални брадавички (ХПВ) Израстоци во вид на брадавички во гениталниот предел, често пати проследени со чешање (кај половина од случаите брадавичките не се воочливи) Неизлечиво Модул Г Гонореја Кај машките : Болка при мокрење Гноен исцедок од врвот на пенисот Отечени и чувствителни тестиси Кај женските: Невообичаен исцедок од вагината Крварење по сексуален однос или меѓу две менструации (Жените обично немаат никакви симптоми) Излечиво Генитален херпес Негонококен уретрит (означува уретрит кој не е предизвикан од гонореја) Прва инфекција: Симптомите се општи во вид на настинка (температура, треска, главоболка, мускулна болка, отечени јазли) Плускавци со бистра течност и ранички во гениталниот предел или на лицето, на усните, во устата, грлото или јазикот Повторувачки инфекции: Плускавци со бистра течност и ранички во гениталниот предел или во пределот на устата Болка при мокрење Бистар и воденест исцедок од пенисот Неизлечиво Излечиво 42

Срамни вошки Чешање во пубичниот предел, на трепките и веѓите Излечиво Скабиес (шуга) Лезии по кожата проследени со чешање Локализација на лезиите : - меѓу прстите на рацете и нозете - трепки и веѓи - пенис и скротум Излечиво Сифилис Тркалезна и отворена рана во гениталниот предел која не е многу болна и бавно заздравува Вирусен хепатит (Б, Ц) Треска, омалаксаност Губење на апетитот Болка во горниот дел на стомакот Жолта пребоеност на кожата Темна урина Трихомонијаза Кај машките : - Инфекцијата е најчесто без симптоми Излечиво Неизлечиво Излечиво Кај женските: - Обилен вагинален секрет со непријатен мирис и потемна боја - Болка при контакт Модул Г 43

Работилница 1: Најчести СПИ Цели: Давање на основни информациии за СПИ Обновување на знаењата на учесниците за најчестите СПИ Време: 45 минути Потребен материјал : Табла и креда Празни картички ПрилогГ1: Најчести СПИ Модул Г Начин на изведување на работилницата: Кратка воведна презентација за СПИ (10 минути) На табла нацртајте ја табелата дадена во Прилог Г1, но пополнете ја само првата колона (тип на СПИ). Останатите две колони оставете ги празни Поделете ги учесниците на две групи Поделете им празни картички на кои ќе ги напишат симптомите за одделни СПИ Поделете им празни картички во две бои: за излечиво, - зелена боја, а за неизлечиво - црвена боја Оставете им на учесниците време од 15 минути да напишат што е можно повеќе информации Поканете ги групите да ги залепат картичките во соодветната колона на таблата. Побарајте по еден доброволец кој ќе ги прочита одговорите на глас Отворете дискусија (10 минути): 1. Дали сите СПИ имаат слични симптоми? 2. Кои од нив се излечиви, а кои неизлечиви? 3. Како може да се спречат (превенираат) СПИ? Заклучок Појаснете дека бактериските инфекции се лекуваат, но не и вирусните. Објаснете дека, иако постојат голем број на информации за СПИ, важно е за адолесцентите да знаат дека се пренесуваат преку секаков вид на незаштитен сексуален однос (вагинален, орален и анален сексуален однос). Потенцирајте дека одреден број на инфицирани немаат никави симптоми, а можат да ги заразат своите сексуални партнери. Потенцирајте ја важноста на превенцијата за ширење на СПИ, преку пристап до правилни информации, правилно користење на кондом при секој сексуален однос и барање помош од здравствен работник при сомневање на присуство на некои клинички знаци на СПИ. Совети за фасцилитаторот: Оваа вежба е особено корисна за стекнување на основни знаења за СПИ. Младите најчесто имаат недоволни знаења за симптомите на СПИ, поради што едукаторот не смее да покаже изненадување или чудење за тоа. Напротив, треба да им даде поддршка во нивните напори да научат нешто повеќе. Потенцирајте го следново: потреба од користење на кондом и со редовниот партнер; потреба од внимателна селекција на партнерот; секој незаштитен сексуален однос е ризичен - потребно е да се консултира лекар. 44

Работилница 2: Квиз за СПИ Цели : Проценка на знаењата за СПИ Давање на дополнителни информации за СПИ Подобрување на знаењата за СПИ Време : 40 минути Потребен материјал: Прилог Г2: Листа на прашања и одговори за СПИ Начин на изведување: 1. Објаснете им на учесниците дека ова не е испит, туку начин како да се подобри нивното знаење за СПИ 2. Поделете ги учесниците во две групи 3. Поставувајте ги прашањата од Прилог Г2 наизменично на првата и на втората група, додека не ги завршите и дајте по еден бод за секој точен одговор 4. Забелешка: Ако првата група не го одговори прашањето, понудете ÿ го на втората 5. Кога ќе завршите со сите прашања, соберете ги бодовите и прогласете ја победничката група, а на другата група заблагодарете ÿ се за учеството 6. Ревидирајте ги прашањата и одговорите со сите учесници Осигурајте се дека постои согласноста од сите учесници за секој поединечен одговор. Дајте дополнителни информации ако е потребно 7. Прашајте ги учесниците дали им се допаѓа овој тип на учење 8. Поделете им на сите учесници по една копија од Прилогот Г2. Модул Г Заклучок: Со оваа вежба се постигнува повторување и утврдување на основните знаења за СПИ стекнати во претходната вежба. Особено потенцирајте ја потребата од правилна заштита, навремено барање помош од стручно лице и правилно лекување. Само редовна и правилна употреба на кондом може да ве заштити од СПИ. Само со навремено и правилно лекување на двата партнера може да се постигне целосно излекување. Совети за фасцилитаторот: Оваа вежба е забавна и на учесниците им дава можност меѓусебно да ги разменат своите знаења. Корисна е и за давање совети и насоки, за тоа, што треба да се прави, кога некој се сомнева дека има знаци на СПИ. Едукаторот треба да биде чувствителен и тактичен и да не фаворизира поединци или едната од групите. Треба со потпрашања да ги натера самите да дојдат до точниот одговор и да ги мотивира сите да учествуваат во вежбата. Потенцирајте дека ова е само учење преку игра и дека нема победници и победени. 45

Прилог Г2 Листа на прашања и одговори за СПИ Модул Г Прашања Одговори 1. Што претставува кратенката СПИ? 1.Сексуално преносливи инфекции. 2. Дефинирај го поимот сексуално преносливи инфекции! 3. Кој е другиот назив за сексуално преносливи инфекции? 2. Инфекции кои се пренесува по пат на сексуален или интимен телесен допир. 3. Венерични болести или полово преносливи болести. 4. Наброј четири СПИ! 4. На пр: гонореја, кламидија, херпес, ХИВ. 5. Дали сите СПИ се лекуваат? 5. Не, повеќето се лекуваат, но некои не, како херпес или ХИВ. 6. Дали ќе знаеш со сигурност дека имаш некоја СПИ? 6. Не секогаш. Присуството на некоја СПИ може долго време да остане без симптом (кламидија кај двата пола, гонореја кај жените). 7. Наброј 3 можни клинички знаци на СПИ? 7.1. Печење и болка при мокрење. 7.2. Исцедок од пенисот или вагината. 7.3. Оток и ранички во пределот на гениталиите. 8. Зошто некои СПИ се многу опасни? 8. Предизвикуваат стерилитет кај некои жени, или се опасни за плодот кај некои бремени жени. Некои водат и до смрт. 9. Дали СИДА претставува СПИ? 9. Да, бидејќи вирусот се пренесува преку сексуален контакт. 10. Именувај два најефикасни начини за заштита од СПИ? 11. Која е првата работа што треба да ја направиш кога твојот доктор ќе ти каже дека имаш СПИ? 12.Твојот доктор ти препишал лекови кои треба да ги примаш десет дена. По пет дена состојбата ти се подобрила. Дали ќе го прекинеш лекувањето? 13. За време на лекувањето од СПИ дозволен е сексуален однос. Т/Н 14. Контацептивните таблети штитат од СПИ. Т/Н 15. Луѓето кои имаат СПИ се изложени на поголем ризик да се заразат со ХИВ. Т/Н 16. Во една врска подолга од 6 месеци, веќе не е потребно да користиш кондом. Т/Н 10. Апстинеција и кондом. 11. Да се информира сексуалниот партнер и да се охрабри и тој/таа да оди на лекар. 12. Не. Некои предизвикувачи на СПИ тешко се убиваат и потребно е подолго време за да бидат уништени. 13. Н. Партнерот може да се инфицира и за време на лекувањето. Н. Не штитат од СПИ, само кондомот штити. Т. При СПИ раните и лезиите на кожата се чести, така што ХИВ вирусот полесно навлегува во крвта. Н. Кондом треба да се користи и во долготрајните врски, за елиминација на секаков ризик. 46

МОДУЛ Д ХИВ/СИДА

Дефинирање и разбирање на ХИВ и СИДА Што е ХИВ? ХИВ е кратенка којa се користи за да се опише вирус кој предизвикува имуно-дефициенција кај човекот (Human Immunodeficiency Virus). Тоа е вирус кој се пренесува кај луѓето, кој го напаѓа и постепено го ослабнува имуниот систем. Еднаш навлезен вирусот останува во човечкиот организам доживотно. Лицето, кое го има овој вирус во својот крвоток, е ХИВ позитивно или ХИВ+ лице. ХИВ не е синоним за СИДА. Инфицираното lice со ХИВ по ништо не се разликува од секој релативно здрав човек. Најголем број lica, кои се заразени со ХИВ вирусот, и самите не знаат дека се заразени. Никој не може да тврди дека некој е инфициран со ХИВ (ХИВ +) доколку не се потврди со специјален ХИВ тест. Од моментот на инфекцијата до појавата на првите симптоми на болеста може да поминат и многу години, кај некои луѓе и повеќе од 20 години. ХИВ позитивните се главно здрави луѓе, во добра општа состојба, без знаци на болест и можат да ги извршуваат своите секојдневни работни задачи и да водат нормален живот. Нивниот имун систем е добро зачуван и може успешно да го брани организмот од различни инфекции. Човекот, кој е заразен со ХИВ вирусот и покрај тоа, што нема никаков знак на болест, може да ја пренесува инфекцијата. Модул Д Што е СИДА? СИДА (AIDS) е кратенка со која се означува синдромот на стекната имуно-дефициенција (Acquired Immune Deficiency Syndrome). Toa e збир на симптоми, кои можат да бидат најразлични, се јавуваат кога имунитетот на човекот е ослабен од ХИВ и кога ја губи способноста да се бори против болести. Болеста најчесто се карактеризира со појава на опортунистички инфекции (опoртунистичките инфекции се инфекции или заболувања предизвикани од организми, кои, кај здрав човек со зачуван имунитет, обично не предизвикуваат болест) и малигни заболувања како последица на многу ослабен имун систем. Зависно од опортунистичката инфекција и заболувањето на одреден орган се разликуваат и симптомите на болеста. На пр. ако се развие опортунистичка инфекција на мозокот, симптомите што ќе се јават, можат да бидат: заборавеност, јака главоболка, повраќање, покачена температура, губење на свест, неможност за движење на рака, нога или неможност пациентот воопшто да се движи, неможност да зборува итн. Ако инфекцијата е на белите дробови: кашлица, покачена температура, губење на тежина. Ако инфекцијата е на цревата: повраќања, проливи итн. Симптомите кај болните со исклучиво намален имунитет не се секогаш карактеристични и имаат свои специфики во појавувањето и во нивното презентирање. Токму поради тоа лекар специјалист од оваа област (инфектолог) мора да биде консултиран за оценување на симптомите, дијагностицирање на можната опортунистичка инфекција, на друга инфекција или на малигно заболување како и за нивното лекување. 48

Ширење на инфекцијата со ХИВ Може да се заразиш Луѓето може да се заразат со ХИВ кога телесните течности од едно zarazeno лице се пренесуваат на друго. Течностите, преку кои може да се пренесе ХИВ, се: крв, сперма, вагинална течност и мајчино млеко. ХИВ се пренесува преку: Незаштитен секс (без механичка заштита во вид на кондом), сексуален контакт со лице инфицирано со ХИВ (најчест начин на пренесување во светот). За пренесување на болеста не е важно дали сексualniot odnos е: анален, вагинален или орален (со помал ризик). Инфицирана крв и крвни продукти: повреда со контаминирани игли или други остри предмети, прскање со инфицирана крв или друга телесна течност на повредена кожа или слузница, примање инфицирана крв или крвни продукти при трансфузија (во Р. Македонија се проверува секоја капка крв на ХИВ, ХБВ и ХЦВ, ризикот за пренос на ХИВ по овој пат е минимален), трансплантација на инфициран орган, употреба на заразен прибор за бричење. Бременост, породување или доење: од инфицирана мајка на новороденче. Не може да се заразиш Луѓето не можат да се заразат со ХИВ од друга личност преку: измет, секреција од нос (мрсули), плунка, пот, солзи, урина, повратена содржина. ХИВ не може да се пренесе преку: прегрнување (гушкање), ракување, бакнување, во јавни тоалети, базени, од секојдневно дружење со лице заразено со ХИВ, облека, храна подготвена од лице со ХИВ, кашлање и кивање, убод од комарци и други инсекти. ХИВ не може да живее долго време надвор од телото: За да преживее и да се размножува неопходни му се човековите клетки кои ги инфицира (ЦД4 клетките) и во кои живее. ХИВ вирусот не зависи од нивото на личната хигиена и не се развива во услови на нечистотија. Модул Д 49

Ширењето на ХИВ вирусот во светски размери најчесто се доведува во врска со сексуалниот однос. Во долната табела е прикажан можен начин на ширење на ХИВ вирусот преку сексуален чин, применувајќи го принципот само овој пат без кондом. Модул Д Доброволно советување и тестирање Тестирањето е исклучително важно кога станува збор за ХИВ и за СИДА. Проверката бара спроведување на посебен тест (од обична крвна слика или друго лабораториско иследување не може да се види дали е некој ХИВ инфициран). Со ХИВ тестот се проверува дали човекот е ХИВ инфициран или не. Со тестот не може да се определи на кој начин лицето е инфицирано со вирусот, ниту пак колку долго е присутен вирусот во телото на лицето. Тестирањето помага заразените луѓе со ХИВ вирусот да постапуваат соодветно на својата нова состојба, да го ревидираат своето однесување (да спречат натамошно ширење на инфекцијата). Најважно од сè е дека тие, кои со тестирањето ќе откријат дека се заразени со ХИВ, имаат можност да бидат соодветно лекувани и да ги користат програмите за поддршка на луѓето кои живееат со ХИВ и СИДА. Единствен случај кога е дозволено задолжително тестирање е тестирањето кое се прави од страна на Заводот за трансфузиологија (при давање на крв, кога се тестира крвта од дарителот). 50

Пред да се согласи да биде тестиран, секој треба соодветно да се информира ( информиран во оваа смисла значи дека лицето мора да знае кој тест ќе биде направен, на кој начин ќе се направи тестот, зошто е потребно да се направи, како ќе се интерпретираат резултатите, какво значење имаат резултатите, што ќе се случи со резултатите, дека постои доверливост во врска со сите податоци кои ќе се добијат и дека зависно од добиените резултати има право на соодветна помош и нега). Тестирањето не мора со сигурност да даде соодветни податоци за тоа дали некој е заразен со ХИВ. Доколку човек е инфициран од неодамна, тој/таа може да се наоѓа во т.н. период на прозорец (кога организмот сè уште не одговорил со своја реакција на инфекцијата со создавање на ХИВ антитела за да можат да се откријат со тестирањето, меѓутоа заразата може да се пренесува и во овој период). Лекување на ХИВ и СИДА Најважни причини, заради кои секој човек треба да знае дека е носител на ХИВ вирусот, се: медицинскиот третман кој треба да го добие и намалувањето на ризикот од натамошно ширење на вирусот. Лекувањето се состои од примање анти ХИВ лекови (високо активна антиретровирусна терапија) под надзор на искусен лекар, супспецијалист во областа. Овие лекови не можат да ја излекуваат болеста, меѓутоа, лековите успеваат да го намалат размножувањето на вирусот, а со тоа овозможуваат имунитетот на заболениот да се одржи функционален во тек на многу години. Тие го продолжуваат животот за десетици години, го подобруваат квалитетот на животот и работоспособноста на лицето. Лекувањето е доживотно! Лекувањето ги опфаќа и сите опортунистички инфекции, малигни заболувања и други инфекции. Тие се лекуваат со различни антибиотици, антимикотици, антивирусни лекови, цитостатска терапија, зависно од причинителот на инфекциите или на малигните заболувања. Превенција од ХИВ/СИДА Запирањето на ширењето на болеста претставува сложена задача која е поставена пред целото човештво. За извршување на оваа задача луѓето треба да бидат свесни за опасноста, да знаат како се пренесува болеста, како можат да се заштитат и како да побараат помош во случај на зараза. Модул Д Бидејќи најчест начин на пренесување на болеста (во светки размери) е преку сексуалниот однос (кога течностите од еден човек директно навлегуваат во телото на друг човек), значаен момент во запирањето на ширењето на болеста претставува сексуалното образование. Ризикот од зараза битно се намалува со помалиот број сексуални партнери и со употребата на машки или женски кондом. Секогаш се препорачува тестирање за ХИВ, доколку има ризик еден од партнерите да е инфициран и ХИВ тестирање пред да се планира семејство. Втор по распространетост начин на пренесување на вирусот е преку употреба на исти игли, жилети или други остри инструменти од повеќе лица. Најдобра заштита од овој начин на пренесување на вирусот е користење на опрема за инјектирање за еднократна употреба. За да се намали пренесувањето на вирусот од мајка на дете, се препорачува вештачка исхрана за бебето таму каде е прифатливо, исплатливо, одржливо и безбедно. Придржување кон терапијата во текот на бременоста, на породувањето и кога се прави избор за доење. 51

Колку е сигурен кондомот во однос на неговата заштита од ХИВ/СИДА и СПИ Модул Д Засега единствена заштита од ХИВ инфекцијата и од сексуално преносливите инфекции е кондомот. Колку успешно кондомите ќе ја завршат својата задача ќе зависи од Вашето познавање на следните факти: Кондомите се купуваат во аптека или во продавници кои имаат соодветни услови за нивно чување (климатизирани и суви простории кои не се изложени на директна сончева светлина). Кондомите не треба да се чуваат во џебови, прегради на автомобили и други места каде што ќе бидат под притисок, изложени на висока температура и во присуство на остри предмети. Кондомите имаат рок на траење, проверете го датумот на употреба отпечатен на пакувањето. Кондомите се за еднократна употреба! Повеќе кондоми употребени одеднаш не ја зголемуваат сигурноста, напротив, тоа претставува опасност за нивно оштетување и зголемување на ризикот за пренесување на инфекција. Кондомите се разликуваат според својата намена. Тие се делат на кондоми за орална, вагинална и анална употреба. Кондомите за орална употреба се разликуваат од оние за вагинална и анална по тоа што се потенки, не содржат подмачкувачи и најчесто се ароматизирани со вкус на овошје. Кондомите за вагинална употреба се подебели од оние за орална, содржат подмачкувачи (лубриканти) и спермициди (супстанции кои ги уништуваат сперматозоидите). Кондомите за анален секс се најдебели, најиздржливи на притисок, содржат поголемо количество на лубрикант кој ја олеснува пенетрацијата. Се препорачува користење на дополнителни подмачкувачи на база на вода кај кондомите за анален и орален секс. Правилната употреба на кондомот ја зголемува заштитата од пренесување на инфекција. Убедувањата, дека употребата на кондом го намалува сексуалното задоволство не се оправдани, напротив, навикнувањето на нив и чувството на сигурност, секако, го зголемуваат задоволството. Кондомот не смее да се отвора со заби, ножици и други остри предмети кои лесно можат да го оштетат. 52

ПОСТАПКИ ЗА ПРАВИЛНА УПОТРЕБА НА КОНДОМОТ Повлечете го кондомот кон крајот на вреќичката, скинете ја обвивката на спротивниот крај. Извадете го кондомот внимателно. кондомот. Бидете сигурни пенисот да биде во ерекција пред да го ставите Проверете ја страната подмачканата страна да биде однадвор. Стиснете го резервоарот на врвот за да се истисне воздухот. Модул Д Навлечете го кондомот до коренот на пенисот. Истиснете го заостанатиот воздух и израмнете ги наборите. оправдани!!! Убедувањата дека кондомот го намалува уживањето не се 53

и показалецот. При вадењето, за да не испадне, придржете го кондомот со палецот Употребениот кондом не се врзува, се фрла завиткан во шамивче. Заштитете ја околината и употребениот кондом фрлете го во корпа за отпадоци. Модул Д 54

Стигма и дискриминација Болните од СИДА имаат потреба од нега и третман како и сите други тешко болни пациенти, меѓутоа, покрај медицинска нега и третман неопходно е да им се даде и психо-социјална поддршка. Стигмата и дискриминацијата се поврзани со незнаењето, митовите и заблудите околу болеста и погрешните претстави за нејзиното добивање и ширење. Тие можат да предизвикаат лични тешкотии кај погодените лица од финансиски и социјален аспект, може да создадат сериозни проблеми во врска со примањето на квалитетна здравствена нега. Кој е во ризик (опасност) од инфекција со ХИВ? Со ХИВ може да се инфицира секој!!! За заразувањето со ХИВ вирусот и ширењето на заразата не е важно кој си/на која група луѓе припаѓаш, туку како се однесуваш и што правиш во врска со активностите поврзани со превенцијата од инфекцијата со ХИВ. Кога станува збор за заразување со ХИВ вирусот, не постојат ризични групи кои се повеќе изложени на ризик од ХИВ инфекција. Ризичното однесување може да доведе кој било човек во ризик од ХИВ инфекција. Издвојувањето на која било група луѓе како ризична (лица што користат дрога, сексуални работнички, хомосексуалци) обично е резултат на постоење на раширени предрасуди кон припадниците на овие групи и завршува со нивна уште поголема дискриминација и стигматизација. Во Република Македонија доминира хетеросексуалниот пренос на ХИВ инфекцијата, инфицираните луѓе се од сите националности застапени во државата, како и од различна возраст и со различен степен на образование. Модул Д 55

Работилница 1: Кондом рели Цел: Работилницата треба да им овозможи на учесниците да ги слушнат неопходните точни информации за кондомите, нивниот правилен избор, каде да ги купат и како правилно да ги употребат. Работилницата овозможува преку игра да се вежба правилната употреба на кондомот, што го исклучува срамењето учесниците да поставуваат прашања или да немаат каде да се обидат правилно да наместат кондом. Време: 20-25 минути Потребен матерјал: Кондоми (секогаш неколку повеќе од бројот на учесници во работилницата) Две краставици или банани. Модул Д Начин на изведување: Учесниците се делат во две групи со подеднаков број, во два реда. Секој учесник добива по еден кондом Вторите во редот добиваат по една краставица (банана) На даден знак од фасцилитаторот првиот учесник во редот почнува да го мести кондомот на краставицата што ја држи вториот учесник во редот, кога ќе заврши со местењето, краставицата ја подава на третиот учесник, а вториот учесник го вади наместениот кондом и мести нов, така продолжуваат до крајот на редот додека секој учесник не намести кондом Доколку учесникот направи грешка во местењето на кондомот, фасцилитаторот ја нотира грешката, му дава нов кондом на учесникот и тој мора да почне отпочеток со местење на кондомот Групата, којашто прва ќе заврши со местење на кондоми, е победник во играта. Заклучок: Секој учесник има можност да види, допре и намести кондом. Табуата врзани со употребата на кондоми се рушат, децата кои се срамат да прашаат, ќе ги добијат сите потребни одговори и сите, кои се срамат да кажат дека никогаш не виделе или допреле кондом, имаат можност да се обидат да го наместат и да сфатат дека тоа не е нешто тешко или неизводливо. 56

Работилница 2: Причина да се каже НЕ! Цел: Да им се објасни на младите луѓе дека има многу причини поради кои прераното сексуално живеење треба да се одложи, притоа да не им се попува туку, сами да дојдат до тој заклучок. Време: 30 минути Потребен материјал: Начин на изведување: Работен лист: Причини за одложување на сексуален однос Поделете ги учесниците во мали групи и поделете им копии од работните листови Дајте им задача на учесниците да ги обележат по приоритет наведените причини. Ако решите да работите во голема група, прашајте ги да гласаат за секоја причина поединечно, па вие издвојте ги и обележите ги приоритетните Објаснете им на учесниците дека постојат многу причини зошто да ги одложат сексуалните односи на нивна возраст, некои од причините сте ги навеле и ВИЕ. Дискутирајте ја секоја причина по ред на приоритет. Заклучок: Младите сами ќе ги согледаат причините за одложување на сексуалното живеење на нивна возраст (тие дошле од нив самите или од нивните другари). Вака презентираните причини не се доживуваат како наредба или попување од возрастните и младите се придржуваат до нив, бидејќи тоа се нивни одлуки! Не заборавете да кажете дека, покрај сексуалните односи, постојат и други начини да се покажат симпатии, па и љубов!!! Модул Д 57

РАБОТЕН ЛИСТ Причини за одложување на сексуален однос 1. Страв од бременост (апстиненцијата од сексуални односи е 100% сигурен начин да се заштитите од бременост) 2. Страв од СПИ и ХИВ (најчест начин на пренесување на ХИВ и СПИ, апстиненцијата штити од пренесување на инфекциите по сексуален пат) 3. Очекувања од семејството (родителите не дозволуваат да се отпочнат сексуални односи на нивна возраст) 4. Страв од насилство (можност некој да бил претходно сексуално нападнат и злоупотребен) 5. Пријателство (побитно е пријателството да се развие и сочува. Сексуалните односи меѓу другари можат лесно да го расипат другарството) 6. Партнерот е под дејство на алкохол или дрога (дејството на алкохолот или на дрогата може да доведе до лоша процена и погрешна одлука) 7. Религиозни причини (религии кои забрануваат сексуални односи пред брак) 8. Не сте подготвени (се чувствувате премлади или едноставно не сте подготвени да ја поделите својата интима со некого) 9. Не сте со вистинската личност (не чувствувате вистинска љубов кон партнерот) 10. Недоверба во партнерот (забележувате дека партнерот не е искрен и се сомневате дека вие не сте единствениот во неговиот живот). Модул Д 58

МОДУЛ Ѓ КОНТРАЦЕПЦИЈА