Pregledni naučni članak Jonel Subić Radna snaga u poljoprivredi Srbije Rezime: Ljudski resursi, posmatrani u radu u odnosu na njihov broj, aktivnost, pol, starost i stepen kvalifikacije, predstavljaju veoma značajan faktor razvoja, kako poljoprivrede, tako i privrede u celini. Radna snaga je najvažniji input u poljoprivrednoj proizvodnji i ključni element kombinacije proizvodnih faktora, jer predstavlja aktivan faktor korišćenja zemljišta i kapitala u poljoprivredi. U Srbiji se procenat aktivnog poljoprivrednog stanovništva tradicionalno nalazi iznad proseka u razvijenim zemljama, kao što su: Australija, EU, Kanada, SAD itd. Međutim, u poslednjih desetak godina, permanentna migracija stanovništva iz ruralnih sredina i naglašeno narušavanje demografske ravnoteže po starosnim i polnim kategorijama, u velikoj meri su uticali na opadanje broja aktivnih stanovnika u poljoprivredi. Ipak, ovaj proces je donekle usporen demografskim starenjem u ruralnim sredinama, odnosno povećanjem učešća aktivnog stanovništva poznih godina koji utiče na održavanje visokog nivoa zaposlenih u poljoprivredi. Ključne reči: radna snaga, poljoprivreda, aktivno stanovništvo, ruralna sredina Summary: Human recourses, examined in this paper in relation to their number, activity, sex, age and education structure, are very significant development factor in agriculture and a national economy as a whole. Labour force is the most important agricultural input and a key element of product factors combination because it is the moving factor in land and capital exploitation. In Serbia, share of agricultural working population in total working population has been traditionally above related indicator in developed countries like Australia, EU, Canada, USA, etc. But, in last decade, that is a result of some different movements of agricultural population in rural area high rate of depopulation, on one side, and high rate of old population contingency activity in agriculture, on the other side. Keywords: labour force, agriculture, working population, rural area. Rad je primljen 7. juna 2005. godine i na zahtev recenzenata, bio je jednom na reviziji kod autora Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, e-mail: iepbgdyu@eunet.yu Rad je deo istraživanja na projektu Razvoj i strukturne promene agrarne privrede i ruralnih područja, MNZŽS Republike Srbije, broj 102004. 79
J. S u b i ć R a d n a s n a g a u p o l j o p r i v r e d i S r b i j e 1. UVOD R ad, posmatran kao celokupnost fizičkih i intelektualnih aktivnosti čoveka, predstavlja značajan proizvodni resurs. On uključuje i iskustvo koje je sticano, bilo dugogodišnjim radom, bilo kroz školovanje - registrujući ujedno i permanentan razvoj ljudskog društva. Bez postojanja živog rada u poljoprivrednim aktivnostima, nedostajao bi ne samo cilj procesa proizvodnje, već se ne bi mogla ostvariti ni veza između prirode i mehanizacije. Rad predstavlja faktor poljoprivredne proizvodnje sa nizom različitih karakteristika po kojima se on jasno razlikuje od ostalih proizvodnih faktora. Ove specifičnosti proizilaze iz činjenice da je kroz radnu aktivnost čovek transformisao zemljište, kao i biljke i životinje iz dara prirode u sredstvo za proizvodnju. Pomoću rada privedene su kulturi nove biljne sorte, pripitomljene nove životinjske vrste, stvorene nove alatke, nove mašine, nove hemijske supstance, kao i nove tehnologije za rast plodnosti zemljišta. Iz svega navedenog rezultira veza: rad sredstva za rad fiksni kapital investicije produktivnost, ali se objašnjava i prioritetna uloga rada, odnosno ljudskog resursa, među faktorima proizvodnje u agraru. Za aktivnosti u agraru, rad predstavlja krucijalni element vrednovanja zemljišnog fonda i kapitala za eksploataciju i na taj način presudno utiče na rezultate poljoprivredne proizvodnje. Ekonomski značaj ljudskog rada proističe iz činjenice da ima relativno veliko učešće u troškovima proizvodnje na poljoprivrednim gazdinstvima, a naročito na individualnim (seljačkim) gazdinstvima. Skup ljudskih resursa u poljoprivredi obuhvata ne samo radnu snagu koja je neophodna za obavljanje poljoprivrednih radova (mehanički i ručno), već i onu kojom se obezbeđuje tehnička koordinacija, organizacija i upravljanje svim resursima u agraru. Ljudski resursi kao faktor poljoprivredne proizvodnje imaju i presudni uticaj na privredne aktivnosti, kako sa kvantitativnog, tako i sa, naročito, kvalitativnog aspekta. Ljudski resursi (tj. radna snaga stvaralac bruto domaćeg proizvoda (BDP) i značajan proizvodni faktor u agraru) sastavljeni su od svih osoba koje su angažovane u poljoprivrednoj proizvodnji sa određenim fizičkim i intelektualnim sposobnostima, iskustvom i stručnom spremom koje se, u datim društveno ekonomskim uslovima, koriste u zavisnosti od raspoloživog stepena mehanizacije. 2. CILJ I METODA RADA Cilj rada je da prikaže raspoložive ljudske resurse u Srbiji, stavljajući pritom akcenat na značaj ovog ekonomskog potencijala za poljoprivrednu proizvodnju. Za potrebe istraživanja, ljudski resursi su podeljeni po kategorijama, i to: ruralno i urbano stanovništvo; ukupno i poljoprivredno stanovništvo; ukupno aktivno i aktivno stanovništvo u poljoprivredi; 80
I n d u s t r i j a 3 / 2 0 0 5 ukupno zaposleni i zaposleni u poljoprivredi. Dakle, ljudski resursi u poljoprivredi obuhvataju gore navedene kategorije stanovništva koje su obrađene po godinama popisa, ali i po različitim vremenskim serijama u zavisnosti od raspoloživih statističkih podataka. 3. REZULTATI I DISKUSIJA U Srbiji je pod uticajem forsirane urbanizacije došlo do smanjenja učešća ruralnog u ukupnom stanovništvu, sa 77,5% u 1953. na 49,3% u 1991., odnosno na 43,6% u 2002. godini (bez podataka za Kosovo i Metohiju). Shodno tome, učešće gradskog u ukupnom stanovništvu je poraslo sa 22,5% u 1953. na 50,7% u 1991., odnosno na 56,4% u 2002. godini - bez podataka za Kosovo i Metohiju (tabela 1.). Tabela 1. Ruralno i gradsko stanovništvo u Srbiji Specifikacija Godine 1953 1961 1971 1981 1991 1991 2002 Stopa % Ukupno Ruralno broj (000) 6,979 7,642 8,447 9,005 9,441 7,549 7,498-0,1 učešće % 100 100 100 100 100 100 100 0,0 broj (000) 5,409 5,365 5,018 4,809 4,654 3,427 3,269-0,4 učešće % 77,5 70,2 59,4 53,4 49,3 45,4 43,6-0,1 broj (000) 1,570 2,277 3,429 4,196 4,787 4,122 4,229 0,2 Gradsko učešće % 22,5 29,8 40,6 46,6 50,7 54,6 56,4 0,3 Izvor: [9] Napomena: 1991. i 2002. su bez podataka za Kosovo i Metohiju. Na osnovu gore navedenih statističkih podataka, može se primetiti da je do najveće migracije stanovništva, na relaciji selo grad, došlo u periodu između 1971. - 1991. godine, kada je za oko 364.000 smanjen broj ruralnog stanovništva. U narednom periodu, od 1991. - 2002. godine (bez podataka za Kosovo i Metohiju), takođe je došlo do smanjivanja seoskog u odnosu na gradsko stanovništvo, po stopi od - 0,4%. Međutim, ovo stanje i dalje odslikava nepovoljan odnos kad je u pitanju ruralno-urbana struktura stanovništva u ekonomski razvijenim zemljama 1. Promene koje su usledile nakon 1991. godine upućuju na činjenicu da je smanjenje seoskog stanovništva donekle usporeno, zahvaljujući povratku 1 Struktura ruralno-urbanog stanovništva u 2002. godini bila je u Evropskoj uniji (EU-15): 21,8% ruralnog - 78,2% urbanog stanovništva (u Danskoj: 14,7% ruralnog - 85,3% urbanog stanovništva; u Francuskoj: 24,0% ruralnog - 76% urbanog stanovništva; u Grčkoj: 39,2% ruralnog - 60,8% urbanog stanovništva; u Italiji: 32,6% ruralnog - 67,4% urbanog stanovništva; u Holandiji: 34,6% ruralnog - 65,4% urbanog stanovništva; u Švedskoj: 16,7% ruralnog - 83,3% urbanog stanovništva; itd.); ili u Australiji: 8,2% ruralnog - 91,8% urbanog stanovništva; Kanadi: 19,9% ruralnog - 80,1% urbanog stanovništva; Sjedinjenim Američkim Državama (SAD): 20,1% ruralnog - 79,9% urbanog stanovništva. 81
J. S u b i ć R a d n a s n a g a u p o l j o p r i v r e d i S r b i j e starijih osoba i, naročito, viškova radne snage iz ostatka nacionalne ekonomije, nastalih kao posledice ekonomske i ukupne društvene krize u zemlji. Poljoprivreda je, tako, apsorbovala deo viška radne snage iz urbane sredine i na taj način postala faktor rešavanja pitanja nezaposlenosti u tranzicionoj reformi privrede. Apsorpcione mogućnosti poljoprivrede će, međutim, veoma brzo biti iscrpljene, ukoliko razvoj ruralnih sredina ne bude tekao u pravcu iznalaženja alternativnih rešenja za otvaranje novih radnih mesta, jer se i poljoprivredni sektor nalazi u fazi modernizacije i restrukturiranja. U Srbiji danas relativno veliki deo stanovništva ostvaruje dohodak od poljoprivredne aktivnosti. Na taj način, i pored činjenice da se aktivno poljoprivredno stanovništvo smanjilo za 64,1% u 1991. godini u odnosu na 1948. godinu, odnosno za 37,4% u 2002. godini u odnosu na 1991. godinu (bez podataka za Kosovo i Metohiju), deo koji pripada aktivnom poljoprivrednom stanovništvu od 15,6% jeste dosta veliki, što odražava smanjen nivo ukupne ekonomske razvijenosti (tabela 2.). U ovom kontekstu, poljoprivreda se afirmiše kao jedna od osnovnih grana materijalne proizvodnje u privredi Srbije. Konstataciju da je nivo aktivnog poljoprivrednog stanovništva u Srbiji dosta visok potvrđuje i komparacija sa ekonomski razvijenim zemljama (oko 3,2%, izuzimajući Grčku - gde je učešće u 2002. godini bilo 15,7% u odnosu na 51,1% iz 1961. godine) 2. Tabela 2. Stanovništvo i radna snaga u poljoprivredi Srbije Specifikacija Godine Stopa 1948 1953 1961 1971 1981 1991 1991 2002 % Stanovništvo ukupno (000) 6,528 6,979 7,642 8,447 9,005 9,441 7,549 7,498-0,1 aktivno (000) 3,323 3,378 3,615 3,860 4,033 4,172 3,623 3,398-0,6 Poljoprivredno ukupno (000) 4,720 4,657 4,290 3,719 2,285 1,694 1,305 817-4,2 stanovništvo aktivno (000) 2,563 2,485 2,269 2,069 1,371 1,041 904 529-4,7 Učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu (%) Učešće aktivnog poljoprivrednog stanovništva u ukupno aktivnom (%) ukupno poljoprivrednom (%) 72,3 66,7 56,1 44,0 25,4 77,1 73,6 62,8 53,6 17,9 12,0 7,1-4,7 34,0 25,0 24,9 15,6-4,2 54,3 53,4 52,9 55,6 60,0 61,5 69,3 64,7-0,6 Napomena: Za 1948. data je procena, a 1991. i2002. su bez podataka za Kosovo i Metohiju. Izvor: [9] U periodu od 1991. - 2002. godine, blizu 500 hiljada stanovnika je napustilo poljoprivrednu delatnost, većinom muškarci sposobni za rad i mladići preko 15 godina. Ipak, statistički podaci ukazuju da je u 2002. godini bilo 817 hiljada 2 Učešće aktivnog stanovništva u poljoprivredi (uključujući šumarstvo, lov i ribolov) bilo je u 2002. godini 4,0% u EU-15 (3,0 % u Francuskoj; 9,5% u Irskoj; 4,8% u Italiji; 3,2% u Holandiji itd.); 4,4% u Australiji, 2,2% u Kanadi; 2,0% u SAD itd. 82
I n d u s t r i j a 3 / 2 0 0 5 stanovnika koji su svoj radni potencijal uložili u proizvodnju poljoprivrednih proizvoda (uključujući mlađe od 15 i starije od 65 godina), od kojih je 64,7% bilo aktivno uključeno u proces proizvodnje (full-time), dok je njih 35,% obavljalo sezonske poslove (part-time) ili im je poljoprivreda služila kao dodatna delatnost (tabela 3.). Tabela 3. Poljoprivredno stanovništvo u Srbiji - prema aktivnosti i starosti 1991 2002 Struktura poljoprivrednog stanovništva Specifikacija aktivno aktivno 1991 2002 Ukupno Ispod 15 godina 25-34 35-49 50-64 65 i više Nepoznato ukupno (000) 1.305 148 118 101 224 426 282 6 ukupno (000) 904-65 85 192 357 201 4 učešće (%) 69,3-55,1 84,2 85,7 83,8 71,3 66,7 ukupno (000) 817 124 95 101 170 176 145 6 ukupno (000) 529-35 70 153 165 103 3 učešće (%) 64,7-36,8 69,3 90,0 93,7 71,0 50,0 ukupno (%) 100 11,3 9,0 7,7 17,2 32,6 21,6 0,5 aktivno (%) 100-7,2 9,4 21,2 39,5 22,2 0,4 ukupno (%) 100 15,2 11,6 12,4 20,8 21,5 17,7 0,7 aktivno (%) 100-6,6 13,2 28,9 31,2 19,5 0,6 Napomena: Bez podataka za Kosovo i Metohiju. 15-24 Izvor: [9] Interesantno je napomenuti da se u 2002. godini najveće učešće aktivnog u ukupnom poljoprivrednom stanovništvu beleži kod osoba čija je starosna granica između 50 i 64 godine (93,7%). Shodno tome, ove su osobe i najaktivnije stanovništvo u poljoprivredi (31,2%). Posmatrano u globalu, na poljoprivrednim gazdinstvima u Srbiji uglavnom žive i rade osobe starije od 50 godina, što je zabrinjavajuća činjenica, ali i signal za nove razvojne programe u domenu poljoprivrede i sela. Učešće zaposlenih u poljoprivredi bilo je u 2004. godini 4,6%, što u odnosu na 5,5% u 1991. godini reflektuje smanjenje po stopi od -1,4% (tabela 4.). Dakle broj zaposlenih u poljoprivredi je u permanentnom opadanju (izuzimajući 2000. godinu), na šta ukazuju i statistički podaci (u 1991. bilo je zaposlenih 118 hiljada, dok je u 2004. godini zaposlenih bilo skoro duplo manje - 61 hiljada). Ovakvo stanje je nastalo iz više razloga, od kojih bi osnovni mogli biti: - smanjenje poljoprivrednih površina u društvenoj svojini, usporava u velikoj meri otvaranje novih radnih mesta; - usporena privatizacija i restrukturiranje privrednih subjekata u državnom/društvenom sektoru; - zbog smanjenja investicionih ulaganja po jedinici poljoprivrednog zemljišta, agrar je u velikoj meri postao ekstenzivna delatnost, naročito u društvenom sektoru gde je proizvodnja zasnovana na osnovnim ratarskim kulturama (pšenica, kukuruz, suncokret, šećerna repa i soja); 83
J. S u b i ć R a d n a s n a g a u p o l j o p r i v r e d i S r b i j e - individualni sektor, kojeg čine seoska gazdinstva, nema dovoljno snage da bi osigurao stalna radna mesta, izuzev u vremenu izvođenja sezonskih poslova, a što je svakako nedovoljno; - prihodi koje ostvaruju poljoprivrednici su uglavnom ispod proseka, kojeg ostvaruju zaposleni u ostalim privrednim granama u Srbiji. Tabela 4. Zaposlenost u poljoprivredi R. Srbije - godišnji prosek Specifikacija Godine 1991 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Stopa % Ukupno (000) 2,139 1,866 1,671 1,596 1,555 1,459 1,384 1,314-3,7 ukupno (000) 118 103 84 88 77 72 66 61-4,9 Poljoprivreda Učešće u ukupno zaposlenim (%) 5,5 5,5 5,0 5,5 5,0 4,9 4,8 4,6-1,4 Izvor: [8], [9], [10], [11] Napomena: Tabela uključuje i zaposlene u vodoprivredi, ribarstvu i šumarstvu, zaposlene u svim oblicima svojine (društvena, privatna, zadružna i mešovita), bez podataka za Kosovo i Metohiju, a godišnji prosek izračunat je na bazi stanja 31. marta i 30. septembra. Ipak, postoji mogućnost za otvaranje novih radnih mesta u sektorima poljoprivredne proizvodnje, kao što su: hortikultura, stočarstvo i prerada poljoprivrednih proizvoda. Na primer, proizvodnja krastavaca zahteva 60 puta više rada, iskazanom u satima ljudskog rada po jedinici obradive površne, nego proizvodnja pšenice ili soje. Ukoliko pomenutom radu dodamo još i preradu krastavaca, dobićemo kompletnu sliku o tome kako se može intenzivirati poljoprivredna proizvodnja kroz ljudski rad. Primera ima mnogo, jedino što treba striktno odrediti šta i kako da se proizvodi, jer u poljoprivredi i mala greška može dovesti do velikih gubitaka. Nažalost, ove mogućnosti su nedovoljno iskorišćene, bilo iz razloga tradicionalnog angažovanja u drugim poljoprivrednim sektorima, bilo zbog nedostatka finansijskih sredstava za realizaciju novih investicija ili, zašto ne, iz razloga loše definisane agrarne politike. U izučavanju problema čija je tematika radna snaga, neophodno je istaći ulogu stručnjaka, čiji broj i stručna sprema predstavljaju značajan faktor za odvijanje moderne poljoprivredne proizvodnje u Srbiji. Na osnovu raspoloživih statističkih podataka, u 1998. godini naša poljoprivreda je imala na raspolaganju 6.991 stručnjaka sa visokom stručnom spremom i 3.221 stručnjaka sa višom stručnom spremom. Ako znamo da u Srbiji ima 5.107 hiljada hektara poljoprivrednih površina, onda možemo reći da na jednog stručnjaka sa visokom stručnom spremom dolazi 730,5 ha, odnosno na jednog stručnjaka sa višom stručnom spremom dolazi 1.585,5 ha poljoprivrednog zemljišta. Međutim, u 2004. godini osetno se smanjuje ukupan broj stručnjaka u poljoprivredi, sa 92.301 u 1998. na 60.632 u 2004. godini, od čega je učešće visoko obrazovanih smanjeno na 26,2% odnosno stručnjaka sa višom stručnom spremom na 34,3%. Dakle, u 2004. godini imamo 990,1 ha poljoprivrednog zemljišta po zaposlenom sa visokom stručnom spremom, dok na zaposlenog sa višom stručnom spremom dolazi 2.413,5 ha poljoprivrednih površina. Iz navedenog proizilazi da, uporedo sa generalnim smanjenjem 84
I n d u s t r i j a 3 / 2 0 0 5 zaposlenih u poljoprivredi, dolazi i do smanjenja stručnjaka zaposlenih u ovoj grani nacionalne ekonomije. Osnovne ljudske resurse u poljoprivredi Republike Srbije čine individualni poljoprivredni proizvođači (seljaci), članovi porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, dok je nažalost, u ruralnim sredinama sve manji broj stručnjaka, kao što su: agronomi, veterinari, agroekonomisti itd. 3 (tabela 5). Tabela 5. Stepen stručne spreme zaposlenih u poljoprivredi R. Srbije - godišnji prosek Stepen stručne spreme Specifikacija Ukupno Poljoprivreda Učešće poljoprivrede u ukupno zaposlenim (%) 1998 1.844.783 214,64 136,850 492,48 105,2 99,555 450,12 133,36 212,59 2004 1.313.830 198,81 107,31 378,95 66,656 86,957 270,62 91,933 112,596 1998 92,301 6,991 3,221 25,147 5,804 2,469 21,561 8,235 18,873 2004 60,632 5,158 2,116 16,769 4,410 2,091 13,658 5,636 10,792 1998 2004 ukupno 5,0 visoka 3,3 viša 2,4 4,6 2,6 2,0 srednja 5,1 4,4 niža 5,5 6,6 visoko kvalifi kovan 2,5 2,4 kvalifi kovan 4,8 5,0 polu kvalifi kovan 6,2 6,1 ne kvalifi kovan 8,9 9,6 Struktura zaposlenih u poljoprivredi (%) 1998 2004 100 100 7,6 8,5 3,5 3,5 27,2 27,7 6,3 7,3 2,7 3,4 23,3 22,5 8,9 9,3 20,4 17,8 Izvor: [8], [9], [10], [11] Napomena: Tabela uključuje i zaposlene u vodoprivredi, ribarstvu i šumarstvu, zaposlene u svim oblicima svojine (društvena, privatna, zadružna i mešovita), bez podataka za Kosovo i Metohiju, a godišnji prosek izračunat je na bazi stanja 31. marta i 30. septembra. Za 1998. godinu data je procena autora Da bi se bolje razumela realna situacija u pogledu ljudskih resursa u poljoprivredi Srbije, raspoloživi ekonomski potencijal treba uporediti sa istim u poljoprivredi ekonomski razvijenih zemalja. Tako je, na primer, u procesu modernizacije francuske poljoprivrede, u kojoj dominira porodična radna snaga, u 2002. godini ostalo oko 800 hiljada aktivnih poljoprivrednika, u odnosu na oko 4 miliona u 1960. godini. Kao posledica dobro opremljenog mašinskog parka, broj stalno zaposlenih radnika kreće se oko 141 hiljade i obezbeđuje oko 11% radova u poljoprivredi, dok sezonski radnici obezbeđuju oko 8% poslova. Na poljoprivrednoj površini od 29.555 hiljada hektara, koja je 5,2 puta veća (tj. 5,8 puta veća - bez Kosova i Metohije) u odnosu na poljoprivredno zemljište kojim raspolaže Srbija, poljoprivreda u Francuskoj upošljava 1,5 puta više aktivnih stanovnika i 2 puta više zaposlenih u odnosu na broj koji je angažovan u našoj poljoprivredi. 3 Ranđelović, C.V. (2001): Еkonomika poljoprivrede i zadrugarstvo, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun. 85
J. S u b i ć R a d n a s n a g a u p o l j o p r i v r e d i S r b i j e 4. ZAKLJUČAK Rezimirajući prethodno istraživanje, može se konstatovati da je učešće ljudskih resursa u poljoprivredi Srbije visoko u odnosu na poljoprivredne sektore razvijenih zemalja (u 2002. godini - bez podataka za Kosovo i Metohiju - učešće ruralnog stanovništva u ukupnom iznosilo je 43,6%; poljoprivrednog 7,1%; aktivno poljoprivrednog u ukupno aktivnom 15,6%; zaposlenih u poljoprivredi u ukupno zaposlenima 4,6%), što ima negativne posledice, budući da odražava tendenciju deindustrijalizacije i agrarizacije koja se bazira na zameni kapitala sa radnom snagom. Reč je o negativnoj pojavi koja je u suprotnosti sa kursom ekonomski razvijenih zemalja i većine zemalja u razvoju - naročito grupe zemalja koja se nalazi u fazi priključenja Evropskoj uniji. Ovako visoko učešće poljoprivrede, iskazano pomoću navedenih pokazatelja, predstavlja i direktnu posledicu smanjenja industrijskih i građevinskih aktivnosti, jednih od važnijih nosilaca ekonomskog razvoja zemlje. S druge strane, poljoprivreda je u ovom periodu imala pozitivnu socijalnu ulogu, da privremeno apsorbuje višak raspoložive radne snage, obezbedi prehrambenu sigurnost stanovništva i socijalnu stabilnost društva. No, ne treba zaboraviti ni činjenicu, veoma važnu, da se privreda naše zemlje, i u okviru nje poljoprivreda kao jedna od naših najznačajnijih delatnosti materijalne proizvodnje, sučeljavala sa ogromnim teškoćama u deceniji koja je iza nas i da je, ipak, uspela da održi, na neki način, korak sa nivoom razvoja poljoprivrede u zemljama Centralne i Istočne Evrope (uključujući i zemlje iz sastava bivše federalne države). Ipak, u narednom periodu, naša zemlja treba da uloži veliki napor na ubrzanju razvoja poljoprivrede i harmonizaciji standarda sa onima koji se primenjuju u Evropskoj uniji, radi što bolje i brže pripreme za pristupanje evropskim integracijama. Literatura 1. Bogavac, V., Ivanović, P. S. (2004): Zemljišni i ljudski resursi u novim članicama EU i razvoj poljoprivrede, Tematski zbornik Kapital u poljoprivredi, Palić, str. 3-9. 2. Davidovici, I., Gavrilescu, D. - coordonatori (2002): Economia creşterii agroalimentare, Editura Expert, Bucureşti. 3. Munćan, P., Živković, D. (2004): Menadžment rada i proizvodnje u poljoprivredi, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd Zemun, str. 129-136. 4. Popović, V. (2003): Evropska agrarna podrška i održivi ruralni razvoj, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd. 5. Ranđelović, S. V. (2001): Ekonomika poljoprivrede i zadrugarstvo, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd Zemun, str. 197-204. 6. Subić, J. (2003): Determinarea eficienţei economice a investiţiilor în agricultură (Banatul de Sud - R.F. Yugoslavia), Teza de doctorat, Academia de Studii Economice, Bucureşti, pag. 24-32. 7. Subić, J. (2003): Mesto poljoprivrede u ekonomskom sistemu Srbije i Crne Gore, Tematski Zbornik Poljoprivreda i ruralni razvoj u evropskim integracijama, Beograd, str. 116-126. 86
I n d u s t r i j a 3 / 2 0 0 5 8. *** Statistički godišnjak Jugoslavije 1972, SFRJ SZS, Beograd, 1972. 9. *** Statistički godišnjak SCG 2003, SZS, Beograd, 2004. 10. *** Statistički godišnjak Srbije 1982/1993/96/2000/01/02/03/04, RZS Srbije, Beograd, 1983/1994/97/2000/01/02/03/04. 11. *** Saopštenje ZP12, br. 47-god. LIII, 28.02.2003./ br. 26-god. LIII, 29.01.2004./ br. 285-LIV, 31.12.2004., RZS Srbije, Beograd, 2003/04/04. 12. www.fao.org (FAOSTAT Agricultural Database Collection). 87
88