VIÐAUKI 11 Aðalskipulag Hveragerðis Hveragerði og nágrenni Jarðfræði-, jarðhita- og grunnvatnskort Jarðhitamælingar sumarið 2005 2 kort
Hveragerði Hitamælingar í jarðvegi og sprungur Kristján Sæmundsson Sigurður Kristinsson Unnið fyrir Hveragerðisbæ ÍSOR-2005/041
Verknr.: 8-600-036 Kristján Sæmundsson Sigurður Kristinsson Hveragerði Hitamælingar í jarðvegi og sprungur Unnið fyrir Hveragerðisbæ ÍSOR-2005/041 Nóvember 2005 ISBN 9979-780-30-4 ÍSLENSKAR ORKURANNSÓKNIR Reykjavík: Orkugarður, Grensásvegi 9, 108 Rvk. Sími: 528 1500 Fax: 528 1699 Akureyri: Rangárvöllum, P.O. Box 30, 602 Ak. Sími: 528 1500 Fax: 528 1599 isor@isor.is www.isor.is
Lykilsíða Skýrsla nr. Dags. Dreifing ÍSOR-2005/041 Nóvember 2005 Opin Lokuð til Heiti skýrslu / Aðal- og undirtitill Hveragerði Hitamælingar í jarðvegi og sprungur Upplag 25 Fjöldi síðna 17 + kort í vasa Höfundar Kristján Sæmundsson Sigurður Kristinsson Verkefnisstjóri Sverrir Þórhallsson Gerð skýrslu / Verkstig Verknúmer Kortlagning á hita og sprungum 8-600-036 Unnið fyrir Hveragerðisbæ Samvinnuaðilar Útdráttur Gamalt hitakort af Hveragerði hefur verið uppfært og sprungur kortlagðar að nýju. Aukið hefur verið í hitakortið á nokkrum stöðum með nánari mælingum á lóðum á eða nærri hitasvæðum sem sóst var eftir til bygginga, eða byggt á að nýju þar sem gróðurhús voru rifin. Við kortlagningu á sprungum komu í ljós sunnan megin tvær höggunarsprungur í hrauninu sem byggt er á, önnur á hitasvæðinu hjá gömlu réttinni og hin við Sunnumörk sem er að vísu köld, þótt sé í suðurframhaldi af aðalhverasvæðinu. Rannsóknarsvæðið var skilgreint og flokkað í þrennt: 1) Svæði og reiti þar sem mestar líkur voru taldar á hita í jörð, 2) reiti þar sem áður hafði verið mælt og jarðhitavottur fundist, en ástæða þótti til að skoða nánar, og 3) svæði/reiti þar sem ekkert benti til jarðhita. Á öllum mælisvæðunum var hins vegar auga haft með einkennum sem bent gætu til sprungna og raunar leitað að þeim töluvert út fyrir þau. Slík einkenni fundust á svæðum sem flokkuð voru undir 3), og raunar einnig á svæðum sem féllu undir 1) og 2) og voru raunar þekkt þar áður, en voru sem sprungur illa skilgreind og höfðu ekki verið dregin saman á korti. Lykilorð Hveragerði, jarðhiti, hitamælingar, hitakort, sprungur, sprungukort ISBN-númer 9979-780-30-4 Undirskrift verkefnisstjóra Yfirfarið af SÞ, KS
EFNISYFIRLIT 1 INNGANGUR... 5 2 TILHÖGUN MÆLINGA... 7 3 SAMANBURÐUR Á FYRRI MÆLINGUM OG ÞEIM NÝJU... 7 4 UM MÆLISVÆÐIN... 8 5 SPRUNGUR... 10 6 TILVITNANIR... 14 MYNDIR Mynd 1. Reitaskipting sem unnið var eftir og vísað er til í texta.... 6 Mynd 2. Hitamælingar á línu 1 sunnan við gróðurhúsin í Hlíðarhaga... 8 Mynd 3. Sprungukort af Hveragerði... 17 Mynd 4. Nýir hitaflekkir sunnan við varmaskiptistöðina... 11 Mynd 5. Sprungur syðst í bæjarlandinu teiknaðar með óvissumörkum... 13 HITAKORT (á 2 blöðum)...(í vasa aftast)
1 INNGANGUR Hitakort var gert af Hveragerði fyrir 12 árum (Kristján Sæmundsson, 1993). Það náði yfir þann hluta bæjarins þar sem byggt hafði verið á volgri eða heitri jörð, og nokkuð þar út fyrir. Á nokkrum stöðum hafði síðan verið aukið í kortið með nánari mælingum á lóðum á eða nærri hitasvæðum sem sóst var eftir til bygginga, eða byggt á að nýju þar sem gróðurhús voru rifin. Þá gerðist það á síðustu árum að bærinn var færður út, einkum til suðurs og vesturs. Þá komu í ljós sunnan megin tvær höggunarsprungur í hrauninu sem byggt er á, önnur á hitasvæðinu hjá gömlu réttinni (þar heitir nú Réttarheiði) og hin við Sunnumörk, sú að vísu köld, þótt sé í suðurframhaldi af aðalhverasvæðinu. Gamla hitakortið var nú orðið úrelt að því leyti að það náði ekki yfir nýju byggingasvæðin né heldur önnur sem líklegt er að tekin verði undir byggingar á næstu árum. Varð úr að ÍSOR tók að sér að víkka gamla hitakortið út og leita uppi og koma á kort þeim sprungum sem vitað var um og kynnu að finnast. Rannsóknarsvæðið var skilgreint í samráði við Guðmund Baldursson, tæknifræðing Hveragerðisbæjar, og flokkað í þrennt (mynd 1): 1) Svæði og reitir þar sem mestar líkur voru taldar á hita í jörð. 2) Reitir þar sem áður hafði verið mælt og jarðhitavottur fundist, en ástæða þótti til að skoða nánar, og 3) Svæði/reitir þar sem ekkert benti til jarðhita. Á öllum mælisvæðunum var hins vegar auga haft með einkennum sem bent gætu til sprungna og raunar leitað að þeim töluvert út fyrir þau. Slík einkenni fundust á svæðum sem flokkuð voru undir 3). Þau fundust einnig á svæðum sem féllu undir 1) og 2) og voru raunar þekkt þar áður, en voru sem sprungur illa skilgreind og höfðu ekki verið dregin saman á korti. Ýmislegt lá fyrir hjá ÍSOR um hveri og hitaskellur austan Varmár, gegnt og inn af Hveragerði. Mest af þessu var tekið með á kortið því að sumt er beint framhald af hverasprungunum í bænum, en þær eru sumpart skýrari austan Varmár. Tilefni var til þessa vegna þess að hitaskellur hafa nýlega myndast í hlíðinni suður af varmaskiptabúnaði Hitaveitu Hveragerðis. Fengur er að þessari viðbót, því að með henni fæst betri sýn á sprungumynstrið í heild, en sá hlutinn sem er Hveragerðis megin er kafli af lengra kerfi sem alkunna er. - 5 -
Mynd 1. Reitaskipting sem unnið var eftir og vísað er til í texta. - 6 -
2 TILHÖGUN MÆLINGA Hitamælingarnar voru að mestu gerðar á tímabilinu 27.6. 22.7. 2005, en nokkru bætt við eftir það þar sem skikar urðu eftir eða ástæða þótti til að mæla þéttar. Mælt var á 60 cm dýpi eins og gert var fyrr (1993). Mælilandið var fremur erfitt og þurfti víða nokkur átök til að ná réttu mælidýpi (með járnteini) og bið til að ná hitajöfnun. Lagnakerfi bæjarins var haft til hliðsjónar til að forðast skekkjur af þess völdum. Ekki var reynt að mæla á malbikuðum plönum. Á reitum 1) var mælt eftir línum á 5 m bili og 25 m hafðir milli mælilína þar sem því varð komið við, annars dreift í húsagörðum, á malarplönum og á golfvelli. Á reitum 2) var mælt bæði eftir línum og í stöku punktum. Reitirnir eru tveir, í eldri hluta bæjarins, og einkum sá eystri þétt byggður. Annar þeirra var stækkaður vestur fyrir Ullarþvottastöðina. Þriðja reitnum var bætt við þennan flokk þar sem var Tívolígrunnurinn og umhverfi hans. Á reitum 3) voru gerðar strjálar mælingar í stökum punktum. Hitakortið (kort í tveim hlutum í vasa aftast) sýnir mælipunkta og hitatölur á reitum í flokki 2) og 3) og á syðsta reitnum í flokki 1), en mæli- og jafnhitalínur á öðrum reitum í flokki 1). Hverir á mælisvæðinu eru einnig sýndir og hiti í þeim. Alls urðu mælilínurnar 50 og mælipunktarnir um 900. 3 SAMANBURÐUR Á FYRRI MÆLINGUM OG ÞEIM NÝJU Vitað var að hitamunur er nokkur á 60 cm dýpi frá vori fram á sumar og haust og tíðarfar skiptir þar einnig máli. Þetta var athugað með því að mæla aftur í ágústbyrjun línuna sem byrjað var á þann 27. 6. Í seinni mælingunni reyndist hitinn 2 3 C hærri en í þeirri fyrri (mynd 2). Rigningasamt var fyrstu mælidagana en þurrt og hlýtt í veðri vikuna á undan. Þessa fyrstu daga var mæld spildan austan undir Hamrinum. Seinni hluta mælitímans þegar mælt var niðri í bænum var blíðskaparveður og hiti suma daga milli 15 og 20 C. Vegna munarins sem fannst við endurtekna mælingu á fyrstu línunni sunnan við Hlíðarhaga þyrfti að hækka hitatölur fyrstu þriggja mælidaganna um 2 3 C til að fá sambærileg gildi við mælingar sem voru gerðar eftir að kom fram í júlí. Þetta breytir þó engu um hitamyndina sem út úr þessu kom. Mælilínan var sett þar nærri sem hverinn í Hlíðarhaga var áður (stöpull er þar hjá nú). Í henni er smáhitafrávik. Það sést í báðum mælingunum, en er skarpara í þeirri fyrri þegar jarðvegshiti umhverfis var lægri. Um mælingarnar sunnar í bænum er það að segja að þær voru næstum allar gerðar í júlímánuði. Víða er skörun við mælingarnar frá 1993 og sums staðar var farið á fyrri mælisvæðin til að fá samanburð. Fyrri mælingarnar höfðu verið gerðar 4-6 vikum fyrr í árinu, þannig að fullt samræmi var ekki í hitagildum við gamla kortið. Hitagildin í nýju mælingunum eru að jafnaði 2 3 C hærri en í þeim fyrri (frá 1993). Mestur munur mældist 4 C. Þetta ber að hafa í huga þegar hitagildin eru skoðuð. Nýju mæligildin eru sýnd með öðru letri en þau eldri. Hiti undir 10 C fæst ekki á mælisvæðinu fyrr en komið er vel út fyrir hitasvæðið í miðjum bænum. Austan megin þarf að fara tiltölulega enn lengra til að komast í þennan lága hita. Ástæða þessa er líklega volgt afrennsli sem leitar í þessa stefnu, enda er velgja í lindum sem koma fram undan hraunaskilum austur við Varmá, neðan við brú á þjóðvegi. - 7 -
Lína 1 við Hlíðarhaga 25 20 15 Hiti í C 27.6.2005 4.8.2005 10 5 0 0 m 25 m 50 m 75 m 100m Mælingar á 5 metra bili Mynd 2. Hitamælingar á línu 1 sunnan við gróðurhúsin í Hlíðarhaga. Mælt var með 5 vikna millibili. Á mælingunum er 2 3 C munur nema í hitafráviki sem fram kom neðan við hver sem einu sinni var rétt við stöpul. 4 UM MÆLISVÆÐIN Um mælireitina í flokki 3) er fljótsagt að þar fannst hvergi óeðlilega hár hiti. Mælitölur þaðan má líta á sem bakgrunnsgildi miðað við kalda jörð í júlímánuði. Hitatölurnar lágu yfirleitt á bilinu 9 13 C. Hæstu gildin fundust þar sem mest var um sand og möl. Um reiti í flokki 3) er þetta að segja: Á Fagrahvamms-reit mældist hiti á bilinu 11,6 14,2 C. Elstu borholur í Hveragerði eru við Varmá norðan við gróðurhúsin. Sú fyrsta 34 m djúp, fræg fyrir árangurinn og entist lengi. Þar var hver fyrir. Þorkell Þorkelsson (1930) teiknar sprungu um hann, en hún þekkist ekki nú. Á NLFÍ-reit mældist hiti á bilinu 10,2 13,2 C. Syðst á honum er komið að vænlegu hitasvæði sem nýlega fannst með hitastigulsborunum (Kristján Sæmundsson, 2004). Það var talið tengjast sprungu sem lægi skammt vestan við Varmá neðan við brú á þjóðvegi 1, jafnvel neðan úr Opnum og stefnir norður í átt að hælinu (Kristján Sæmundsson, 2003). Niðurföll sjást þarna í eldra hrauninu (um 10.000 ára) sem er undir bæjarlandinu sunnan vegarins, en hvergi í því yngra (um 5000 ára) norðan hans. Vinnsluhola NLFÍ-2 er fast við merkin milli NLFÍ- og Fagrahvamms-reita. Hún var staðsett á grundvelli viðnámsmælinga sem bentu til sprungu (Freysteinn Sigurðsson, 1966). Holan er aðeins 190 m djúp og heppnaðist vel. Á Vestur-reit suðvestast í bænum mældist hiti á bilinu 8,2 10,8 C. Þar kólnar til vesturs. Á reitum í flokki 2) fór hitinn á stöku stað yfir 15 C mörkin. - 8 -
Á nyrsta reitunum koma fram áhrif frá hverasvæði SA undir Hamrinum og sprungutengdu uppstreymi í honum. Mælt var meðfram og nokkuð vestur frá Dynskógum. Þar er lægstur hiti suðvestast (9,5 11,3 C), heldur hærri kringum Ullarþvottastöðina (12 14 C). Hæsta gildið þar, 15,8 C, mældist næst Hamrinum, en þar er komið nærri hverasvæðinu suðaustan undir honum og mun gæta áhrifa frá því. Jarðhitasamvinnunefnd lét bora holu sunnan við Hamarinn laust fyrir 1950. Hún er skammt frá SVhorninu á Ullarþvottastöðinni og varð 152 m djúp. Hún hitti á 110 C heita æð á 32 m dýpi (Tómas Tryggvason, 1951). Úr henni gaus lengi vel. Hitavottur kemur ekki fram í mælingum þar hjá nú. Með hliðsjón af þeirri holu var 20 árum seinna var boruð hola fyrir Hitaveitu Hveragerðis 200 m suðvestar, en hún gaf lítið sem ekkert. Á miðreitnum komu fram breytingar frá fyrra korti þegar þéttar var mælt. Norðarlega á honum fannst í vetur leið (2005) yfir 50 C hiti á 5 6 m dýpi í grunni suður af skólalóðinni. Það gildi er nærri þeim hitastigli sem ráðinn verður af hitagildum um 15 C á 60 cm dýpi þar í kring. Sunnar í þeim sama reit mældist yfir 15 C hiti á 60 cm dýpi á ræmu og blettum til suðurs frá hverasvæðinu. Ekki tókst að fá úr því skorið hvort þar væri um að ræða leka frá gróðurhúsum eða hita í jörð, en telja verður líklegt að svo sé. Hafa þarf það í huga ef þarna verður byggt og kanna þá með greftri hvað undir býr. Á syðsta reitnum, Tívolí-lóðinni og sunnan við hana, mældist hiti á bilinu 12,5 15 C. Á einum stað fannst hærri hiti, 16,5 C við suðausturendann á Shell-stöðinni. Þetta svæði fær lit á nýja kortinu og fer undir skilgreint hitabil 10 15 C. Á reitum í flokki 1) var að mestu leyti um nýjar mælingar að ræða. Þeir eru fjórir og verða kallaðir Friðarstaða- kirkju-, skóla- og Esso-reitir. Friðarstaðareiturinn er milli Hamarsins og vegar inn að Gufudal að vestan og Varmár að austan. Hann nær ofan í Hverahvamm vestast, þar sem nú hefur verið byggt nýtt hús á heitri jörð, en þó ekki jafnheitri og austar í hvamminum. Jarðhiti er á nokkrum stöðum norðar á þessum reit. Þar er Grýla og hverirnir kringum Friðarstaði. Gamla íbúðarhúsið þar var byggt kringum hver sem enga hrekki hefur sýnt af sér í meira en hálfa öld, þótt hveravirkni í öðrum þar skammt frá hafi verið óstöðug. Hver var í hrúðurskál rétt sunnan við vestustu gróðurhúsin í Hlíðarhaga þar til fyrir um 70 árum að farið var að sýsla við hann og hann á endanum varð óvirkur (var breytt í goshver sem kallaður var Bogi eftir eigandanum). Hver þessi var í NNA-framhaldi af hveralínunni neðan við SA-horn Hamarsins. Við uppgröft seint í sumar fannst hveraskálin og hrúðurbreiða umhverfis en hveraleir undir (Kristján Sæmundsson, 2005). Fyrir rúmum 10 árum var dýpkuð grunn borhola sunnan við brúna yfir Varmá neðan við Gufudal. Dýpi holunnar er 45 m. Þar er nú tilbúinn goshver (rétt norðan kortsins). Á Friðarstaðareitnum voru mældar 32 línur og auk þess nokkrar stakar mælingar meðfram Varmá og kringum Grýlu. Hitafrávik komu fram kringum Grýlu og þaðan á allbreiðri spildu norðaustan við Friðarstaði að Varmá, en á því sama svæði eru hverir og gufur úr jörð. Hiti meðfram ánni, neðan hraunsins, var á bilinu 17 42 C. Auk hversins á hlaðinu (100 C) eru gufuaugu í túninu norðvestan við nýtt íbúðarhús á árbakkanum (96 C), og norðaustan við húsið, undir bakkanum, á skilum hrauns og bergs (93 C). Við Grýlu eru hitaflekkir sem teygja sig NV-SA, nokkuð samsíða rótum Hamarsins. Hugsanlega leitar heitt vatn undan honum og veldur ummyndun þessari. Um miðja hlíð í Hamrinum SSV og beint fyrir ofan Grýlu er vægt ummyndaður jarðvegur og grjót (rauðoxað). Sprungur sáust ekki á Friðarstaðareitnum nema ef væri niður við Varmá, en dreifing hvera og gufuaugna bendir til að þær ráði uppstreyminu. Grunnvatn kemur - 9 -
undan hrauninu niður undan Friðarstöðum. Mest af því er kalt eða með smávelgju. Heitast er dý rétt norðan við nýja íbúðarhúsið 27,5 C, en hraunið er kalt þar upp af. Kirkjureiturinn nær inn á aðalhverasprunguna vestast. Þar varð sú breyting frá eldra korti þegar þéttar var mælt að 10-15 C heitt svæði stækkaði til muna, þ.e. upp fyrir jarðhitahúsið. Í millitíðinni hafði verið byggt hjúkrunarheimili vestan við bæjarskrifstofuna sem áður var. Þegar það var byggt var horft eftir jarðhita og sprungum í grunninum, en ekkert fannst sem ástæða þótti til að varast (Kristján Sæmundsson 1997). Smávatnsseytla 18-19 C kom fram á meira en 1 m dýpi allra vestast, en var ekki sprungutengd. Á skólareitnum kom fram allhár hiti á N-S-spildu milli íþróttahúss og Breiðamerkur, hitinn fór í 25,9 C, og mestallur reiturinn fór í hitaflokk 10 15 C. Í ljós kom þegar grunnur var grafinn snemma á þessu ári (2005) rétt sunnan við skólareitinn að þar var ekki hraun undir. Ætla má því að hraunlaus ás teigi sig þarna til SSV frá brekkunni upp af gamla hótelinu. Í grunninum kom fram hveraleir, fastur neðan við 4-6 m dýpi en mjúkur ofan við. Ofan á er moldarjarðvegur allt að 1 m þykkur með 3000 4000 ára gömlum öskulögum. Á Esso-reitnum var mælt sunnan og vestan við bensínstöðina og inn á svæði sem tilheyrir Hótel Örk. Þar mældust 10,1 13,6 C sem telja verður kaldara en 10 C út frá viðmiðun við gamla kortið. Hins vegar fannst framhald hitans frá Réttaheiði til suðurs út á golfvöllinn þar sem hiti liggur ofan við 10 C samkvæmt sömu viðmiðun. 5 SPRUNGUR Í Hveragerði og nágrenni eru þrjár meginhveralínur og liggja þær allar í gegnum bæinn (mynd 3, aftast ískýrslunni). Línurnar liggja nokkuð samsíða og 200 300 metrar á milli þar sem styst er. Stefnan er norð-suðlæg, víkja þó heldur til NNA-SSV. Dreifing hvera á hveralínunum bendir til að yfirborðssprungurnar raði sér skástíga á línurnar og með austlægari stefnu en aðalsprungan sem undir liggur. Sprungumynstrið bendir til hægri hliðrunar sem er jafnan á norð-suðlægum jarðskjálftasprungum á Suðurlandi. Þessar sprungur sýnir Þorkell Þorkelsson allar á korti af jarðhitanum á Reykjum sem hann gerði að tilhlutan Jónasar Jónssonar ráðherra (1930). Vestasta sprungan í bænum liggur frá Gufudal til SSV um Eldhólshver, Grýlu, Hlíðarhaga og Laufskóga-hverina og endar sunnan við Réttar-hverinn vestur af Hótel Örk. Á skipulagsuppdrætti frá 1947 er þessi sprunga sýnd sem bein lína frá Réttinni að Hlíðarhaga. Á Friðarstöðum er gufuauga í framhaldi af berggangi og sprungu í Baulufossi. Stefnan er N34 og skarð er í hraunkantinum í SV-framhaldinu neðan við nýja íbúðarhúsið. Vestan við Þorlákshafnarveginn og í beinu framhaldi til norðurs af afleggjaranum að Saurbæ eru lágir hólar sem standa upp úr túninu og stefna norður-suður. Vert er að veita þessum hólum athygli og skoða þá nánar með greftri ef byggt verður á þessu svæði. Þarna gæti legið sprunga sem er í framhaldi af vestustu hveralínunni. Næst er aðalhverasprungan, um 300 metrum austar. Hún stefnir eins og nær innan frá Stekkatúnshver og Svaða yfir Varmá hjá Baðstofuhver og upp úr Hverahvammi um melinn og niður á hverasvæðið. Þar sunnan við er hún fyrst sýnileg sem sprunga í hrauni, en hiti er ekki í henni þar. Í suðurframhaldinu rétt sunnan við þjóðveginn er sprunguhóll og skástíga niðurföll á norð-suðlægri línu. Ummerki um framhald til suðurs - 10 -
eru óljós. Aðeins á einum stað í hrauni (um 10.000 ára) skammt NV frá Öxnalæk er greinileg sprunga sem stefnir á hveralínuna í miðju Hveragerði. Austasta hveralínan er 200 300 metrum austan við aðalhverasprunguna. Hún liggur um Hveramelinn á Reykjum og niður með Varmá niður undir brúna. Sunnar er óvíst um framhaldið. Stefna þessarar hveralínu er norðlægari en hinna og gæti suðurframhald hennar verið hjá Fagrahvammi og NLFÍ. Hér er um sömu sprungulínu að ræða og Þorkell Þorkelsson (1930) merkir línu 3 á korti sínu. Til sprungunnar sést ekki fyrr en töluvert sunnar, í eldra hrauninu (10.000 ára gamla) sunnan þjóðvegar. Þar kemur hún fram sem niðurföll í hrauninu. Á nýlegu hitakorti (Kristján Sæmundsson, 2003) er sýnd hitarák sem nær frá Opnum rúmlega 1 km norður að þjóðvegi. Hún gæti tengst þessari sömu sprungulínu. Nýir hitaflekkir eru í hlíðinni sunnan við varmaskiptastöð Hveragerðinga og hafa þeir verið að koma fram á síðustu árum. Hitinn í þeim er um og yfir 100 C á venjulegu 60 cm mælingadýpi. Flekkirnir eru í röð aðeins austan við norður-suður (mynd 4). Lega þeirra er athyglisverð þar nærri sem tvær eystri hveralínurnar koma saman. Mynd 4. Nýir hitaflekkir sunnan við varmaskiptastöðina, pílur benda á flekkina sem eru fjórir í röð með N-S stefnu (Ljósm. Sigurður Kristinsson). Heita má að fullbyggt sé á heitum sprungusvæðum annars staðar en á Hveramelnum ofan við Klettahlíð og norðaustan við Hamarinn (Friðarstaðalandið). Sprungur sjást ekki á þessum spildum fyrir víst, en hverir og hiti í jörð benda á hvar þær helst gætu legið. Verði ákveðið að byggja á þessum reitum þarf að kanna með greftri hvort sprungur finnist, ella taka frá spildur sem ekki yrði leyft að byggja á. Þar sem hiti mælist yfir viðmiðunargildinu 15 C þarf að gæta fyllstu varúðar ef byggja skal. Utan þeirra spildna eða bletta gæti þurft að grafa leitarskurði. Þetta var gert í Hlíðarhaga fyrir skemmstu. Þar fannst hverabollinn sem uppi var fyrir nokkrum áratugum, en þar var allt orðið kalt nú og aðeins 14 15 C hiti í skurðbotni þar sem heitast var á 2,5 2,8 m dýpi. Sprunga sást ekki, aðeins lóðrétt rás sem lá upp í hverastæðið. Varað var við því að byggja á 8 m breiðri spildu með NNA-SSV stefnu sem teiknuð var yfir hverastæðið - 11 -
(Kristján Sæmundsson, 2005). Þessi stutta fjarlægð var lögð til með hliðsjón af fyrri reynslu af byggingum við hveri á þessu svæði, þ.e. í Hverahvammi og á Friðarstöðum, þar sem hús hafa staðið, sum í hálfa öld og lengur og jafnvel byggð umhverfis hveri. Aðgætandi er að þrýstingur í jarðhitakerfinu undir Hveragerði og þar inn af hefur lækkað um >2 bör á síðustu tveim áratugum eða svo og vatnshverir lognast út af líklega af þeim sökum, t.d. Litli-Geysir ofan við Reyki eða lækkað í þeim (Hveragerði sjálft). Í eldri hluta bæjarins hafa gömul gróðurhús verið rifin og íbúðarhús byggð í staðinn og raunar mun ekki séð fyrir endann á þeim breytingum. Mörg af þessum eldri gróðurhúsum voru byggð á heitri jörð þar sem stutt var í hveri eða borholur. Svo er t.d. við Hverahlíð og Varmahlíð og vestan við Breiðumörk milli Heiðmerkur og Bjarkarheiðar. Hér þarf að gæta varhuga við íbúðarbyggingum, enda er verst að fást við hita ef hann leitar upp í húsgrunna og púkkið í þeim. Byggðin í Hveragerði hefur stækkað til suðurs síðustu árin. Þar hafa komið í ljós sprungur. Við gömlu réttina, þar sem nú er Réttarheiði er hitasvæði. Þar var heit spilda skilin undan sem byggingarsvæði. Vestan hennar kom í ljós sprunga, einnig heit, í tíma þó þannig að hægt var að taka tillit til hennar og færa til í skipulagi. Við Sunnumörk kom einnig í ljós sprunga þegar þar var byggt, en of seint til að hætta við byggingu húss á henni. Sú sprunga var köld. Þar var hafður veikleiki í húsinu og hönnun breytt. Út frá hitakortinu sem nú liggur fyrir, lítið eitt breytt á því svæði sem áður var mælt, og út frá því sem síðan hefur komið fram, eru sýndar sunnan þjóðvegar varasamar spildur til bygginga. Þetta eru spildur þar sem sprungur annað hvort sjást eða líkur eru á að finnist. Hér er um kaldar sprungur að ræða. Forðast þarf að byggja á eða mjög nærri þeim. Óvissa er um nákvæma legu og þarf að grafa leitarskurði til að rekja þær. Suðurframhald af aðalhverasprungunni er rekjanlegt á kafla. Hún myndi sennilega sjást sunnar ef grafið yrði þvert yfir hana. Réttarsprungan þar vestan við myndi sennilega ekki sjást þar sem hún er aðeins um 10 cm víð í ~5000 ára gömlu hrauni. Í eldra (10.000 ára) hrauninu sem er undir er hún um 30 cm og myndi sjást. Meðan óvissa er um nákvæma legu sprungnanna tveggja þarf að hafa sveigjanleika í skipulagi þannig að hægt sé að taka tillit til þeirra þegar kemur að því að byggt verði. Lagt er til að ekki verði byggt nær þeim en 3 5 m að teknu tilliti til afgreina, sprunguhóla og hliðrunar sem jafnan fylgir þeim þegar grannt er skoðað. Spildan sem þannig dytti út sem byggingarsvæði gæti í reynd orðið um 15 m breið. Á mynd 5 eru sýndar sprungur syðst í bæjarlandinu með óvissusvæði. Við þekkjum ekki nógu vel til sprungna austan við aðalhverasprunguna til að hægt sé að afmarka þær svo gagnist skipulagi. Nokkuð víst er þó að sprunga liggur frá Varmá neðan þjóðvegar í átt að Heilsuhæli NLFÍ. Merki um hana sjást í eldra hrauninu (10.000 ára gamla) sunnan vegarins, en í því yngra (5000 ára) sést hún ekki, en kemur fram undir hraununum í hitahámarki sem sést í hitastigulsholum (Kristján Sæmundsson, 2004). Á kortið er merkt líkleg lega þessarar sprungu eftir því sem rannsóknir okkar draga til að afmarka hana. Hins vegar skal á það bent að líklega verður heitavatnshola boruð nærri henni í nálægri framtíð. Varðandi byggingar nærri sprungum almennt séð skal bent á staðal FS EN 1998-5: 2004 (Staðlaráð Íslands, 2005). Þar er almennt orðalag haft um að ekki skuli byggt in the immediate vicinity of tectonic faults recognised as being seismically active in official documents issued by competent national authorities Í eldri staðli ÍST-13 frá 1978 sem ekki er lengur í gildi stóð: Sé um sprungusvæði eða hverasvæði að ræða skal þess vandlega gætt að byggja ekki ofan á sprungum eða of nálægt hverum. Í þjóðarskjali frá ári 2002, sem vísað er til í EN-staðlinum frá 2005, er að finna reglu - 12 -
um þá hönnunarhröðun sem reikna skuli með í þéttbýliskjörnum. Þar er einnig bent á að sveiflumögnun geti orðið á hraunlögum ofan á setlögum (þ.e. jarðskjálftabylgjur magnast upp) samanborið við jarðskjálftaáhrif á klöpp. Þær aðstæður eru í Hveragerði, fyrst og fremst sunnan þjóðvegar og vestast í bænum. Í öðru þjóðarskjali frá 2002 (FS ENV 1998-5:1994) er sagt að unnið sé að kortlagningu sprungna á afmörkuðum svæðum á Suðurlandi af Raunvísindastofnun Háskólans. Reglur um byggingar á þeim sprungusvæðum eru skv. upplýsingum Staðalráðs ekki komnar út. Mynd 5. Sprungur syðst í bæjarlandinu teiknaðar með óvissumörkum. Leita þarf með gröfu að vestri sprungunni sem sýnd er á myndinni og afleggjurum frá henni áður en þar yrði byggt. Stefna hennar er á sprunguna við Sunnumörk í verslunarmiðstöðinni. Harðir skjálftar (um 6 að stærð) hafa ekki orðið í Ölfusi síðan 1896, en þá varð mikið rót á hverum í Hveragerði, m.a. spratt Sandhólshver þá upp, sá nyrsti á hverasvæðinu. Í Hveragerði varð skjálfti, 4,3 að stærð, árið 1947. Í honum rótaðist aðalhverasprungan til sem góðar heimildir eru um. Ekkert gerðist á vestri sprungunni í bænum (milli réttarinnar og Hlíðarhaga) í þessum skjálfta þótt aðeins séu tæpir 300 m á milli. Virðast því ekki vera bein tengsl þar á milli þegar brotahreyfingar ganga yfir. Náttúruvá sem steðjar að Hveragerði er fyrst og fremst sú sem stafar af jarðskjálftum, sprunguhreyfingum og hveragosum. Á jarðskjálfta var áður minnst. - 13 -
Sprunguhreyfingar hafa litlar orðið í Hveragerði frá því þar fór að byggjast fyrir 80 árum. Aðalsprungan í bænum haggaðist í skjálfta vorið 1947. Hennar sáust enn merki að sögn fram undir 1950 uppi í melnum ofan bæjarins. Í smáskjálftahrinum síðustu áratuga er ekki vitað til að sprunguhreyfingar hafi orðið í Hveragerði utan einu sinni fyrir um 20 árum að sprunga kom í Breiðumörk framan við hús Aage Michelsen, en í SV-horni þess er allmikill jarðhiti. Á síðustu árum hafa sprottið upp hverir á nýjum stöðum norður af Hveragerði. Þar má nefna Hveramóahver utarlega í Grændal, mikinn hverastamp hjá Tindum norður af Reykjakoti og hverinn vestan við Dalaskarð. Nýir hverir spruttu upp hjá Reykjakoti 90 árum fyrr (Jólanæturhverinn). Eitthvað svipað virðist vera í undirbúningi inn af Reykjum nú, í brekkuhalla skammt innan við Hverahvamm. Þar hefur jörð hitnað á síðustu fáum árum og gróður drepist á fjórum blettum sem liggja í röð N-S (mynd 4). Sami aðdragandi var að uppkomu hveranna við Dalaskarð og Tinda með >20 ára millibili. Skriður hafa fallið úr fjöllum norðan Hveragerðis (úr Reykjafjalli, Tindum og Dalafelli), en þær eru hér utan við. Grjóthrun úr Hamrinum sjá allir hversu langt nær. Rúm 5000 ár eru síðan hraun rann í Hveragerði og á því stendur hálfur bærinn. Síðast gaus á Hellisheiði fyrir um 2000 árum. Þá rann hraun einnig niður í Ölfus en miklu sunnar (Þurárhraun). 6 TILVITNANIR Freysteinn Sigurðsson, 1966: Jarðviðnámsmælingar sumarið 1966. Raforkumálastjóri, 74 s. Kristján Sæmundsson, 1993: Hveragerði. Jarðhiti (sjá jarðhitakort). Orkustofnun, Rannsóknarsvið, greinagerð KS-93/20, 5 s. Kristján Sæmundsson, 1997: Húsgrunnur hjúkrunarheimilis í Hveragerði. Orkustofnun, Rannsóknarsvið, greinagerð KS-97/14, 1 s. Kristján Sæmundsson, 2003: Vellir- Vorsabær. Jarðhitakortlagning. Íslenskar orkurannsóknir, greinagerð ÍSOR-KS/gr-03/01, 2 s. Kristján Sæmundsson, 2004: Könnun á jarðhita suðaustast í Hveragerðislandi. Íslenskar Orkurannsóknir, greinagerð ÍSOR-KS-04/02, 2 s. Kristján Sæmundsson, 2005: Athugun á jarðhitamerkjum við Hlíðarhaga í Hveragerði. Íslenskar Orkurannsóknir, greinagerð ÍSOR-KS-2005-09, 7 s. Staðlaráð Íslands, 1998: Jarðskjálftar, álag og hönnunarreglur. ÍST 13. 2. útg. 1989-11- 01 110083 Rv. Iðntæknistofnun Íslands, 19 s. Staðalráð Íslands, Íslenskur staðall, 1995: FS ENV 1998-5: 1994. Staðalráð Íslands, Íslenskur staðall, 2005: ÍST EN 1998-5: 2004. Staðalráð Íslands, Þolhönnunarstaðlar, Þjóðarskjöl, 2002: FS ENV 1998-1-1: 1994 og FS ENV 1998-5 1994. Steinþór Sigurðsson 1904-1947: Jarðboranir í Hveragerði: Erindi hjá Vísindafélagi Íslendinga 18. febrúar 1944 / 2004. Árnesingur, 2004; 6: 53-80 ; ISSN: 1027-4057. Steinþór Sigurðsson og Pálmi Hannesson, 1948: Nefndarálit. Syrpa. 2. árg, 1. hefti,ls. 22-23, 1948. Prentsmiðjan Hólar hf. Tómas Tryggvason, 1951: Greinargerð fyrri rannsókn á borkjörnum, Tímarit VFÍ, 63-70. - 14 -
Þorkell Þorkelsson, 1930: Some additional notes on thermal activity in Iceland. Rv. Vísindafélag Íslendinga, 31 s. Texti við mynd 3, sprungukort (bls. 17) Sprungukort af Hveragerði. Sýndar eru allar sprungur sem fundist hafa eða ljóst er af dreifingu hvera og hita í jörð hvar liggja. Þessir tveir flokkar sprungna eru auðkenndir hvor með sinni merkingu. Sýnilegu sprungurnar eru allar sunnan til í bænum þar sem hraun er undir utan sprunga (partur af aðalhverasprungunni) sem lengi sást uppi í Hveramelnum. Alþekkt er að sprungur haldast best opnar í hraunum. Aðeins á einum - 15 -
stað er eiginlegur uppskrúfaður sprunguhóll. Hann er á framhaldi aðalhverasprungunnar sunnan við Suðurlandsveginn. - 16 -
/gis/i/gsj/plot05/hverag/yfirl.cvx Sprungukort af Hveragerði Skýringar: Sprungur séðar Líklegar sprungur