Forum socijalna demokratija Vizii i opcii za Jugoisto~na Evropa 13 Жак ШАПИР Од финансиска криза, до пресвртница Како американската subprime криза се претвори во светска криза која ќе ја смени глобалната економија
[to pretstavuva socijaldemokratijata vo dene{niot globaliziran svet? [to pretstavuva socijalnata demokratija? Dali e s# u{te prisuten interesot na gra anite za politikata vo dovolna mera? Dali mo`e povtorno da se pottikne? Dali se kompatibilni stopanskata dinamika i socijalnata pravda? Koi konkretni politiki se poka`aa kako ostvarlivi? Kolku bea uspe{ni? Fondacija Fridrih Ebert Kancelarija vo Belgrad [imina 1 11000 Belgrad Srbija Fondacija Fridrih Ebert Kancelarija vo Skopje Risto Ravanovski br. 3 1000 Skopje P. Fah. 423 Makedonija Fondacija Fridrih Ebert Kancelarija vo Saraevo Sumbula Avde 7 71000 Saraevo Bosna i Hercegovina Fondacija Fridrih Ebert Kancelarija vo Zagreb Pra{ka 8 10000 Zagreb Hrvatska Tekstot e objaven i na srpski, albanski, bugarski i romanski jazik Site tekstovi mo`ete da gi najdete na Internet: www.fes.org.mk
Жак ШАПИР 1 Како американската subprime криза се претвори во светска криза која ќе ја смени глобалната економија Сегашната финансиска криза, што произлегува од американскиот хипотекарен сектор, а која полека се вовлекува во глобалниот финансиски неред уште од летото, 2007 година 2, доживеа нова фаза на забрзаност и развој на почетокот на есента, 2008 година. Постојаните неуспеси на берзата и банкарските неуспеси, се најлошите што досега се забележени уште од 1929 година. Оваа криза е наречена финансиска криза. Во тоа има некоја вистина, бидејќи процесот на претворање на средствата во хартии од вредност, сигурно имал удел во целиот процес на појавата на кризата. Меѓутоа, корените на кризата се далеку од исклучително финансиски. Сведоци сме на колапсот на специфичниот модел на капитализам, како и на колапсот на меѓународниот монетарен поредок на пост- Бретон Вудс (Bretton Woods). Очигледно, влогот е голем и оваа криза ќе се толкува како главна точка на пресврт во XXI век. I. За што се работи? Сегашната криза, всушност, е процес на три нивоа кои се вметнати во контекстот. Бевме сведоци на спектакуларна криза на ликвидноста од 20 септември до 12 октомври 2008 година, која беше школски пример на Keyes-овата апсолутна преференција за ликвидност, што мотивираше огромна интервенција на државата 3. Кризата на ликвидноста е резултат на глобалната криза на финансискиот систем кој се фокусира на општата несигурност на софистицираните должнички инструменти развиени за време на последните десет години, преку процесот на претворање во хартии од вредност. Но, оваа финансиска криза има корени и во процесот на прекумерното одобрување на кредити, што се случува во Соединетите Американски Држави, но, исто така, и во: Велика Британија, Шпанија и Ирска. Оваа експанзија на кредити е резултат на структурните промени во поделбата на приходот што се случува во американската економија, меѓутоа, исто така и во економијата на Обединетото Кралство уште од средината на осумдесеттите. Овие промени го опишуваат нео-либералниот капиталистички модел 4. Уделот на платите опаѓа, а добивките доживуваат многу голем скок, додека распределбата на приходот во САД станува исто толку нерамномерна како во времето на големата рецесија од 1929 година 5. Доколку просечната плата значајно се зголемила до 2006 година, нејзината средна вредност воопшто не е изменета. Таа дури и опаднала во неколку американски држави познати по старите индустрии 6. Ова би довело до економска стагнација со ограничена побарувачка, но со експанзија на кредитот. Од друга страна, може да се тврди дека финансиската криза е резултат на моделот на капитализмот кој отишол премногу далеку. 1 Професор по економија на Високата школа за социјални студии, Париз и Директор на CEMI-EHESS. Sapir@msh-paris.fr 2 За конкретната анализа, J. Sapir, Глобалните финансии во криза објавена во Преглед на вистинската светска економија, издание бр. 46, 18 мај 2008 година, http://www.paecon.net/paereview/issue46/sapir46.pdf 3 J. Sapir, Деценија на чудата: Помеѓу краткорочната и среднорочната финансиска криза, Преглед на законот бр.3, второ полугодие од 2008, URL: http://regulation.revues.org/document4032.html 4 Види Г. Ирвин, Растечка нееднаквост во срцето на нео-либерализмот, Post-Autistic Economics Review(Пост-аутистичен економскa revija), издание бр. 43, 15 септември 2007 година, стр. 2-23, http://www.paecon.net/paereview/issue43/irwin43.htm, M. Brewer, A. Goodman J. Shaw и L. Sibieta, Сиромаштијата и нееднаквоста во Британија: 2006, Институт за фискални студии, Лондон, 2005 година. 5 T. Pikkety и E. Saez, Колку е напреден федералниот даночен систем во САД? Историско и меѓународно видување CEPR Discussion Paper (Труд за дискусија на CEPR) бр. 5778, CEPR, Лондон, 2006 година. 6 Американски Конгрес, Просечни плати на ниво на државата и стапките на невработеноста, подготвено од страна на Заедничкиот Одбор за заеднички прашања, 2
Глобален контекст на кризата. Во специфичен контекст развиени се три различни нивоа на кризата: контекстот на распаѓање на сите преостанати начела на Бретон Вудс (Bretton Woods), што резултира со масовен меѓународен монетарен неред. Всушност, би можело да се појде од тука за подобро разбирање на кризата (види табела 1). Монетарниот неред, епитомизиран со целосна слобода на циркулација на капиталот, во 1998 година доведе до криза во најголем број од земјите во развој. Неможноста преживеаните институции кои потекнуваат од Бретон Вудс, ММФ и Светската банка, да ја контролираат, или само да управуваат со кризата 7, доведе најголемиот дел од земјите во развој, главно од Азија, да помислат дека би можеле да ги заштитат само огромните странски девизни резерви. Според тоа, ова логично ги доведе овие земји да ги применат FOREX политиките на акумулација засновани врз девалоризација на националната валута и на конкурентната дефлација. Наметнувајќи стриктни ограничувања на својот внатрешен пазар, тие се свртеа кон моделот на развојот заснован врз извозот, во времето кога Светската трговска организација негува нов режим на слободна трговија, што на азиските земји во развој им овозможува да ги применат меркантилистичките политики. Овој извоз, заснован врз стапката на порастот, се свртува кон повисоки камати на штедењето, а политиките на привлекување инвестиции им помогнаа на земјите во развој да користат високи каматни стапки на порастот на работната продуктивност, која не настанува од директни или индиректни приходи. Како што квалитетот на извозот почнува да расте (Табела 1), тој создава силен ефект на длабока дефлација заснована врз платите за економиите на развиените земји, а особено на американската. 8 Табела 1 Индекс на извозната сличност за земјите на OECD. Развојот од 1972-2005 година 1972 1983 1994 2005 Тајван 0,14 0,17 0,22 0,22 Хонг Конг 0,11 0,13 0,17 0,15 Кореја 0,11 0,18 0,25 0,33 Сингапур 0,06 0,13 0,16 0,15 Кина 0,05 0,08 0,15 0,21 Индија 0,05 0,07 0,09 0,16 Извор: П.К. Скот, Релативната софистицираност на кинескиот извоз, Економска политика, бр. 55, јануари 2008, стр. 7-40, стр. 26. Неодржливата стапка на развој во САД. Американската економија одржува висока стапка на развој со замена на кредитите (главно хипотекарните и сега озлогласениот механизам за екстракција на домашниот капитал) за заработувачката од труд. Ова беше потпомогнато со изразената проактивна монетарна политика, но и со процесот на претворање на капиталот во хартии од вредност. Во изразено дерегулираното финансиско опкружување 9, ова претворање на капиталот во хартии од вредност помогна банките и хипотекарните брокери да ги намалат каматните стапки на високо ризичните хипотеки 10. Убиствената конкуренција во хипотекарниот сектор претставува силен поттик за ширењето на процесот на претворање на капиталот во хартии од вредност во целиот хипотекарен сектор (со хартиите од вредност помогнати со хипотека) 11. 7 J. Sapir, Вашингтонскиот косензус и транзицијата во Русија: историја на еден пораз во Работен документ на Институтот за економски студии, бр. 166, декември 2000 година, стр. 541-553. 8 J. Bivens, Глобализација, платите во Америка и нееднаквоста Economic Policy Institute Working Paper (Работен документ на Институтот за економски студии), Вашингтон, 6 септември 2007 година. 9 Последната мерка на администрацијата на Клинтон е Актот Грам-Лич-Блејли (Gramm-Leach-Bliley) од 1999 година. 10 JPMorgan Credit Derivatives and Quantitative Research (Кредитни деривативи и квантитативно истражување), Кредитен дериватив: Буквар, JPMorgan, Њујорк, јануари 2005 година. A. B. Ashcraft and T. Schuermann, Разбирање на претворањето на средствата во хартии од вредност за исполнување на условите за хипотекарен кредит, FIC Working Paper (Работен документ на ФИЦ) бр. 07-43, Вортонов Центар на финансиски институции, Филаделфија, Пенсилванија, 2007 година. 11 Криза на неквалификуваните кредити, Извештај и препораки, Конгресот на САД, US-GPO, Вашингтон, октомври 2007 година. Исто така да се види, W. Li K. Ernst, Дали функционираат државните предаторски закони за кредити за домови? Центар за одговорно одобрување на заемите, работен документ, 2006; R. Bostic и др., Државни и локални анти-предаторски закони за заеми: Ефекти на законските механизми на спроведувањето, Центар за одговорно одобрување на заемите, работен документ, 7 август 2007 година, http://ssrn.com/abstract+1005423 3
Хипотеките прогресивно ги истиснуваат другите системи на кредитна потрошувачка и во американските домаќинства долгот достигнува до 93% од БНП во 2006 година. Меѓутоа, американската стапка на пораст би била многу помала отколку што е, без екстракција на домашниот капитал што овозможи постојан пораст на цените на недвижностите од 1990 до 2007 година. Секако, ефтините кредити ја помогнаа зголемената побарувачка и порастот на цените на недвижностите и дури иако нивото на штедењето на домаќинствата достигнува незабележителни 0.4% во 2007 година, солвентноста на домаќинствата не се доведуваше во прашање, сé додека цените не почнаа да паѓаат. Тоа беше, ни помалку, ни повеќе, масовен Понци финансиски механизам во економијата на САД. Во 2007 година, вкупниот износ на заштеди во САД доаѓа до рекордно најниското ниво на БНП од 13.6%, во Германија достигнува 23.8%, а во Франција 20.3% (да не ги споменуваме азиските земји). Стапката на порастот која е генерирана на овој начин врз основа на потрошувачката, во времето кога опаѓа продуктивноста на трудот, го објаснува огромниот дефицит на тековните сметки кои ги бележи САД од 2000 година, до денес. Азиските земји го користат својот сопствен суфицит за масовно откупување на американските долгови. Оваа двојна нерамнотежа, за несреќа, е наречена Бретон Вудс II, но, всушност, е нестабилна бидејќи се заснова врз неодржливиот систем на експанзија на долгот. Европска дивергенција. Европските земји, исто така, беа погодени од дефлација на платите предизвикана од азиските меркантилистички политики, но исто така, во некои случаи и од некои нови земји-членки на ЕУ. Тие, сепак, мораа да се соочат со многу построгата монетарна политика предизвикана од страна на Европската централна банка, што ја објаснува состојбата на ниската стапка на порастот што ја имавме во евро-зоната. Принципот на една валута е доста проблематичен за оние хетерогени земји со изразено дивергентна инфлација кон односите на стапката на порастот 12, и без она што може да се нарече голем федерален буџет 13. Патем кажано, економската теорија има докажано дека инфлацијата може да биде премногу ниска 14. Нулта стапката на инфлација, што си ја постави себеси за цел Европската централна банка, има катастрофални последици по европските економии. Пресметано е дека цената на еврото е меѓу 0.6% до 1% од БДП годишно за француската економија 15. Политиката на Европската централна банка, исто така, придонесе за меѓународниот монетарен неред кој доведе до сегашната криза 16. Некои европски земји (Велика Британија, Шпанија и Ирска) реагирале на регионалната депресивна економска клима со примена на американскиот нео-либерален капиталистички модел, со високо развиен хипотекарен систем и со економија заснована врз финансискиот сектор. Задолженоста на домаќинствата се вивнува до бескрај, а штедењето сосема опаѓа. Овие земји сега се наоѓаат помеѓу оние кои се најмногу погодени од кризата. Германија го измами овој вид на дефлација со усвојување на она што може да се нарече нео-меркантилистички модел. Во индустрискиот процес, произодните линии на подмонтажата се преместени во ново влезените земјичленки на ЕУ. Фамозната ознака Made in Germany (произведено во Германија) брзо се замени со Made by Germany (произведено од Германија) овозможувајќи ñ на Германија на тој начин да задржи огромен трговски суфицит. Меѓутоа, вработеноста во индустријата опаѓа, а задолженоста на домаќинствата се зголемува, што сега е дел од проблемот со кој се соочуваат германските банки. Франција и Италија се обидоа да го одржуваат класичниот европски капиталистички модел преку релативно експанзивната јавна политика, но по цена на пораст на јавниот долг. Меѓутоа, кога се зборува за целосна задолженост (вклучувајќи го долгот на домаќинствата, на претпријатијата и јавниот долг) земјите кои припаѓаат на класичниот европски капиталистички модел не се во баш најлоша состојба. 12 I. Angeloni и M. Ehrmann, Диференцијалите на инфлацијата во евро-зоната, Б.Е. Журнал на макроекономијата, том. 7: издание 1/2007, член 24, стр.31. Достапно на: http://www.bepress.com/bejm/vol7/iss1/art24, J. Gali, M. Gertler и D. Lopez- Salido, Европската динамика на инфлацијата во Европскиот економски преглед, том. 45, бр 7/2001 год., стр. 1237-1270C. Conrad et M. Karanasos, Двојно долгото паметење на динамиката на инфлацијата во земјите на евро зоната и врската меѓу неизвесноста на инфлацијата и макроекономскиот перформанс ), во Studies in Nonlinear Dynamics & Econometrics (Студии на нелинеарната динамика и економетрија), том 9, бр. 4, ноември 2005 година, http://www.bepress.com/snde. 13 J. Sapir, Криза на еврото: грешки и слепи улици на европеизмот, Републикански перспективи, бр. 2, јуни 2006 година, стр. 69-84. 14 Види, G.A. Akerlof, W.T. Dickens и G.L. Perry, Макроекономиката на ниската инфлација во Brookings Papers on Economic Activity (Трудовите на Букинг на тема на економските активности), бр 1/1996 година, стр. 1-59. T.M. Andersen, Може ли стапката на инфлација да биде толку ниска? во Kyklos, том 54/2001година, Дел 4, стр. 591-602 15 F. Cachia, Ефекти на апрецијацијата на еврото на француската економија, во Note de Synthиse de l INSEE, INSEE, Париз, 20 јуни 2008 година. 16 J. Bibow, Глобалната нерамнотежа, Бретон Вудс II и улогата на европските земји во сето ова во J. Bibow and A. Terzi (eds), Euroland and the World Economy: (Европските земји и светската економија: глобални актери или глобална сопирачка?) Њујорк (NY), Palgrave Macmillan, 2007 година. 4
Табела 2 Вкупната задолженост во БНП %, 2006 година Франција Германија Шпанија Обединетото Кралство Италија Долг на домаќинството 45% 68% 84% 107% 39% Долг на претпријатието 73% 57% 104% 88% 63% Вкупно домаќинство + претпријатие 118% 125% 188% 185% 102% Јавен долг 63% 67% 39% 39% 106% Вкупно 181% 192% 227% 224% 208% Извор: INSEE, Европска централна банка и Националниот книговодствен систем на Обединетото Кралство. Забелешка: Долгот на домаќинството во Шпанија до есента 2007 година достигнува БНП 112%. Глобална неодржливост? Денешната криза покажува многукратни линии на неуспех. Американскиот стопански пораст индуциран со кредити не беше одржлив, но не беа ниту меркантилистичките политики имплементирани како одговор на финансиската криза од 1998 година. Американската економија не можеше бесконечно да го зголемува дефицитот на тековните сметки, а за земјите на Азија, кои ги акумулираа FOREX девизните резерви, кои мораа да се стерилизираат за да се спречи зголемување на курсот на размена, имаа трошоци без да се влијае врз инвестициониот процес 17. Во исто време, Европската централна банка ја следи политиката која е во директна спротивност со бараната цел на одржување на европската интеграција, бидејќи на тој начин, всушност, ја развива структурната дивергенција. Последна по ред, но не и по важност, неолибералната идеологија, промовирајќи ја широко распространетата дерегулација во секторот на финансиите и на банкарството, создава систем заразен со ендогена нестабилност, резултат кој е предвиден од низа теоретски работи 18. Високо конкурентните пазари не се баш задолжително најдобриот инструмент на координација што ни е потребен, а негувањето уште поголема конкуренција може да биде деструктивно за ефикасноста. Дури и ММФ на крајот прифати дека финансиските иновации го зголемија ризикот без опипливи подобрувања на инвестициониот процес 19. Така, можеме да укажеме на три важни фактори кои оваа криза навистина ја прават глобална. Првиот се однесува на клучната позиција на процесот на дефлација предизвикан со платите, како резултат на комбинација на азијската меркантилистичка политика (а во извесна мерка и од германската нео-меркантилистичка политика, поддржана од Европската централна банка заслепена со анти-инфлацијата) и слободната трговија спон- 17 Види D. Rodrik, Социјалната цена на девизните резерви во Журналот на меѓународната економија, том 20, бр 3/2006, стр. 253-266. 18 M. Rothschild & J. Stiglitz, Рамнотежа на конкурентните пазари на осигурувањето, во Quarterly Journal of Economics (Квартален економски журнал), том 90, 1977 година, бр.3, стр. 629-649; S.J. Grossman et J.E. Stiglitz, За невозможноста на информатички ефикасните пазари ) во American Economic Review(Американски економски преглед), том. 70, бр.3/1980 година, стр. 393-408. 19 Тука може да се прочита: некои сложени и повеќеслојни производи додадоа мала економска вредност на финансискиот систем. Понатаму, тие веројатно ќе ја продлабочат и продолжат кризата, ММФ, Containing Systemic Risks and Restoring Financial Soundness(Ограничување на системските ризици и повторно воспоставување на финансиската стабилност). Извештај за глобалната финансиска стабилност, април 2008 година, Вашингтон ДК., стр. 54. 5
зорирана од страна на Светската трговска организација. Овој процес значително ја ослабува солвентноста на домаќинствата. Дури и Пол Кругман (Paul Krugman), добитник на Нобеловата награда за 2008 година, во овој контекст го признава негативното влијание на слободната трговија врз распределбата на добивката 20. Вториот значаен фактор е дерегулацијата на светскиот финансиски сектор. Ова сигурно е вториот клучен фактор кој потпомогнал во развојот на кредитната презадолженост и, истовремено, и' овозможил на американската економија да го зарази светот. Сепак, иако германската нео-меркантилистичка идеологија одиграла важна улога, важно е да се сфати дека кога се чини дека кредитот е единствениот начин за одржување на стапката на порастот, дерегулацијата на финансиите која помага на експанзијата на кредитот, претставува многу неповолен потег. Дури и сегашниот претседател на Франција, Николас Саркози, пред да биде избран за претседател, се залагаше во Франција да биде воведен американскиот модел на хипотекарен систем 21. Третиот клучен фактор е процесот на структурната дивергенција кој се развива внатре во ЕУ, а дури и внатре во евро-зоната. Тоа предизвикува сериозна загриженост за прашањето на опстанокот на еврото како единствена заедничка валута. Приказ на состојбата на тековните сметки на годишно ниво во милијарди УСД Развиени земји Од кои САД Јапонија Земји во развој Од кои Кина 1999-107,9-299,8 114,5 37,8 21,1 2005-431,6-759,9 165,7 518,0 160,8 2006-508,8-811,5 170,4 681,6 250,0 2007-499,8-784,3 195,9 684,2 380,0 FMI, World Economic Outlook (Светски економски преглед), Вашингтон, ДК, октомври 2007 година 20 P. Krugman, Трговија и нееднаквост, повторно, 15 јуни 2007 година, URL: http://www.voxeu.org:index.php?q=node/261 21 Види ја декларацијата од 17 март 2005 година, на состанокот на УМП, URL : http://www.u-m-p.org/site/index.php/ump/s_informer/ discours/intervention_de_nicolas_sarkozy_president_de_l_ump 6
II. Кои се можните одговори на кризата. Несомнено, оваа криза ќе има силно влијание врз економски развиените земји. Рецесијата веќе започнува и пред кризата на ликвидноста и крахот на берзата во септември - октомври 2008 година. Таа ќе се влошува, дури и ќе се прошири, барем до летото 2009 година, со веројатност за продолжување и до крајот на 2009 година. Падот на активноста во реалниот сектор ќе има повратен ефект на финансискиот сектор. Сегашнава криза ќе биде најлоша криза која е доживеана од развиените економии уште од крајот на Втората светска војна и ќе ги принуди државите значително да ја изменат својата економска политика, со цел да се опорави светската економија, со, или без здружени обиди за повторно градење на подобар и поефикасен меѓународен монетарен поредок. Кризата и нејзините последици. Финансиската криза ќе влијае врз економијата на реалниот сектор преку различни канали. Неуспехот со кредитите, досега најмногу е дискутиран, бидејќи тој е најспектакуларен. Меѓутоа, тоа сигурно нема да биде единствениот канал. Во многу земји цените на активата на капиталот (уделите и недвижностите) се значително паднати. Ова ќе има значително влијание врз ефектот на богатството. Онаму каде државите го следат американскиот нео-либерален модел, вистинската потреба повторно да се обнови секторот на штедењето, значи и мерки на рестрикција врз потрошувачката на домаќинствата во наредните тримесечја. Комбинираниот ефект од завршувањето на процесот на екстракција на домашниот капитал и на масовниот негативен ефект на богатството, ќе предизвика сериозен пад на цените на активата, што значително ќе ја оштети потрошувачката во американската економија. Екстракцијата на домашниот капитал изнесуваше 3% од вистинскиот, расположив приход на потрошувачите во 2005/2006 година. Огромниот пад на цените на недвижностите го брише овој извор на потрошувачка, а крахот на берзата создава огромен проблем за пензиските фондови правејќи го задолжително зголемувањето на незапамтено ниските стапки на штедењето на домаќинствата. Американскиот БНП ќе паѓа за -2.5% / -3.5% барем во наредните три квартали, а веројатно и пет. Евро-зоната, исто така, сега влегува во рецесија. БДП, во најдобар случај, ќе опаѓа за најмалку - 1.5% до летото на 2009 година, а некои од земјите се доста загрозени (Шпанија и Италија). Дури и германскиот нео-меркантилистички модел е доведен во прашање. Во останатиот дел на Европската Унија, Велика Британија доживува шок кој е доста сличен со оној на Соединетите Американски Држави, новите земји-членки ќе дознаат што е тоа длабока рецесија (Балтичките земји, Унгарија, Романија, Чешка и Полска). Медитеранските земји кои се поврзани со ЕУ (Мароко и Тунис), исто така ќе страдаат од влијанието на рецесијата. Големото намалување на (потрошувачката) побарувачката, што е веќе очигледно на пазарот на автомобили и во секторот на изградбата, ќе го зголеми бројот на претпријатија што ќе банкротираат. Стапките на невработеноста кои брзо се зголемуваат во Шпанија и САД, дополнително насекаде ќе растат, зголемувајќи ја на тој начин несолвентноста на домаќинствата и онаму каде што привилегиите за невработеноста се премногу ниски, или премногу рестриктивни. Пропаѓањето на претпријатијата сега ќе создаде нов токсичен синџир на долгови внатре во банкарскиот сектор, а рецесијата, која е веќе вклучена во финансиската криза, ќе отвори нова фаза на тешкотии за банките и осигурителните друштва во текот на зимата и пролетта 2009 година. Соочени со растечките економски тешкотии, владите ќе одговорат со зголемување на буџетскиот дефицит. Најимпресивниот потег е оној на Соединетите Американски Држави и може да се очекува дека буџетскиот дефицит за финансиската 2009 година ќе достигне, ако не и надмине, 10% од БНП. Доколку кон тоа ги додадеме сите веројатни извори на буџетскиот дефицит, ќе добиеме 930-950 милијарди УСД кои треба да се додадат на планираниот дефицит од УСД 439 милијарди. Вкупниот дефицит за фискалната 2009 година може да изнесува до УСД 1,370-1,400 милијарди, или близу 11% од БДП. Во земјите на Европската Унија дефицитот на буџетот, исто така, значително ќе се зголеми преку комбинацијата на владината поддршка на погодениот банкарски сектор и со мерки на поттикнување. 7
На почетокот на ноември 2008 година, имаше силен отпор предводен од страна на Германија и Луксембург, за да се усвои координиран анти-рецесиски план на нивото на евро-зоната. Ова ќе има доста несреќни последици. Овој дефицит на буџетот, сепак нема да се ограничи само на 2009 година. Со оглед на тоа дека механизмот на кредитната експанзија е трајно онеспособен, а економската активност е намалена на значително подолго време, јавната потрошувачка ќе биде единствената можност да се избегне оваа сегашна рецесија да стане полносилна депресија. Брзата проценка на финансиските потреби покажува дека на американската економија би ñ биле потребни 20% до 25% БНП до 2011 година, а на економиите на евро-зоната, меѓу 12% до 15% БДП. Доколку кон тоа се додадат потребите на нефинансискиот сектор за позајмици, би можело да се достигне БДП 28% до 35% за економијата на САД и БДП 16% до 21% за евро-зоната. Во секој случај, сето ова претставува огромно зголемување на вкупниот долг. Бидејќи каматните стапки нема да се зголемуваат (ова дефинитивно би го уништило банкарскиот сектор), финансирањето на толку зголемениот долг би било невозможно без значително зголемување на нивото на инфлацијата. Ова, во комбинација со фактот дека постои изразена асиметрија во потребите за позајмиците меѓу земјите, ќе предизвика флуктуации на курсот на валутите во следните 24 месеци. Доколку УСД ја подобри својата позиција спрема еврото за време на летото и почетокот на есента 2008 година, може да се очекува силен пресврт на овој тренд штом прашањето на долгот ќе избие на преден план 22. Директните и индиректните последици на кризата ќе бидат толку силни што ќе се случат значителни промени во економските политики и во институциите. Процес на повторна регулација на финансиските пазари. Една од најочигледните промени, секако е трендот на повторна регулација на финансиските пазари. Многу малку се оние кои отворено се спротивставуваат на таквиот потег и бранејќи го старото неолиберално кредо. Овој тернд ќе има доста јасно дефинирани последици. Првата е јакнење на претпазливите, мудри прописи за банките и финансиските институции. Ова е сигурен неопходен потег, но би била голема грешка да се смета за лек кој сé ќе излечи. Мудрите прописи се носат против познатите ризици. Меѓутоа, кога ризиците би биле сосема познати, како што би било рационално да се очекува, тогаш нема да бидат потребни. Она што најдобро го дефинира ризикот е изненаденоста за сосема неочекуваниот случај, како што тоа убаво го дефинирал покојниот Г.Л.С. Шекл (G.L.S. Shackle) 23. Сериозното сфаќање на ризикот значи дека ние се наоѓаме во свет на веројатности кои не можат целосно да го опишат. Во тој случај мерките на претпазливост и прописите не мораат да бидат нецелосни и несовршени при соочувањето со настан кој не го очекува законодавецот. Доколку законодавецот би можел да ги очекува сите настани, ова би значело сосема предвидлив свет, каде одредбите не би биле потребни. Кон овој логичен парадокс, кој ја поткопува вредноста на која било мерка на претпазливост, мораме да го додадеме ефектот на преференцијалните пресврти, кој е добро познат и утврден факт 24. Мудрите прописи вообичаено се засноваат врз иницијативи. Тие ја преземаат дадената структура на приоритетите на поединечниот актер. Меѓутоа, доколку се соочиме со ефектот на поставувањето на временска рамка кога треба да се случи неочекуван настан 25, тогаш преферентната структура ќе ги направи овие мерки на претпазливост малку бескорисни токму тогаш кога тие се најмногу потребни. Всушност, мерките на претпазливост никогаш не ги спречиле актерите на финансиските пазари да западнат во треска за време на измамата Втората последица би можела да биде враќање на ограничувањето на протокот на капитал, особено на исклучително краткорочните текови на капиталот. Воведувањето некој вид контрола на капиталот, поврзани со сериозното ограничување на обемот на процесот на претворање на средствата во хартии од вредност, недвосмислено го носи во себе најголемото ветување за среднорочна и долгорочна стабилност. Разни студии изработени од страна на ММФ, чија посветеност на движењето на капиталот не може да се оспори, покажуваат дека вистинската економска вредност на мобилноста на краткорочниот, изразито ликвиден капитал за економски развој, значително е пренапрегната 26. 8 22 J. Sapir, Колку може да падне американскиот долар? во Real-world economics review(преглед наекономијата на вистинскиот свет), издание бр.47, 3 октомври 2008 година, стр. 232-236, URL : http://www.paecon.net/paereview/issue47/sapir47.pdf 23 G.L.S. Shackle, Предвидувања воекономијата, Кембриџ, Cambridge University Press, 1949 година. 24 P. Slovic и S. Lichtenstein, Преферентни пресврти: поширока перспектива, American Economic Review(Американски економски преглед), том 73, бр.3/1983, стр. 596-605. 25 J. Sapir, Кои економии се препорачуваат за XXI век), Odile Jacob, Париз, 2005 година, поглавје 1 и 4. A. Tversky, и D. Kahneman, Рационален избор и формулирање на одлуките ), во Journal of Business (Деловен весник), том 59, бр. 4, дел-2, октомври 1986 година, стр. 251-278. 26 E. Prasad, R. Rajan и A. Subramanian, Парадоксот на капиталот, во Finance and Development (Финансии и развој), ММФ, том 44, бр. 1/2007 година, Вашингтон.
Земји кои помалку се потпираат врз странските финансии се оние кои доживеаа долгорочна и највисока стапка на пораст. Финансиската глобализација значително го зголеми ризикот на земјите во развој без да им ги обезбеди очекуваните користи 27. Овие позиции сега ги бранат автори кои му припаѓаат, или пак се блиски до ММФ. Уште пред десет години се тврдеше дека контролата на протокот на капиталот може повеќе да претставува поевтин и поефикасен начин за унапредување на стабилноста на стапката на порастот за земјите во развој, отколку финансиска глобализација 28. Либерализацијата на финансиските пазари е сигурно главната сила која генерира нестабилност во земјите во развој и принудува некои од владите да усвојат меркантилистички политики на дејствување насочени кон акумулација на девизи (FOREX); Јерг Бибов (Jörg Bibow) правилно укажува на значењето на учењето на Кејн (Keyn) за овој став 29. Никој не би порекнал дека јакнењето на мерките на предострожност е подобро отколку нивното ослабување. Но, тие мерки не се решение. Веројатно подобра појдовна точка е преиспитувањето на процесот на финансиската либерализација и глобализација и тоа како тој се развива во последните 20 години. Меѓутоа, и покрај тоа што би се вовеле одредени рестрикции на протокот на капиталот во наредните месеци, како што е успешно направено пред крахот во 1998 година 30, ова нема да биде доволно. Решавање на дефлацијата која произлегува од платите. Дефлацијата која произлегува од платите одигра решавачка улога во процесот што доведе до сегашнава збрка. Бидејќи во наредниве месеци кредитите за домаќинствата ќе бидат ćе поретки, запирањето на трендот на поделбата на приходот кој доминира до 80-тите години од минатиот век, ќе претставува главниот лек и единствен начин развиените земји да се стават на патот на стабилниот пораст. Меѓутоа, во едно опкружување на слободна трговија, залудно би било да се очекува запирање на таквиот тренд и дефлацијата генерирана од платите. Мора да се соочиме со реалноста дека враќањето на тарифите и на протекционистичките политики е единствениот начин не само за решавање на последиците од кризата, туку и да се спречи развиените економии да пропаднат во период на ниска стапка на раст и висока стапка на невработеност. Тарифите се осмислени со цел да се спречи социјалниот и еколошкиот дампинг од страна на земјите каде работната продуктивност и извозната софистицираност се приближува на истите во развиените земји, но во кои ниту социјалните, ниту еколошките прописи не се ни блиску до стандардите во развиените земји 31. Сосема е јасно, ваквата протекционистичка политика не е насочена кон најсиромашните земји од земјите во развој. Може да се тврди дека слободната трговија, спонзорирана од страна на Светската трговска организација, всушност има штетни ефекти за овие земји 32. Доколку ја издвоиме Кина од групата на земјите во развој, тогаш слободната трговија повеќе не генерира добивка, туку глобални трошоци 33. Треба, исто така, да се сфати дека односот меѓу слободната трговија и развојот беше многу амбициозен во среднорочна, но и долгорочната перспектива 34. Тврдењето дека тарифите ја продлабочиле кризата од 1929 година, тука е спротивен аргумент. Меѓународната трговија доживува колапс во раните 30-ти години на минатиот век не заради протекцио- 27 M.A. Kose, E Prasad, K. Rogoff и S-J. Wei, Финансиска глобализација: надвор од играта на окривување ), во Finance and Development (Финансии и развој), ММФ, том 44, бр. 1/2007 година, Вашингтон.. 28 R. Rajan, Песок во тркалата на меѓународните финансии: нова дебата во светлината на хаосот во Источна Азија ), Institute of Policy Studies working paper (Институт за политички студии, работен документ), Сингапур, април 1999 година. D. Rodrik,, Кому му е потребна конверзијата капитал-сметка? во Essays in International Finance (Есеи за меѓународните финансии) бр. 207, Princeton University, мај 1998 година. 29 J. Bibow, Меѓународниот монетарен (не)-ред и парадоксот на глобалните текови на капиталот, Levy Economics Institute Working Paper (Леви Економски институт работен документ) бр. 531, Annandale-on-Hudson, The Levy Economics Institute, април 2008 година. 30 V.N. Mel nikov, Прашања на регулација и контрола на валутата во периодот на економската криза, во Den'gi i Kredit (Пари и кредит), бр. 12, декември, стр. 36-42. J. Sapir, Валути и капитал: Контрола во Русија зошто и како да се применат сега, во Studies on Russian Economic Development (Студии за рускиот економски развој), стр. 606-620, том XI, бр. 6/2000 година. 31 Ова веќе е заговарано во J. Sapir, Крај на евро-либерализмот, Париз, Le Seuil, 2006 година. 32 J. Sapir, Слободна размена, раст и развој: неколку митови за простата економија во Revue du Mauss бр. 30 (2007), Откритие, Париз, стр. 151-171. 33 F. Ackerman, Намалување на добивката од трговијата: Критичка проценка на проекциите од ДОХА тркалезната маса, Global Development and Environment Institute, Working Paper (Институт за глобален развој и заштита на животната средина, работен документ) бр. 05-01, Универзитет Тафтс, Медфорд, Масачусетс, октомври 2005 година. 34 P. Bairoch et R. Kozul-Wright, Митовите на глобализацијата: Одредени историски размислувања за интеграцијата, индустријализацијата и порастот на светската економија, Труд дискутиран на UNCTAD бр. 113, март 1996 година, Женева. M.A. Clemens и J.G. Williamson, «A Tariff-Growth Paradox? Protection s Impact the World Around 1875-1997», ( Парадокс на порастот на цените? Влијание на заштитните мерки во светот од 1875-1997 година ) работен документ, Центар за меѓународен развој, Универзитет Харвард, Кембриџ, (Масачусетс), август 2001 година. 9
низмот, туку заради тоа што тогаш меѓународната ликвидност била брутално притисната кога банките, една по друга пропаѓаат и затоа што ниту една меѓународна институција не можела да обезбеди поддршка за земјите соочени со огромен дефицит во девизните резерви (FOREX) и златната подлога. Билатералните трговски спогодби, всушност, го помогнаа процесот на повторното воспоставување на ограничувањето на средствата на надворешната трговија. По 1945 година, меѓународната трговија брзо и суштински се развива во изразено протекционистичко глобално опкружување, бидејќи проблемот на меѓунродната ликвидност е делумно решен со системот востановен во Бретон Вудс. Овој систем, всушност, многу поефикасно се развива во Западна Европа и преку Европската платежна унија 35. Со изборот на Барак Обама за нов претседател на САД, враќањето на тарифите сега се чини повеќе од веројатно, со оглед на тоа што тоа можеше да се предвиди уште пред неколку години 36. Прашање е како може тоа да се примени на ниво на ЕУ. Враќањето на ефективната заедничка извозна тарифа, како што беше правило во заедничкиот пазар, веќе би претставувало прв чекор. Меѓутоа, ЕУ-27 сега е толку проширена така што внатре во ЕУ сега се случува социјален и економски дампинг. Со оглед на тоа што може повторно да се воспостави привремен систем пред донесувањето на некои ефективни одлуки за социјалната и економската конвергенција, повторно ќе оживее употребата на стариот монетарен компензациски износ, што се користел во 60-тите и 70-тите години. Тука треба да се има предвид дека овој модел може да се употреби за зголемување на заедничкиот буџет на ЕУ (овозможувајќи имплементација на голем развоен проект) и би ја спречил појавата на нео-меркантилистичките политики внатре во ЕУ. Кој модел на нов монетарен поредок? Претходно дадената анализа на корените на кризата особено ја нагласува одговорноста на сегашниот монетарен неред во иницирањето на процесот на кризата. Несомнено, длабоката и распространета реформа на монетарниот поредок ќе биде услов за отстранување на кризата и за пронаоѓање нов стабилен пат за порастот. Големата акумулација на долгот и индуцираните инфлаторни трендови како последица на кризата ќе предизвикаат таква нестабилност на курсот на девизниот пазар, што тековната состојба релативно бргу ќе стане неподнослива. Меѓутоа, патот кон новиот Бретон Вудс е исполнет со тешкотии. Сосема јасно, најдобрата опција би била тесно поврзување на меѓународниот монетарен систем со Кејнзијанските (Keynes) идеи од 1942 до 1945 година и комбинирање на ограничувањата на меркантилистичката политика, симетрична и урамнотежена меѓународна ликвидност и голем политички простор за националните економски политики насочени кон целосната вработеност 37. Но, доста е мала веројатноста дека американската влада, дури и под новата администрација, ќе ги прифати начелата кои ја намалуваат силата на доларот, барем за краток период. Дури и земјите-членки на ЕУ се спротивставуваат на идејата за воведување ограничувања на протокот на капиталот. Според тоа, разумно е да се очекува еден период на метеж и на регионални нестабилни сојузништва пред да се примени вистинското глобално решение. Ова го покренува прашањето на одржливост и преживување на еврото. Како што ќе растат притисоците на инфлацијата како последица на кризата, асиметричните ефекти на политиката на Европската централна банка во евро-зоната ќе станат сé повеќе тешко подносливи. Тука треба да се нагласи дека, доколку се воведат рестрикции на краткорочниот проток на капиталот, како што може и да се очекува, треба да се очекува дека значително ќе опадне релевантноста на хармонизацијата на каматните стапки во евро-зоната. Еврото не мора да стане застарена валута. Еврото може да преживее многу ефикасно на тој начин што од единствената валута што, всушност, ја имаме, а која веројатно нема да ја преживее тековната криза 38, ќе се развие во заедничка валута според моделот на кејнизијанскиот BANCOR во кој сите европски валути би биле конвертибилни. Регулираниот девизен курс би се приспособувал на секои 6 до 12 месеци за да се спречи акумулацијата на структурниот дефицит, или на дефицитот на тековните сметки и да се справи со дивергентните инфлаторни трендови и различниот пораст на инфлаторните односи во секоја европска економија. Статусот на Европската централна банка би можел да биде целосно редефиниран, целосната вработеност, како и финансиската стабилност воведени како клучни цели заедно со намалувањето 35 J. Kaplan и G. Schileiminger, Европската платежна унија финансиска дипломатија во 1950-години, Оксфорд, Clarendon Press, 1989 година. R. Triffin, Европа и паричната збрка од билатеризам до скоро-конвертибилност, 1947-1956, New haven & London, Yale University Press, 1957 година. 36 J. Sapir, Враќање во иднината: дали протекционизмот е Вашата иднина? во L Economie Politique (Економска политика), бр. 31, 3-то тримесечје 2006 година. 37 J. Bibow, Меѓународниот монетарен (не)-ред и парадоксот на глобалните текови на капиталот, op.cit. 38 J. Sapir, Криза на еврото: грешки и безизлезности на европеизмот op.cit. 10
на стапката на инфлацијата. Со оглед на тоа што Европската централна банка е веќе сериозно оптоварена со токсични средства уште од почетокот на 2008 година, може да се очекува дека во блиска иднина, кога владите на земјите од евро-зоната ќе мораат да го докапитализираат ECB, ќе биде доведено во прашање начелото на независноста на Европската централна банка. Ова начело на независност, всушност, не се темели врз здрави теоретски основи 39. Ваквата еволуција ќе претставува огромна, дури и трауматична промена на тековната ситуација. Сепак, алтернативата се гледа во стратегијата за илез на неколку земји, што ќе доведе до целосно распаѓање на евро-зоната. Еволуцијата од единствена валута кон заедничка валута, веројатно претставува единствен начин еврото да се одржува во живот, дури и во радикално различен систем. Овој нов европски монетарен систем, кој би го комбинирал еврото како заедничка над-национална валута и националните валути, би претставувал регионална варијанта на Кејнизијанскиот модел предложен во Бретон Вудс. Ова повеќе би одговарало на стабилизацијата на стапката на растот и трговијата на ниво на континент и би овозможило поголема флексибилност за апсорпција на големите макроекономски шокови и поддржано од обновената Европска платежна унија и новата Европска инвестициона банка би можело да ги претставува решавачките иновации за одржување на стабилноста и стапката на порастот. Превод од англиски: Верка Васиљевска - Ангелова Лектура: Инда Савиќ 39 L. Randall Wray, Пост-кејнизијански приказ на независноста на централната банка, Политички цели, и Цели наспроти дискрециони дебати. Levy Economics Institute Working Paper (Леви економски институт, работен документ) бр. 510, Annandaleon-Hudson, The Levy Economics Institute, август 2007 година. 11
Dosega{ni izdanija na serijata publikacii Vizii i opcii za Jugoisto~na Evropa 1. Влијанијата на ЕУ врз Европскиот социјален модел и врз социјалното единство Лотар-Вите - д-р Хајнрих Засенфелд 2. Новата политичка економија на европскиот социјален модел (модели) Патрик Дијамонд 3. Европски стопански и социјален модел 4. Социјалдемократска програматика по проширувањето на Европската Унија Мариус Бусемаер, Кристијан Келерман, Александар Петринг,Андреј Штухлик Кристофер Цепел 5. Унгарски немири Михаел Ерке 6. Социјална праведност за 21 век Група на автори 7. Кон подновен европски социјален модел Ентони Гиденс 8. Европа на региони Група на автори 9. Меѓу старите рецепти и новите предизвици: европската левица мора одново да се ориентира Ернст Хилебранд 10. Добитниците од новиот Европски договор Jo Леинен 11. Flexicurity на пазарите на трудот во Европа - тесната граница меѓу флексибилноста и социјалната безбедност Инге Кауфман, Александер Шван 12. Финансиската криза и нејзините реакции - што се случи досега. Пет обиди во потрага по резултат Ерик Хелајнер 12