PREDAVAN,A I I POTENCIJALNl PROlZYOO Drug;, vjel:skiral VeIoI'~ ",l krq:' " 50 Naftni 'ok REALN I PROIZVOO
MAKROEKONOMIJA Predavanja prof. dr. Azra Hadžiahmetović Sarajevo, februar 2009. godine 1
Naziv djela: MAKROEKONOMIJA - predavanja Autor: Prof. dr. Azra Hadžiahmetović Izdavač: Ekonomski fakultet u Sarajevu Glavni i odgovorni urednik: Prof. dr. Veljko Trivun, dekan Recenzent: Prof. dr. Jasmina Osmanković Godina izdavanja: 2009 Tiraž: 500 Štampa: VMG Grafika ------------------------------------------------- CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 330.101.541(075.8) HADŽIAHMETOVIĆ, Azra Makroekonomija : predavanja / Azra Hadžiahmetović. - Sarajevo : Ekonomski fakultet, 2009. - 435 str. : ilustr. ; 30 cm ISBN 978-9958-23-238-1 COBISS.BH-ID 17247494 ------------------------------------------------- 2
Poštovani studenti, MAKROEKONOMIJA predavanja namijenjena su vama, studentima Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Namjera nam je bila omogućimiti vam lakše razumijevanje ove problematika i bolji osnov za čitanje širokog spektra literature iz ove oblasti. Strukturirana su tako da vas vode kroz nastavni program predmeta Makroekonomija. Prvi dio posvećen je razumijevanju osnova makroekonomije. Drugi dio makroekonomska analiza, koncipiran je tako da razumijete osnovnu makroekonomsku logiku u ponašanju ključnih agregata u ekonomiji na kratak, srednji i dugi rok. Treći dio međunarodna makroekonomija predstavlja posebnosti analize makroekonomije otvorene privrede. U četvrtom dijelu predstavili smo izbor iz studija napredne makroekonomije primjenjene ekonomske teorije u makroekonomskom modeliranju. U petom dijelu pažnju smo posvetili ekonomiji EU i Bosne i Hercegovine. Cijenimo važnim pomenuti da je ovaj materijal otvorena knjiga, da se razumije i čita dalje. U tom smislu ostajemo i otvoreni za sugestije i komentare koji će rezultirati boljem razumijevanju ove problematike. Rad na ovom materijalu bio je omogućen zahvaljujući pomoći asistenata mr. Adnana Efendića i Aide Zaimović, čiji su angažman i korisne sugestije dobrim dijelom prožeti radom koji je pred vama. Posebnu zahvalnost dugujemo i Anesi Vilić, saradnici Ekonomskog instituta Sarajevo, na nesebičnoj pomoći i punoj posvećenosti da ovaj rad bude konačno oblikovan i dostupan svima vama. Hvala i vama koji ste bili inspiracija za ovaj angažman. Sarajevo, februar 2009. godine prof. dr. Azra Hadžiahmetović 3
4
PRVI DIO OSNOVE MAKROEKONOMIJE DRUGI DIO MAKROEKONOMSKA ANALIZA SADRŽAJ 1. Makroekonomija pojam i ciljevi 7 2. Sistem nacionalnih računa 36 3. Instrumentarij makroekonomske politike 69 4. Agregatna ponuda i agregatna potražnja (AS AD sistem) 84 5. Makroekonomsko prilagođavanje i strukturne regorme 90 1. Makroekonomija u kratkom roku 111 a. Potrošnja dohodak štednja 112 b. Investicije 119 c. Multiplikator 124 2. Makroekonomija u srednjem roku 131 a. Novac i bankarstvo 132 b. Tržište rada i nezaposlenost 153 c. Budžet javna potrošnja, oporezivanje i dug 161 3. Makroekonomija u dugom roku 172 a. Modeli ekonomskog rasta 173 b. Ekonomske fluktuacije konjukturni ciklusi 191 c. Makroekonomska ravnoteža dinamički pristup 221 TREĆI DIO MEĐUNARODNA MAKROEKONOMIJA MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE 1. Trgovina i specijalizacija 229 2. Platni bilans i devizni kurs 248 3. Arhitektura svjetskog trgovinskog i finansijskog sistema 256 4. Konkurentnost ekonomije i ekonomski rast 282 5
ČETVRTI DIO NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 1. Škole ekonomskog mišljenja 298 2. Klasični pristup 301 3. Kejns i kenzijanska ekonomija 302 4. Neoklasičari 312 5. IS LM model 316 6. Monetarizam 329 7. Očekivanja u ekonomiji RATEX 338 8. Ekonomija ponude 346 PETI DIO EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE I BOSNE I HERCEGOVINE 1. Ekonomija EU 357 2. Ekonomija Jugoistočne Evrope u tranziciji kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost 387 3. Bosna i Hercegovina od Jugoslavije do EU 403 4. Osnovni makroekonomski indikatori za Bosnu i Hercegovinu PRILOZI 1. Pitanja za vježbu 429 2. Literatura 436 6
PRVI DIO OSNOVE MAKROEKONOMIJE 1. Makroekonomija pojam i ciljevi 2. Sistem nacionalnih računa 3. Instrumentarij makroekonomske politike 4. Agregatna ponuda i agregatna potražnja (AS AD sistem) 5. Makroekonomsko prilagođavanje i strukturne regorme 7
8
Šta je to makroekonomija... Makroekonomija predstavlja nauku koja se bavi izučavanjem funkcionisanja privrede kao cjeline. To je studij o funkcionisanju nacionalne ekonomije (ekonomije jedne zemlje). U fokusu izučavanja jesu proizvodnja roba i usluga, nivo zaposlenosti faktora proizvodnje rada, kapitala i prirodnih resursa, opšti nivo cijena u jednoj nacionalnoj ekonomiji i ekonomski odnosi sa ostatkom svijeta. Za razliku od mikroekonomije, koja proučava ponašanje pojedinačnih aktera preduzeća, promjene cijena i količina proizvedenih i/ili potrošenih dobara i usluga, funkcionisanje zasebnih privrednih sektora (grana) jedne nacionalne ekonomije ili regiona (entiteta) unutar jedne zemlje, makroekonomija analizira faktore koji utiču na ekonomiju zemlje u cjelini. Samim tim, makroekonomija analizira agregate koji su važni za funkcionisanje pojedinačnih ekonomskih subjekata preduzeća, potrošača, radnika i zasebnih privrednih sektora industrije, poljoprivrede, usluga, kao i dijelova (regiona) jedne zemlje. Tako naprimjer, ako kreatori ekonomske politike (makroekonomske) promijene poreze, to će uticati na funkcionisanje preduzeća, proizvodnju i potrošnju, životni standard, investicije, budžete i budžetsku potrošnju, izvoz i uvoz. Ili, stimulativan makroekonomski instrumentarij (ekonomska politika) u jednoj nacionalnoj ekonomiji povećat će proizvodnju, zaposlenost, izvoz. Naravno, i obrnuto destimulativan ekonomski ambijent u jednoj ekonomiji (makroekonomski), smanjuje investicije, proizvodnju, povećava nezaposlenost, pogoršava ekonomske odnose sa inostranstvom i sl. Sve promjene u makroekonomiji (ekonomskoj politici), odražavaju se na preduzeća, dohodak stanovništva, potrošnju, štednju, životni standard i sl. Sve do tridesetih godina XX vijeka, ekonomska teorija bila je uglavnom fokusirana na pojedinačna preduzeća, sektore privrede i privredne grane (mikroekonomiju). Međutim, nakon Velike ekonomske krize (1929. 1932.), interesovanje za makroekonomijom naglo počinje rasti. Začetnikom makroekonomske teorije smatra se John Maynard Keynes (1883. 1946.) sa svojom revolucionarnom teorijom koja je nastala kao odgovor na Veliku ekonomsku krizu. Ova teorija objašnjava način na koji državne vlade, posredstvom instrumenata ekonomske politike (makroekonomski instrumentarij) mogu uticati na poticanje ekonomskog rasta stimulisanje proizvodnih aktivnosti, zaposlenosti, obuzdavanje inflatornih ili deflatornih tendencija u ekonomiji, poticanje razmjene sa inostranstvom. Naravno i obrnuto odsustvo stimulativnog ekonomskog ambijenta (makroekonomskog) i/ili pogrešna ekonomska politika (makroekonomski instrumentarij) mogu dovesti do pogoršanja ključnih ekonomskih performansi jedne nacionalne ekonomije. Riječ makroekonomija potiče od grčke riječi macros, što u doslovnom prijevodu znači - veliko, agregatno. Prvi put ovu riječ je upotrijebio teoretičar Howns 1948. godine 9
MAKROEKONOMIJA POJAM I CILJEVI 1 Proizvodnja O čemu će biti riječi... Zaposlenost Stabilnost cijena Međunarodnađ d razmjena 2 10
Makroekonomski ciljevi Proizvodnja Visok nivo proizvodnje Brza stopa rasta dinamika rasta Zaposlenost Puna zaposlenost Niska nedobrovoljna nezaposlenost Cijene Stabilnost cijena Slobodna trgovinska politika Neto izvoz Ravnoteža platnog bilansa Stabilan/ravnotežan devizni kurs 3 1. PROIZVODNJA BDP Nominalni i realni BDP Deflator BDP Potencijalni BDP BDP jaz Stopa ekonomskog rasta 4 11
Proizvodnja - BDP Cilj - obezbjeđivanje potrošnih roba i usluga u svrhu zadovoljavanja j kakoljudskih potreba, tako i potreba proizvodnog (prerađivačkog) sektora. Interes svih zemalja - što viši nivo proizvodnje dobara i usluga. Osnovna i najsveobuhvatnija mjera ukupne proizvodnje u jednoj zemlji iskazana je BDP - bruto domaćim proizvodom (GDP Gross Domestic Product). 5 Proizvodnja nominalni i realni BDP Bruto domaći proizvod (BDP) - mjera tržišne vrijednosti svih finalnih roba i usluga proizvedenih u jednoj nacionalnoj ekonomiji u toku godinu dana. Dva načina izražavanja vrijednosti ukupne proizvodnje u jednoj nacionalnoj ekonomiji: Nominalni bruto domaći proizvod Realni bruto domaći proizvod Nominalni BDP - mjera ukupne vrijednosti proizvedenih finalnih roba i usluga iskazanih u stvarnim, tržišnim cijenama. Nestabilnost u cijenama (npr. inflacija) mogu dovesti do pogrešnih zaključaka - iskrivljeno mjerilo vrijednosti. Realni BDP - vrijednost proizvodnje računa po stalnim (nepromijenjenim) cijenama. 6 12
Proizvodnja nominalni i realni BDP Realni BDP - dobiva se otklanjanjem efekata inflacije iz vrijednosti nominalnog proizvoda. Realni BDP = nominalni BDP inflacija O kakvoj važnosti otklanjanja cjenovnih nestabilnosti (npr. inflacije) je riječ, govori slijedećiprimjer: Pretpostavimo da je u prethodnoj godini (godina I) u našoj ekonomiji ukupno proizvedeno 1.000 jedinica i proizvoda i usluga po prosječnoj cijeni od 2 KM. Ove godine (godina II) došlo je do povećanja obima proizvodnje na 1.010 jedinica, ali i do povećanja cijena na 2,5 KM 7 Proizvodnja nominalni i realni BDP Q proizvodnja P cijena Nominalni BDP = Q x P Godina I 1.000 2 2.000 KM Godina II 1.010 2,5 2.525 KM Rast nominalnog BDP: 2.525 2.000 = 26,25% 25% 8 13
Proizvodnja deflator BDP Pogledamo li zasebno povećanje obima proizvodnje dobara i usluga Q(1.000 1.010) icijena P (2 2,5), uočljivo je da je značajnije povećanje cijena od obima proizvodnje, što upućuje na krivi zaključak (rast vrijednosti BDP - 26,25%). Stvarnepromjeneuvrijednosti proizvodnje utvrdit ćemo otklanjanjem efekata inflacije iz obračuna nominalnog BDP-a uz pomoćć specifičnog indeksa cijena deflatora BDP-a. 9 Deflator BDP-a računa se preko indeksa cijena I i II godine. Proizvodnja deflator BDP Indeksi cijena pokazuju relativnu promjenu cijena u određenom vremenu. Globalni indeksi cijena su: Indeks proizvođačkih cijena, Indeks potrošačkih cijena, Indeks troškova života, Indeks cijena na malo, Indeks cijena izvoznih dobara, Indeks cijena uvoznih dobara. Imaju posebno važnu ulogu u dinamičkoj analizi ekonomskih pojava i računaju se kao agregatni indeksi ili indeksi prosječnih odnosa. 10 14
Proizvodnja deflator BDP BDP deflator računamo preko indexa cijena. U cilju lakšeg računanja, pretpostavićemo da je I godina bazna godina I godina II godina 11 Proizvodnja realni BDP I godina: Nominalni BDP = 2.000 KM Indeks cijena (bazna godina) = 1 II godina: Nominalni BDP = 2.525 KM Indeks cijena = 1,25 Rast realnog BDP = 2.020 2.000 = 20 ili 1% 12 15
Proizvodnja realni BDP Q proizvodnja P cijena Nominalni BDP Realni BDP Godina I 1.000 2 2.000 KM 2.000 KM Godina II 1.010 2,5 2.525 KM 2.020 KM 525 KM 20 KM Rast (26,25%) (1%) 13 Proizvodnja realni BDP Promjene realnog BDP - najbolja mjera funkcionisanja jedne nacionalne ekonomije (puls ekonomije). One su istovremeno signal stabilnosti ili nestabilnosti ekonomije i mjera uzlazne ili silazne putanje u konjukturi (ciklusu). 14 16
Realni proizvod Proizvodnja realni BDP Vrijeme 15 16 Proizvodnja potencijalni BDP Za kompletiranje slike ukupne proizvodne aktivnosti u jednoj nacionalnoj ekonomiji, važno je dovođenje u vezu realnog BDP a i potencijalnog BDP a. Potencijalni proizvod - maksimalno mogući održivi nivo proizvodnje koji jedna ekonomija može postići uz maksimalno angažovanje svih raspoloživih resursa u određenom vremenu. To je proizvod pri punoj zaposlenosti svih faktora proizvodnje. Različita veličina potencijalnog proizvoda po zemljama. Definisana raspoloživim inputima - važnim za proizvodnju (rad, kapital, prirodni resursi, nivo tehničke opremljenosti...). 17
Proizvodnja potencijalni BDP (kratki rok) Potencijalni proizvod (proizvod na nivou pune zaposlenosti raspoloživih faktora) kratak rok Nivo cijena Kratak rok 17 Q p BDP Proizvodnja potencijalni BDP (dugi rok) Potencijalni proizvod se tokom vremena mijenja. Dugoročno - sve ekonomije računaju sa povećanjem raspoloživosti proizvodnih faktora (rast proizvodnih mogućnosti). Pojam razvoja veže se za rast potencijalnih mogućnosti (rast potencijalnog proizvoda). Potencijalni i proizvod (proizvod na nivou pune zaposlenosti raspoloživih faktora) dugi rok 18 18
Proizvodnja potencijalni BDP (dugi rok) Proizvodna aktivnost Vrijeme 19 Proizvodnja BDP jaz Tokom poslovnih (konjukturnih) ciklusa, realni BDP a odstupa od potencijalnog BDP a. Razliku izmeđuđ potencijalnog i realnog BDP nazivamo BDP jaz. 20 800 700 600 500 400 300 POTENCIJALNI PROIZVOD BDP JAZ = P BDP R BDP BDP JAZ 1930 1950 1970 1990 REALNI PROIZVOD 40 20 0-20 -40 19
Proizvodnja BDP jaz Veličina BDP jaza = veličini neiskorištenih potencijala za proizvodnju i razvoj. BDP jaz signal faze u kojoj se ekonomija nalazi u konjukturi (recesija, kriza, depresija, stagnacija, stagflacija, inflesija...). Konjuktura svjetske ekonomije najznačajnija odstupanja realnog BDP-a od potencijalnog zabilježena u vrijeme Velike ekonomske krize, Drugog svjetskog rata i naftnih šokova 70-tih godina XX vijeka. 21 Proizvodnja BDP jaz Konjukturni ciklusi u svjetskoj ekonomiji Po oslovna aktivnost POTENCIJALNI PROIZVOD Drugi svjetski rat Naftni šok REALNI PROIZVOD Velika ekonomska kriza 1930 1950 1970 1990 2000 2010 Vrijeme 22 20
Proizvodnja stopa ekonomskog rasta Proizvodnja je motivirana zadovoljavanjem ljudskih potreba. Razvoj ljudskih potreba stimuliše rast proizvodnje. Promjene u nivou proizvodnje u ekonomiji, posmatrane kroz vrijeme, govore o dinamici rasta proizvodnje i izražavaju se stopom ekonomskog rasta 23 Proizvodnja zaključak Ključni makroekonomski ciljevi vezani za proizvodnju Visok nivo proizvodnje Dinamika ik ekonomskog k finalnih dobara i usluga rasta (brza stopa rasta) 24 21
Puna zaposlenost Zaposlenost ciljevi Stopa nezaposlenosti ILO definicija 2. ZAPOSLENOST 25 Zaposlenost puna zaposlenost Puna zaposlenost - optimalan nivo upotrebe raspoložive radne snage. Kvantitativno određenje pune zaposlenosti - stepen upotrebe radnosposobnog stanovništva na kome se koristi od smanjenja nezaposlenosti izjednačavaju sa rastom troškova povećanog zapošljavanja. Puna zaposlenost - podudaranje (ravnoteža) ponude radne snage i potražnje za radnom snagom. Puna zaposlenost - obezbjeđivanje dovoljno radnih mjesta za svo radnosposobno stanovništvo koje je voljno da radi. 26 22
Zaposlenost puna zaposlenost Važno je voditi računa o slijedećem: Puna zaposlenost ne znači da je broj nezaposlenih moguće svesti na nulu (dobrovoljna ili privremena nezaposlenost - optimum 2% 7%). Ekonomska politika mora voditi računaoefektima mjera usmjerenih na stabilnost ekonomije (puna zaposlenost, ali uz opštu stabilnost ekonomije). 27 Zaposlenost ciljevi Ključni makroekonomski ciljevi vezani za zaposlenost Visoka stopa zaposlenosti (puna zaposlenost) Niska nedobrovoljna (nevoljna) nezaposlenost 28 23
Zaposlenost stopa nezaposlenosti Uobičajeni pokazatelji stopa zaposlenosti/nezaposlenosti Izražava procenat radne snage koja je zaposlena/ nezaposlena. 29 Zaposlenost radna snaga Radna snaga zaposleni i oni koji aktivno traže zaposlenje. Radno sposobno stanovništvo - najčešće seodređuje starosnim uzrastom stanovništva (npr. 18 65 godina starosti). Dio stanovništva sposobnog za rad koje ne traži zaposlenje, smatra se dobrovoljnom (voljnom) nezaposlenosti. 30 24
Zaposlenost ILO definicija Međunarodna organizacija rada (ILO, Ženeva, 1954.) Nezaposlenima se smatraju svaonalicakoja suprešla određen uzrast, a koja su se određenog dana ili sedmice našla u jednoj od slijedećih kategorija: Radnici sposobni za rad čiji je ugovor o radu istekao ili je privremeno prekinut, koji su bez posla i koji u određenom kratkom vremenskom periodu (najčešće sedam dana) traže plaćeno zaposlenje; Lica koja nikada nisu radila, koja nemaju status plaćenog radnika kao i penzioneri i koji su sposobni za rad i traže plaćeno ć zaposlenje; Lica bez posla koja su u datom momentu sposobni za rad i imaju novo zaposlenje, ali će početi da rade tek nakon nekog određenog vremena; Lica privremeno ili trajno otpuštena s posla bez novčane naknade. 31 Zaposlenost ILO definicija Nezaposlenicima se ne smatraju lica koja odgovaraju slijedećim kategorijama: Oni koji se spremaju da za vlastiti račun osnuju preduzeće ili poljoprivredno gazdinstvo, ali koji još nisu izvršili sve potrebne predradnje, a koji ne traže plaćeni posao; Neplaćeni pomažući članovi porodice koji ne rade i ne traže plaćeni posao (ILO, Ženeva, 1980.). 32 25
Zaposlenost kretanja Zaposlenost/nezaposlenost vezana za proizvodnu aktivnosti ekonomije kroz konjukturu. Silazna faza poslovnog ciklusa (primjer recesije) obilježena je padom proizvodne aktivnosti što uzrokuje pad potražnje za radnom snagom i dovodi do rasta nezaposlenosti. Uzlazna faza poslovnog ciklusa (primjer ekspanzije) znači povećanje proizvodne aktivnosti što vodi rastu potražnje za radnom snagom, rastu zaposlenosti i smanjenju nezaposlenosti. Ova veza proizvodnje i zaposlenosti ne znači da je dinamika promjena proizvodnih aktivnosti praćena identičnom dinamikom promjena na tržištu rada. 33 Rast zaposlenosti je sporiji od rasta proizvodnje Rast nezaposlenosti brži od pada proizvodnje. Stopa inflacije Indeksi cijena CPI 3. STABILNOST CIJENA Bazno ponderisani i tekuće ponderisani indeksi Stabilnost ekonomije 34 26
Stabilnost cijena stopa inflacije Inflacija se uobičajeno izražava stopom inflacije. Stopa inflacije relativni izraz odnosa opšteg nivoa cijena u posmatranoj godini u odnosu na prethodnu (baznu) godinu. 35 Stabilnost cijena indeksi cijena Mjerilo inflacije - indeksi cijena: a) Indeks potrošačkih (maloprodajnih) cijena CPI (Consumer Price Index) b) BDP deflator c) Indeks proizvođačkih cijena PPI (Producer Price Index) d) Indeks veleprodajnih cijena WPI (Wholesale Price Index). 36 27
Stabilnost cijena CPI CPI i WPI mjere cijene iz tekuće i bazne godine za korpu roba sa fiksnom strukturom. Predstavljaju međuodnos cijena korpe istih količina u tekućoj, sa cijenama korpe istih količina u baznoj godini. CPI indeks je najčešće korišteno mjerilo inflacije. CPI mjeri troškove potrošačke korpe roba i usluga koje kupuje prosječan potrošač. Računa se ponderisanjem svake cijene u skladu sa ekonomskim značenjem pojedine robe u potrošačkoj korpi. 37 Stabilnost cijena CPI Pretpostavljamo da se porodični budžeti raspoređuju na potrošnju tri grupe proizvoda i to sa slijedećim učešćem: č Hrana 50% Troškovi stanovanja 30% Troškovi zdravstvene zaštite 20% Budžet domaćinstva 100% 38 28
Stabilnost cijena CPI Fiksni ponderi utvrđuju se na bazi učešća pojedinih stavki potrošnje u budžetima domaćinstva: Hrana 0,5 Troškovi stanovanja 0,3 Troškovi zdravstvene zaštite 0,2 Cijene roba i usluga u baznoj godini (godina I) postavljene su na 100 (fiksno). CPI (godina I) = (0,5 x 100) + (0,3 x 100) + (0,2 x 100) = 100 39 Stabilnost cijena CPI (bazno ponderisani indeksi) Pretpostavimo da je u posmatranoj godini (godina II) došlo do rasta cijena roba i usluga i to: Cijene hrane porasle su za 7% Cijene stanovanja porasle su za 4% Cijene zdravstvene zaštite porasle su za 11% CPI (godina II) = (0,5 x 107) + (0,3 x 104) + (0,2 x 111) = 106,9 Fiksni ponderi (0,5 0,3 0,2) predstavljaju istu (fiksnu) strukturu roba i usluga u potrošnji domaćinstava. CPI i WPI indeksi su bazno ponderisani indeks (Laspeyres index). 40 29
Stabilnost cijena BDP deflator i PPI tekuće ponderisani indeksi BDP deflator i PPI koriste promjenjive (fleksibilne) pondere. Npr. BDP deflator koristi pondere iz tekuće godine. Ovo je tekuće ć ponderisani i indeks (Paascheh index). ) 41 Stabilnost cijena razlike Razlike bazno ponderisanih indeksa i tekuće ponderisanih indeksa - CPI i BDP deflator 42 CPI računa promjene cijena roba i usluga koje kupuju potrošači. Ukoliko se povećaju cijene roba i usluga koje kupuju preduzeća (npr. oprema), to će se pojaviti u BDP deflatoru, ali ne i u CPI. BDP deflator računa promjene cijena domaćih roba i usluga. Ali, ukoliko su uvozne robe i usluge dio potrošačke korpe, promjene cijena uvoznih roba i usluga ulaze u obračun CPI. CPI sa fiksnim ponderima ne računa sa promjenom u strukturi potrošnje ili kvaliteta roba i usluga. BDP deflator sa promjenjivim ponderom omogućava prilagođavanja u skladu s promjenama BDP. 30
Stabilnost cijena stabilnost ekonomije Stabilnost ekonomije ostvaruje se na dva načina: Djelovanjem ekonomskih zakona u pravcu prilagođavanja nivoa proizvodnje promijenjenim uslovima na strani tražnje Instrumentima ekonomske politike. Tržišni mehanizam reguliše ekonomske procese posredstvom varijacije tržišnih cijena. Promjene u proizvodnji i potrošnji odražavaju se na cijene, a promjene u cijenama na proizvodnju i potrošnju. U današnjim ekonomijama, uspješnost ekonomske politike mjeri se količinom uspostavljenog ambijenta za slobodno tržište, slobodnu konkurenciju i slobodnu trgovinsku politiku. 43 Stabilnost cijena ciljevi Ključni makroekonomski ciljevi vezani za stabilnost cijena Odsustvo inflatornih i deflatornih tendencija Slobodna trgovinska politika 44 31
4. MEĐUNARODNA RAZMJENA Platni bilans Devizni kurs 45 Međunarodna razmjena platni bilans Ključni korak u donošenju mjera ekonomske politike - mjerenje i ocjena vanjske pozicije jedne zemlje. Osnov za analize čini platni bilans (bilans međunarodnih plaćanja) koji registruje sve ekonomske transakcije jedne zemlje sa inostranstvom. Ekonomske transakcije - prenos društvenog bogatstva jedne zemlje u drugu. Primanja iz inostranstva (po osnovu izvoza) i dugovanja zemlje prema inostranstvu (po osnovu uvoza) 46 32
Međunarodna razmjena platni bilans Zašto je važno uravnoteženje platnog bilansa za jednu ekonomiju? Zamislimo teoretski slučaj zatvorene ekonomije bez ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Ako se sav dohodak jedne zemlje troši unutar zemlje i ukoliko je sva potrošnja jednaka dohotku, nacionalna ekonomija je u ravnoteži. Ukoliko je potrošnja veća od dohotka, razlika se namiruje uvozom (M) iz inostranstva (otvorena ekonomija). Ova neravnoteža (deficit platnog bilansa) znači odliv kapitala iz zemlje (u svrhu plaćanja uvoza) što može smanjiti proizvodnju, povećati nezaposlenost i ugroziti stabilnost cijena. I obrnuto, ukoliko je proizvodnja veća od potreba potrošnje, razlika odlazi u izvoz. Ova vrsta neravnoteže (suficit platnog bilansa) znači priliv kapitala u zemlju (po osnovu naplaćenog izvoza), što može promijeniti uslove proizvodnje (troškove proizvodnje, nestabilnost cijena...). 47 Međunarodna razmjena platni bilans Današnje ekonomije upućenesunaekonomskeodnosesa inostranstvom. Otvorenost ekonomije i mjera te otvorenosti - ključni za ekonomsku analizu i važna podloga za ekonomsku politiku. Uobičajeno se u ekonomskim analizama koriste agregati: izvoz (X), uvoz (M) i neto izvoz (X M). Pozitivan neto izvoz = suficit platnog bilansa Negativan neto izvoz = deficit platnog bilansa Podloga za vođenje ekonomske politike uobičajeno - udio suficita ili deficita u BDP ili odnos: 48 ili 33
Međunarodna razmjena devizni kurs Ekonomski odnosi sa inostranstvom podrazumijevaju naplatu potraživanja (po osnovu izvoza) i plaćanja dugovanja (po osnovu uvoza). Odatle važnost visine deviznog kursa za konkurentnost nacionalne ekonomije. Devizni kurs - cijena domaće valute izražene u valuti/valutama drugih zemalja. Devize - novčana potraživanja prema inostranstvu. Uloga deviznog kursa - u uslovima slobodne trgovine cijene u različitim zemljama učiniti ekvivalentnim. Valuta jedne zemlje može odstupati od njene stvarne vrijednosti (ravnotežnog deviznog kursa). Potcjenjena ili precijenjena valuta odražava se na cijene stranih roba na domaćem tržištu i cijene domaćih roba na inostranom 49 tržištu. Međunarodna razmjena devizni kurs Kupovna moć novca ovisi o prosječnoj produktivnosti rada u zemlji. Sporiji rast produktivnosti u poređenju sa svjetskim prosjekom, smanjuje vrijednost novca - deprecijacija. Brži rast produktivnosti rada u odnosu na svjetski prosjek, povećava vrijednost domaćeg novca aprecijacija. Do promjene vrijednosti novca može doći upotrebom instrumenata ekonomske politike, Npr. devalvacija zakonsko smanjenje vrijednosti novca (zvaničnog deviznog kursa) ili revalvacija zakonsko povećanje vrijednosti novca (zvaničnog deviznog kursa). 50 34
Međunarodna razmjena devizni kurs Na koji način promjena deviznog kursa utiče na ekonomiju? Primjer - rast deviznog kursa izaziva: pad cijena uvoznih dobara i usluga (pojeftinjenje uvoza) rast cijena izvoznih dobara i usluga (skuplji izvoz) REZULTAT: zemlja postaje slabije konkurentna na svjetskom tržištu neto izvoz opada, usporava se proizvodnja, raste nezaposlenost... 51 Međunarodna razmjena ciljevi Ključni makroekonomski ciljevi vezani za međunarodnu razmjenu Ravnoteža platnog bilansa Stabilnost (ravnoteža) deviznog kursa Ravnoteža platnog bilansa vezana je za tokove domaće potrošnje Stabilnost deviznog kursa ovisi o monetarnim kretanjima u ekonomiji 52 35
SISTEM NACIONALNIH RAČUNA 53 O čemu će biti riječi... Definicija sistema nacionalnih računa Upotreba sistema nacionalnih računa Historijat SNA Insitucionalne jedinice - sektori Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Agregatni pokazatelji SNA - koncepti Skup računa i redoslijed računa Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Usklađivanje različitih statističkih sistema 54 36
Definicija SNA SNA predstavlja podlogu za vođenje ekonomske politike Za makroekonomske analize varijabli poput p proizvodnje, zaposlenosti, nivoa cijena i stepena međunarodne razmjene, neophodne su tačne informacije i statistike. Statistike i međuzavisnost procesa različitih varijabli u ekonomiji, pružaju nacionalni (makroekonomski) računi. Oni predstavljaju dokumentacionu podlogu u kojoj su kvantificirani pokazatelji ekonomske aktivnosti jedne zemlje. 55 Definicija SNA Skup različitih računa koji zajedno daju cjelovitu sliku ekonomije zemlje čini Sistem nacionalnih računa Sastoji se od koherentnog, konzistentnog i integriranog skupa makroekonomskih računa, bilansa stanja i tablica, utemeljenih na međunarodno dogovorenim pojmovima, definicijama, klasifikacijama, računovodstvenim pravilima Osigurava sveobuhvatan računovodstveni okvir unutar kojeg je moguće kompilirati i prikazati ekonomske podatke, u obliku osmišljenom za ekonomske analize, donošenja odluka i kreiranja politike. 56 37
Definicija SNA Pružaju sveobuhvatan i podroban zapis o složenim privrednim aktivnostima koje se odvijaju j u nekoj privredi SNA osigurava informacije i o nivoima produktivne aktive neke privrede, te o bogatstvu stanovnika u određenom trenutku. Obuhvaća i inostrane račune koji pokazuju veze između neke privrede i ostatka svijeta. 57 Upotreba SNA Privredna kretanja Makroekonomska analiza Kreiranje ekonomske politike Poređenje različitih perioda Međunarodna poređenja 58 38
Upotreba SNA - Privredna kretanja Omogućava uvid u različite tipove privredne aktivnosti i sektore privrede. Npr. pomoću njih je moguće pratiti proizvodnju u jednoj zemlji, ukupnu potrošnju ili strukturu potrošnje Omogućava uvid u stanje i tokove roba i usluga i čija se kretanja bilježe i u tekućim (tržišnim) i u stalnim cijenama. Pruža informacije o odstupanjima od bilansne ravnoteže Ukazuje na strukturu dohotka u ekonomiji raspoređenih na različite vrste potrošnje i štednje, Može poslužiti kao pozadina za tumačenje i kvantificiranje važnih pokazatelja (potrošačke cijene, proizvođačke cijene...) 59 Upotreba SNA - Makroekonomska analiza Pruža osnovu razumijevanja uzajamnih veza i odnosa između različitih ekonomskih varijabli, međuzavisnosti i pravilnosti u ekonomiji. Dovoljno je fleksibilan da sve inkorporira, ali pod uslovom da su temeljni principi, klasifikacije i pravila koja su univerzalna, ugrađeni u sistem. Danas razvijene kompjuterske k tehnike, softverski paketi pomoću kojih je moguće simulirati makroekonomske modele sa velikim brojem različitih varijabli. 60 39
Upotreba SNA - Kreiranje ekonomske politike Simuliranje makroekonomskih modela uz pomoć ekonometrije, služi kao podloga za prognoziranje kretanja ključnih ekonomskih agregata. Kratkoročne prognoze, uz analizu stanja i tokova u ponudi, podloga su za koncipiranje ekonomske politike, promjenu instrumentarija makroekonomske politike ili uvođenje novih mjera Za koncipiranje ekonomske politike za srednji ili dugi rok koriste se razvojne strategije, koncepcije, planovi i sl. koji obavezno sadrže tokove nacionalnih računa. 61 Upotreba SNA - Poređenje različitih perioda Omogućava praćenje ključnih makroekonomskih agregata kroz vrijeme. Agregati se uobičajeno iskazuju u toku jedne godine Omogućava uvid u proizvodnju ili zaposlenost npr. unutar posmatranog perioda, Može inicirati promjenu instrumentarija makroekonomske politike, ukoliko za to postoji potreba. Poređenja stanja u nekom makroekonomskom agregatu sa prethodnim, iskazanim u SNA za ranije godine, bitna su podloga za utvrđivanje i prognoziranje dinamike promjena određenih varijabli u narednom periodu. 62 40
Upotreba SNA - Međunarodna poređenja Koristi se za izvještavanje međunarodnih organizacija o kretanjima u privredi jedne zemlje. Omogućavaju međunarodna poređenja ključnih agregata kao npr. BDP ili BDP pc, inflacije, nezaposlenosti, udio duga u BDP, strukturnih obilježja unutar ekonomija i sl. SNA podaci služe i kao podloga međunarodnim organizacijama i institucijama o kvalificiranosti zemalja za zajmove, pomoćć ili druga sredstva. dt IMF koristi podatke SNA pri određivanju da li neka zemlja ispunjava uslove za podršku pod koncesionalnim (povoljnijim) uslovima 63 Upotreba SNA Osnovna svrha SNA da posluži kao konceptualni sistem sa slijedećim obilježjima: univerzalnost principa, definicija pojmova i klasifikacija usklađenost sa konceptima drugih statističkih sistema konzistentnost operativnost utemeljenost flaksibilnost i višestruka namjena. 64 41
Historijat SNA Korijeni u Vavilonu (3.000 godina p.n.e.) kada su rađene prve procjene nacionalnog dohotka u funkciji plaćanja poreza, u skladu sa tada proklamovanim načelom plaćanja poreza prema sposobnostima 1928. godina Liga naroda - ukazana potreba o prikazivanju statističkih podataka o ekonomijama i prihvatanju jedinstvene metodologije prikazivanja tih podataka. Cilj tih aktivnosti je međunarodna uporedivost podataka 65 Historijat SNA 1939. godina prva procjena nacionalnog dohotka za 26 zemalja mjere nacionalnog dohotka - glavna preokupacija Lige naroda 1947. godina temeljni principi i preporuke - primjenjivi u svim zemljama, što omogućava međunarodnu uporedivost. dodatakd izvještaju j - definicije i ij i upute kakok računatič nacionalni dohodak i BDP, te prikazati međuzavisnost osnovnih ekonomskih transakcija. «Pristup društvenog računovodstva» za koji se veže porijeklo sistema nacionalnih računa. 66 42
Historijat SNA 1952. godina standardizirani SNA objavljen od strane OECD SNA 1953. UN kompletod6računa za nacionalni dohodak utvrđivanje granica proizvodnje i posebno evidentiranja nenovčanih transakcija - objektivniji prikaz ekonomskih aktivnosti u manje razvijenim zemljama naglašena veza nacionalnog računovodstva č i politike javnog sektora. prvi put pomenuta ograničenja upotrebe tekućih (tržišnih) cijena i kao mjera odabrane stalne cijene. dvije modifikacije (1960. i 1964.) 67 SNA 1968. UN skup od 20 računa Historijat SNA struktura sistema - u obliku matrice koja je uključivala i NVO, djelatnost vlade i transfere statistički ured EZ napravio posebno prilagođavanje SNA 1968 za zemlje Zajednice - Evropski sistem integriranih ekonomskih računa objavljen je 1970. godine tri dopunska priručnika odnosila su se na naredne faze rada na unapređenju SNA - bilans stanja i raspodjela dohotka, potrošnja i bogatstvo, stalne cijene. 68 43
Historijat SNA SNA 1993, UN Najznačajniji događaj u području službene satistike u posljednjih 40 godina Rezultat dugoročnih pregovora Međusekretarijatske radne grupe za nacionalne račune ISWGNA koju su činili: Statistički ured EU (EUROSTAT) IMF OECD Statistički odjel (UNSTAT) i regionalne komisije sekretarijata UN WB 69 SNA 1993, UN Danas važeći sistem Historijat SNA Brojne praktične smjernice, novi istraživački programi i dodatne teme za daljnja unapređenja metodologije SNA, u funkciji su obezbjeđivanja neophodne fleksibilnosti SNA. Po osnovu SNA 1993, prilagođen je i objavljen revidirani Evropski sistem nacionalnih računa ESA 1995. 70 44
Insitucionalne jedinice - sektori Ekonomski subjekti koji, na osnovu svojih prava, mogu posjedovati dobra i aktivu, preuzeti obaveze i učestvovati u ekonomskim aktivnostima sa ostalim institucionalnim jedinicama i transakcijama samostalno i za svoj račun. SNA pravi razliku između dvije vrste institucionalnih jedinica: domaćinstava pravne osobe 71 Insitucionalne jedinice - sektori REZIDENTI (Ukupna privreda) 1. Domaćinstva 2. Preduzeća 3. Finansijski sektor 4. Vladin sektor 5. Neprofitne institucije NEREZIDENTI (Inostranstvo) 6. Sektor inostranstva 72 45
Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Proizvodnja SNA proizvodnju razumjeva kao fizički proces koji se odvija pod odgovornošću, kontrolom i upravljanjem neke institucionalne jedinice (npr. povećanje ribljeg fonda u moru ili rijekama, nema tretman proizvodnje, dok povećanje u ribogojilištima, tretira se u kao proizvodnja) SNA uključuje svu prizvodnju namjenjenu tržištu, bilo za prodaju ili za razmjenu, te robe i usluge koje jedne institucionalne jedinice besplatno ustupaju drugima Poseban tretman - robe i usluge koje bi se mogle ponuditi na tržištu, ali se zadržavaju za vlastite potrebe (npr. poljoprivredni proizvodi koji domaćinstva sama proizvode i troše, izgradnja vlastite kuće) SNA uključuje ukupnu vrijednost proizvedenih roba za vlastitu upotrebu, ali isključuje ukupnu proizvodnju usluga za vlastitu finalnu potrošnju. 73 Potrošnja Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija u vrijednost potrošnje uračunate i procjenjene vrijednosti onih dobara koja su domaćinstva sama proizvela za vlastitu potrošnju u potrošnju nisu uključene vrijednosti usluga za sopstvenu potrošnju (izgradnja vlastite kuće, kuhanje), ali su uključene vrijednosti onih izdataka za robe u toj funkciji (izdaci za građevinski materijal, izdaci za hranu i piće) 74 46
Aktiva Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija SNA - bilansi stanja za sve institucionalne jedinice ili sektore bilježe vrijednosti aktive kao i obaveze koje su preuzete aktivom se smatra ono što je u vlasništvu neke institucionalne jedinice i iz kojih vlasnik ostvaruje koristi tokom vremena prirodna bogatstva uključena samo pod uslovom da jedinice imaju efektivno pravo vlasništva ili korištenja (uključene su vrijednosti zemljišta, prirodnih šuma, rezerve minerala, uglja, nafte, divlje životinje, dok otvoreno more, atmosfera, neotkriveni izvori minerala ili goriva nisu uključeni) promjene vrijednosti prirodnih bogatstava između bilansa stanja npr. ove i naredne godine, bilježe se na računima akumulacije (npr. ekspolatacije prirodnih bogatstava evidentira se kao promjena obima aktive) 75 Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Rezidentnost SNA obuhvata rezidentne institucionalne jedinice koje su grupisane u sektore ili podsektore. rezident privrede s kojom ima bliži odnos nego sa ijednom drugom teritorijom ili u kojoj se nalazi centar njegovog interesa u SNA rezidenti - sva preduzeća koja rade u okviru nacionalne teritorije, neovisno jesu li djelimično ili potpuno u vlasništvu stranaca. sva lica koja rade ili borave u jednoj ekonomiji godinu ili duže smatraju se rezidentima. ambasade neke zemlje i državljani te zemlje koji rade u ambasadama rezidenti matične zemlje 76 47
Bruto proizvodnja Dodajna vrijednost Potrošnja Bruto domaći proizvod Investicije Amortizacija ot acja Neto izvoz Apsorpcija Agregatni pokazatelji 77 Agregatni pokazatelji Centralnu ulogu u analizi igraju makroekonomski agregati, definisani u okviru SNA. Bruto proizvodnja vrijednost svih roba i usluga koje se proizvode u jednoj ekonomiji. S pozicije računanja stvarne vrijednosti, problematičan jer podrazumijeva dvostruko računanje nekih vrijednosti (npr. vrijednost pšenice može biti računata 2 puta proizvodnja brašna i kruha) Dodajna vrijednost vrijednost bruto proizvodnje umanjene za vrijednost potrošnje u međufazama. Koristi se za mjerenje proizvodnje u jednoj ekonomiji, služi za razlikovanje tržišne i netržišne proizvodnje. 78 48
Agregatni pokazatelji Potrošnja dijeli se na: međufaznu (intermedijarnu) i finalnu potrošnju Bruto domaći proizvod vrijednost finalnih ih roba i usluga u jednoj ekonomiji. Zbir dodajne vrijednosti u svim sektorima u ekonomiji. Investicije dodatak stvarnom fondu kapitala. Potrošnja u funkciji buduće uvećane potrošnje. Pretvaranje jednog oblika vrijednosti u drugi unutar jedne ekonomije, nije investicija (npr. prodaja nekretnina za gotovinu koje mogu značiti investiciju nisu investicije, dok je obrazovanje investicija u ljudski kapital). Investicije su samo ono što uvećava ukupan kapital u jednoj zemlji. 79 Agregatni pokazatelji Amortizacija cijena zamjene starog kapitala novim. Koristi se za razlikovanje pojmova bruto i neto investicija. Problem je razlikovanja amortizacije i investicija (pisaća mašina zamjenjena s računarom - novo sredstvo omogućava isto što i staro, ali i više) Neto investicije = Bruto investicije amortizacija Neto izvoz vrijednost izvoza roba i usluga umanjena za vrijednost uvoza roba i usluga. Pokazuje uticaj vanjske jk trgovine na agregatnu potražnju u jednoj j ekonomiji. Apsorpcija zbir ukupne finalne potrošnje (C) i bruto investicija (I) A = C + I 80 49
Tokovi i stanja SNA - koncepti Bruto i neto agregatni g pokazatelji Nominalni i realni agregatni pokazatelji Robe i usluge Faktorski troškovi i tržišne cijene Transferi 81 Tokovi i stanja SNA koncepti SNA bilježi ekonomske aktivnosti koje se događaju u toku konkretnog vremena i podatke koji se odnose na poziciju u nekom vremenskom trenutku (stanje). Tokovi - stvaranje, pretvaranje, razmjena ili otpis ekonomskih vrijednosti i uključuju promjene u vrijednosti aktive ili obaveza institucionalnih jedinica. Stanje - vlasništvo nad aktivom ili obavezom u određenom trenutku. Prikazuje se u bilansu stanja ibilježi na početku i kraju obračunskog perioda. Stanje i tokovi - uzajamno povezani (npr. tok proizvodnje novog namještaja u jednoj godini predstavlja dodatak na stanje namještaja na kraju prethodne godine). 82 50
SNA - koncepti Bruto i neto agregatni pokazatelji Bruto proizvodnja - zbir vrijednosti svih roba i usluga proizvedenih u jednoj ekonomiji. Problem - dvostruko ili višestruko računanje (npr. pšenica). SNA računa samo finalnu proizvodnju od bruto prizvodnje oduzima vrijednost intermedijarnih dobara Termin bruto i neto koriste se u SNA u mjerenju investicija. Bruto investicije, umanjene za amortizaciju, daju mjeru neto investicija. Slično je kod bruto štednje i neto štednje. Neto izvoz - razlika izvoza i uvoza Neto strana sredstva - vrijednost stranih sredstva umanjenih za strane obaveze. 83 SNA - koncepti Nominalni i realni agregatni pokazatelji Nominalni tekuće (tržišne) cijene Realni cijene iz baznog perioda Promjene nominalnog BDP - rezultat promjena količina proizvedenih dobara ili promjena cijena dobara, te promjena i količina i cijena. Promjene realnog BDP - samo promjena količina finalne proizvodnje. Deflator BDP-a mjera je promjene kod prosječnog nivoa cijena finalne proizvodnje u odnosu na baznu godinu. Promjena BDP deflatora iz jedne godine u drugu predstavlja mjerilo inflacije u jednoj nacionalnoj ekonomiji. 84 51
SNA - koncepti Robe i usluge SNA svaku proizvodnju tretira jednako bez obzira da li se radi o proizvodnji roba ili usluga. BDP - suma dodajne vrijenosti u svim sektorima jedne privrede (proizvodnja robe ili proizvodnja usluga) Vrednovanje proizvodnje - po tržišnim cijenama tzv. prirodni monopol - po regulisanim cijenama (telefonske usluge) usluge vladinog sektora - po troškovima faktorskih inputa (plate i zarade zaposlenima) vrijednost roba koje se koriste u proizvodnji usluga (makaze, šampon kod frizerskih usluga) 85 SNA - koncepti Faktorski troškovi i tržišne cijene I koncept Proizvod po faktorskoj cijeni = suma dodajne vrijednosti PDV Proizvod po tržišnoj cijeni = suma dodajne vrijednosti + PDV II koncept BDP (tržišne cijene) = BDP (faktorske cijene) - subvencije Indirektni porezi i subvencije - uzajamno se poništavaju 86 52
SNA - koncepti Transferi SNA transferi su sva plaćanja za koje se ništa ne razmjenjuje Jednosmjerno kretanje transakcija bez obavezne proturadnje Isključeni iz obračuna BDP ali uključeni u GNDI (raspoloživi dohodak) Doznake radnika u inostranstvu, humanitarna pomoć Neto transferi = Primanja transfera plaćanja transfera 87 Slučaj 1. Primanja transfera > plaćanja transfera GNDI > BDP Slučaj 2. Plaćanja transfera > Primanja transfera GNDI < BDP Skup računa i redoslijed računa Vrijednost SNA - računanje glavnih makroekonomskih agregata: brutot domaćegć prizvoda BDP ili raspoloživog dohotka GNDI Uz stanja pojedinih računa od posebne važnosti tokovi ekonomske aktivnosti SNA ekonomska aktivnost STANJE Tokovi STANJE 88 53
Skup računa i redoslijed računa Odnos početnog stanja, tokova i završnog stanja POČETNO STANJE Tokovi Transakcije i izravnavajuće stavke ZAVRŠNO STANJE 89 Skup računa i redoslijed računa SNA sistem računa sastoji se od: računa (bilansa) tokova računa (bilansa) stanja 90 54
Skup računa i redoslijed računa Računi tokova Promjene vezane za ekonomske aktivnosti koje se odvijaju u određenom periodu. Računi tokova sastoje se od: 1. tekućih računa i 2. računa akumulacija. 91 Skup računa i redoslijed računa 1. Tekući računi Registruje proizvodnju roba i usluga, stvaranje dohotka iz proizvodnje, raspodjelu dohodaka između institucionalnih jedinica i upotrebu dohotka u funkciji potrošnje i štednje. Tekuće račune čine: a) račun proizvodnje, b) računa raspodjele i upotrebe dohotka. 92 55
Skup računa i redoslijed računa a) Račun proizvodnje Registruje vrijednosti proizvodnje roba i usluga Izravnavajuća stavka je bruto dodajna vrijednost (vrijednost proizvodnje umanjena za vrijednost intermedijarnih dobara) 93 Skup računa i redoslijed računa b) Računi raspodjele i upotrebe dohotka Sastoje se od skupa računa koji pokazuju: kako proizvodnja stvara dohodak kako se dohoci raspodjeljuju institucionalnim jedinicama u skladu sa dodajnom vrijednosti stvorenoj u proizvodnji kako se dohoci preraspodjeljuju (npr. vladinom sektoru kroz doprinose, poreze i transfere) kako se dohoci troše (npr. kako se raspodjeljuju na potrošnju finalnih roba i usluga i štednju). Izravnavajuća stavka u kompletu računa dohotka je štednja Kako se svaka izravnavajuća stavka prenosi kao prva u slijedeći račun štednja je prvi račun u redoslijedu računa akumulacije 94 56
Skup računa i redoslijed računa 2. Račune akumulacije čine: tokovi kapitala (registruje promjene nefinansijske aktive) finansijski račun (bilježi promjene finansijske aktive) računi ostalih promjena (dva podračuna: račun drugih promjena i račun revalorizacije koji bilježi promjene vrijednosti nastalih iz promjene cijena) 95 96 57
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja KRUŽNI TOK MAKROEKONOMSKE AKTIVNOSTI 97 Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Tri alternativna pristupa mjerenja ukupne vrijednosti bruto domaćeg proizvoda u jednoj nacionalnoj ekonomiji: 1. pristup proizvodnje 2. pristup dohotka 3. pristup potrošnje. 98 58
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 1. Pristup proizvodnje BDP predstavlja zbir dodajne vrijednosti Razlika između vrijednosti bruto proizvodnje i vrijednosti intermedijarne potrošnje Baziran na konceptu rezidentnosti ti (uključuje č j samo proizvodnju rezidenata jedne zemlje) Bruto koncept koji uključuje i amortizaciju kapitala 99 Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 2. Pristup dohotka (pristup troškova) BDP predstavlja zbir svih prihoda koje naplaćuju rezidenti jedne zemlje BDP (tržišne cijene) = BDP (faktorske cijene) + (indirektni porezi subvencije) ili BDP (tržišne cijene) = W + OS + TSP W=zbir plata i drugih naknada zaposlenima OS = operativni suficiti proizvodnih jedinica (rente, kamate, amortizacija i dobit) TSP = indirektni porezi minus subvencije 100 59
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 3. Pristup potrošnje BDP - zbir finalne potrošnje roba i usluga C=lična potrošnja I = bruto investicije (poslovna potrošnja) G = dž državna potrošnja (potrošnja vladinog sektora) X = izvoz roba i nefinansijskih usluga M = uzvoz roba i nefinansijskih usluga 101 Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 102 60
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja BDP mjeri samo dohodak ostvaren iz domaće potrošnje SNA definiše dva dodatna pokazatelja dohotka: a) Bruto nacionalni dohodak (GNI Gros National Income) b) Bruto nacionalni raspoloživi dohodak (GNDI Gross national disposable income) BDP uspostavljen na domaćoj osnovi, a GNI i GNDI na nacionalnoj osnovi Koncept rezidentnosti ključan za obračun GNI i GNDI 103 Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja a) Bruto nacionalni dohodak GNI Razlika dohotka od nerezidenata i dohotka plaćenog nerezidentima predstavlja dt neto fakturisan dohodak d iz inostranstva 104 Y f = dohodak koji se prima od nerezidenata dohodak koji se plaća nerezidentima GNI = BDP + Y f GNI zasnovan na konceptu dohotka za razliku od BDP koji se zasniva i na konceptu proizvodnje i na konceptu potrošnje GNI primarni dohodak 61
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja b) Bruto nacionalni raspoloživi dohodak GNDI Dohodak koji je rezidentima jedne zemlje na raspolaganjuzapotrošnju i stednju. Zbir bruto nacionalnog dohotka i neto transfera iz inostranstva (primanja po odnovu doznaka iz inostranstva, donacija, humanitarne pomoći, pomoći drugih vlada i međunarodnih organizacija umanjena za plaćanja po tom osnovu) GNDI = GNI + TR f TR f neto transfer iz inostranstva 105 Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Ključni agregatni pokazatelji 106 62
Štednja Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Od posebne važnosti usko vezana za BDP, GNI i GNDI Bruto nacionalna štednja (S) razlika bruto nacionalnog raspoloživog dohotka (GNDI) i finalne potrošnje (C) S = GNDI C Koristi se i pokazatelj bruto domaća štednja S X = S - (TR r + Y r ) Sx bruto domaća štednja S bruto nacionalna štednja TRr neto transfer iz inostranstva Yr neto fakturisani dohodak iz inostranstva 107 Usklađivanje različitih statističkih sistema Bivše socijalističke zemlje koristile sistem bilansa nacionalne privrede ili sistem materijalnog proizvoda MPS Krajnje mjerilo proizvodnje korišteni: Neto materijalni proizvod (NMP Net Material Product) Akumulacija Razlika NMP i BDP ikljč isključena iz NMP amortizacija ij i dodajna vrijednost neproizvodnih usluga (računate samo usluge transporta, skladištenja, marketinga i društvene ishrane) 108 63
Usklađivanje različitih statističkih sistema Ovaj uži koncept zahtjevao prilagođavanja sistema SNA 1993 To znači da se na vrijednost NMP dodaju vrijednosti amortizacije i dodajne vrijednosti neproizvodnih usluga (obrazovanje, nauka, zdravstvo, bankarske usluge, trgovina) Ovo uvećalo vrijednosti NMP i do 30% 109 Usklađivanje različitih statističkih sistema problem tranzicijskih zemalja Glavni problemi vezani su za: 1. Nepotpuno izvještavanje o privatnoj proizvodnji (brzina promjena vlasničke strukture ili privatizacije, nije adekvatno praćena u statističkim sistemima, što rezultira precjenjenosti ili potcijenjenosti određenih pokazatelja) 2. Neadekvatnost postojećih statističkih sistema (praćenje malog broja državnih trgovinskih preduzećaodstrane statistike nije moglo odgovoriti naglom rastu privatne trgovine) 110 64
Usklađivanje različitih statističkih sistema problem tranzicijskih zemalja 3. Pristrasnost iznosa indeksa (kako indeksi zahtjevaju poređenje vrijednosti, osnovni problem predstavljaju cijene u periodu prije reformi koje većinom nisu bile odraz vrijednosti) 4. Promjene kod tipa i kvaliteta proizvodnje (nije jasno kako treba vrednovati veliki broj novih tipova roba i usluga ili kako procijeniti radikalne promjene u kvalitetu roba i usluga). 111 Usklađivanje različitih statističkih sistema - rezerve Nekoliko opštih obilježja mjerenja BDP po metodologiji SNA 1993, upućuje na potrebu rezervi i daljih usavršavanja: a) Neke vrste proizvodnje netačno se vrednuju iz razloga što se njima ne trguje na tržištu (poljoprivredna proizvodnja za sopstvene potrebe) b) Unapređenja kvaliteta roba ne odražava se adekvatno na nacionalne račune (pad cijena kompjutera bez obzira na unapređenje kvaliteta) 112 65
Usklađivanje različitih statističkih sistema - rezerve c) Neke ekonomske aktivnosti registruju se kao dodatak na BDP iako predstavljaju j trošak zbog negativnih pojava (kao npr. kriminala, korupcije, terorizma) d) Nacionalni računi ne uzimaju u obzir narušavanje životne okoline ili degradaciju prirodnih resursa e) Pogrešno mjerenje aktivnosti na crnom tržištu (neregistrovane ili skrivene transakcije) 113 Usklađivanje različitih statističkih sistema Zajedno sa revizijom SNA, revidirani su drugi statistički sistemi, kako bi se eliminisale konceptualne razlike. Međunarodni monetarni fond (IMF), objavljujući posebne priručnike (uputstva), uskladio je tri statistike koje su u njegovoj odgovornosti: Statistika platnog bilansa Novčana i bankarska statistika Vladina (državna) finansijska statistika. 114 66
Usklađivanje različitih statističkih sistema Sa početkom primjene SNA 1993, UN objavili su revidirana međunarodna uputstva. Najznačajnija revizija obavljena je u oblasti Međunarodneđ standardne d klasifikacije djelatnosti svih ekonomskih aktivnosti ISIC, koja se primjenjuje u SNA. Međunarodna organizacija rada ILO, objavila je revidirane standarde za statistiku rada. Tako je zaposlenost definisana u skladu sa definicijama (granicama) proizvodnje u SNA Organizacija za poljoprivredu i ishranu FAO, uskladila je svoj Priručnik za poljoprivredne račune sa tretmanom poljoprivrednih aktivnosti i proizvoda u SNA. 115 Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 UPOTREBA Privredna kretanja Makroekonomske analize Kreiranje ekonomske politike Poređenje različitih perioda Međunarodna poređenja 116 HISTORIJAT SNA INSTITUCIONALNE JEDINICE SEKTORI 1928. Liga naroda 1939. Liga naroda 1947. Liga naroda 1952. OSCE SNA 1953, UN SNA 1968, UN SNA 1993, UN REZIDENTI a) Domaćinstva a) Preduzeća b) Finansijski sektor c) Vladin sektor d) Neprofitne institucije NEREZIDENTI a) Sektor inostranstva 67
Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 OSNOVNI POJMOVI AGREGATI KONCEPTI Proizvodnja Potrošnja Aktiva Rezidentnost Bruto proizvod Q Dodajna vrijednost VA Potrošnja C Bruto domaći proizvod BDP Investicije I Amortizacija Neto izvoz (X-M) Apsorpscija (A) Tokovi stanja Bruto i neto Nominalni i realni Robe i usluge Faktorski troškovi i tržišne cijene Transferi 117 Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 RAČUNI RAČUNI TOKOVA 1. Tekući Računi proizvoda Računi raspodjele i upotrebe dohotka 2. Računi akumulacije Računi kapitala Finansijski računi Računi ostalih promjena aktive -računi drugih promjena -računi revalorizacije BILANS STANJA ALTERNATIVNI PRISTUPI MJERENJA Pristup proizvodnje (BDP) Pristup dohotka (BDP, GNI, GNDI) Pristup potrošnje (BDP, GNI, GNDI) 118 68
INSTRUMENTARIJ MAKROEKONOMSKE POLITIKE 119 O čemu će biti riječi... Šta je ekonomska politika Subjekti ekonomske politike Zadaci ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike Instrumenti ekonomske politike Modeli ekonomske politike Dileme ekonomske politike Potreba međunarodne koordinacije 120 69
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja posebnu oblast ekonomske nauke kao i niz praktičnih aktivnosti koju provode države i njene institucije u regulisanju ekonomskog života u skladu sa odabranim ciljevima Kao nauka, ekonomska politika izučava ulogu društva (države) u modeliranju ekonomije, ciljeve i metode realizacije ciljeva u regulisanju ekonomskog života u željenom pravcu 121 Šta je ekonomska politika Ekonomska politika u uskoj vezi sa ekonomskom teorijom, što proizlazi iz slijedećeg: a) Ekonomski interesi su motivi svake ekonomske aktivnosti, a odražavaju se kao ekonomske kategorije i ekonomske zakonitosti b) Ekonomska politika je u službi interesa društva iz čega je proizašla nužnost ekonomske uloge države, odnosno, zainteresovanosti i potreba vlasti da stvori uslove za optimalan razvoj jedne zemlje Ovaj aktivan odnos države prema ekonomiji ispoljava se kroz vođenje ekonomske politike 122 70
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja dvostruki proces: a) Usaglašavanja vezanih za opšti interes društva b) Usmjeravanje ekonomske aktivnosti na način da se ekonomskim subjektima omoguće prihvatljivi osnovni ekonomski uslovi (stabilan rast, visoka zaposlenost, stabilne cijene, snabdjeveno tržište, stimulativni porezi...) 123 Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja ukupnost mjera i aktivnosti države sa ciljem osiguranja realizacije opšteg (javnog) interesa društva i usmjeravanja ekonomije u tom pravcu Opšti (javni) interesi Ekonomska Makroekonomski politika ciljevi (makroekonomski instrumentarij) 124 71
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika zavisi od: Modela organizacije ekonomije Privredne strukture Nivoa ekonomske razvijenosti Nosioca ekonomske politike Ciljeva koji se žele postići 125 Šta je ekonomska politika Razlikuju se tri sistema ekonomske uloge države U razvijenim tržišnim ekonomijama U zemljama u tranziciji U nerazvijenim zemljama Zajedničko svim sistemima je: Uspostaviti adekvatan ekonomski ambijent Osigurati normalno funkcionisanje ekonomije Osigurati zaštitu i realizaciju opšteg interesa Ostvariti dinamiku i pravac razvoja zemlje Mobilisati ekonomiju u izvršavanju zadataka Obezbjediti pretpostavke za neophodne promjene 126 72
Šta je ekonomska politika Ovim se mjeri uspješnost ekonomske politike Ona može djelovati stimulativno na razvoj zemlje Pogrešna ili promašena ekonomska politika može pogoršati ekonomske performanse zemlje 127 Šta je ekonomska politika Ista politika u jednom vremenu može stimulisati ekonomiju, a u drugom djelovati negativno na razvoj zemlje Odatle i ključno obilježje dinamika ekonomske politike koja proizlazi iz zahtjeva prilagođavanja promjenama u ekonomiji (ili u zemlji ili u međunarodnom okruženju) 128 73
Subjekti ekonomske politike Važno razlikovati a) Kreatore ekonomske politike (stvaraju ekonomsku politiku) i b) Realizatore ekonomske politike a) Kreatori politike zakonodavni organi (parlament), izvršna vlast (vlada i posebne upravne organizacije) b)objekti djelovanja ekonomske politike pojedinci ili izvršioci (banke, preduzeća...) 129 Zadaci ekonomske politike Temeljno pitanje ekonomske politike kako ostvariti stabilnost i ravnotežu u ekonomiji Po tome se razlikuju koncepcije, modeli i vrste ekonomske politike Ali, svima njima osnovni zadatak je dopuna i korekcija tržišnih mehanizama u ekonomiji (upravljanje ekonomijom ili upravljanje tržištem) 130 74
Poslovna aktivnost Zadaci ekonomske politike Upravljačka aktivnost Tžišt Tržište 131 Vrijeme Zadaci ekonomske politike Odatle i ključna uloga ekonomske politike a) Stvoriti stimulativan ekonomski ambijent (regulatorna uloga) b) Mjerama ekonomske politike usmjeriti ekonomsku aktivnost Uticaj mjera ekonomske politike na ekonomsku aktivnost određuje i smisao politike onasepotvrđuje ostvarivanjem ekonomskih ciljeva 132 75
Ciljevi ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike kompleksni (ekonomski, socijalni, politički...) Važan vremenski faktor (kratkoročni i dugoročni ciljevi) Često se javlja konfliktnost kratkoročnih ciljeva Npr. ubrzani rast može izazvati inflaciju i povećati deficit platnog bilansa Ili, stimulisanje potrošnje iznad nivoa proizvodnje može izazvati neravnotežu i povećati nezaposlenost 133 Ciljevi ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike mogu se razlikovati po: a) Važnosti koja imsepridaje b) Vremenskom redoslijedu kojim se ostvaruju Ciljevi se mijenjaju od zemlje do zemlje i tokom vremena Važno razumijevanje da su ciljevi ekonomske politike principi i i kojima se nosilac ekonomske k politike rukovodi i zadaci koje žele ostvariti svojim aktivnostima u određenom vremenu 134 76
Instrumenti ekonomske politike Instrumenti ekonomske politike su kvalitativno ili kvantitativno određena administrativna i ekonomska sredstva koja propisuje ekonomska politika radi utvrđivanja opštih uslova poslovanja i obaveza ekonomskih subjekata Npr. instrumentima se osigurava održavanje ekonomskog rasta, priliv sredstava u budžetu, usklađivanje ekonomskih tokova... Široka lepeza instrumenata regulisanje novčane mase, kreditnih tokova, kamatnih stopa, oporezivanje, fiskalna preraspodjela, devalvacija, zamrzavanje cijena, regulisanje izvoza, deviznog kursa... 135 Instrumenti ekonomske politike Instrumenti različiti i brojni Iskustva ekonomske politike pokazuju da je ekonomska politika najefikasnija kada se malo mijenja i ne primjećuje Uobičajeno masovnost instrumenata znak nemoći ekonomske politike Teškoće u primjeni instrumenata i u kombinaciji instrumenata što je posljedica institucionalnog okvira Temelj ekonomske politike konzistentnost korištenja različitih instrumenata u postizanju željenih ciljeva uzimajući u obzir da svaki instrument utiče na sve ciljeve 136 77
Instrumenti ekonomske politike Instrument je varijabla koja djeluje na druge O instrumentu t ekonomske k politike govorimo ako a) Nosioci ekonomske politike ga mogu kontrolisati (sposobnost kontrole) b) Varijabla ima uticaj na druge varijable (efikasnost) c) Treba razlikovati instrumente od instrumenata u okviru njihovog efekta na ciljeve dva instrumenta sa istim efektom i nisu dva instrumenta (odvojivost i nezavisnost) 137 Instrumenti ekonomske politike Vrste i klasifikacije instrumenata ekonomske politike različite Po formi razlikujemo Otvorene instrumente (subvencije, damping...) Prikrivene instrumente (poreske olakšice za izvoz, oslobađanje uvoza sirovina od plaćanja carina...) Prema efektima razlikujemo Stimulativni instrumenti Destimulativni instrumenti 138 78
Instrumenti ekonomske politike Najšira klasifikacija instrumenata (Tinbergen, 1956.) Kvantitativni (promjena postojećih instrumenata) Kvalitativni (uvođenje novog ili eliminisanje postojećeg) Reformski (uvođenje novih instrumenata koji mijenjaju jaju ekonomski o sistem) ste 139 Instrumenti ekonomske politike Direktni i indirektni instrumenti ekonomske politike Direktni ciljaju na postizanje određenog cilja (npr. Kvote za smanjenje deficita platnog bilansa) Indirektni utiču na instrumente koji vode do donošenja odluka (da bi smanjili deficit uvode se carine na uvoz koje povećavaju cijene i smanjuju potrošnju) U indirektne instrumente ubrajamo najveći dio mjera fiskalne, monetarne, politike dohotka i spoljnoekonomskih politika 140 79
Instrumenti ekonomske politike Diskrecioni i automatski instrumenti ekonomske politike Diskrecioni prilagođavanje instrumenata u zavisnosti od situacije (promjena poreskih stopa) Automatski pomažu ublažavanju konjukturnih ciklusa, ugrađeni u ekonomski sistem i automatski se prilagođavaju promjenama (sistem progresivnog oporezivanja) Prednost automatskih instrumenata Ubrzavaju intervenciju vlade Eliminišu administrativno kašnjenje 141 Modeli ekonomske politike Model ekonomske politike obuhvata: Ciljeve ekonomske politike Analitički model Instrumente ekonomske politike Kao što tržište ima nedostataka, imaju i modeli ekonomske politike Modeli proizlaze iz različitog teorijskog pristupa ekonomskoj politici: Normativna teorija ekonomske politike (teorija javnog interesa) 142 Pozitivna teorija ekonomske politike (odbacuje da ekonomska politika vodi boljitku svačijih interesa i fokusira se na nedostatke ekonomske politike) 80
Modeli ekonomske politike Dvije doktrine oblikuju modele ekonomske politike: 1. Liberalizam opšte blagostanje senajbolje j postiže tako da se inicijativa pojedinca oslobodi od svakog uticaja države 2. Intervencionizam nužnost državnog uplitanja u ekonomiju, nužnost ograničavanja inicijative pojedinca, nužnost upravljanja tržištem, nužnost podsticanja i usmjeravanja investicija 143 Modeli ekonomske politike Intervencionizam dvije forme Anticiklična politika skup mjera ekonomske politike radi ublažavanja konjukturnih ciklusa usmjerenih na postizanje ujednačenih i visokih stopa ekonomskog rasta, pune zaposlenosti, stabilnih cijena i uravnoteženog platnog bilansa Protekcionizam pravac ekonomske politike koji se zalaže za ograničavanje vanjske trgovine radi zaštite domaće proizvodnje i koji se pravda različitim argumentima ekonomskim i neekonomskim. 144 81
Dileme ekonomske politike Je li dobra ekonomska politika od koje nemaju interesa svi subjekti? Ekonomska politika ne koristi svima jednako, a dilema je ukoliko rezultat ekonomske politike odgovara sve manjem broju subjekata (održivost) Efekti ekonomske politike na kratak, srednji i dugi rok problem interesa ako su efekti kratkoročni. Npr. razvojna inflacija stimuliše ekonomski rast na kratak rok ali, dugoročno, inflacija jede pozitivne efekte Da li ekonomska politika može sve? Mjere ekonomske politike ne daju rezultate na svakom planu (nemoć ekonomske politike) 145 Potrebe međunarodne koordinacije Potreba koordinacije ekonomske politike proizlazi iz: Zavisnosti ekonomija, globalizacije, integracije (međunarodno kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala) Nekoordiniranih aktivnosti različitih zemlja koje proizvode različita rješenja Ukoliko događaji i aktivnosti vlada u jednoj zemlji imaju efekat na drugu zemlju, govorimo o transmisiji efekata ili spilover efektu (efekat prelijevanja) Efekti prelijevanja mogu biti i pozitivni i negativni Zbog toga neophodna međunarodna koordinacija ekonomskih politika u pravcu da svaka zemlja prilagođava svoje instrumente tako da postigne ciljeve ostatka svijeta isto kao i svoje (Cooper) 146 82
Instrumentarij makroekonomske politike FISKALNA POLITIKA: Porezi Državna potrošnja MONETARNA POLITIKA: Operacije na otvorenom tržištu Diskontna stopa Stopa obavezne rezerve Kamatna stopa 147 Instrumentarij makroekonomske politike POLITIKA DOHOTKA: Promjena plata Dobrovoljno ograničavanje rastaplata Fiksiranje plata Plafoniranje plata Garantovani nivo plata... SPOLJNO-EKONOMSKE POLITIKE I INSTRUMENTI: spoljno-trgovinska politika kvote, kvantitativna ograničenja, izvozno-uvozne dozvole, kontingenti Carinska politika carine Devizna politika devizni kurs, devizna ograničenja, devizna kontrola Platno-bilansna politika kombinacija trgovinskih i deviznih promjena 148 83
AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA (pojam, krivulje, makroekonomska ravnoteža) 149 FISKALNA P. INSTRUMENTI MONETARNA P. POLITIKA DOHOTKA ODNOSI SA INOSTRANSTVOM VRIJEME MAKRO EKONOMIJA PROIZVO- DNJA ZAPOSLE- NOST CIJENE 150 INOSTRANI PROIZVOD REVOLUCIJE, RATOVI VANJSKE VARIJABLE NETO IZVOZ 84
AS AD sistem Važan za razumijevanje pojma makroekonomske ravnoteže ili neravnoteže Agregatne veličine Kratak rok Međuodnos količina/nivo cijena (apstrahuje ostale determinante proizvodnje) 151 Nivo cijena i troškova Potencijani proizvod AS Kapital, rad, tehnologija Novac Interakcija AS I AD MAKRO- EKONOMIJA Potrošnja Porezi AD PROIZVODNJA ZAPOSLENOST CIJENE NETO IZVOZ 152 85
Agregatna ponuda - AS Nivo cijena AS P3 C P1 A P2 B Q2 Q1 Q3 Proizvodnja (dohodak) 153 Agregatna tražnja - AD Nivo cijena P2 B P1 A C P3 AD Q2 Q1 Q3 Proizvodnja (dohodak) 154 86
AS AD sistem Ravnoteža AS AD makroekonomska ravnoteža (kratkoročna) Kratak rok (važno) Ako se promijeni bilo koja varijabla koja utiče na AS ili AD mijenja se ravnoteža 155 AS AD sistem Potencijalni proizvod kratak rok Nivo cijena... Qr... Qp Proizvodnja (dohodak) 156 87
Agregatna ponuda i potražnja Nivo cijena AD AS Pr E POTENCIJALNI PROIZVOD 157 Qr Qp Proizvodnja (dohodak) Povećanje agregatne potražnje Nivo cijena AD AD AS Pr Pr E E 158 Qr Qr Qp Proizvodnja (dohodak) 88
Nivo cijena Povećanje agregatne ponude šok ponude AD AS AS Pr Pr E E 159 Qr Qr Qp Proizvodnja (dohodak) 89
MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE I STRUKTURNE REFORME 160 O čemu će biti riječi... Makroekonomska stabilnost i zašto je važna Makroekonomsko prilagođavanje Stabilizacione politike (smanjenje i ograničenje potrošnje) Strukturne reforme Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Prilagođavanje, siromaštvo i rast 161 90
MAKROEKONOMSKA STABILNOST 162 Makroekonomska stabilnost Vanjska i unutrašnja dimenzija Održiv platni bilans (vanjska dimenzija) Niska inflacija (unutrašnja dimenzija) S. Fišer 1993. godina Makroekonomska stabilnost niska i predvidiva inflacija, realna kamatna stopa, fiskalna politika stabilna i održiva, realan devizni kurs kompetitivan i predvidiv i platni bilans održiv 163 91
Stabilnost važna za rast A.Održiv platni bilans i rast Vanjska kriza uzrok povećanje uvoza, odliv kapitala, te trgovinske i platne restrikcije ZEMLJA RAST Mexiko 1995. -6,2 Koreja 1998. -6,7 Turska 2001. -7,4 Argentina 2002. -10,9 164 Stabilnost važna za rast B.Rast i cjenovna stabilnost Rast podrazumijeva stabilnost cijena (niska inflacija) Visoka inflacija znači: a)manje efikasna alokacija resursa b)manji ekonomski rast (neravnoteža investicija i štednje I S) 165 92
Stabilnost važna za rast Slučajevi: A.Visoka inflacija (> 30% 40%) Onemogućava rast B.Umjerena inflacija (10% 30%) Negativni efekti na rast C.Niska inflacija (2% 10%) Može biti korisna ukoliko je praćena malim rastom plata 166 Ključno za makroekonomsku stabilnost 1. Makroekonomske politike u cilju unutrašnje i vanjske ravnoteže Monetarna politika (smanjenje inflacije) Fiskalna politika (održiv odnos javni dug/bdp, javne investicije i štednja) Devizni kurs režim kompetitivnost 2. Strukturne politike Trgovina, konkurentnost, finansijski sektor, državna preduzeća, upravljanje, štednja 167 93
MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE 168 Prilagođavanje u AS AD Makroekonomsko prilagođavanje Stabilizacija usmjerena na AD Strukturne reforme - AS 169 94
Makroekonomsko prilagođavanje Stabilizacija je sporija i košta Strukturne reforme u okviru makroekonomske stabilnosti obezbjeđuju rast Y P 0 P P 1 170 Y Makroekonomsko prilagođavanje Ključne stabilizacione mjere Reduciranje državne potrošnje (G) Devizne politike Druge 171 95
Fiskalna Makroekonomsko prilagođavanje - politike Reduciranjed i j deficita it Monetarna Monetarno targetiranje Inflatorno targetiranje Kapitalni tokovi mogu smanjiti efektivnost monetarnih politika 172 Makroekonomsko prilagođavanje - redukcija potrošnje IS - LM AS AD KS LM P AS IS AD Y Y 173 96
Efekti politika Monetarna smanjenje inflacije Može apostrofirati problem dotoka kapitala M KS priliv kapitala M novčana masa KS kamatna stopa Fiskalna G KS odliv kapitala G državna potrošnja KS kamatna stopa 174 Politika prilagođavanja deviznog kursa Promocija kompetitivnosti kroz održivu platnobilansnu politiku Ravnoteža domaće ASiAD Tipovi deviznih kurseva Teški fiksni Fleksibilni (bez intervencije Centralne banke) Upravljani 175 97
Moguće kombinacije Rast tražnje i deficit tekućeg računa (tranzicijske zemlje) Recesija i deficit tekućeg računa (Velika Britanija 80-tih ipočetkom 90-tih) Rast tražnje i suficit tekućeg računa (OPEC i Kina ranih 90-tih) Recesija i suficit tekućeg računa (Japan 1992.) 176 Ključne strukturne reforme Liberalizacija cijena Politike promocije kompetitivnosti (konkurentnosti) Reforma preduzeća (privatizacija i restruktuiranje) Racionalizacija mreže socijalne zaštite Reforma finansijskog sektora (razvoj tržišta kapitala, reforme zakonskog okvira) Reforme vanjskog sektora (trgovinska liberalizacija, liberalizacija kapitalnih računa) Budžetske reforme (strukture, institucije) Više transparentnosti i bolje upravljanje reforma vladinih institucija 177 98
Međuzavisnost stabilizacionih i strukturnih reformi Makroekonomska stabilnost ima za cilj uspostavljanje ambijenta za nisku inflaciju i održiv platni bilans koji podržava rast i strukturne reforme Strukturne reforme uvode tržišne mehanizme u funkcionisanje makroekonomskih politika, povećavaju potencijalni proizvod i omogućavaju viširastoutputa. 178 Makroekonomska koordinacija i raspoređivanje Uspješan program je često obuhvatan postepenost t ili brzina ( Big Bang) IMF ima svoje rezultate ekspertiza - finansijski sektor Neke reforme međuzavisne reforme cijena, deviznog kursa, konvertibilnost t reforme državnih preduzeća i prilagođavanja cijena 179 99
Makroekonomska koordinacija i raspoređivanje Uslovljenost i vezanost liberalizacija ij cijena može biti praćenać stabilizacijom u cilju ograničavanja pritiska na cijene reforme finansijskog sektora prethode liberalizaciji kapitalnog računa stabilizacija i stroga bankarska supervizija su preduslovi za liberalizaciju ij kamatne stope 180 MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE I FINANSIJSKI SEKTOR 181 100
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Makroekonomsko prilagođavanje odražava se na finansijski sektor Stezanje politike (restrikcija) utiče na tražnju za kreditima preko promjene kamatne stope Deprecijacija deviznog kursa utiče na bilans firmi i finansijskih institucija da servisiraju vanjski dug 182 TEZE: Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Slabosti finansijskog sektora mogu ograničiti opcije politike prilagođavanja Finansijski sektor odražava se na fiskalno prilagođavanje Problemi finansijskog sektora često izazivaju makroekonomske krize Reforma finansijskog sektora je važan strukturalni element programa prilagođavanja 183 101
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 1 - Slabosti finansijskog sektora mogu ograničiti opcije politike prilagođavanja Prilična vanjska zaduženost među bankama i firmama može obeshrabriti deprecijaciju deviznog kursa - može pogoršati debalans Slabosti finansijskog sektora smanjuju j efektivnost instrumenata politike slabeći mogućnosti promjene deviznog kursa remeteći transmisione veze između monetarne politike i operacionalnih ciljeva 184 Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 2 - Finansijski sektor odražava se na fiskalno prilagođavanje Rekapitalizacija (restrukturiranje) banaka ima budžetske implikacije Ali - izbor je samo između uraditi SADA ili KASNIJE Vladini budžeti moraju računatisatroškovimaovevrste u procjeni prihoda i rashoda 185 102
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 3 - Problemi finansijskog sektora često izazivaju makroekonomske krize Turska (1994.) nemogućnost lokalnih banaka vanjskog zaduživanja Meksiko (1994.-1995.) - nemogućnost vanjskog zaduživanja za lokalne banke i značajan rast stare zaduženosti. Tajland (1997.) - kratkoročno vanjsko zaduživanje da bi se finansirale domaće investicije bilo jeudvostručeno Turska (2000.) - propast nekoliko važnih banaka Čak ukoliko su krize i poželjne, reforme koštaju 186 Češka plaća reforme oko 30% godišnjeg BDP Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 4 - Reforma finansijskog sektora je važan strukturalni element programa prilagođavanja Restruktuiranje finansijskih institucija Jačanje bankarske regulacije i supervizije Uvođenje osiguranja depozita Primjer: Programi podrške u Indoneziji, Koreji, Turskoj, na Tajlandu 187 103
PRILAGOĐAVANJE, SIROMAŠTVO I RAST 188 Prilagođavanje, siromaštvo i rast Dvije mogućnosti: Stabilizacioni programi (posebno dezinflacija) smanjuju siromaštvo Inflacija pogoršava siromaštvo u najmanje razvijenim zemljama jer one operiraju na bazi keš - transakcija 189 9 Earstly i Fisher (2000.): Sa visokom inflacijom, dohodak opada, a stopa nacionalnog siromaštva raste Dallar and Kraay (2001.): Smanjenje inflacije je prosiromaštvo 104
TEZE Prilagođavanje, siromaštvo i rast Stabilizacioni programi mogu povećati siromaštvo u kratkom roku kroz redukciju rasta Efekti stabilizacijskog programa na rast su različiti Kratkoročne posljedice na siromaštvo mogu rezultirati bržim rastom u srednjem roku 190 Prilagođavanje, siromaštvo i rast Teza 1 - Stabilizacioni programi mogu povećati siromaštvo u kratkom roku kroz redukciju rasta Dallar and Kraay (2001.) - rast smanjuje j siromaštvo (prosječan rast prihoda od 20% vodi rastu nacionalnog p/c dohotka) 191 1 Teza 2 - Efekti stabilizacijskog programa na rast su različiti: Khan (1990.), Barro i Lee (2005.) - rast opada Dicks - Mireaux i dr. (2000.) - rast se povećava u manje razvijenim zemljama Teza 3 - Kratkoročne posljedice na siromaštvo mogu rezultirati bržim rastom u srednjem roku Nema automatizma niti garancije Zavisi od opcija politike Domaće institucije (politika i građansko društvo) 105
Stabilizacija i siromaštvo Programi prilagođavanja često znače fiskalnu konsolidaciju, ali ne treba smanjivati potrošnju za siromašne (npr. obrazovanje, zdravstvo, mreža socijalnog osiguranja,...) Moguće smanjenje za vojsku i manje produktivne kapitalne izdatke 192 Zaključak Održivi rast podrazumijeva stabilnost - nisku inflaciju i održivi platni bilans Prilagođavanje neophodno usmjeriti na stalne makroekonomske neravnoteže Domaća politika treba biti usmjerena i na vanjske i na unutrašnje neravnoteže Fiskalna, monetarna, politika deviznog kursa i strukturne politike mogu ubrzati prilagođavanje Strukturne reforme su neophodne za ubrzavanje makroekonomskog prilagođavanja Važne implikacije finansijskog sektora i siromaštva na prilagođavanje 193 106
DRUGI DIO MAKROEKONOMSKA ANALIZA 1. Makroekonomija u kratkom roku a. Potrošnja dohodak štednja b. Investicije c. Multiplikator 2. Makroekonomija u srednjem roku a. Novac i bankarstvo b. Tržište rada i nezaposlenost c. Budžet javna potrošnja, oporezivanje i dug 3. Makroekonomija u dugom roku a. Modeli ekonomskog rasta b. Ekonomske fluktuacije konjukturni ciklusi c. Makroekonomska ravnoteža dinamički pristup 107
108
MAKROEKONOMSKA ANALIZA I dio MAKROEKONOMIJA U KRATKOM ROKU 195 O čemu će biti riječi... 1. Potrošnja dohodak štednja 2. Investicije 3. Multiplikator 196 109
1. POTROŠNJA DOHODAK ŠTEDNJA Funkcija ravnoteže Funkcija potrošnje Funkcija štednje Granična sklonost potrošnji i štednji Obrazac potrošnje Nacionalno ponašanje potrošnje 197 C Funkcija ravnoteže 500 400 300 B 200 A 100 198 45 0 100 200 300 400 500 600 700 Y 110
Funkcija ravnoteže Y = C + S Dohodak ključna determinanta potrošnje i štednje Raspoloživi dohodak Potrošnja Štednja 24.000 24.110-110 25.000 25.000 0 26.000 25.850 + 150 27.000 26.600600 + 400 28.000 27.240 + 760 29.000 27.830 + 1.170 30.000 28.360 + 1.640 199 Funkcija potrošnje Pokazuje najvažniji odnos u makroekonomiji Y i C Moguća stanja: C > Y; C = Y; C < Y. Nagib funkcije pokazuje: C raste sa porastom Y C raste sporije od rasta Y C apsolutno raste a relativno opada u strukturi Y S raste istom ili bržom dinamikom od rasta Y S raste apsolutno i relativno u strukturi Y 200 111
600 500 C Funkcija potrošnje Štednja 400 300 A B C 200 100 45 0 201 100 200 300 400 500 600 700 Y Funkcija štednje Pokazuje odnos Y i S Y = C + S S = Y C Moguća stanja: a. Negativna štednja (C > Y) b. Nulta štednja S = 0 (C = Y) c. Pozitivna štednja (C < Y) 202 112
500 S Funkcija štednje 400 300 200 100 B C - 100 100 300 400 500 600 700 Y A 203 S, C Funkcija potrošnje i štednje 500 400 C = Y C < Y C 300 200 C > Y S 100 S < 0 S = 0 S > 0-100 100 300 400 500 600 700 Y 204 113
Granične sklonosti potrošnji i štednji Granična sklonost potrošnji (MPC) Granična sklonost štednji (MPS) Y = C + S 1 = MPC + MPS 205 Granične sklonosti potrošnji i štednji Graničan, marginalan dodatan Sklonost psihološki pojam MPC omjer povećanja potrošnje u odnosu na svako povećanje dohotka MPS omjer povećanja štednje u odnosu na svako povećanje dohotka Npr. MPC = 0,89 znači da od svakog dodatnog dolara dohotka 0,89 centi odlazi na potrošnju MPS = 0,11 206 114
Granične sklonosti potrošnji i štednji Raspoloživi dohodak d Potrošnja MPC Štednja MPS 24.000 24.110 890/1000=0,89-110 110/1000= 0,11 25.000 25.000 0,85 0 0,15 26.000 25.850 0,75 + 150 0,25 27.000 26.600 0,64 + 400 0,36 28.000 27.240 0,59 + 760 0,41 29.000 27.830 0,53 + 1.170 0,47 30.000 28.360 + 1.640 207 Obrazac potrošnje 40.000 30.000 20.000 HRANA I PIĆE 208 20.000 30.000 40.000 NIVO DOHOTKA POSLIJE POREZA 115
Obrazac potrošnje Makroekonomski instrument koji pokazuje promjene u strukturi potrošnje sa promjenama dohotka Engelovi zakoni Sa porastom dohotka pojedine vrste potrošnje rastu sporije od rasta dohotka (udio potrošnje na pojedine stavke opada u ukupnoj strukturi potrošnje npr. hrana, odjeća) Neke vrste potrošnje rastu isto kao i dohodak Pojedine stavke potrošnje rastu brže od rasta dohotka (luskuzna dobra) 209 Nacionalno ponašanje potrošnje Ukupna potrošnja u jednoj nacionalnoj ekonomiji ključni faktor koji određuje AD Sve što nije potrošeno u jednoj ekonomiji predstavlja potencijal za investicije Y=C+S; Y=C+I Determinante potrošnje: Tekući raspoloživi dohodak Permanentni dohodak Bogatstvo ili imetak 210 116
Kada investirati? 2. INVESTICIJE Investiciono trošenje i kamatna stopa Nominalna i realna kamata Funkcija potražnje za investicijama 211 Investicije Drugi sastavni dio trošenja u makroekonomiji Y = C + I + G + X Investicije dodatak fondu stvarnih kapitalnih dobara Investicija samo ukoliko se stvara novi kapital U jednoj nacionalnoj privredi igraju dvostruku ulogu: 212 Veliko investiciono trošenje utiče na AD a AD na proizvodnju i zaposlenost Investicije povećavaju potencijalni proizvod i podstiču ekonomski rast 117
Kada investirati? Onda kada se očekuje da će prihod od investicija nadmašiti troškove investicija Determinante investicija: 1. Prihodi (BDP) 2. Troškovi (trošak kapitala kamate, porezi) 3. Očekivanja (optimizam pesimizam) 213 Investiciono trošenje determinirano visokim kamatnim stopama Projekat Ukupne investicije u projekat Godišnji prihod na 1.000 Troškovi na 1.000 uloženih $ projekta uz godišnju kamatnu stopu od: Godišnji neto profit na 1.000 loženih $ uz godišnju kamatu od: (miliona) uloženih $ 10% 5% 10% 5% A 1 1.500 100 50 1.400 1.450 B 4 220 100 50 120 170 C 10 160 100 50 60 110 D 10 130 100 50 30 80 E 5 110 100 50 10 60 F 15 90 100 50-10 40 G 10 60 100 50-40 10 H 20 40 100 50-60 -10 1.620 1920 214 118
Nominalna i realna kamata Realna kamata ona koju dužnici plaćaju izrazu stvarnih dobara i usluga Realna kamata = nominalna kamata - inflacija Moguća stanja: 1. Nominalne kamate rastu Realne kamate rastu Opada investiranje 215 2. Nominalne kamate rastu Realne kamate opadaju Raste investiranje Funkcija potražnje za investicijama PRINOS OD INVESTICIJA, KA AMATA 10 5 A B 216 100 200 300 400 500 600 700 INVESTICIJSKO TROŠENJE MILIONA 119
KAMATA 15 Funkcija potražnje za investicijama PRINOS OD INVESTICIJA, 10 5 VEĆI BDP, VEĆI OUTPUT Di Di 217 100 200 300 400 500 600 700 INVESTICIJSKO TROŠENJE MILIONA Funkcija potražnje za investicijama PRINOS OD INVESTICIJA, KAMATA 15 10 5 VEĆI POREZI Di Di 218 100 200 300 400 500 600 700 INVESTICIJSKO TROŠENJE MILIONA 120
KAMATA PRINOS OD INVESTICIJA, 15 10 5 Funkcija potražnje za investicijama OPTIMIZAM Di Di 219 100 200 300 400 500 600 700 INVESTICIJSKO TROŠENJE MILIONA Funkcija potražnje za investicijama PRINOS OD INVESTICIJA, KAMATA 15 10 5 PESIMIZAM Di Di 220 100 200 300 400 500 600 700 INVESTICIJSKO TROŠENJE MILIONA 121
3. MODEL MULTIPLIKATORA Objašnjenje modela Multiplikator štednje i investicija Multiplikator lične potrošnje Investicioni multiplikator Multiplikator državne potrošnje Poreski multiplikator Multiplikator otvorene privrede Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora 221 Model multiplikatora Objašnjava promjene proizvodnje u kratkom roku USLOV privreda sa neiskorištenim resursima Teorija multiplikatora Kejns Objašnjava kako promjene u potrošnji izazivaju multiplikativne efekte na proizvodnju u privredi sa neiskorištenim resursima (ispod potencijalnog proizvoda) 222 122
Model multiplikatora - vrste Multiplikator štednje i investicija Multiplikator lične potrošnje Investicioni multiplikator Multiplikator državne potrošnje Poreski multiplikator Multiplikator otvorene privrede 223 500 S,I Multiplikator sa uključenom štednjom i investicijama 400 300 S 200 100 E E I I 0-100 100 200 300 400 500 600 700 BDP 224 123
C, I Multiplikator sa uključenom potrošnjom i investicijama Qp C + I 300 E C 200 100 E 45 0 225 0 Q1e Q2e Qp BDP C, I, G Multiplikator sa uključenom državnom potrošnjom Qp E C + I + G 300 200 100 G E E G I C C + I C 226 0 45 0 Qe Qp BDP 124
C Poreski multiplikator Qp C W C 200 U 300 V 227 0 45 0 BDP Qe Qe Qp C+I+G+X Vanjska trgovina u modelu multiplikatora Qp C + I + G NETO IZVOZ E X- C+I+G+X X+ 228 0 45 0 Qe Qp BDP 125
Multiplikator u sistemu AS - AD p C C E E p 45 0 Qr Qr AS-AD Qp AS Q E E AD 229 Qr Qr Qp AD Q Multiplikator zatvorene privrede MPS + MPC = 1 MPS granična sklonost štednji MPC granična sklonost potrošnji 230 126
Multiplikator otvorene privrede MPM granična sklonost uvozu MPX granična sklonost izvozu 231 Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora (zatvorena privreda) Promjena proizvodnje (ΔQ z ) = M z x promjena potrošnje ili 232 127
Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora (otvorena privreda) Promjena proizvodnje (ΔQ o ) = M o x promjena potrošnje ili 233 128
MAKROEKONOMIJA U SREDNJEM ROKU 234 O čemu će biti riječi... 1. Novac i bankarstvo 2. Tržište rada i nezaposlenost 3. Budžet javna potrošnja, oporezivanje i dug 235 129
1. NOVAC I BANKARSTVO 236 1. NOVAC I BANKARSTVO Monetarni sistem Monetarna politika Novac Cijena novca kamata Centralna banka i osnove monetarne politike Poslovne banke i stvaranje novca Inflacija 237 130
Monetarni sistem - novčani sistem Podrazumijeva organizovano uređenje tehničkih i drugih pitanja važnih za funkcije novca u ekonomskom životu zemlje Monetarni sistem je nastao iz potrebe za razmjenom raznih vrsta moneta pri trgovini robama između različitih zemalja Kada se o monetarnom sistemu govori u najopštrijem smislu organizovanog uređenja, pitanja, važnih za ulogu novca, to ima svoje historijsko i teorijsko opravdanje Sva ta pitanja ne moraju biti uređena samo propisima od strane države, ali, interes države i njen uticaj na novac se ne mogu zaobići 238 Monetarni sistem - novčani sistem Ekonomska historija pruža dokaze kako država podvrgava novac svom uticaju i zakonskom regulisanju Zato se monetarni sistem definiše kao skup propisa kojima se od strane države uređuju osnovna institucionalna i organizaciona pitanja u vezi sa novcem To je skup normi kojima se uređuju pitanja vezana za domaći novac i njegov odnos sa drugim valutama Monetarni sistem se razlikuje u razvijenim, srednje razvijenim i nerazvijenim zemljama 239 131
Monetarni sistem - novčani sistem Kao skup institucionalnih i organizacionih rješenja, monetarni sistem se fokusira na slijedeće: a) Šta se od instrumenata, koji se koriste kao prometno i platežno sredstvo, treba smatrati novcem b) Položaj ekonomskih subjekata, njihova nadležnost u odlučivanju o pitanjima vezanim za novac c) Mehanizam regulisanja emisije, opticaja i povlačenja novca d) Okvire za korištenje monetarne politike i načina usmjeravanja ekonomskih tokova e) Uloga tržišnog mehanizma u monetarnoj oblasti 240 Monetarni sistem - novčani sistem Monetarni sistem određuju slijedeći tokovi Robab koja ima osobinu opšteg ekvivalenta i vrši funkciju mjere vrijednosti Novčana jedinica koja služi kao mjerilo cijena Utvrđena prometna i platežna sredstva Režim kovanja metalnog novca Režim puštanja u prometu banknota i novčanica određene vrste 241 132
Monetarni sistem - novčani sistem Društvo u kome je na snazi jedan monetarni sistem naziva se valutnim ili novčanim područjem Sam mehanizam sistema naziva se važenjem ili valutom, pri čemu je težište na razlikama između jednog monetarnog sistema i drugih monetarnih sistema 242 Monetarni sistem - novčani sistem Monetarne sisteme dijelimo na dvije grupe: Metalističke (vrijednost novca vezana za vrijednost plemenitih metala) Papirne (napuštena veza vrijednosti novca i vrijednosti plemenitih metala) Slična ovoj je i podjela monetarnih sistema na: Vezane valute (vrijednost novca vezana uz neki standard plemeniti metal ili stranu valutu) Slobodne valute (njihova vrijednost određena ponudom i potražnjom) 243 133
Monetarna politika Institucionalni mehanizmi i metode monetarnog sistema predstavljaju okvir za vođenje monetarne politike Monetarna politika je takav vid usmjeravanja ekonomskih tokova koji djeluje preko monetarnog sektora koristeći odgovarajuće elemente Monetarna politika (novčana politika, valutna politika) predstavlja sveukupnost mjera i postupaka kojima određena država ili društvena zajednica reguliše izdavanje, opticaj, paritet, kurs i druge radnje u vezi novca i tako utiče na privredna kretanja 244 Monetarna politika Monetarna politika može biti: Ekspanzivna Restriktivna Stabilizaciona 245 134
Monetarna politika Mjesto, uloga i značaj monetarne politike danas ima veću težinu nego u vrijeme zlatnog standarda Monetarna politika važan dio makroekonomskog instrumentarija Ovo treba vezati za razvoj finansijskih institucija, instrumenata i transakcija u toku koga se vršilo pretvaranje banaka od finansijskih posrednika u industriju za proizvodnju novca. Danas je u bankama objedinjeno Finansijsko posredovanje i Kreiranje novca 246 Monetarna politika To je doprinijelo sjedinjavanju monetarnog i kreditnog sistema budući da bankarski novac kao glavni oblik današnjeg novca, predstavlja spoj novca i kredita Monetarna politika predstavlja način usmjeravanja ekonomskih procesa Ključni zadatak jeste da snabdije ekonomski sistem novcem u mjeri potrebnoj za neometano obavljanje plaćanja Time se obezbjeđuje normalno odvijanje ekonomskog procesa 247 135
Monetarna politika Monetarna politika usmjerena je na brojne ciljeve vezane za Ekonomski rast Zaposlenost Stabilnost cijena Ravnotežu platnog bilansa Riječ je o opštim ciljevima ekonomske politike koji se nameću i u sferi monetarnog regulisanja 248 Monetarna politika Iz ovih opštih ciljeva monetarne politike izvode se i drugi, koji su prilagođeni praktičnim mogućnostima i prirodi monetarne politike Najveći efekat monetarna politika ima na: Stabilnost cijena i Ravnotežu platnog bilansa Monetarna politika se često preferira u odnosu na druge ekonomske politike jer reaguje brzo (nema velikog kašnjenja administracije) Ali, efekti mjera monetarne politike očituju se u srednjem i dugom roku 249 136
Novac Novac je sve što služi kao opšteprihvaćeno sredstvo razmjene ili sredstvo plaćanja Monetarne vlasti regulišu šta se može smatrati novcem i određuju sredstva kojima se novac može prenositi Suština i uloga novca dolaze do izražaja putem njegovih funkcija. To su: Novac kao mjera vrijednosti Novac kao prometno sredstvo Novac kao blago Novac kao platežno sredstvo Svjetski novac 250 Novac Razvoj novca kroz historiju u nauci o novcu pravi se razlika između: Naturalnog novca Metalnog novca (kovanice) Papirnog novca Kreditnog novca Depozitnog novca 251 137
Novac Glavni monetarni agregati su kvantitativne mjere ponude novca. To su: 252 Transakcijski novac (M 1 ) Kovanice gotovina Papirni novac (deklarativni novac) Čekovni novac (depozitni i bankovni novac) Novac u širem smislu (M 2 2) likvidna sredstva Transakcijski novac (M 1 ) Štedni računi u bankama Novčani surogati (depozitni računi, investicioni fondovi isl.) Novac Glavni ponuđač novca je centralna banka koja ga pušta u opticaj u zamjenu za aktivu manjeg stepena likvidnosti (blagajnički zapisi, mjenična potraživanja, zlato, devize) Novac mogu nuditi i banke koje odobravaju kredite i dopunskim kreditom stvaraju novac Tako razlikujemo: Novac centralne banke novčaniceč koje izdaje centralna banka i njene obaveze po viđenju Novac poslovnih banaka novac koji poslovne banke u obliku žiralnog novca, stvaraju primajući depozite centralne banke ili odobravajući kredite 253 138
Novac S druge strane, potražnja za novcem determinirana je funkcijama novca kao: Mjere vrijednosti Prometnog sredstva Novca kao blaga 254 Izvori potražnje za novcem Novac Transakcijska potražnja za novcem (determinirana visinom dohotka i kamatnom stopom) Špekulacijska potražnja za novcem (determinirana visinom dohotka i veličinom dobiti) 255 139
Novac Špekulacijska potražnja za novcem objašnjava se portfolio teorijom Portfolio teorija opisuje racionalnog investitora i ponašanje njegovo Investitor koji izbjegava rizik mora alocirati svoja sredstva (portfolio) Pravilo treba diverzificirati portfolio Optimalan portfolio kombinacija visokorizičnih (visokoprofitabilinih) i niskorizičnih (niskoprofitabilnih) projekata napravljena tako da se u slučaju realizacije rizika gubitak pokrije iz dobiti od neiskorištenih (sigurnih) projekata. 256 Cijena novca - kamata Kamata predstavlja naknadu za posuđeni novac ili za kreditirane (posuđene) upotrebne vrijednosti Najčešći ugovoreni oblik plaćanja kamate je kamatna stopa Kamatna stopa igra dvostruku ulogu: Cijena posuđivanja Oportunitetnat t mogućnostć 257 140
Cijena novca - kamata Determinante kamatne stope su Rok dospijeća pj Rizik Likvidnost Administrativni troškovi 258 Cijena novca - kamata Visina kamate utiče na ponudu i potražnju za novcem Visoke kamate destimulišu potražnju za novcem jer je novac skup Niske kamate (jeftin novac) destimulišu ponudu novca jer se posuđivanje novca ne isplati Tako visina kamatne stope utiče naukupnuekonomsku aktivnost t i zaposlenost i važno je sredstvo dt ekonomske k (anticiklične) politike. 259 141
Centralna banka i osnove monetarne politike Provođenje monetarne politike po pravilu se odvija preko centralne banke Razlikuju se instrumenti monetarne politike Regulatorni (instrumenti kvantitativnog regulisanja) Instrumenti selektivnog kreditnog regulisanja i neposredne kreditne kontrole (nadzor nad bankarskim sistemom) 260 Centralna banka i osnove monetarne politike Centralna banka raspolaže instrumentima kojima utiče na proizvodnju, zaposlenost, stabilne cijene i neto-izvoz Instrumetni centralne banke osnove monetarne politike: Operacije na otvorenom tržištu Diskontna (eskontna) stopa Stopa obaveznih rezervi 261 142
Centralna banka i osnove monetarne politike Operacije na otvorenom tržištu su kupovine i prodaje hartija od vrijednosti od strane centralne banke Diskontna stopa predstavlja posebnu vrstu kamatne stope pod kojima centralna banka prima na reeskont vrijednosne papire od poslovnih banaka (zvanična kamatna stopa). Ukoliko su naglašene razlike zvanične i tržišne kamatne stope, ograničava se iznos kredita koji se može odobriti pojedinoj jbanci Obavezne rezerve su široko rasprostranjen instrument monetarne politike. Odnosi se na rezerve koje su poslovne banke dužne držati kod centralne banke (mjera likvidnosti bankarskog sistema). Ujedno predstavlja instrument kontrole stvaranja novca od strane poslovnih banaka 262 Poslovne banke i stvaranje novca Poslovne banke poslovni subjekti kao i preduzeća sa razlikom u bilansu stanja rezerve (obavezne) Banke stvaraju novac Rezerve omogućavaju kontrolu opsega depozita po viđenju Multiplikacija novca novčane ponude određena stopom obveznih rezervi. Npr. obavezne rezerve 10% multiplikator novčane ponude = 1:10 263 143
Poslovne banke i stvaranje novca Multiplikacija u bankarskom sistemu POZICIJA BANKE NOVI DEPOZITI NOVI ZAJMOVI I INVESTICIJE NOVE REZERVE Inicijalna banka 1.000,00 900,00 100,00 Banka 2. generacije 900,00 810,00 90,00 Banka 3. generacije 810,00 729,00 81,00 Banka 4. generacije 729,00 656,10 72,90 Banka 5. generacije 656,10 590,49 65,6161 --- --- --- --- UKUPNO U BANKAMA 10.000,00 9.000,00 1.000,00 264 Poslovne banke i stvaranje novca EFEKTI NOVCA NA PROIZVODNJU I CIJENE Primjer: inflatorne tendencije u ekonomiji CB želi usporiti i ohladiti ekonomiju: 1. CB smanjuje bankovne rezerve (prodaja državnih vrijednosnih papira) 2. Smanjenje rezervi izaziva kontrakciju tekućih depozita i smanjenje ponude novca 3. Smanjenje j ponude novca izaziva rast kamatne stope 4. Rast kamatne stope smanjuje potrošnju osjetljivu na kamate (investicije, lična potrošnja, neto-izvoz) što smanjuje AD 5. Smanjenje AD izaziva smanjenje dohotka, proizvodnje, zaposlenosti i inflacije 265 144
Inflacija Označava porast opšteg nivoa cijena i pad vrijednosti novca Uobičajeno se izražava stopom inflacije Pokazatelji inflacije indeksi cijena Indeks potrošačkih cijena CPI Deflator BDP Indeks proizvođačkih cijena PPI 266 Inflacija Klasifikacija inflacije vrši se po različitim kriterijima: a) Intenzitet t ispoljavanja j b) Uzroci nastajanja c) Dužina trajanja d) Virualnost 267 145
Inflacija a) Prema intenzitetu ispoljavanja Umjerena j (puzajuća) ć rast cijena 4% godišnje Galopirajuća rast cijena 80% godišnje strukturni poremećaji) (efekti Hiperinflacija rast cijena 50% mjesečno (efekti slom sistema cijena) 268 Inflacija b) Prema uzrocima nastajanja Inflacija tražnje Inflacija troškova (šok ponude) Strukturna inflacija 269 146
c) Prema dužini trajanja: Sekularnak l Jednokratna Hronična Inflacija 270 Inflacija d) Prema virualnosti razlikujemo Aktivne i neaktivne inflacije ij Slobodne i prigušene (kontrolisane) inflacije 271 147
Inflacija TEORIJE INFLACIJE 1. Teorija tražnje Monetarna teorija Tražnja za realnim dohotkom 2. Troškovne teorije Spirala lični dohoci cijene Vanprivredna potrošnja Uvozni troškovi Sektorska inflacija 272 3. Strukturne teorije Uvozna supstitucija Nejednakost u ekonomskom položaju sektora Odnosi razmjene u vanjskoj trgovini Inflacija Izvori inflacije ili na strani AS ili na strani AD Tako razlikujemo Inflaciju tražnje Inflaciju troškova (šok ponude) 273 148
Inflacija inflacija tražnje P AD POTENCIJALNI PROIZVOD Pr Pr E E AS AD 274 Qr Qr Q (KOLIČINA) P Inflacija - Inflacija troškova (šok ponude) AD AS AS POTENCIJALNI PROIZVOD Pr Pr E E 275 Qr Qr Q (KOLIČINA) 149
Inflacija Obilježja inflacije novčana masa raste, nivo cijena raste, nesklad plata i produktivnosti rada Opšte pravilo Ako rast novčane mase nije praćen rastom produktivnosti cijene rastu Ako je rast plata veći od rasta produktivnosti rada cijene rastu 276 Inflacija Efekti inflacije i makroekonomska reakcija Preraspodjela dohotka i bogatstva Iskrivljenje relativnih cijena i outputa Inflacija djeluje na ukupan output (makroekonomski uticaj) Inflacija djeluje na ekonomsku efikasnost (mikroekonomski uticaj) 277 150
Inflacija Dileme antiinflatorne politike Dužina vremena potrebnog za prilagođavanje Cijena kompromisa inflacije i nezaposlenosti Indeksacija ekonomije (COLA indeks) Politika dohotka 278 2. TRŽIŠTE RADA I NEZAPOSLENOST 279 151
Tržište rada 2. TRŽIŠTE RADA I NEZAPOSLENOST Nezaposlenost sistematizacija Nezaposlenost vrste Nezaposlenost Okunov zakon Nezaposlenost Filipsova kriva 280 Tržište rada i nezaposlenost Tržište rada predstavlja ukupnost odnosa ponude i potražnje za radnom snagom Moguće različite kombinacije u odnosima ponude i potražnje za radom Ta odstupanja ponude od potražnje na tržištu rada imaju odraz na oscilacije najamnina (plata i moguću nezaposlenost) Tržišta rada mogu biti lokalna, regionalna i nacionalna Sve veća mobilnost rada i globalizacija ekonomskih tokova pogoduju i razvoju međunarodnog tržišta rada 281 152
Tržište rada i nezaposlenost Nezaposlenost se definiše kao razlika između ukupne radne snage i broja stvarno zaposlenih, pri čemu se pod radnom snagom podrazumjeva ukupan broj ljudi sposobnih i voljnih da rade Uobičajeno se izražava stopom nezaposlenosti 282 Tržište rada i nezaposlenost - sistematizacija Postoje različite sistematizacije oblika nezaposlenosti Uobičajeno se, sa pozicije uzroka razlikujemo četiri oblika nezaposlenosti: Periodična (sezonska) nezaposlenost vezana je uz nemogućnost obavljanja nekih poslova zbog njihove veze sa godišnjim dobom Tehnološka nezaposlenost vezana je za tehnološka usavršavanja koja smanjuju potražnju za radom Tekuća nezaposlenost nastaje usljed promjene strukture za radom (posebno kvalifikacione strukture) Stagnantna nezaposlenost nastaje zbog nesposobnosti prilagođavanja rada novim potrebama u proizvodnji Latentna nezaposlenost prikrivena nezaposlenost 283 153
Tržište rada i nezaposlenost - sistematizacija Savremena ekonomska teorija ponudila je novu sistematizaciju nezaposlenosti (ekonomska interpretacija) Tako na tržištu rada razlikujemo: 284 a) Frikciona (normalna) nezaposlenost b) Strukturna nezaposlenost c) Ciklična nezaposlenost d) Privremena nezaposlenost Tržište rada i nezaposlenost - vrste a) Frikciona nezaposlenost Privremenog je karaktera i odnosi se na one koji napuštaju zaposlenje zbog promjena radnog mjesta ili mjesta stanovanja. Može biti uzrokovana i nastavkom školovanja ili usavršavanja. Poseban vid frikcione nezaposlenosti je sezonska nezaposlenost (poljoprivreda, turizam) 285 154
Tržište rada i nezaposlenost - vrste b) Strukturna nezaposlenost Teži oblik nezaposlenosti i dužeg trajanja. Ovaj oblik odstupanja ponude od potražnje za radom može biti izazvan tehnološkim inovacijama ili promjenama u prostornoj strukturi proizvodnje. Kao poseban vid ove vrste nezaposlenosti javlja se tehnološka nezaposlenost koja zavisi od vremena prekvalifikacije ili pronalaženja novog zaposlenja 286 Tržište rada i nezaposlenost - vrste c) Ciklična nezaposlenost Ona je izazvana smanjenjem AD koja smanjuje i potražnju za radom. Proizlazi iz cikličnih kretanja (konjukture) i mijenja se u zavisnosti od faza konjukturnog ciklusa. Najmanja je u fazi ekspanzije, a najveća u fazi recesije, odnosno krize. 287 155
Tržište rada i nezaposlenost - vrste d) Prikrivena nezaposlenost Za razliku od prethodna tri oblika, ovo je nevidljiva nezaposlenost, a odnosi se na one zaposlene čija je efikasnost ispod prosjeka ili, čija radna mjesta ne odgovaraju njihovoj kvalifikaciji. 288 Tržište rada i nezaposlenost Jedan od ciljeva ekonomske politike svake zemlje je ostvarenje pune zaposlenosti. Najčešće se puna zaposlenost definiše kao optimalan nivo upotrebe rada. To nije stanje u kome su svi zaposleni već u kome postoji minimalni procenat nezaposlenih. Iz ugla kvantitativnog određenja pojma pune zaposlenosti, ona se definiše kao takav stepen upotrebe rada na kome se koristi od smanjene nezaposlenosti i povećane proizvodnje izjednačavaju sa štetama od inflacije. Cijeni se da se, u slučaju pune zaposlenosti, optimalni stepen nezaposlenosti kreće između 2% 7%, zavisno od posebnosti svake ekonomije. 289 156
Nezaposlenost Okunov zakon Objašnjava vezu odstupanja realnog BDP-a u odnosu na potencijalni BDP i nezaposlenosti Artur Okun utvrdio pravilo da na svakih 2% pada realnog BDP-a u odnosu na potencijalni, stopa nezaposlenosti raste za 1% Objašnjava kako morate trčati dalje da biste ostali na istom mjestu 290 Nezaposlenost Filipsova kriva A. W. Phillips kvantificirao determinante inflacije plata Filipsova kriva korisna za analizu kratkoročnih kretanja nezaposlenosti i inflacije 291 157
Nezaposlenost Filipsova kriva IJA CIJENA (POSTO OTAK) INFLAC 6 5 4 3 2 1 FILIPSOVA KRIVA U KRATKOM ROKU 8 7 6 5 4 3 GOD DIŠNJI RAST PLATA( (%) 0 1 2 3 4 5 6 7 2 292 STOPA NEZAPOSLENOSTI Nezaposlenost Filipsova kriva Filipsova kriva kompromis (trade off) teorija Promjena plata zavisi od broja nezaposlenih Kada je tražnja za radom visoka i nezaposlenost mala, poslodavci će nuditi sve veće plate da bi privukli radnu snagu Rezultat plate će sve brže rasti 293 Stopa inflacije = stopa rasta plata stopa rasta produktivnosti rada U obrnutom slučaju, pad tražnje za radom i visoka nezaposlenost značiće sporiji pad plata Dakle, zavisnost stope promjena plate i stope nezaposlenosti je nelinearna 158
Nezaposlenost Filipsova kriva teorija prirodne stope prirodna stopa nezaposlenosti konzistentna s inflacijom Inflacija cijena FILIPSOVA KRIVA U DUGOM ROKU Prirodna stopa Nezaposlenost (%) 294 3. BUDŽET JAVNA POTROŠNJA, OPOREZIVANJE I DUG 295 159
Budžet 3. BUDŽET JAVNA POTROŠNJA, OPOREZIVANJE I DUG Budžet i antiinflaciona politika Budžet i anticiklična politika Budžetski principi Budžetski prihodi i budžetski rashodi Stanje budžeta (ravnoteža, budžetski deficit i budžetski suficit) Javni dug Efekat duga Fiskalna politika Analitičke kategorije budžeta 296 Budžet Budžet predstavlja novčani predračun (plan) prihoda i rashoda određene zajednice (države ili uže teritorijalne jedinice) za naredni period (po pravilu za jednu godinu) U budžetu se utvrđuju izvori i vrste prihoda kao i budžetski rashodi po namjenama i subjektima koji ih mogu izvršavati Obim i struktura prihoda i veličinarashodaubudžetu moraju biti usaglašeni i dinamički tako raspoređeni da obezbjeđuju sistematsko i kontrolirano finansiranje javnih funkcija (finansijska funkcija budžeta) 297 160
Budžet Obzirom da se u budžetu koncentrišu značajna sredstva za finansiranje društvenih potreba, njime se ostvaruju ne samo fininsijske već i ekonomske, političke i druge funkcije Ekonomska funkcija budžeta je višestruka Budžetskim prihodima (porezima, javnim dugom i drugim fiskalnim instrumentima), a zatim budžetskom potrošnjom (javna potrošnja) vrši se preraspodjela nacionalnog dohotka 298 Budžet Preko budžeta direktno i indirektno se utiče na proizvodnju i potrošnju Svojom potrošnjom (nabavke), zaposlenima u javnom sektoru, država se javlja kao značajan faktor tražnje i globalne ravnoteže na tržištu Budžetska potrošnja kao dio AD ima ulogu na cijene i finansijsku ravnotežu u ekonomiji Odatle i budžetska politika kao sastavni dio makroekonomskog instrumentarija u kome je budžet instrument koji država aktivno koristi za regulisanje ekonomskih tokova i stabilizaciju ekonomije 299 161
Budžet i antiiflaciona politika U sklopu antiinflacione politike (posebno u slučaju inflacije tražnje) budžet predstavlja efikasan instrument reduciranja tražnje Restriktivnom budžetskom politikom smanjuje se potrošnja države i sprovodi politika budžetskog suficita Obrnuto, ekspanzivnom budžetskom politikom i povećanjem državnih (javnih) rashoda, povećava se AD i stimuliše oživljavanje ekonomije Uslučaju inflacije troškova smanjenjem budžetskih prihoda država rasterećuje ekonomiju od dijela fiskalnih obaveza i ublažava rast cijena 300 Budžet i anticiklična politika U sklopu anticiklične politike, porezi i budžet značajno utiču nastanjead Na taj način budžet služi kao sredstvo za ostvarivanje makroekonomske ravnoteže i važan je regulator ekonomskih aktivnosti zemlje Pomoću budžeta se ublažavaju ekonomske fluktuacije (konjukturni ciklusi) 301 162
Budžetski principi Budžetski principi predstavljaju skup pravila i principa kojima se budžet sastavlja i izvršava: 302 1. Princip budžetske javnosti (transparentnosti) 2. Princip budžetskog jedinstva 3. Princip budžetske potpunosti 4. Princip nespojivosti prihoda i rashoda 5. Princip budžetske ravnoteže 6. Princip prethodnog odobrenja 7. Princip specifikacije (klasifikacije) 8. Princip istinitosti (realnosti) 9. Princip periodičnosti Budžetski (javni) prihodi Budžetski prihodi Porezi, takse i doprinosi (najznačajniji izvor prihoda) Prihodi javnih predzeća Javni zajmovi (javni dug) Sredstva monetarne emisije 303 163
Budžetski rashodi Budžetski (javni) rashodi su izdaci države i drugih javnih subjekata za podmirenje kolektivnih potreba i u javnom interesu društva Danas imaju ekonomsko socijalnu sadržinu i sredstvo su aktivnosti države u cilju postizanja ekonomske i socijalne stabilnosti Efekti javne potrošnje su veoma značajni Javna potrošnja značajan je faktor formiranja tražnje, cijena i odnosa na tržištu Monetarni aspekt javne potrošnje ogleda se u njenom uticaju na konjukturu, njenim inflatornim i deflatornim efektima Javni rashodi vezani su i za javne institucije koje su instrument politike ekspanzije i zaposlenosti, pri čemu treba imati u vidu i njihovo multiplikativno dejstvo na ekonomiju 304 Stanje budžeta Budžetska ravnoteža predstavlja stanje budžeta kada je ukupna suma rashoda pokrivena ukupnom sumom prihoda (dokaz zdravih finansija) ij Budžetski deficit predstavlja višak rashoda u odnosu na prihode u budžetu (izazvan većom potrošnjom ili smanjenim oporezivanjem) Za pokriće deficita država koristi: Fiskalnu presiju Javni dug Emisiju novca 305 164
Stanje budžeta Budžetski suficit predstavlja višak prihoda nad rashodima u budžetu Budžetski suficit koristi se kao sredstvo stabilizacionih fiskalnih mjera sračunatih na smanjenje AD Stvaranje budžetskog suficita postiže se smanjenjem potrošnje ili povećavanjem poreza Do formiranja suficita dovodi i djelovanje automatskih stabilizatora, ugrađenih u budžetu Tako npr. ekspanzija dovodi do automatskog povećanja fiskalnih prihoda i budžetskog suficita 306 Javni dug Javni dug predstavlja zaduženje države i široko je korišteni metod pribavljanja finansijskih sredstava i instrument ekonomske politike države. Važno razlikovati: Unutrašnji dug (javni zajmovi) Vanjski dug Unutrašnji dug država zadužuje na domaćem tržištu novca i kapitala radi pokrića budžetskog deficita, ubrzanja ekonomskog rasta ili u stabilizacione svrhe. Vanjski dug država zadužuje za potrebe razvoja, zbog nedostatka unutrašnje akumulacije ili radi pokrića deficita u platnom bilansu (stabilizaciju deviznog kursa) 307 165
Efekat duga Efekti javnog duga na ekonomiju različiti u kratkom i dugom roku 1. Kratkoročni efekat duga efekat istiskivanja 2. Dugoročni efekat duga teret duga 308 Efekat duga - Efekat istiskivanja Između javnog duga i poreza postoji uska veza Otplata zajmova vrši se uglavnom iz poreza Tako se zajmovi pretvaraju u poreze što destimuliše investicije (istiskuje investicije) Uz ovo, povećana potrošnja iz duga uz multiplikator potrošnje, izaziva rast BDP Reakcija finansijskih tržišta raste transakcijska potražnja za novcem Reakcija monetarnih vlasti restriktivna monetarna politika koja izaziva rast kamatnih stopa Rast kamatnih stopa destimuliše investicije (istiskuje investicije) 309 166
Efekat duga - Teret duga Obaveza servisiranja duga koja često nameće dodatne poreze Gubitak efikasnosti zbog tereta duga, visokih poreza i sl. Veliki javni dug istiskuje akumulaciju (zbog obaveze servisiranja duga) što utiče nasmanjenjerasta 310 Fiskalna politika Oblikovanje poreza, javnih rashoda, budžeta i javnog duga u cilju ublažavanja poslovnih ciklusa i održavanja rastuće ekonomije Fiskalnom politikom utiče se na ekonomski rast, zaposlenost, raspodjelu i ekonomsku stabilnost Dugoročni efekti fiskalne politike mjere se uticajem na zaposlenost i ekonomski rast, a kratkoročni na stabilizaciju 311 167
Fiskalna politika može biti: Fiskalna politika Automatska Diskreciona (aktivna) 312 Fiskalna politika - automatska Automatska fiskalna politika ima ugrađene automatske stabilizatore u ekonomski sistem Na taj način se promjene dohotka i cijena automatski odražavaju na promjene fiskalnih prihoda i rashoda kao stabilizatori Automatski stabilizatori: Automatske promjene prihoda od poreza (sistem progresivnog oporezivanja) Osiguranje za slučaj nezaposlenosti Socijalna osiguranja Drugi transferi 313 168
Fiskalna politika - diskreciona Diskreciona (aktivna) fiskalna politika, različitim kombinacijama i promjenama fiskalnih instrumenata (javnih rashoda, javnih prihoda, budžetske ravnoteže i javnog duga) utiče na osnovne ekonomske varijable BDP, ekonomski rast, zaposlenost i stabilnost Diskrecioni stabilizatori su: Javni radovi Projekti javnog zapošljavanja Promjene poreskih stopa 314 Analitičke kategorije budžeta podloga za politiku Stvarni budžet (bilježi stvarne prihode i rashode) Strukturni budžet (bilježi koliki bi bili prihodi i rashodi da je ekonomija na nivou potencijalne proizvodnje) Ciklični budžet (razlika stvarnog i strukturnog budžeta koja predstavlja efekat konjukturnog ciklusa) 315 169
MAKROEKONOMIJA U DUGOM ROKU 316 Makroekonomija u dugom roku 1. Modeli ekonomskog rasta 2. Ekonomske fluktuacije (konjukturni ciklusi) 3. Makroekonomska ravnoteža dinamički pristup (ravnoteža u dugom roku) 317 170
1. MODELI EKONOMSKIG RASTA 318 1. MODELI EKONOMSKOG RASTA Ekonomski rast Izvori rasta Kvantifikacija rasta Modeli rsta Rast i razvoj Teorija privrednog razvoja Međunarodna pomoć razvoju 319 171
Ekonomski rast Fenomen ekonomskog rasta u srži makroekonomske teorije i politike Ekonomski rast glavni ekonomski i politički cilj ekspanzija potencijalnog BDP-a širenjej granica proizvodnih mogućnosti rast ukupnog outputa po stanovniku 320 Ekonomski rast Sistem AS-AD određuje nivo outputa, nezaposlenosti, nivo cijena, inflaciju (kratak rok) AS glavni faktor koji stoji iza ekonomskog rasta (dugi rok) Kvantitativno se izražava najčešće preko pokazatelja stope rasta bruto domaćeg proizvoda, nacionalnog dohotka, BDP-a po stanovniku (pc), nacionalnog dohotka po stanovniku Posmatrano u dugom roku, pokazatelji ekonomskog rasta govore o napredovanju nacionalne ekonomije 321 172
Ekonomski rast U vremenu nakon Drugog svjetskog rata došlo do radikalne transformacije u obrascu ekonomskog rasta Pred kraj 20. vijeka, vodeće tržišne ekonomije ekonomski rast temelje na upotrebi visoko automatizovane opreme i neprekidnom pomjeranju granica tehnološkog znanja Presudan uticaj na razvoj društvenih i savremenih privrednih struktura, u materijalnom smislu, ima kompleks tehnoloških promjena 322 Izvori dugoročnog rasta Dugoročni ekonomski rast temelji se na: uvećanoj upotrebi proizvodnih faktora rada, kapitala i prirodnih resursa, Uvećanoj efikasnosti njihovog korištenja tehnološkim promjenama Ako se pretpostavi da prirodni resursi predstavljaju konstantu, proizilaziila i da se ekonomski rast, odnosno rast BDP-a, može dekomponovati na tri izvora: rast radne snage rast kapitala tehnološke promjene 323 173
Kvantifikacija rasta Robert Solow je prvi ekonomista koji je koristio proizvodnu funkciju za kvantifikaciju ekonomskog rasta u SAD Istraživanja se odnosila na period 1909. 1949. Došao do zaključka da je u SAD u tom periodu preko 80% rasta outputa po radnom satu realizovano zahvaljujući tehnološkim promjenama Prosječna godišnja stopa rasta u tom periodu 2,9% Solow zaključio da je u toj stopi: 324 0,32% doprinos akumulacije kapitala 1,09% doprinos porasta inputa rada 1,49% doprinos tehnoloških promjena Kvantifikacija rasta Novija istraživanja Edvarda Denisona iz Ministarstva rada SAD u kojima se analiziraju determinante ekonomskog rasta u SAD u periodu 1929 1989 Istraživanje dalo identične rezultate kao i istraživanje Solowa U toku perioda, output raste po prosječnojgodišnjojstopi 3,3%, od toga: 1,9% godišnje je rezultat rasta inputa (rad, kapital, zemlja) 1,4% godišnje je doprinos tehnoloških promjena Tehnološke promjene doprinos inovacija, obrazovanja, ekonomije obima, naučnih istraživanja i dr. 325 174
Modeli ekonomskog rasta Modeli rasta pojednostavljena slika ekonomskog rasta kao centralnog makroekonomskog atributa Svrha modelskog pristupa proizilazi iz same složenosti ekonomske stvarnosti Zbog složenosti fenomena ekonomskog rasta, istraživanje je moguće realizovati jedino uz pojednostavljivanje j j relacija koje determinišu dinamiku rasta To uvijek nosi opasnosti od izostavljanja manje ili više bitnih elemenata, uslijed čega rezultati cijelog istraživanja mogu biti dovedeni u pitanje 326 Modeli ekonomskog rasta Sve modele ekonomskog rasta možemo klasificirati na: Klasične modele ekonomskog rasta Savremene modele ekonomskog rasta Savremeni modeli ekonomskog rasta mogu dalje se podijeliti na: Kejnzijanske modele rasta Neoklasične modele rasta 327 175
Klasični model ekonomskog rasta Adam Smith - rast je uslovljen ekonomijom ponude (supply side), odnosno, rastom stanovništva, investicija i zemlje: rast stanovništva uslovljen je osiguranjem sredstava za život, rast investicija uslovljen je stopom štednje, rast zemlje uslovljen je kolonizacijom ili tehnološkim poboljšanjem plodnosti zemlje, tehnološko usavršavanje i podjela rada podstiču rast, štednja preduzetnika podstiče investicije i rast, distribucija dohotka mora biti takva da se smanji životni standard radnika (niske nadnice) 328 Klasični model ekonomskog rasta Klasični pristup A. Smith Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda (priručnik ekonomskog rasta) Ekonomija bazirana na radnoj teoriji vrijednosti Cijene proporcionalne količini rada potrebnog za proizvodnju robe BDP se povećava sa povećanjem stanovništva sve dok se postojeća zemlja ne pojavi kao granica rastu Sa oskudicom zemlje BDP počinje rasti sporije od rasta stanovništva razlog djelovanje zakona o opadajućim prinosima 329 176
Mill i Malthus Klasični model ekonomskog rasta rast stanovništva mora se kontrolirati kako bi se spriječio pad ekonomske aktivnosti (rasta) i dostiglo stanje dugotrajne ravnoteže (Mill) Iz Smithove teorije T. Maltus izvukao zaključak da rastuće stanovništvo može dovesti ekonomiju do tačke gdje će radnici biti na minimalnom nivou opstanka 330 Klasični model ekonomskog rasta Stanovništvo će se povećavati sve dok su nadnice veće od egzistencijalnog minimuma Stabilan nivo stanovništva na nivou kada su: Nadnice = Egzistencijalnom minimumu Zakon o stanovništvu 331 177
Klasični model ekonomskog rasta David Ricardo opadajući granični prinosi zemlje, povećanje renti smanjuje profit, povećanje prihoda od zemlje uslovljava rast nadnica i pad investicija - faktori ograničenja rasta, rješenja treba tražiti u tehnološkim inovacijama i specijalizaciji 332 Schumpeterova teorija rasta Izvor rasta na strani ponude, Povećanje ponude inputa potiče rast, Stopa rasta stanovništva je egzogena, Štednju smatra rezidualom (konstantnom), nevažnom za rast, distribucija dohotka nije od važnosti. Pokretači rasta su promjene u ekonomskom okruženju (otkriće novih resursa i preduzetničke tehnološke inovacije) Nema opadajućih prinosa od inovacija Priča o rastu - stanje stabilne privrede, tehnološke inovacije individualnog preduzetnika, novi putevi profita, podsticanje drugih peduzetnika na inovacije, porast profita i ekonomskog rasta 333 178
Savremeni modeli rasta Savremeni modeli ekonomskog rasta: Kejnzijanskij j modeli makroekonomske ravnoteže Neoklasični modeli Kejnzijanski modeli razvijeni na temelju kritičke razrade kejnzijanske ekonomske misli Harod Domarov model - najpoznatiji neokejnzijanski model ekonomskog rasta 334 Harod - Domarov model rasta Jedan od najpoznatijih i najčešće korištenih modela Teorijski utemeljen na osnovama kejnzijanskih metoda ekonomske analize U osnovi modela slijedeće pretpostavke: Rast nacionalnog dohotka (proizvodnje) isključivo je funkcija akumulacije kapitala, dok je uticaj ostalih faktora apstrahovan Uvećanje faktora rada, odnosno, rast zaposlenosti rezultat je rasta stanovništva. Faktor rada se povećava po konstantnoj stopi prirodna stopa rasta stanovništva 335 179
Harod - Domarov model rasta Model konstantnih prinosa Elastičnost supstitucije proizvodnih faktora rada i kapitala jednaka 0 Kapitalni koeficijent konstantan (K/Y = const) Udio štednje u nacionalnom dohotku poznat i nepromjenjiv Tržište roba uvijek je u ravnoteži nivo cijena nepromjenjen 336 Harod - Domarov model rasta Model statičkog karaktera Matematički se može izraziti kao: MPS = S/Y = I/Y MPS granična sklonost štednji S štednja Y proizvodnja, odnosno dohodak I - investicije 337 180
Harod - Domarov model rasta Shodno ovome, Harrod-Domarov model sugerira da stopa rasta ekonomije ovisi o nivou štednje i produktivnosti investicija Produktivnost kapitalnih investicija određena je kapitalnim koeficijentom (capital-output ratio) Kapitalni koeficijent predstavlja odnos uloženog kapitala i generirane vrijednosti rasta BDP-a Npr. ako je kapitalni koeficijent jednak odnosu 10:1 to znači da na svakih $10 vrijednosti kapitala (kapitalne imovine) se proizvede $1 vrijednosti BDP-a Marginalni kapitalni koeficijent odražava koliko je potrebno uložiti dodatnog kapitala da bi se proizvela dodatna jedinica vrijednosti BDP-a 338 Stopa amortizacije Harod - Domarov model - elementi Stopa štednje d I g S s C D Amortizacija GDP Kapitalni koeficijent I n v= K/Y a=y/k Kapital 339 181
Harod - Domarov model - mehanizam Štednja Investicije Kapital Proizvodnja Štednja... ŠTEDNJA INVESTICIJE BDP AKUMULACIJA KAPITALA 340 Harod - Domarov model Jednačina koja predstavlja pojednostavljenu verziju ovog modela, pokazuje da jednostavno stopu rasta BDP-a ( Y/Y) određuje zajednički omjer nacionalne štednje, s, i omjer kapitala outputa, odnosno, kapitalnog koeficijenta - k Pokazuje da će u odsustvu države, stopa rasta nacionalnog dohotka biti direktno ili pozitivno vezana za omjer štednje (tj. što više jedna ekonomija može da uštedi i uloži od datog BDP-a, to će bitiveći rast BDP-a), i obrnuto, ili će se negativno odnositi prema omjeru kapitala outputa (npr. što je veće ktojeniža stopa rasta BDP-a) 341 182
Harod Domarov model ekonomska interpretacija Y/ Y = s/k Kako bi ostvarile rast, ekonomije moraju štedjeti i ulagati određeni omjer svoga BDP-a Što više uštede i ulože, brže će i rasti Ali, stvarna stopa prema kojoj se odvija rast na bilo kojem nivou štednje i investicije koliko dodatnog outputa se može dobiti iz dodatne jedinice ulaganja - može se izmjeriti inverzijom omjera kapital proizvod (1/k) Iz toga slijedi da množenjem stope novih investicija, s=i/y, s produktivnošću (1/k), dobivamo stopu po kojoj će nacionalni dohodak ili BDP rasti 342 Kritike Harrod-Domar modela Kapitalni fundamentalizam, česta pojava tokom 40-ih i 50 -ih isključiva orijentacija prema kapitalu kao izvoru rasta uz zanemarivanje ostalih faktora rasta Pretpostavka da je k fiksan - nije dokazano Fiksnost k implicira određeni proizvodni odnos (funkciju proizvodnje) koja nije realna - preduzetnik bez obzira na cijenu rada i kamatne stope neće koristiti staru tehnologiju umjesto da ulaže u novu 343 183
Neoklasični model rasta Polazna tačka svih neoklasičnih modela je proizvodna funkcija slijedećeg oblika: Y=f(L,K,R;a) L=rad K = kapital R = prirodni resursi a = nematerijalni i faktori:rast t produktivnosti uslovljen lj znanjem Svi su resursi podjednako važni kao izvor rasta. 344 Neoklasični model rasta Robert Solow Nobelova nagrada za ekonomiju 1987. godine Opisuje ekonomiju čiji output je rezultat djelovanja 2 faktora kapitala i rada Kapital i tehnološke promjene dio modela Povećanje kapitalne opremljenosti ako količina kapitala raste brže od rasta stanovništva 345 To stvara rast outputa po radniku, rast nadnica, smanjenje zarada od kapitala i smanjenje realnih kamata 184
Neoklasični model rasta gy=wk*gk+wl*gl+wr*gr+a gy = rast outputa gk = rast kapitala gl = rast rada gr = rast prirodnih resursa wk = udio kapitala u outputu wl = udio rada u outputu wr = udio prirodnih resursa u outputu a = ostali faktori koji podstiču rast: produktivnost, tehnologija, znanje. 346 Neoklasični model rasta Tehnološke promjene - s njima se postiže veći output od iste količine inputa Pomiču granicu proizvodnih mogućnosti Efekat rast kapitala po radniku, outputa, nadnica, povećanje produktivnosti rada i ukidanje zakona o opadajućim prinosima Štednja uslovljava investicije Neoklasičari Investicije uslovljavaju štednju Kejnezijanci 347 185
Neoklasični model rasta - rezultati Stopa ekonomskog rasta je egzogeno data veličina Stopa ekonomskog rasta nezavisna je od stope štednje Iako stopa štednje ne utiče na stopu ravnotežnog ekonomskog rasta, rast stope štednje djelujući na povećanje tehnološke opremljenosti utiče napovećanje nivoa ravnotežne proizvodnje Ravnotežna stopa ekonomskog rasta jednaka je zbiru stope tehnoloških promjena i stope rasta stanovništva Konačan rezultat mogućnost konvergencije u razvoju dvije zemlje 348 Neoklasični model rasta - rezultati Ako dvije zemlje imaju jednaku stopu rasta stanovništva i raspolažu istom proizvodnom funkcijom, konačno će i ostvariti jednak nivo dohotka Nerazvijene ekonomije su siromašne jer nemaju dovoljno proizvodnih fondova, ali ako štede po stopi štednje razvijenih zemalja i ako koriste istu tehnologiju onda će vremenom konvergirati njihovim dohocioma Ako zemlje imaju različite stope štednje, onda će one ostvarivati različite nivoe dohotka u ravnotežnoj tački (tački ravnotežnog stabilnog rasta) 349 186
Rast i razvoj nisu sinonimi Rast vs Razvoj Ekonomski rast je uži pojam od pojma razvoja Rast je komponenta razvoja Ekonomski rast -procespovećanja realnog BDP-a, te njegovo sagledavanje i računanje ne vodi računa o osnovnim karakteristikama privrednog sistema niti o promjenama unutar same strukture privrede Razvoj dinamični proces povećanja stepena zadovoljenosti ljudskih potreba što znači proces mijene i ljudskih potreba i mogućnosti njegovog zadovoljenja 350 Teorija privrednog razvoja Poslije II svjetskog rata 3 pristupa: 1. Nakon rata rast proizvodnje 2. 60-tih godina model jednakosti (smanjenje siromaštva i preraspodjela bogatstva) 3. 80-tih godina održivi razvoj (svaka generacija dužna slijedećoj j predati zalihe neto-resursa koje nisu manje od onih koje je naslijedila) 351 187
Ekonomska istorija razvijenih zemalja dosadašnji trendovi 1. Stanovništvo i radna snaga rasli sporije od količine kapitala 2. Rast realnih nadnica 3. Udio nadnica u ND se neznatno uvećava 4. Oscilacije u kamatama i profitima u vrijeme konjukturnih ciklusa 5. Kapitalni koeficijent do 1950-te se smanjivao 6. Odnosi S-I stabilni do 1980-te kada budžetski deficiti smanjuju nacionalnu štednju 7. Nacionalni dohodak raste 3% godišnje ključna uloga tehnološke inovacije 352 Privredni razvoj - odnos štednje i investicija S I centralni problem teorije privrednog razvoja Ukupne investicije finansirane domaćom štednjom zaduživanjem (inostrana štednja) Porast zaduživanja = višak investicija nad domaćom akumulacijom Neefikasno trošenje stranih sredstava smanjuje ekonomski rast Zato važno politika zaduživanja mora biti makroekonomske politike 353 i dio Važan faktor i međunarodna pomoć razvoju (javna i privatna, bilateralna i multilateralna) 188
Međunarodna pomoć razvoju Važan faktor i oblici međunarodne pomoći razvoju javna i privatna bilateralna i multilateralna Efikasnost međunarodne pomoći može se povećati: kada se daje iz političkihrazloga investicijeu infrastrukturu potpora domaćoj ekonomskoj politici razvoj sposobnosti zemlje da apsorbuje pomoć (ljudski, finansijski i administrativni kapaciteti) stabilnost i redovitost ino-pomoći 354 2. EKONOMSKE FLUKTUACIJE (KONJUKTURNI CIKLUSI) 355 189
Konjukturni ciklusi O čemu će biti riječi... Teorije konjukturnih ciklusa Dužina ciklusa Vrste ciklusa 356 KONJUKTURNI CIKLUSI Zaokret u ukupnom outputu, dohotku i zaposlenosti Obično traje između 2 i 10 godina Obilježava ga ekspanzija ili kontrakcija u mnogim sektorima privrede 357 190
POSLOVNO STANJE Konjukturni ciklusi VRH VRH VRH DNO DNO RECESIJA 358 VRIJEME Konjukturni ciklusi recesija Smanjuju se kupovine potrošača; zalihe se povećavaju; Smanjuje se proizvodnja; realni BDP opada; smanjuju se investicije Opada potražnja za radom povećava se nezaposlenost Sa padom outputa smanjuje se ponuda i potražnja za sirovinama; cijene dobara opadaju; nadnice i cijene faktora ne opadaju Profiti se smanjuju; cijene dionica opadaju; sa padom tražnje za kreditima opadaju kamate 359 191
Konjukturni ciklusi recesija AS Objašnjavaju se promjenama u AD pad AD niži realni BDP Pr E povećanje jaza realni potencijalni BDP Pr E pad nivoa cijena AD AD 360 Qr Qr Qp Marksistička teorija TEORIJE KONJUKTURNIH CIKLUSA Neoklasične interpretacije krize Endogene teorije (Teorija hiperprodukcije, teorija predimenzioniranosti investicija, teorija inovacija, teorija neravnomjerne potrošnje, monetarne teorije, mješovite privrede) Egzogene teorije (politička, psihološka, demografska, kozmičko fizikalna) 361 192
Marksistička teorija Kroz kritiku klasične i građanske ekonomske teorije, Marks je udario temelje teorije cikličnih kriza Objašnjenja za prve faze razvoja kapitalizma Marks Druga, razvijena faza monopolistički kapitalizam Lenjin i dr. 362 Marksistička teorija Uzroci kriza u sistemu reprodukcije Vežu za kapital odnos, jer nijedan način proizvodnje ranije nije poznavao ekonomske krize Sistem počiva na protivrječnostima koje izazivaju cikluse Uzrok proizvodnja ima društveni karakter, motiv društveni (potrebe) Međutim, za vlasnike kapitala motiv profit, a proizvodnja način sticanja profita 363 193
Marksistička teorija Sistem karakterišu stalni konflikti: Vlasnici kapitala radnici Kapital rad Profit najamnina Konkurencija unutar kapitala (u trci za profitom) konkurencija unutar rada (radna mjesta i veća najamnina) Trka za maksimizacijom profita vodi stalnom povećanju prizvodnje međutim ograničavanjem najamnina i zaposlenosti što izaziva krizu Realizacija robe nailazi na prepreke ograničene kupovne moći prividna hiperprodukcija roba 364 Marksistička teorija U suštini hiperprodukcija kapitala u robnom obliku Nemogućnost kapitala u robnom obliku da se pretvori u proizvodni kapital zbog ograničenja tržišta na strani tražnje Strah od robe vodi ograničavanju ili smanjivanju proizvodnje što izaziva krizu 365 194
Marksistička teorija Snižavanje mogućnosti proizvodnje manifestira se u tendencijskom padu profitne stope Da bi maksimizirali profit, vlasnici kapitala smanjuju proizvodne troškove a) Pritisak na najamnine b) Nove tehnologije c) Povećanje produktivnosti rada Kako ovo izaziva i rast troškova, profitna stopa pada i smanjuje se motivacija za novu proizvodnju Ukoliko je opredjeljenje za povećanje proizvodnje u cilju povećanja mase profita, ograničena tražnja i kupovna moć ponovo dovodi do hiperprodukcije 366 Marksistička teorija Alternativa ublažavanja tendencijskog pada profitne stope 1. Povećanje obima kapitala (mase profita) 2. Snižavanje najamnine 3. Povećanje eksploatacije 4. Relativno suvišno stanovništvo 5. Jeftiniji elementi konstantnog kapitala 6. Izvoz kapitala 367 195
Marksistička teorija Strah od robe smanjuje investicije Kako se najamnina sporije povećava od profita, to izaziva brži rast proizvodnje sredstava za proizvodnju od rasta proizvodnje sredstava za potrošnju Kako se smanjuju investicije to izaziva smanjenje ulaganja u proizvodnju sredstava za proizvodnju Lančano, taj pad izaziva i smanjenje u sektoru dobara za širu potrošnju Sektor proizvodnih dobara osjetljiviji na zastoje i krize 368 Marksistička teorija Koncept neograničena proizvodnja ograničena potrošnja Obrazloženje: u vrijeme ekspanzije povećava se potražnja za radnom snagom Ovo dovodi i do problema ograničene raspoloživosti radne snage (većim dijelom zbog neadekvatne strukture) Vlasnici kapitala uvode nove tehnologije, povećavaju najamnine, što dovodi do pada profitne stope 369 196
Marksistička teorija Uz ovo, najmanji zastoji u reprodukciji izazivaju povećanje nezaposlenosti Dakle, direktno ili indirektno, sužava se i ograničava potrošna sposobnost stanovništva Zaključak: nedovoljna potrošnja dovodi do smanjenja proizvodnje, ali nije ona osnovni uzrok krize. Ona je posljedica protivrječnosti sadržanih u prirodi kapitala 370 Potencijalna mogućnost krize pojava novca R N R Marksistička teorija Realizacija odvojena vremenski i prostorno Bavili se ovom vrstom krize novca (neovisno od novčane krize novca) Upozorenja kakokreditnisistemdjeluje j razarajuće na ekonomiju u zastoju Ranije postojala mogućnost da se roba ne proda, ali pojavom kreditnog sistema nastaje pojava da se roba proda ali ne naplati 371 197
Sa prvim zastojima banke postaju opreznije Davanje prednosti gotovini Marksistička teorija Ovo izaziva krizu kreditnih sistema koja pokazuje da je veliki dio prosperiteta vještački izgrađen Kreditni sistem ustupa mjesto novčanom sistemu u kome svi postaju dužnici Razlog novčana masa manja od ukupnog iznosa kredita, a gubitak povjerenja eliminira kreditni mehanizam. Nastaje kriza realizacije 372 Marksistička teorija Kriza ne nastupa iznenada Ovo se objašnjava osamostaljenim trgovačkim kapitalom Kada proizvođač proda robu trgovcu, izvršio je realizaciju Međutim, ako trgovac ne proda robu, lanac reprodukcije se prekida Proizvođač to ne osjeća odmah Što je duži lanac posrednika između proizvođača i potrošača - reakcija proizvodnje je sporija Sporosti manifestacije krize doprinosti i činjenica da do ograničenja kupovne moći ne dolazi odmah Reakcije proizvođača vlasnika kapitala na smanjenje najamnine i povećanje nezaposlenosti slijede tek kada 373 proizvodnja uđe u fazu usporavanja 198
Marksistička teorija Špekulacije spadaju u uzročnika kriza Detaljno nisu obrazložene u marksističkoj teoriji osim što je naglašeno da bi do izbijanja kriza došlo i u slučaju da špekulacija nema 374 Marksistička teorija Anarhičnosti proizvodnje stalno prijeti ekonomskim krizama Svako proizvodi za sebe bez unaprijed poznatog odgovora na pitanja: a) U kojoj količini kapital dolazi na tržište b) Koliko je onpotreban c) Postoji li tražnja d) Hoće limoći prodati e) Hoće limoći izvući troškove 375 199
Marksistička teorija Monopolizam povećava opasnosti izbijanja krize Koncentracija kapitala uvećava rizike Nacionalne države postaju preuske za krupni kapital Izvoz kapitala internacionalizacija proizvodnje i kapitala povećava i međuzavisnot koja dovodi do prenosa krize i prevaljivanja teškoća na druge (najčešće razvijene nerazvijene) Tako nastaje opšta kriza 376 Kako se razrješava kriza? Marksistička teorija Kriza ne znači propast sistema. Kriza stvara uslove za savladavanje krize Kapital koji stoji u robama završava svoj prometni proces obaranjem cijena (obezvrjeđivanjem) Tako se usklađuju kupovni i robni fondovi Proizvodnja je smanjena, prodaja sevrši sa zaliha uz smanjenje cijena 377 200
Marksistička teorija Rezerve daju impuls rastu proizvodnje Kako je kriza povećala nezaposlenost i smanjila najamnine, ovo za vlasnike kapitala otvara mogućnosti rasta profita Niske najamnine i niske kamate sa povećanim izgledima za plasman roba, utiču na stimuliranje investicija 378 Marksistička teorija Počinje novi ciklus sa povećanjem tražnje za radnom snagom, rastu najamnine, što daje podstrek za proizvodnju sredstava za potrošnju To vuče rast proizvodnje proizvodnih dobara 379 201
Neoklasične interpretacije krize - izbor - a) Endogene uzroci unutar privrede, privredni ciklusi koji sami sebe generiraju i u kome svaka kontrakcija izaziva ekspanziju i obrnuto b) Egzogene uzroci ratovi, revolucije, politički događaji, otkriće nalazišta zlata, povećanje ili migracija stanovništva, otkrivanje novih zemalja ili resursa, naučna otkrića i inovacije 380 Neoklasične interpretacije krize - izbor - a) Endogene: Teorija hiperprodukcije Teorija predimenzioniranosti Teorija inovacija Teorija neravnomjerne potrošnje Monetarne teorije Teorija mješovite privrede 381 202
Teorija hiperprodukcije - Aftalion Neusklađenost proizvodnje i potrošnje Rastom proizvodnje i potrošnje u fazi ekspanzije smanjuje se granična vrijednost potrošnih dobara što vodi depresiji Sporiji rast investicija izaziva rast cijena što inspirira novu ekspanziju 382 Teorija predimenzioniranosti investicija - Hayek, Spiethoff, Mises Potrošnja, štednja i investicije nisu u ravnoteži Nastaje hiperprodukcija kapitalnih dobara, Vodi depresiji i krizi 383 203
Teorija inovacija - Schumpeter, Isard, Riggleman Dovodi cikluse u vezu sa povremenim talasima krupnih ulaganja kao što je izgradnja željezničke mreže (Schumpeter) ili saobraćaj uopšte (Isard). Neki autori povezuju cikluse sa usponima i padovima građevinske aktivnosti (Riggleman) 384 Teorija neravnomjerne potrošnje - Hansen, Samuelson, Fourastie Na cikluse utieču oscilacije u proizvodnji i prometu proizvodnih i potrošnih dobara Potrošna dobra slijede tok dohotka (kretanje ove potrošnje je posljedica krize) Proizvodna dobra uzrok ciklusa Uz ovo, tehnički progres utieče na neravnomjernost potrošnje struktura proizvodnje u fazi ekspanzije (praćena s više tehničkog progresa) ne odgovara strukturi potrošnje u porastu (praćene s manje tehničkog progresa) 385 204
Monetarne teorije - Hawtrey, Friedman Cikluse izaziva ekspanzija i kontracija bankarskog novca, kredita, emisije sje Irwing Fisher smatra da je uzrok recesije prezaduženost koju slijedi deflacija 386 Mješovite privrede - Kalecki Upravljano (kontrolisano) tržište sa novim vidom vladinog ciklusa stop sop go dovodi od do protivrječnosti dva cilja pune zaposlenosti i stabilnosti cijena 387 205
Koja je društveno ekonomska struktura odgovorna za krizu? Privatni sektor je nestabilan i on prenosi i pojačava impulse cikličnog kretanja (Keynes) Pogrešne monetarne mjere (država) uzrokuju nestabilnosti odatle važnost stabilnosti privatnog sektora (monetaristi) 388 Neoklasične interpretacije krize - izbor - b) Egzogene teorije Politička teorija Psihološka teorija Demografska teorija Kozmičko fizikalna 389 206
Egzogene teorije Politička teorija Politički događaji i ratovi uzrokuju krize Psihološka teorija Optimističke i pesimističke procjene (očekivanja) doprinose nestabilnostima privrede Demografska teorija Demografske promjene (rezultat ratova, epidemija) sa vremenskim pomakom od 15 godina utiču naciklična kretanja 390 Egzogene teorije Kozmičko fizikalne teorije Sunčane pjege, promjene jačine sunčeve energije gj i barometarskog pritiska, kretanja nebeskih tijela, doprinose ciklusima u privredi Tako npr. Moor je pronašao planetu Venus čiji je rotacioni period 8 godina (saglasnost većine teoretičara o 8 godišnjem trajanju ciklusa) 391 207
DUŽINA CIKLUSA Juglar Hansen Shumpeter Kuznets Kondratieff Spiethoff 392 Juglar Periodičnost i dužina trajanja ciklusa u posebnom fokusu ekonomske teorije Pionir istraživanja ove vrste Juglar Tabela pokazuje solidarnost (periodičnu istovremenu pojavu kriza) sa odstupanjima od nekoliko mjeseci Po Juglaru su srednji ciklusi dobili naziv 393 208
Pregled kriza (1800. 1857.) 394 Francuska Engleska SAD 1804 1803-1810 1810-1813 1815 1814 1818 1818 1818 1826 1826 1826 1830 1830-1836 1836 1837 1839 1839 1839 1847 1847 1848 1857 1857 1857 Hansen Veliki ciklusi traju oko 8 godina U periodu 1795. 1937. bilo 17 ciklusa u prosječnom trajanju od 8,35 godina U periodu 1807. 1937. bilo 37 malih ciklusa sa prosječnim trajanjem od 3,51 godinu 395 209
Schumpeter Veliki ciklusi traju 6 10 godina ( u prosjeku 8 godina) Super ciklus se javlja u američkoj i britanskoj privredi Izazvan ciklusom građevinarstva U SAD traje prosječno 17 18 godina U VB traje prosječno 20 22 godine 396 Kuznets i Kondratieff Kuznets Uočava važnost varijacija u građevinarstvu Kondratieff Dugi ciklusi u 19. i 20. vijeku s tim da u periodu 20 30 godina prevladava ili depresija ili prosperitet p (Kondratijevljevi ciklusi) 397 210
Spiethoff Četiri perioda u Z. Evropi 1822 1842 (uglavnom depresija) 1843 1873 (uglavnom prosperitet) 1874 1894 (depresija) 1895 1913 (prosperitet) 398 Kondratijev Građevnski Poljoprivredni VRSTE CIKLUSA Poslije Kondratija (Šumpeter, Garvy, Kuznecova sekularna teorija, ratna monetarna teorija, Keynes, Mendel, Forester, Lewis, Rostow, Heilbner Gordon) 399 211
Opšti, sektorski (Juglar) Vrste ciklusa Dugi (54-60 god.), srednji (8 10 god.) i kratki (40 mjeseci) Kondratijevljev dugi ciklus sadrži 6 srednjih od Juglara a ovi tri kratka od Kitchina Statistike pokazale 20 godišnje cikluse koji se vežusakonjukturom u stambenoj izgradnji Paukova mreža u poljoprivredi 400 Kondratijev Zamjenik ministra poljoprivrede, osnivač Konjukturnog instituta u Moskvi, 1930. god uhapšen i deportovan u Sibir Prvi uočio duge cikluse i doveo ih u vezu s ravnotežom u privredi 1922. god objavio da je od 1789.god kapitalizam doživio 2 ciklusa od po 50 godina: 1789 1809 E 1809 1849 K 1. ciklus 1849 1873 E 2. ciklus 1873 1896 K 1896 1920 E 401 212
Juglar ciklusi srednji Kitchin ciklusi mali ciklusi Kondratijev Engleski statističar analizirao serije bankovnog kliringa, cijene i kamatne stope u SAD i VB (1820. 1922.) i otkrio male cikluse (40 mjeseci) Smatrao da su psihološki uslovljeni i da nastaju akumuliranjem ili dezakumuliranjem zaliha Američka ekonomija 3 4godinetrajanjeciklusa Engleska ekonomija 10 godina 402 Građevinski ciklusi Otkriveni u stambenoj izgradnji u SAD, VB, Njemačkoj, j Švedskoj i Kanadi Amplitude ciklusa velike Objašnjavaju se vezom ukupnih i marginalnih veličina Ukupan stambeni prostor funkcija ukupnog stanovništva, a stambena izgradnja funkcija rasta stanovništva 403 213
Poljoprivredni ciklusi Drugačiji karakter od ostalih ciklusa Proces proizvodnje dug, a obim i troškovi proizvodnje ovise o vremenskim prilikama Ovo dokaz nestabilnosti cijele privrede 404 1912.godina Poslije Kondratijeva - Schumpeter Aktivnost preduzetnika u centru pažnje Funkcija preduzetnika je u uvođenju inovacija koje kroz proces kreativne destrukcije transformišu ekonomski život Na ovome gradi teoriju ciklusa Pi Privredni iciklus je vezanzainovacije ij i sve ono što iz toga proističe Privreda se izbacuje iz ravnoteže i ulazi u ekspanziju preko inovacija 405 214
Poslije Kondratijeva - Schumpeter Preduzetnici profitiraju, povećavaju investicije i posuđuju kapital Sa njima slijede imitatori što ima za rezultat opštu ekspanziju Moguće suvišne inovacije i špekulacije Ovo kao i činjenica rasta kamatnih stopa dovodi do pada ekspanzivnih ih efekata inovacijeij i nastupa prijelom ka recesiji Donja tačka se dostiže sa eliminacijom neuspjelih i prekomjernih inovacija 406 Poslije Kondratijeva - Garvy teorija Analizirao vremenske serije Kondratijeva i došao do zaključka: Statistike nepouzdane Obrada statističkog materijala nepravilna Kondratijevljevoj zamjeni i proširenju osnovnih kapitalnih dobara dodaje i investicije Dakle 1. nove investicije 2. eho zamjene starih dobara Smatra da je pogrešna teza da slobodni fondovi (za zamjenu) mogu čekati i 25 godina do upotrebe 407 215
Poslije Kondratijeva - Kuznetsova sekularna kretanja Analizirao trendove proizvodnje i cijena Primarni trendovi u proizvodnji i cijenama odražavaju životni ciklus tehnološke inovacije (faza brzog a onda usporavajućeg rasta proizvodnje, a zatim brzog, a onda usporavajućeg rasta cijena) Ovo je put kojim idu grane koje prednjače u razvoju 408 Poslije Kondratijeva - Kuznetsova sekularna kretanja Nije povezao sektorska kretanja sa onima u ukupnoj privredi Tek kasnije, baveći se sekundarnim kretanjima u proizvodnji i cijenama, razmatrao veze između ukupne proizvodnje, cijena, produktivnosti, rada i nadnica Utvrdio da je ekspanzija u SAD (1870 1920) pokrenuta migracijom što je povuklo stambenu izgradnju i izgradnju željeznice 409 216
Poslije Kondratijeva - Ratna monetarna teorija Rat izaziva monetarnu ekspanziju, Periodičnost ciklusa = periodičnost ratova Ratovi se finansiraju povećanjem ponude novca Najveći doprinosovihrazmatranja kakopromjeneu finansijskom sektoru izazivaju promjene u realnoj ekonomiji 410 Poslije Kondratijeva Keynes i Mendel Keynes AS AD Mendelov kasni kapitalizam U centru analize stope profita i akumulacije kapitala Kolebanja profita izazivaju kolebanja akumulacije, a ovo se odražava na tehnološki razvoj i izaziva cikluse 411 217
Poslije Kondratijeva Forester i Lewis Foresterov model dugih talasa Tvorac kompjuterskog modela granica rasta Na primjeru SAD dugi talasi 40 60 godina Međusektorski nesklad proizvodnih i potrošnih dobara Lewis Cijene i odnosi razmjene u fokusu istraživanja Uzrok ciklusa promjene u ponudi poljoprivrednih dobara koje su bile praćene promjenama u ponudi i tražnji novca 412 Poslije Kondratijeva Rostow i Heilbroner Gordonova teza Rostow dugi talasi ili trend periodi Kombinacija Kondratijevljevih ciklusa, Šumpeterove i Kuznetsove teorije 3 grupe faktora: a) Oni koji se pokreću vodećim sektorima b) Oni koji se pokreću promjenama u profitabilnostima proizvodnje hrane i sirovina c) Snage pokrenute velikim talasima as a migracije gacje (stambena izgradnja i gradska infrastruktura) Heilbroner Gordonova teza Prekretnice u ciklusu potreba institucionalnih promjena (nacionalne i međunarodne) 413 218
Američki izbori i ekonomija God. izbora Izabrani predsjednik Nezaposlenost Inflacija Ključka ek. obilježja 1932 Franklin Roosvelt (D) 24,9-10,7 Depresija 1948 Harry Truman (D) 3,8 6,5 Postratna prilagođavanja 1952 Dwight Eisenhower (R) 3,1 2,3 Koreanski rat, kontrola cijena 1960 John Kennedy (D) 5,5 1,0 Početak recesije, nezaposlenost 1964 Lyndan Johnson (D) 5,1 1,3 Veliko društvo, blagostanje 1968 Richard Nixon (R) 3,4 4,5 1976 Jimmy Carter (D) 7,6 5,5 Građansko nepovjerenje, krah društvenih vrijednosti Nezaposlenost, rast cijena energenata 1980 Ronald Reagan (R) 7,5 12,6 Inflacija, cijene energenata 1988 George Bush S (R) 54 5,4 42 4,2 1992 Bill Clinton (D) 7,6 3, 2000 George Bush (R) 3,9 3,5 Trg.budžetski deficit, smanjenje poreza Budžetski deficit, NAFTA, rast poreza Budžetski suficit, reforma soc.sektora 2008 Barack Obama (D) 6,1 4,9 Finansijska kriza, recesija 414 3. MAKROEKONOMSKA RAVNOTEŽA dinamički pristup (ravnoteža u dugom roku 415 219
3. MAKROEKONOMSKA RAVNOTEŽA Tradicionalni pristup p Opšta teorija sistema sistemski pristup 416 Tradicionalni pristup Prva varijanta: Ravnoteža ili neravnoteža se objašnjava jednakošću ili nejednakošću ekonomskih varijabli bez analitičkog objašnjenja prirode tih odnosa Druga varijanta: Vezana za modele u kojima su date veze između ekonomskih varijabli 417 220
Tradicionalni pristup PONAŠANJE MODELA 4 faze: 1. Početna pozicija ravnoteža 2. Promjene koje narušavaju ravnotežu 3. Proces prilagođavanja promjenama 4. Krajnja pozicija nova ravnoteža 418 Tradicionalni pristup A. Maršal: trenutna, kratkoročna i dugoročna ravnoteža J. Šumpeter: parcijalna, agregatna i opšta ravnoteža 419 221
Sistemski pristup Ravnoteža najniži oblik organizovanosti sistema uhijerarhiji j OPTIMALNOST STABILNOST RAVNOTEŽA J. M. Kejns ravnoteža nije cilj već pretpostavka privredne stabilnosti To je pokazalo da se pojam ravnoteže mora posmatrati dinamički 420 Sistemski pristup ILUSTRACIJA SISTEMSKOG PRISTUPA sistem prolazi kroz tačke ravnoteže ali uvijek na višem nivou razvoja primjer investicionih ciklusa I A ravnoteža B najveće odstupanje od ravnoteže B A B B I REALNI PROIZVOD A B B A B POTENCIJALNI PROIZVOD 421 t t 222
Sistemski pristup periodičnost opšte ravnoteže Objašenjenje ravnoteže koncentriše se na 4 elementa: 1. neophodnost prolaska sistema it kroz stanje ravnoteže 2. periodičnost ravnoteže 3. nova ravnoteža na višem nivou razvijenosti sistema 4. dužina razmaka izmeđuđ 2 ravnoteže različita zavisi od strukturnih promjena i sposobnosti sistema da se tim promjenama adaptira 422 Prognoziranje konjukturnog ciklusa Najvažniji zadatak ekonomista Ranije konjukturni ciklusi prognozirani na bazi indeksa vodećih pokazatelja J. Tinbergen makroekonomski modeli Lorens Klajn (1980. Nobelova nagrada) prognostički sistemi 423 223
Prognoziranje konjukturnog ciklusa Metode: kvantitativne metode kvalitativne metode kombinovane metode 424 Kvantitativne metode Počinju analitičkim okvirom sa jednačinama koje predstavljaju j AS iad Uz pomoć ekonometrije procjene parametara (npr. MPS i MPC) Sastavlja se model kao sistem jednačina (preko 10.000000 varijabli) Uvode se eksterne varijable rezultat - prognoze 425 224
TREĆI DIO MEĐUNARODNA MAKROEKONOMIJA MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE 1. Trgovina i specijalizacija 2. Platni bilans i devizni kurs 3. Arhitektura svjetskog trgovinskog i finansijskog sistema 4. Konkurentnost ekonomije i ekonomski rast 225
226
TRGOVINA I SPECIJALIZACIJA 426 O čemu će biti riječi... Koristi od međunarodne trgovine Teorija međunarodne e trgovine tgo Kriteriji specijalizacije Apsolutne prednosti Relativne prednosti Zakon recipročne potrošnje Odnosi razmjene Doprinos neoklasičara i neokenzijanaca Politika vanjske trgovine 427 227
Trgovina i specijalizacija Međunarodna trgovina bilježi posebnosti: Razmjena između više zemalja koja može podrazumijevati političke barijere trgovini (carine, kvote, ograničenja...) Međunarodna plaćanja po osnovu trgovine podrazumijevaju i različite valute što navodi na potrebu razumijevanja deviznih kurseva Današnje ekonomije otvorene ekonomije sa različitom mjerom otvorenosti (X/BDP; M/BDP; X- M/BDP) 428 Koristi od međunarodne trgovine Posredstvom međunarodne trgovine ostvaruje se povezivanje različitih dijelova svijeta što doprinosi razvoju međunarodne podjele rada i međunarodne specijalizacije Koristi od međunarodne trgovine: 429 Povećanje produktivnosti rada po osnovu specijalizacije Povećanje prodaje i kupovina u inostranstvu obezbjeđuje postizanje efekata eksterne ekonomije u nacionalnoj ekonomiji Različiti troškovi proizvodnje koji proizlaze iz različitih uslova proizvodnje po zemljama, omogućavaju postizanje pogodnosti svim zemljama u međunarodnoj trgovini Različite cijene roba i usluga, kao posljedica različitih troškova proizvodnje, stimulišu međunarodnu trgovinu 228
Koristi od međunarodne trgovine Predmet međunarodne trgovine su tzv. viškovi proizvodnje zemalja učesnice Ti viškovi mogu da budu: Apsolutni kapacitet proizvodnje u zemlji je takvog obima da AD ne može apsorbovati AS Relativni viši stepen prerade proizvoda i diverzifikacija ekonomske strukture omogućavaju stvaranje prednosti i konkurentnosti ekonomija 430 Teorija međunarodne trgovine Dio ekonomske teorije koja se bavi međunarodnim ekonomskim odnosima (međunarodnom trgovinom i platnim bilansom) Teorija međunarodne trgovine objašnjava: Motive koji pokreću međunarodnu trgovinu (kriterije specijalizacije) Odnos međunarodne trgovine i ekonomskog rasta 431 229
Kriteriji specijalizacije Osnov međunarodne trgovine čine komparativne/ konkurentske prednosti Dva pristupa komparativnim prednostima (klasični pristup) Apsolutne (A. Smith) Relativne (D. Ricardo) Konkurentske prednosti - neoklasičari 432 Apsolutne prednosti Do teze o apsolutnim prednostima u međunarodnoj trgovini, A. Smith je došao primjenom zaključka da podjela rada i specijalizacija predstavljaju ključni stimulans ekonomskom rastu Postavio tezu o međunarodnoj podjeli rada koja se razvija na osnovu međunarodne specijalizacije nacija prizvođača Smithukazaodauslovizaorganizaciju proizvodnje nisu isti u svim zemljama i da postoji nejednak raspored faktora proizvodnje Na osnovu različitih uslova, zemlje mogu da se specijaliziraju i da ostvare niz prednosti u međunarodnoj trgovini 433 230
Apsolutne prednosti Kako međunarodna podjela rada i specijalizacija predstavljaju izvor prednosti od međunarodne trgovine, Smith objasnio na primjeru dvije zemlje dva proizvoda Zemlja Proizvodnja X A 8 3 B 3 8 Y 434 Apsolutne prednosti Pod pretpostavkom da su oba proizvoda neophodna u obje zemlje i da ih obje zemlje mogu proizvoditi, Smith zaključio slijedeće: Zemlja A ima apsolutne prednosti u proizvodnji proizvoda X (u poređenju sa proizvodnjom proizvoda Y i u poređenju sa zemljom B u proizvodnji proizvoda X) Zemlja B ima apsolutne prednosti u proizvodnji proizvoda Y (u poređenju sa proizvodnjom proizvoda X i u poređenju sa zemljom A u proizvodnji proizvoda Y) 435 Ukoliko bi obje zemlje proizvodile oba proizvoda, raspodjelile bi faktore proizvodnje na oba proizvoda, čime bi efekti od proizvodnje oba proizvoda bili manji Koristi od međunarodne trgovine proizlaze iz međunarodne specijalizacije (zemlje A na proizvodnju proizvoda X i zemlje B na proizvodnju proizvoda Y) 231
Relativne prednosti D. Rikardo je Smithove apsolutne prednosti dopunio teorijom komparativnih troškova Objasnio kako zemlje koje nemaju apsolutne prednosti u proizvodnji ni jednog proizvoda, mogu da se specijaliziraju i uključe umeđunarodnu podjelu rada po kriteriju relativnih prednosti Zemlja Proizvodnja X A 8 3 B 2 1 Y 436 Relativne prednosti Pod istim pretpostavkama kao i kod A. Smitha, D. Ricardo zaključio slijedeće: Zemja A ima apsolutne prednosti u proizvodnji oba proizvoda Zemlja B ima apsolutne nedostatke u proizvodnji oba proizvoda Imajući u vidu komparaciju troškova proizvodnje oba proizvoda u obje zemlje (8:3; 8:2; 2:1; 3:1) za obje zemlje je bolje da se specijaliziraju u proizvodnji po jednog proizvoda (X ili Y) Za zemlju A po principu komparativnih troškova je bolje da faktore proizvodnje usmjeri na proizvodnju proizvoda X (više dobiva od specijalizacije) 437 Za zemlju B po principu komparativnih troškova je bolje da faktore proizvodnje usmjeri na proizvodnju Y (manje gubi od specijalizacije) 232
Zakon recipročne potražnje J. S. Mill formulisao zakon recipročne potražnje i zaključio da se dohodak jedne zemlje povećava međunarodnom trgovinom pod uslovom da nema barijera (npr. carina) u trgovini Objasnio kako barijere u trgovini imaju bumerang efekat na zemlje koje ih uvode kao instrument politike (smanjuje se potražnja) Prohibitivna carina ili kvota je onaj nivo carina (kvota) koji je dovoljno visok da ukloni međunarodnu trgovinu Apsolutne i relativne prednosti u proizvodnji zemalja će se realizirati u međunarodnoj trgovini samo pod pretpostavkom recipročne potražnje 438 Odnosi razmjene (TOT terms of trade) Drugi doprinos J. S. Mill-a teoriji međunarodne trgovine je definisanje odnosa razmjene (TOT) TOT su proporcije u kojima se jedinicom izvoza, obezbjeđuje određena količina uvoza To je broj koji pokazuje poboljšanje ili pogoršanje položaja jedne zemlje u međunarodnoj trgovini, prvenstveno na bazi promjena cijena proizvoda koje zemlja izvozi ili uvozi Odnos razmjene može da se računa za međunarodnu trgovinu zemlje u cjelini ili za pojedine grupe proizvoda, sektora ili grana proizvodnje TOT danas predstavlja jedno od najvažnijih analitičkih instrumenata u vanjskoj trgovini 439 233
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Taussig značajno poboljšao model komparativnih prednosti Razdvojio troškove proizvodnje na dvije komponente Nadnice (cijena rada) Kamate (cijena kapitala) Analizirao uticaj nadnica i kamata na komparativne prednosti (radno intenzivne i kapitalno intenzivne grane) Poklonio pažnju i analizi uticaja transportnih troškova u međunarodnoj trgovini i zaključio da transportni troškovi bitno ne mijenjaju zaključke do kojih su došli Smith i Rikardo 440 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Graham proširio model dvije zemlje dva proizvoda Zaključio da se za svaku zemlju može konstruisati rang lista proizvoda po dostignutom stepenu produktivnosti rada u kojoj postoji granica iznad koje se nalaze proizvodi sa većom produktivnosti rada u proizvodnji istih proizvoda u drugim zemljama i koje će zemlje izvoziti Proizvode koji se nalaze ispod te granice, obzirom na nižu produktivnost rada, zemlja će uvoziti 441 234
442 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca G. Haberler utvrdio da su tokovi međunarodne trgovine određeni apsolutnim razlikama u cijenama, a ne komparativnim razlikama u troškovima rada Pomoću modela u koji su uključeni produktivnost, visina nadnica, transportni troškovi, tip tražnje i devizni kurs, pokazao kako se komparativne prednosti transformišu u apsolutne troškovne prednosti Zaključio da nije samo rad relevantan za formiranje cijena i odnosa razmjene, nego i cijena kapitala (kamata) i cijena zemlje (renta), koji, u zavisnosti od kombinacije faktora, određuju i troškove proizvodnje Uveo princip marginalnih troškova u teoriji međunarodne trgovine čime se objašnjava pojava da se na tržištu jedne zemlje nalaze isti proizvodi proizvedeni i u zemlji i u inostranstvu (teorija troškova supstitucije) Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Machlup analizirao Kejnsov multiplikator investicija i postavio tezu o multiplikatoru vanjske trgovine (multiplikator otvorene privrede) Povećanjem izvoza moguće je da zemlja poveća proizvodnju, zaposlenost i dohodak sa efektom multiplikatora Multiplikativni efekat izvoza će biti veći ako se prihod od izvoza više upotrebljava za kupovinu domaćih proizvoda Svaki uvoz i svaka štednja dijela dohotka koji se ostvaruje od izvoza, smanjuje multiplikativni efekat povećanja izvoza na dohodak zemlje 443 235
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher Ohlin Samuelsonov model (HOS) Heckscher utvrdio da je razlika u relativnom bogatstvu faktora proizvodnje neophodan uslov za razlike u komparativnim troškovima i komparativnim prednostima Drugi važan uslov su različite kombinacije faktora proizvodnje za različite proizvode Odatle zaključak: inicijalni uslovi za međunarodnu trgovinu su razlike u relativnom bogatstvu Zemlja će se specijalizirati u proizvodnji onih proizvoda za koju je potrebno korištenje faktora proizvodnje kojima je ta zemlja bogata 444 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher Ohlin Samuelsonov model (HOS) B. Ohlin razvio Heckscherove e e teze e i razmatrao at ao teoriju međunarodne trgovine u okviru opšte teorije lokacije, regionalne specijalizacije i trgovine među regionima Naglasio da svaki region ima prednosti u proizvodnji dobara za čiju proizvodnju je nužno utrošiti količine faktora kojima je taj region bogat (obzirom da bogatstvo faktora uslovljava niže cijene faktora) Razlike u troškovima proizilaze iz razlika u cijenama faktora što dovodi do međunarodne trgovine Razmatrao i uticaj transportnih troškova, kvaliteta proizvoda, carina, damping cijena, na međunarodnu trgovinu 445 236
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher Ohlin Samuelsonov model (HOS) P. Samuelson dokazao da cijene faktora proizvodnje moraju biti iste i u slučaju slobodnog kretanja roba u međunarodnoj trgovini (umjesto slobodnog kretanja faktora proizvodnje) Njemu pripada zasluga formulisanja HOS teorije Cijeni se da je ekonomska integracija potvrda HOS teorije Slobodna trgovina robama na integrisanom području dovela je i do izjednačavanja cijena faktora proizvodnje (rada i kapitala) u različitim zemljama. 446 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca V. I. Kravis pošao od pretpostavke da je međunarodna trgovina jedne zemlje determinirana faktorom raspoloživosti i da se trgovina među zemljama najprije obavlja sa proizvodima koji nisu raspoloživi u domaćoj proizvodnji On je razlikovao dvije grupe proizvoda u međunarodnoj trgovini One koji nisu raspoloživi u apsolutnom smislu One koji se mogu proizvesti ali po višim troškovima Dokazao da izvozni sektori jedne zemlje pokazuju veće stope tehničkog progresa od prosječnih stopa tehničkog progresa cijele ekonomije 447 237
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca S. B. Linder razlikovao međunarodnu trgovinu primarnih i kompleksnih industrijskih proizvoda Trgovina primarnih proizvoda može se objasniti raspoloživosti (bogatstvo) prirodnih resursa Trgovina industrijskih proizvoda određena je, prije svega, tehničkom superiornosti, ekonomijom obima i menadžmentom Smatra da lista izvoznih proizvoda treba biti određena internom tražnjom Da bi jedan proizvod postao izvozni, važno je da taj proizvod bude intenzivno trošen na domaćem tržištu Kako je unutrašnja tražnja određena nivoom dohotka pc, slijedi zaključak da će zemlje sa istim dohotkom imati slične oblike tražnje i navike potrošača Odatle i teza da će volumen trgovine biti veći akojeveća sličnost u dostignutom stepenu razvoja među zemljama. 448 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon Hirsch Johnson-ov model Alternativni pristup teoriji međunarodne trgovine koji objedinjava HOS model i teorije Kravisa i Lindera Zasniva se na teoriji životnog ciklusa proizvoda po kojoj većina proizvoda prolazi kroz nekoliko različitih faza u svom razvoju 449 238
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon Hirsch Johnson-ov model Pokazalo se da većina proizvoda (od pojave do prestanka proizvodnje) prolazi kroz tri faze : Prva faza karakteristična po visokim jediničnim troškovima, značajni inputi naučnog i inženjerskog rada, nedostatak konkurencije Faza punog razvoja karakteriše se masovnom proizvodnjom i distribucijom, uvode se metode koje snižavaju troškove, proces proizvodnje postaje više kapitalnointenzivan, konkurencija se pojačava, stručnost administracije, kontrola troškova i marketing igraju važnu ulogu Faza zrelosti prodaja ustaljena, proizvodi standardizirani, ekonomija obima važan faktor, prozvodnja kapitalnointenzivna 450 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon Hirsch Johnson-ov model Navedene karakteristike proizvoda u raznim fazama bitno određuju komparativne prednosti zemalja Nerazvijene zemlje koje počinju industrijalizaciju imaju komparativne prednosti u onim proizvodima koji su u fazi zrelosti Industrijski lideri, naročito oni sa velikim unutrašnjim tržištem, imaju prednosti u proizvodnji proizvoda druge faze faza punog razvoja Male visokorazvijene zemlje imaju prednosti u proizvodnji proizvoda I faze novih proizvoda 451 239
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca P. Krugman fokusirao se na uticaj troškova proizvodnje i cijena na međunarodnu trgovinu Razlikuje dva tipa ekonomije obima Interna (trošak po jedinici proizvoda zavisi od veličine firme) Eksterna (trošak po jedinici proizvoda zavisi od veličine industrije) 452 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Firma koja posjeduje internu ekonomiju obima može monopolizirati industriju (nesavršeno tržište imperfektna konkurencija) Pri većem obimu proizvodnje, firma smanjuje troškove po jedinici proizvoda i tržišne cijene Da bi koristila pogodnosti ekonomije obima, firma razvija svoj portfolio proizvoda na koje se specijalizira Tako omogućava drugim firmama da se specijaliziraju u proizvodnji drugih proizvoda 453 240
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Eksterna ekonomija obima omogućava da država dominira svjetskim tržištem u proizvodnji određenog proizvoda, ali ne zato što posjeduje jednu veliku firmu, već zato što ima mnogo malih firmi koje utiču jednana drugu da bi stvorile veliku konkurentsku kritičnu masu proizvoda (konkurentna industrija) Za razliku od interne, eksterna ekonomija obima ne mora voditi računa o imperfektnosti tržišta 454 Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca M. E. Porter fokus teorije usmjerio na pitanje - Kako država, vlada i kompanije mogu izmijeniti uslove da bi bile konkurentne Prosperitet nacije se stvara, a ne naslijeđuje Razvoj nije posljedica prirodne obdarenosti države, već ukupno raspoložive radne snage i uspješnog vođenja monetarne i fiskalne politike Konkurentnost industrije zavisi od veličine kapaciteta industrije da provodi inovacije i poboljšanja Da bi bile konkurentne, kompanije moraju imati jake rivale, nestrpljive dobavljače i zahtjevne potrošače Sa rastom globalne konkurencije, nacionalne ekonomije postaju sve značajnije Uloga zemalja raste i činjenicom da se osnov konkurencije sve više pomjera ka stvaranju znanja i primjeni znanja 455 241
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Konkurentskoj sposobnosti doprinose i nacionalne vrijednosti, kultura, ekonomska struktura Inovacije pokreću i podržavaju konkurenciju Četiri komponenete dijamanta nacionalne konkurentnosti Faktori proizvodnje Uslovi tražnje Srodne i prateće djelatnosti Strategija firme, struktura, rivali. 456 Politika vanjske trgovine Važan dio ekonomske politike kojom se reguliše sektor ekonomskih odnosa sa inostranstvom Uspješna politika vanjske trgovine je ona koja obezbjeđuje optimalno povezivanje unutrašnjeg funkcionisanja ekonomije i procesa ekonomskig razvoja sa neophodnim prilagođavanjima nacionalne ekonomije kretanjima u globalnoj ekonomiji Osnove politike vanjske trgovine Nivo razvijenosti Opšti ekonomski i društveni ciljevi zemlje Vanjska politika i geopolitički položaj zemlje 457 242
Politika vanjske trgovine U užem smislu, pod politikom vanjske trgovine podrazumijeva se skup mjera kojima država reguliše vanjskotrgovinsku aktivnost, osim mjera u regulisanju deviznog kursa, obzirom da su ove mjere uključene u deviznu politiku zemlje U širem smislu, pojmom vanjskotrgovinske politike obuhvaćeno je regulisanje svih aktivnosti koje djeluju na razvoj i tokove vanjske trgovine Vanjskotrgovinska politika se usmjerava u dva pravca: Formiranja otvorenog ili zatvorenog (autarhičnog) tipa ekonomije Korištenjem liberalističkih ili protekcionističkih (ili kombinacijom) instrumenata 458 Politika vanjske trgovine Počeci savremene vanjskotrgovinske politike vežu se za merkantilizam Vanjska trgovina smatrana važnim sektorom za povećanje nacionalnog bogatstva Protekcionistički orijentisana, koncetrisala se na zaštitu domaće proizvodnje Arsenal mjera vanjskotrgovinske politike potiče iz vremena merkantilizma Premije, subvencije, carine, zabrane uvoza, korištenje vojnih, ekonomskih i političkih pritisaka da bi se ostvarile povlastice u vanjskoj trgovini i sl., potiču od merkantilista 459 243
Politika vanjske trgovine Drugi pravac u vanjskotrgovinskoj politici liberalizam stupio na scenu u 18. vijeku Teorijski obrađen u djelima A. Smitha i D. Ricarda Era slobodne trgovine utemeljila liberalističku politiku vanjske trgovine (prekidanu ratovima i Velikom ekonomskom krizom) Praksa i brojni primjeri pružaju dokaze da dvije zemlje na sličnom nivou razvijenosti mogu voditi različite vanjskotrgovinske politike (liberalističke ili protekcionističke) Osnovnu razliku čini orijentacija na: Politiku otvorene ekonomije Politiku zatvorene (autarhične) ekonomije 460 Politika vanjske trgovine Osnov protekcionizma (zaštita domaće proizvodnje) utemeljili A. Hamilton i F. List List je bio zagovornik liberalizma, ali tek nakon što se kroz mehanizme zaštite mladih industrija one osposobe za konkurenciju na svjetskom tržištu Dakle, protekcionizam privremenog trajanja Međutim, praksa je pokazala da, jednom uvedene protekcionističke mjere, imaju tendenciju da se na otvoren ili manje vidljiv način zadrže što duže Danas nema zemlje koja nema jasnu vanjskotrgovinsku politiku Moguće da zemlje nemaju jasnu unutrašnju politiku, a da istovremeno imaju bolje razrađenu vanjskotrgovinsku politiku (razlog tome može biti odsustvo unutrašnjeg konsenzusa i/ili vanjski okvir koji formuliše platformu za vođenje vanjskotrgovinske politike) 461 244
Politika vanjske trgovine Liberalizam i umjereni protekcionizam naizmjenično obilježili historiju vanjske trgovine Danas, važno razumijevanje dva momenta: Vanjskotrgovinska politika vezana sa koordinacijom ekonomskih politika između pojedinih zemalja (npr. EU) Novi talas protekcionizma odražava proces prilagođavanja na rast cijena energenata i recesiju u svjetskoj ekonomiji 462 245
PLATNI BILANS I DEVIZNI KURS 463 O čemu će biti riječi... Definicija platnog bilansa Sastav platnog bilansa Stavke u platnom bilansu Uravnoteženje platnog bilansa Ekonomski značaj platnog bilansa Pojam deviznog kursa Sistemi deviznih kurseva Devizni sistem Devizna politika 464 246
Definicija platnog bilansa To je sistematski popis ekonomskih transakcija između zemlje i inostranstva (domaćih i stranih lica) izvršenih u toku određenog vremenskog perioda (po pravilu jedne godine) Izraz platni bilans ne odgovara u potpunosti pojmu bilansa iz razloga: Bilans pokazuje stanje transakcija jednog ekonomskog subjekta u određenom trenutku, a platni bilans obuhvata sve ekonomske transakcije tokom perioda U platnom bilansu ne prikazuju se samo transakcije koje su u vezi s određenom proturadnjom nego i transakcije koje se daju bez obaveze proturadnje (npr. ekonomska pomoć) 465 Definicija platnog bilansa Platni bilans koji bilježi ekonomske transakcije razlikuje se od stanja ekonomskih odnosa jedne zemlje sa inostranstvom Zbog toga se razlikuju Širi koncept platnog bilansa (registruje sve transakcije bez obzira na efektivna plaćanja) Uži koncept platnog bilansa devizni bilans (registruje transakcije obzirom na efektivna plaćanja) i koji je mjera likvidnosti ekonomije jedne zemlje 466 247
Sastav platnog bilansa Popis transakcija u platnom bilansu vrši se po principu dvojnog knjigovodstva (kreditna strana na lijevoj, a debitna na desnoj strani) Vrste ekonomskih transakcija u platnom bilansu: Tekuće ikapitalne(tekuće znače prenos društvenog proizvoda iz jedne zemlje u drugu, a kapitalne prenos kupovne moći) Privatne i javne (razlikovanje obzirom na status rezidenta u zemlji u kojoj se sastavlja platni bilans) Unilateralne i bilateralne (unilateralne ne podrazumijevaju obaveznu proturadnju za razliku od bilateralne) Autonomne i kompenzatorne (autonomne se odvijaju bez obzira na stanje u platnom bilansu i vrše se radi normalnog odvijanja vanjske trgovine, a kompenzatorne se vrše radi uspostave ravnoteže platnog bilansa 467 Sastav platnog bilansa Tekući račun Roba, nefakturisane usluge, dohodak, tekući transferi Kapitalni račun Kapitalni transferi, nabavke i prodaja nefinansijske i neproizvodne aktive Finansijski račun tokovi investicija, promjena rezerve aktive 468 248
Stavke u platnom bilansu Tekući račun Izvoz i uvoz roba, izvoz i uvoz usluga, transakcije dohotka i tekući transferi Kapitalni račun Kapitalni transferi, direktne strane investicije i portfolio investicije Ostale investicije aktiva trgovinskih kredita, valute i depoziti komercijalnih banaka, valute i depoziti ostalih sektora, ostala aktiva 469 Uravnoteženje platnog bilansa Automatsko U sistemu fluktuirajućih deviznih kurseva to se odvija promjenom kursa u zavisnosti od odnosa ponude i tražnje. Monetarna vlast ne mora da interveniše jer se ravnoteža sama uspostavlja. U slučaju fiksnog deviznog kursa, ravnoteža se uspostavlja kretanjem zlata i promjenama domaćih cijena i kamatnih stopa. Danas, posredstvom IMF vrši se usaglašavanje ekonomskih (posebno monetarnih) politika između zemalja 470 249
Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 1. Stvarno uravnoteženje postiže se posredstvom: a) Deflacije cijena i dohotka u zemljama sa deficitom b) Inflacijom cijena i dohotka u zemljama sa suficitom c) Deprecijacija valute u zemljama sa deficitom d) Aprecijacija valute u zemljama sa suficitom 471 Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 2. Finansiranje deficita postiže se posredstvom: a) Smanjenja monetarnih rezervi b) Povećanja zaduživanja u inostranstvu c) Odlaganjem plaćanja dospjelih zajmova d) Smanjenjem zaliha uvezene robe 472 250
Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 3. Kompenzatorno finansiranje najčešće korišten metod: a) Smanjenje troškova proizvodnje radi povećanja izvoza i smanjenja uvoza b) Prebacivanje potrošnje na domaće proizvode koji se inače uvoze c) Povećanje kamatne stope radi smanjenja odliva i povećanja priliva kapitala d) Carine, kontigenti, vezani zajmovi i sl. 473 Ekonomski značaj platnog bilansa Platni bilans povezan je sa SNA Svi tokovi zemlje sa inostranstvom imaju efekte na ekonomska zbivanja u zemlji Y = C + I +G + (X M) X M = Y (C + I + G) ili X M = A I (A akumulacija) Ovo pokazuje ovisnost unutrašnjih i vanjskih ekonomskih tokova Deficit nastaje kao posljedica veće potrošnje od proizvodnje Ukupni izdaci na potrošnju (C) i investicije (I) mogu preći dohodak (Y) samo ako se višak kompenzira uvozom kapitala 474 251
Devizni kurs Cijena novca jedne zemlje izražena u novcu druge zemlje (ili korpi valuta) Cijena strane valute izražena u domaćem novcu Danas se devizne operacije obavljaju putem obračuna među bankama, a same operacije vrše se bankarskim doznakama Banke uobičajeno prodaju inostrane valute po kursu nešto višem od službenog (prodajni kurs), a kupuju po kursu nešto nižem od službenog (kupovni kurs) Prihodi od ove kursne razlike služe za pokriće manipulativnih troškova i naknadu gubitka na kamati 475 Sistem deviznih kurseva Fleksibilni (promjenjivi) Ukoliko se formiranje kurseva prepusti slobodnoj igri tržišnih snaga ponude i tražnje, tada kursevi mogu neograničeno fluktuirati. Ravnoteža se uspostavlja na nivou na kome se izjednačava cijena u zemlji i inostranstvu (paritet kupovne moći). Drugi pristup veže formiranje deviznog kursa u zavisnosti od stanja u platnom bilansu. Ovaj pristup ima u vidu sve faktore koji utiču na formiranje deviznog kursa Fiksni kurs Ukoliko monetarne vlasti intervencijom na tržištu deviza održavaju oscilacije kurseva u uskim granicama Danas, većina deviznih kurseva se određuje upravljanim fluktuiranjem 476 252
Devizni sistem Predstavlja skup zakonskih propisa kojima se reguliše, ograničava ili zabranjuje promet robama i uslugama sa inostranstvom, sticanje, raspolaganje devizama kao i sva plaćanja i naplate sa inostranstvom Devizni sistem može biti strog ili liberalan Stepen ograničavanja svaka zemlja prilagođava svojim potrebama 477 Devizna politika Utvrđuje ciljeve i obrazuje pravnu i ekonomsku strukturu u granicama poslovanja devizama Utvrđivanje ciljeva devizne politike je zadatak monetarnih vlasti, a provođenje je prepušteno centralnoj banci uz saradnju ostalih finansijskih institucija Poseban dio devizne politike odnosi se na regulisanje deviznih kurseva, odnosno utvrđivanje sistema Fiksnog deviznog kursa Fleksibilnog deviznog kursa Upravljanog fluktuiranja deviznog kursa Suštinska dilema devizne politike je vezana za alternativu hoće liseradi održavanja stabilnosti deviznog kursa ograničiti autonomna monetarna politika ili će se autonomna monetarna politika forsirati na štetu ravnoteže u međunarodnim ekonomskim odnosima 478 253
ARHITEKTURA SVJETSKOG TRGOVINSKOG I FINANSIJSKOG SISTEMA 479 O čemu će biti riječi... Svjetski trgovinski sistem historijat GATT i Urugvajska runda pregovora Nakon Urugvajske runde pregovora Struktura Svjetske trgovinske organizacije WTO GATT, GATS i TRIPS GATT i WTO WTO principi Carine Necarinske barijere trgovini Međunarodni monetarni sistem Međunarodni monetarni fond IMF Svjetska banka - WB 480 254
Svjetski trgovinski sistem - historijat XVI. vijek kolonijalizam kao metod rješavanja problema nedostatka sirovina i malog tržišta Raspad kolonijalizma i povećanje broja država apostrofira ulogu međunarodne trgovine Početak regulisane međunarodne trgovine 1860. godine Prvi spoljnotrgovinski ugovor Velike Britanije i Francuske koji je sadržavao klauzulu najpovlaštenije nacije (uzajamno priznavanje statusa) Ulogu nosioca liberalizacije od Velike Britanije preuzima Francuska 1862. 1867. Francuska potpisala ugovore o liberalizaciji trgovine sa svim evropskim zemljama (osim Rusije) Ratna razaranja krajem 19. i početkom 20. vijeka (Francusko pruski rat i Prvi svjetski rat) i Velika ekonomska kriza (1929.-1932.) jačaju protekcionizam 481 Svjetski trgovinski sistem - historijat Dva perioda u razvoju bilateralnih odnosa: 482 1. 1860. 1914. dugoročni sporazumi klauzula najpovlaštenije nacije carine kao glavni instrument spoljnotrgovinske politike 2. 1918. 1940. kratkoročni sporazumi nema najpovlaštenije nacije Kontingenti i devizna kontrola kao glavni instrumenti spoljnotrgovinske politike 255
Poslije II Svjetskog rata... Sukob dvije teorijske koncepcije Liberalne (slobodna trgovina i privatno vlasništvo) Kejnzijanske (puna zaposlenost i intervencionizam države) Pokušaj mirenja dvije koncepcije kroz međunarodnu konferenciju posvećenu pitanjima svjetske trgovine Odatle naziv Konferencija o trgovini i zaposlenosti 1946. godine UN (ECOSOC) osniva Komitet sa zadatkom izrade nacrta povelje buduće međunarodne trgovinske organizacije Carinske koncesije predmet bilateralnih pregovora na sastanku Komiteta u Ženevi 483 Poslije II Svjetskog rata... Rezultati pregovora objedinjeni u Opštem sporazumu o carinama i trgovini (GATT) koji zajedno sa Protokolom o privremenoj primjeni predstavlja Završni akt ženevskih pregovora Usvojen 30.10.1947. 8 država (Australija, Belgija, Kanada, Francuska, Luksemburg, Holandija, Velika Britanija, SAD) Ostavljena mogućnost drugim državama da se priključe do 30. 06. 1948. godine Predviđeno da GATT bude na snazi do osnivanja ITO Sporazumom garantovano da se carine ne mogu povećavati iznad dogovorenog nivoa 484 256
Poslije II Svjetskog rata... Konferencija o trgovini i zaposlenosti (Havanska konferencija) održana 1947. na Kubi Završena 1948. potpisivanjem Havanske povelje o ITO od strane 53 države Neuspjeli pokušaj formiranja ITO Najveći doprinos osnovana Privremena komisija za ITO koja prerasta u Sekretarijat GATT-a sa značajnom ulogom: a) Uticaj na pojedine ugovorne strane b) Iniciranje trgovinskih pregovora 485 Poslije II Svjetskog rata... Neosnivanje ITO-a od GATT-a čini da od privremenog postane trajni instrument regulisanja međunarodne trgovine (više do 50 godina) Osnovni tekst sporazuma GATT sastojao se od tri dijela: a) Osnovni principi trgovine (klauzula najpovlaštenije nacije, princip nacionalnog tretmana i tarifni dio) b) Pravila trgovinske politike instrumenti c) Proceduralna pravila Kenedi runda dodaje i četvrti dio d) Povlašten tretman zemljama u razvoju (nereciprocitet) Utvrđena i oblast djelovanja GATT-a: međunarodna trgovina robama i uslugama 486 257
Principi GATT-a 1. Klauzula najpovlaštenije nacije 2. Princip nediskriminacije 3. Princip nacionalnog tretmana (isti tretman za domaće i strane robe) 4. Princip predvidljivosti (jasna pravila) 5. Princip nereciprociteta (povoljniji položaj za zemlje u razvoju) 6. Pi Principi pregovaranja 7. Princip konsolidovanja carinskih barijera 8. Princip konsolidovanja kvantitativnih ograničenja (tzv. pravilo tarifikacije) 487 Runde pregovora GATT-a Podrazumijevaju pregovore između članica GATT-a, a povodom snižavanja carina u međunarodnoj trgovini i drugih pitanja vezanih za trgovinu unutar potpisnika p GATT-a Odobrene koncesije po reciprocitetu se odnose na drugu pregovaračku snagu, ali uslijed principa najpovlaštenije nacije i na sve ostale zemlje GATT-a Dogovor o snižavanja carina u određenoj rundi dovodi do snižavanja nivoa carina u svim zemljama GATT-a Konsolidacija carina na određenom nivou znači da se one ne mogu više povećavati Carine jedini instrument spoljotrgovinske politike jer je GATT propisivao da sve necarinske barijere budu pretvorene u carine (princip tarifikacije) ili ukinute 488 258
Runde pregovora GATT-a Liste carinskih koncesija sastavni dio GATT-a Konačni cilj potpuna liberalizacija Na rundama se pregovara bilateralno svaka država pregovara sa državom koja joj je glavni snabdjevač robe (principal supplier) Pregovorima se pridružuju i druge zemlje (grupni pregovori) Ovaj mehanizam jača pregovaračku poziciju manje razvijenih zemalja U periodu GATT-a (1948. 1995.) organizovano 8 rundi pregovora 489 Pregled rundi pregovora GATT-a Period Lokacija Naziv Sadržaj Učesnici 1947 Ženeva carine 23 1949 Anesi carine 13 1951 Torki carine 29 1956 Ženeva carine 26 1960-1961 Ženeva Dilon runda carine 26 1964-1967 Ženeva Kenedi runda Carine i antidampinške mjere 62 1973-19791979 Ženeva Carine i necarinske barijere (kontingenti i Tokijska administrativna i ti ograničenja) )i okvirni i runda sporazumi 102 1986-1993 Ženeva Urugvajska runda Carine, necarinske mjere, usluge, intelektualna svojina, rješavanje sporova, tekstil, poljoprivreda, osnivanje WTO 123 490 259
Urugvajska runda Proširen sadržaj pregovora usluge, investicije, proizvodi visoke tehnologije, autorska prava, intelektualna svojina, tekstil, poljoprivreda, rješavanje sporova... Predviđena tarifikacija (zamjena necarinskih barijera carinskim) i njihovo smanjenje u prosjeku 36% za razvijene zemlje 24% za zemlje u razvoju Potpisnice se obavezale na smanjenje izvoznih subvencija 491 Urugvajska runda dnevni red (1986) Carine Necarinske barijere Proizvodi prirodnih resursa Tekstil i odjeća Poljoprivreda Tropski proizvodi Odredbe Osnovnog sporazuma GATT Pravilnici (Kodeksi) Tokijske runde Antidamping Subvencije Intelektualna svojina Investicije Rješavanje sporova GATT sistem Usluge 492 260
Najznačajniji rezultati Urugvajske runde Jači i jasniji pravni okvir usvojen za obavljanje međunarodne trgovine uključujući efikasniji i pouzdaniji mehanizam za rješavanje sporova Globalno smanjenje carina od 40% i sklapanje ugovora o otvaranju tržišta za sve robe Ustanovljavanje međunarodnog okvira za trgovinu uslugama u zaštiti trgovinskih aspekata prava intelektualne svojine kao i jačanje multilateralnih trgovinskih odredbi u oblasti poljoprivrede i tekstila 493 Snižavanje carina u Urugvajskoj rundi Proizvodi Prije runde % Poslije runde % Razlika (%poena) Industrijski 6,8 4,3 2,5 Tropski 4,2 1,9 2,3 Primarni 4,0 2,7 1,3 494 261
Februar 1997. Pregovori nakon Urugvajske runde postignut sporazum u oblasti telekomunikacija (69 zemalja) 1997. 495 zaključeni pregovori (40 zemalja) o bescarinskoj razmjeni proizvoda vezanih za informacione tehnologije Zaključen sporazum (70 zemalja) koji reguliše finansijske usluge i pokriva 95% razmjene u oblasti bankarstva, osiguranja, sigurnosti i finansijskih informacija Post-Urugajska runda ugrađeni dnevni red Pomorske usluge Usluge i okoliš Vladine nabavke usluga Bazne telekomunikacije Intelektualna svojina registracija geografskih oznaka vina Tehničke barijere trgovini Tekstil i konfekcija k Usluge (hitne zaštitne mjere) Pravila o porijeklu Vladine nabavke Rješavanje sporova Intelektualna svojina revizija izuzetaka patentiranja i zaštita bilja Poljoprivreda Usluge Obavezujuće carine revizija definicije globalnog snabdjevača Tijelo za reviziju intelektualnih usluga Intelektualna svojina prva revizija primjene sporazuma Investicione mjere koje se odnose na trgovinu 496 262
Struktura WTO 6 dijelova 1. Krovni sporazum (o osnivanju WTO) 2. Opšti sporazum o carinama i trgovini (za robe) GATT 3. Opšti sporazum o trgovini uslugama GATS 4. Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine TRIPS 5. Dogovori o pravilima i procedurama za rješavanje j sporova 6. Mehanizam kontrole trgovinske politike 497 GATT - sadržaj Principi trgovine robama Obaveze o tržišnom pristupu Sporazum za snižavanje carinskih stopa Kombinacija carinskih tarifa i kvota za neke poljoprivredne proizvode 498 263
GATS - sadržaj Principi trgovine uslugama Liste koncesija i liste izuzetaka od opšteg principa najpovlaštenije nacije kojima se određuje koliko će biti dozvoljen pristup stranim davaocima usluga u svakom sektoru Paket pravno obavezujućih pravila koja pokrivaju međunarodnu trgovinu svih usluga (bankarstvo, telekomunikacije, turizam, profesionalne usluge) Definiše 4 modela međunarodnih usluga: Prekogranično snabdjevanje Potrošnja u inostranstvu Komercijalno prisustvo Prisustvo fizičkih roba Ovaj sektor doprinosi sa 60% globalnom rastu, 30% globalne zaposlenosti i 20% globalne trgovine 499 TRIPS - sadržaj Osnovni principi trgovine aspektima intelektualnog vlasništva Urugvajskom rundom prvi put uvedena pravila intelektualne zaštite u međunarodni trgovinski sistem Područja obuhvaćena TRIPS om: Autorska i srodna prava Trgovinske oznake Geografske indikacije Industrijski dizajn Patenti Šeme integralnih kola Neobjavljene informacije 500 264
GATT i WTO GATT privremenog karaktera jer nikada nije ratificiran od strane zemalja potpisnica WTO i njegovi sporazumi trajni (ratificirani) GATT je imao ugovorne strane, a WTO članice GATT se bavio samo trgovinom robama, a WTO, pored roba, reguliše trgovinu uslugama i intelektualnim vlasništvom WTO ima brži i efikasniji sistem rješavanja sporova 501 WTO - principi Trgovina bez diskriminacije (MFN princip i nacionalni tertman) Slobodnija trgovina snižavanje carina, ukidanje zabrana uvoza, kvota, tarifikacija i ukidanje netarifnih barijera, obuhvaćene usluge i intelektualna svojina, pristup tržištima (otvaranje tržišta) kroz tzv. progresivno oslobađanje Predvidljivost obaveza provođenja dogovorenog čime se ohrabruju FDI. Zemlje obavezne objaviti svoju politiku i informisati WTO Promocija fer konkurencije k posebno u oblastima poljoprivrede, usluga, intelektualne svojine i vladinih nabavki Više od 3/4 članica WTO su zemlje u razvoju zbog toga i odobrena fleksibilnost u provođenju WTO sporazuma kao i dogovoreno otvaranje tržišta razvijenih zemalja za robe iz nerazvijenih 502 265
Carine manje od 4% za industrijske proizvode Nisu više značajna prepreka za međunarodnu trgovinu Danas se razmatraju iz ugla kompetitivnosti i ekonomskog rasta (gubitka blagostanja za vrijednost za koju je umanjen trošak potrošača) Problem nedovoljno usaglašavanje carina na nepoljoprivredne proizvode (jaz između između primjenjenih i obavezujućih) posebno naglašen u četvorki (SAD, EU, Kanada i Japan) Obavezujuće MFN carine Uprkos dogovoru, značajne razlike od 4,6% (SAD) do 8,4% (Japan) za industrijske proizvode Prosječna carinska opterećenja za poljoprivredne proizvode 2 do 5 puta veća 503 Necarinske barijere Danas najveći problem prepoznavanje necarinskih barijera Vežu se za novi protekcionizam UNCTAD definicija politika i prakse, mada nepovezane, koje imaju dvije zajedničke karakteristike: 1. Usmjeravaju trgovinu u korist domaćih proizvođača 2. To čine ne koristeći se instrumentom carina 504 266
Necarinske barijere Komitet za trgovinu GATT-a 1968. napravio inventar od 800 necarinskih barijera svrstanih u 5 grupa: 1. Učešće vlada u trgovini 2. Carinska i administrativna procedura 3. Standardi za uvoznu i domaću robu 4. Specifična ograničenja uvoza i izvoza 5. Ograničenja X i M manipulisanjem cijena Kasnije, sekretarijat t GATT-a usvojio 3 kategorije: 1. Standardi 2. Kvote i diskrecione dozvole 3. Procedure carinskog vrednovanja robe 505 Necarinske barijere - vrste 1. Jednostrane 2. Bilateralne dobrovoljno ograničavanje izvoza VER (npr. sporazumi SAD i Japana 1981. u cilju ublažavanja problema visokog deficita SAD-a) 3. Plulateralne (regionalne integracije) EU najviše koristi ove barijere 4. Multilateralne (sporazumi kroz WTO, UNCTAD...) 506 267
1. Tradicionalne WTO tri tipa necarinskih barijera 2. Tehničke 3. Administrativne 507 Tradicionalne necarinske barijere 1. Kvote (poseban slučaj carinske kvote) 2. Kontingenti 3. Dobrovoljna ograničenja izvoza 4. Prelevmani ili varijabilne naplate 5. Damping 6. Subvencije 7. Kompenzatorne mjere 8. Javne nabavke ( mjere domaćeg sadržaja vezane za pravila porijekla) 508 268
Tehničke barijere u međunarodnoj trgovini (TBT) Provode se kroz primjenu tehničkih propisa i standarda 1. Procedure ispitivanja usaglašenosti sa tehničkim propisima i standardima 2. Obavezno obilježavanje proizvoda (npr. zahtjev za označavanje porijekla) 3. Posebni zahtjevi u pogledu pakovanja 4. Testiranje, inspekcija i karantin na granici 5. Ekološke barijere 509 Administrativne necarinske barijere 1. Zakonske barijere međunarodnoj trgovini 2. Proceduralne barijere (najviše u upotrebi) 510 Carinsko vrednovanje Primjena sanitarnih i fitosanitarnih mjera Pravila o porijeklu robe Specijalne carinske formalnosti Procedura izdavanja uvoznih dozvola Inspekcija robe prije isporuke Investicijske mjere (neke krše princip nacionalnog tretmana) 269
Međunarodni monetarni sistem Drugi svjetski rat je produbio probleme u međunarodnim valutnim odnosima i svjetskoj razmjeni koji su se pojavili nakon sloma zlatnog standarda Nesređenost valuta i znatne poteškoće umeđunarodnim plaćanjima tražile su hitno rješavanje problema Stoga se nakon završetka II svjetskog rata postavljalo pitanje kako savladati valutni haos i nevolje u kojima se našao sistem međunarodnih ekonomskih odnosa i plaćanja SAD su iz II svjetskog rata izašle s neoštećenom ekonomijom, te su mogle pomoći obnovu zemalja saveznica i neprijateljskih zemalja 511 Međunarodni monetarni sistem Glavne ekonomske institucije poslijeratnog razdoblja: Opći sporazum o carinama i trgovini (GATT), Bretton Woodski sistem deviznih kurseva, Međunarodni monetarni fond i Svjetska Banka 512 270
Međunarodni monetarni sistem Ratni i ekonomski metež 1940-ih snažno uticao na velike ekonomiste, posebice na John Maynard Keynesa, koji su željeli izbjeći ekonomske kao i konkurencijske devalvacije zlatnog standarda tokom Velike krize Pitanje rješavanja problema valutnog haosa je razmatrano na međunarodnoj finansijskoj konferenciji održanoj u Bretton Woodsu Kao polazna osnova za rješenje j problemabilasuizrađena dva plana: britanski - Keynesov plan i američki - plan Harry Whitea (direktor za monetarna istraživanja u Ministarstvu finansija SAD). 513 Međunarodni monetarni sistem Keynesov plan je predviđao osnivanje Međunarodne klirinške unije kojom bi se obavljala prebijanja salda krajem svakog mjeseca, dok bi centralne banke uzajamno odobravale mjesečne kredite. Ovim planom je bilo predviđeno uvođenje svjetske novčane jedinice «bancor»,, koja bi imala kurs prema zlatu i drugim valutama, te postala zamjena za zlato koje je bilo demonetizirano. 514 271
Međunarodni monetarni sistem Whiteov plan polazio je od stabilnih deviznih kurseva i smanjivanja j deviznih ograničenja, osnivanja posebnog međunarodnog stabilizacionog fonda čija bi se sredstva formirala na principu kvota (uplaćivane u zlatu ili konvertibilnim devizama) i davale bi pravo na određeni broj glasova u Skupštini fonda i pravo na kupovinu od Fonda valuta drugih zemalja radi otklanjanja neravnoteže u platnom bilansu Glavnu ulogu u međunarodnim plaćanjima imalo bi zlato i konvertibilne devize (dolar) 515 Međunarodni monetarni sistem Na temelju ta dva plana izrađen je Zajednički plan (Joint Statement by Experts on the Establishment of an International Monetary Fund of the United and Associated Nations) s više elemenata Whiteovog plana, ali mnogo fleksibilniji od njega, te je jednoglasno usvojen na konferenciji u Bretton Woodsu u maju 1944. godine Prihvatanjem Zajedničkog plana, 22. 07. 1944. godine osnovan je Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fond - IMF) i Svjetska banka (World Bank) 516 272
Međunarodni monetarni fond- IMF Na bretonvudskoj konferenciji učestvovale su 44 zemlje među njima i bivša Jugaslavija koja je potpisala, među prvima, sporazum o IMF-u i WB, ali i tadašnji SSSR koji nikada nije pristupio fondu Godine 1945. Sporazum o Fondu su potpisale 33 učesnice Konferencije kada je zvanično stupio na snagu; sa radom je počeo 1. marta 1947. godine, a Svjetska banka u junu 1946. godine IMF-u su u početku pristupile 29 zemlje dok danas Fond ima 185 zemalja članica 517 Međunarodni monetarni fond Osnivanjem IMF-a prvi put u historiji je institucionaliziran međunarodni monetarni sistem u obliku praktične i svjetske međunarodne institucije koja danas ima gotovo presudan uticaj na svjetska monetarna i finansijska kretanja i monetarnu saradnju. IMF je pomagao i olakšavao proširivanje međunarodne trgovine i saradnje, zaposlenosti, dohotka, podržao stabilnost valuta, uspostavio multilateralni sistem plaćanja prema tekućim transakcijama između zemalja članica i ukinuo devizne barijere, i stavio na raspolaganje sredstva Fonda radi otkanjanja neravnoteža u platnim bilansima zemalja 518 273
Osnovni zadaci i ciljevi IMF-a Razvijanje i unapređenje globalne monetarne saradnje preko stalne institucije sa razvijenom mašinerijom za konsultacije i saradnju, Razvoj i uravnotežen rast međunarodne trgovine, u cilju unapređenja i očuvanja visoke stope zaposlenosti i realnog dohotka, stabilnost deviznih kurseva između članica i onemogućavanje deprecijacije kurseva, Pomoć pri uspostavljanju multilateranog sistema plaćanja i eliminaciji deviznih restrikcija, Obezbjeđivanje finansijske pomoći iz opštih izvora (General Resources Account) zemljama članicama sa poremećajima u platnom bilansu i Smanjenje platnobilansnih neravnoteža u zemljama članicama 519 Osnovni zadaci i ciljevi IMF-a IMF je poznat kao institucija koja obezbjeđuje pomoć zemljama članicama koje imaju poremećaje u platnom bilansu, pod uslovom da preduzmu strukturna prilagođavanja u privredi s ciljem otklanjanja ovih poremećaja Aktivna uloga IMF-a je unapređenje ekonomskog rasta i smanjenje siromaštva Specifičnost Fonda, u odnosu na ostale međunarodne finansijske institucije, ogleda se u kombinovanju regulativne, konsultativne i finansijske funkcije Podrška tranzicijskim ekonomijama u provođenju neophodnih reformi (Washingtonski konsenzus) 520 274
Washingtonski konsenzus - elementi 1) Fiskalna disciplina, 2) Preusmjeravanje prioriteta javnih troškova na zdravlje, edukaciju i infrastrukturu, 3) Porezna reforma uključujući širenje porezne osnovice i smanjivanje graničnih poreznih stopa, 4) Jedinstveni i kompetitivni odnosi razmjene, 5) Sigurna imovinska prava, 6) Deregulacija, 7) Liberalizacija trgovine, 8) Privatizacija, 9) Eliminisanje barijera za direktne strane investicije 10) Finansijska liberalizacija. 521 Organizacija IMF- a ODBOR GUVERNERA IZVRŠNI ODBOR MEĐUNARODNI MONETARNI I FINANSIJSKI KOMITET GENERALNI DIREKTOR IMF OSOBLJE 522 275
Organizacija IMF-a Odbor guvernera je najviše tijelo koje je zaduženo za vođenje politike IMF-a i sastoji se od jednog guvernera i jednog zamjenika koje postavlja svakačlanica. Članovi Odbora guvernera su obično ministri finansija, čelnici centralne banke ili drugi sličnih zvanja. Redovni sastanci Odbora guvernera održavaju se jednom godišnje IMF-ov Izvršni odbor nadležan je za vođenje operativnih poslova i izvršava poslove iz nadležnosti koje mu dodjeljuje Odbor guvernera. Ovaj odbor stalno zasjeda u sjedištu IMF-a i činega24 izvršna direktora, se generalnim direktorom na čelu koji je predsjedavajući (ili jedan od tri zamjenika generalnog direktora, koji ga zamjenjuje u odsustvu). Generalnog direktora, koji je šef operativom osoblju IMF-a, bira Izvršni odbor. Tri zamjenika generalnog direktora postavlja generalni direktor uz odobrenje Izvršnog odbora 523 Savremeni problemi IMF-a U posljednjem desteljeću XX stoljeća svjetska ekonomija je bila izložena pojačanim nestabilnostima koje su, u pojedinim zemljama i regijama, prerasle u finansijske i ekonomske krize koje su se širile i na druge zemlje. To je pred IMF postavilo nova pitanja i probleme sa akcentom na hitnosti njihove prevencije i rješavanja. U tom kontektsu mnogi ekonomisti smatraju što je u praksi i potvrđeno u vrijeme krize, da IMF mora reformisati svoj način rada i uvesti nove mehanizme djelovanja kako bi mogao efikasnije upravljati stabilnošću svjetskog monetarnog sistema i time osigurati temelje daljnjeg razvoja 524 276
Savremeni problemi IMF-a Prema tome, reforma IMF-a mora se fokusirati i odvijati paralelno na dva područja: Zadovoljenje potreba svakog pojedinog člana Zadovoljenje sistemskih potreba globaliziranog svijeta U tom cilju potrebno je fokusirati se na tri elementa: Prevencija krize Položaj najsiromašnijih ijih i najzaduženijih zemalja Upravljanje krizom 525 Svjetska banka - WB Osnovana 1944. godine, zajedno sa IMF-om Cilj - obezbjeđenje međunarodne monetarne i finansijske saradnje u oblasti srednjoročnog i dugoročnog finansiranja Pod okriljem Svjetske banke, kasnije formirane još tri finansijske institucije: Međunarodna finansijska korporacija IFC Međunarodno udruženje za razvoj IDA Multilateralna agencija za garantovanje investicija - MIGA 526 277
Organizacija WB Banka je organizovana u vidu dioničkog društva Organi: Odbor guvernera, Odbor izvršnih direktora i predsjednik Najveći uticaj na politiku i poslovanje ima vlada SAD-a Članstvo u Svjetskoj banci uslovljeno članstvom u IMF-u 527 Sredstva WB Sredstva Svjetske banke potiču iz četiri osnovna izvora: Uplaćeni dio kvota zemalja članica Zaduživanje na finansijskom tržištu Potraživanja ranije datih kredita Ostvareni prihodi 528 278
Ciljevi djelovanja WB Pružanje pomoći u obnovi i razvoju zemalja članica putem obezbjeđivanja kredita Krediti prije svega za proizvodne namjene, uključujući rekonstrukciju ekonomija, Prilagođavanje proizvodnih kapaciteta mirnodopskim potrebama Promocija privatnih stranih investicija davanjem garancija od strane Banke ili sopstvenim učešćemč u kreditiranju Promocija dugoročnog izbalansiranog razvoja međunarodne trgovine i očuvanja pozitivnih kretanja u međunarodnim plaćanjima 529 Ciljevi djelovanja WB Podsticanje međunarodnih ulaganja za razvoj proizvodnih kapaciteta članica, pomažući na taj način podizanje produktivnosti, životnog standarda i unapređenja životnih uslova radnika Bavi se i aranžiranjem kredita ili garantiranjem za pribavljanje kredita na međunarodnim finansijskim tržištima Doprinosi efikasnijoj tranziciji ekonomija porušenih zemalja sa ratne na mirnodopsku namjenu 530 279
KONKURENTNOST EKONOMIJA I EKONOMSKI RAST 531 O čemu će biti riječi... Definicija konkurentnosti Porterov dijamant Noviji pristupi konkurentnosti Konkurentnost metodologija WEF Kompetitivnost i WEF GCI Indeks globalne konkurentnosti 532 280
533 Definicija konkurentnosti Veliki broj radova o međunarodnoj konkurentnosti krajem XX ipočetkom XXI vijeka Dio tih stručnih elaboracija fokusiran na makrokonkurentnost, dio na mikrokonkurentnost, a u posljednje vrijeme više pokušaja objedinjavanja obje kategorije konkurentnosti Konkurentnost ne može biti definisana kao sposobnost nacionalne ekonomije da postiže pozitivnu trgovinsku bilansu. Vrlo siromašne zemlje su u stanju da to postignu. Trgovinska bilansa je uslovljena vrijednošću dolara, internacionalnim tokovima kapitala, dužničkom krizom i ostalim faktorima koji su slabo povezani sa sposobnosti jedne ekonomije za efikasnu konkurenciju i stvaranje višeg standarda svih građana (SAD, 1985. godina) Definicija konkurentnosti Konkurentnost ekonomije je njena sposobnost da najracionalnije zaposli nacionalne resurse u skladu sa međunarodnomđ specijalizacijom i trgovinom, tako da to u krajnjoj instanci dovodi do rasta realnog dohotka i životnog standarda, ali zasnovanog na realnim kategorijama, a ne na zaduživanju u inostranstvu (B. Scoot i G. Lodge, 1985.) Konkurentnost je sposobnost zemlje da proizvede, distribuira i servisira dobra u međunarodnim okvirima u konkurenciji sa dobrima i uslugama iz drugih zemalja, ali na način koji obezbjeđuje rast životnog standarda (B. Scoot) 534 281
Definicija konkurentnosti Globalna sposobnost nacionalne privrede da izvozi odraz je uspjeha njenih firmi u cjelini, njihovog dinamizma i sposobnosti da se takmiče, ali i da su njihova ponašanja i uspjesi uslovljeni kompleksnim spletom strukturnih parametara koji karakterišu nacionalnu sredinu u kojoj oni posluju. (UNCTAD, 1987.) Ovaj pristup govori o međusobnoj uslovljenosti makro i mikro konkurentnostik ti 535 Definicija konkurentnosti Može se prihvatiti stav da međunarodna konkurentnost ekonomije jedne zemlje predstavlja sposobnost realizacije glavnih ciljeva ekonomske politike, posebno rasta dohotka i zaposlenosti bez nastanka deficita platnog bilansa (J. Fagerberg, 1988. godina) Najznačajniji doprinos istraživanjima konkurentnosti dao je M. Porter On naglašava da su promjene u prirodi međunarodne konkurentnosti i sve veća uloga TNK, dovele u sumnju tradicionalna objašnjenja vanjske trgovine 536 282
Porterov dijamant Primarni ekonomski cilj svake zemlje je ostvarenje dugoročnog rasta i postizanje što višeg nivoa životnog standarda svojih građana, ali sposobnost da se to postigne ne zavisi od konkurentnosti već od produktivnosti sa kojom se resursi zemlje koriste Porter zaključuje da je pogrešno govoriti o konkurentnosti zemlje u cjelini U fokusu analize moraju biti konkretni sektori i njihovi uži segmenti Za Portera, jedini validni koncept konkurentnosti jeste koncept produktivnosti 537 Porterov dijamant Porter je identificirao četiri osnovne determinante konkurentnosti koje predstavljaju kompleksan sistem i koje utiču jedna na drugu Te determinante čine dijamant nacionalnih prednosti Determinante dijamanta su: Faktori proizvodnje Uslovi tražnje Nivo razvijenosti povezanih i pratećih sektora Strategija, struktura i rivalitet firmi 538 283
Elementi dijamanta nacionalne konkurentnosti Strategija firme, struktura i rivalitet u sektorima Faktori proizvodnje Uslovi tražnje Razvijenost povezanih pratećih sektora 539 Noviji pristupi konkurentnosti Konkurentnost je sposobnost nacionalne ekonomije ili pojedine firme da ostvare proporcionalno više dobitaka na svjetskom tržištu od kokurenata (Svjetski ekonomski forum i Institut za razvoj menadžmenta) Konkurentnost je stepen na kome jedna zemlja može, pod slobodnim i fer tržišnim uslovima, da proizvodi robe i usluge koji mogu da izdrže test na međunarodnom tržištu, ali tako da simultano i dugoročno održava i povećava realni dohodak njenih stanovnika (OECD, 1994.) 540 284
Noviji pristupi konkurentnosti Međunarodna konkurentnost je sposobnost nacionalne ekonomije da proizvede novostvorenu vrijednost i poveća nacionalnu dobit (Institut za razvoj menadžmenta, 1996.) Svjetski ekonomski forum WEF koristi dvije definicije konkurentnosti: Konkurentnost je sposobnost da se ostvaruje dinamičan ekonomski rast u dugom roku Konkurentnost je sposobnost zemlje da ostvaruje visoku produktivnost 541 Konkurentnosti metodologija WEF Kao podloga za kvantifikaciju okruženja za mjerenje rasta konkurentnosti, poslužio razvojni model Jefrey-a Sachsa i John McArtura Ovaj pristup uključio tri stuba temelja za ekonomski rast Makroekonomsko okruženje Javne institucije Nivo tehnološke opremljenosti Na osnovu ovoga, WEF od 2005. godine primjenjuje metodologiju globalne kompetitivnosti 542 285
Konkurentnosti metodologija WEF Apostrofira važnost internacionalne dimenzije rasta Važna veza produktivnosti i rasta Integracija produktivnosti i konkurentnosti pojavila se kao grupa faktora uticaja, sastavljena od devet stubova i od kojih ni jedan pojedinačno ne osigurava konkurentnost: Institucije Infrastruktura Makroekonomija Zdravstvo i osnovno obrazovanje Visoko obrazovanje i obuka Efikasnost tržišta Tehnološka raspoloživost Poslovna sofisticiranost inovacije 543 Konkurentnosti metodologija WEF Važnost interakcije svih faktora (komponenti) koje utiču na konkurentnost Makroekonomska stabilnost od posebne važnosti u svim zemljama i to sa obje svoje dimenzije vanjskom (održiv platni bilans) i unutrašnjom (niska inflacija) Da institucije tržišta rada igraju važnu ulogu u stimulisanju zaposlenosti i rasta, ukazali Khan i Kapsos Njihovi nalazi od posebne važnosti za konkurentnost postoji jaka veza zaposlenosti i intenziteta rasta koja nije u suprotnosti sa produktivnosti i njenim uticajne na konkurentnost 544 286
Konkurentnosti metodologija WEF Novi model za WEF indeks globalne konkurentnosti razvio Xavier Sala i Martin Uključio kvantifikaciju važnih indikatora za konkurentnost u pojedinim regijama svijeta Naglašena veza fleksibilnosti tržišta rada, zaposlenosti, kvaliteta posla i konkurentnosti Za tržište rada posebno apostrofirana fleksibilnost i sigurnost (novi pojam flexcurity) Time je napravljena sinteza ekonomske stabilnosti i strukturnih prilagođavanja Politika konkurentnosti pozicionirana kao ključna strukturna reforma 545 Konkurentnosti metodologija WEF Odakle važnost pojedinih faktora uticaja na ekonomski rast? W. Easterly analizirao 2005. godine značaj okruženja za rast i konkurentnost i naglasio centralnu ulogu institucija u raspodjeli društvenih koristi i snižavanju troškova razvojnih politika Simulirao model iz koga su proizašle kvantifikacije indikatora koji se odnose na institucije i efekte vladinih odluka na poslovni sektor 546 287
Konkurentnosti metodologija WEF Obzirom da fizička infrastruktura podstiče rast produktivnosti jednako kao i investicije, WEF uključuje kvalitet fizičke infrastrukture u tri komponente: Energija Transport Telekomunikacije Ovo proizašlo iz važnosti infrastrukture za smanjenje troškova, povećanje efikasnosti i produktivnosti, odnosno, povećanje konkurentnosti 547 Konkurentnosti metodologija WEF Kako je tehnologija komplementarna inovacijama, WEF posebno apostrofira Njihovu važnost za zemlje sa visokom tehnologijom kojima predstavljaju jedini izvor održivog rasta Neuspješnost strategija sa obilježjem odsustva istraživačko razvojnih projekata 548 288
Konkurentnosti metodologija WEF Posebnu pažnju zaslužuje diferenciranje zemlje u zavisnosti od faza u ekonomskom rastu i profiliranju ključnih područja izvora konkurentnosti Impulsi rastu ovisno od faze ekonomskog rasta Faktorski vođen rast Efikasnošću vođen rast Inovacijama vođen rast 549 Konkurentnosti metodologija WEF WEF ide i korak dalje i utvrđujetežinuovihfaktora(impulsa) za zemlje u različitim fazama rasta Faze rasta Impulsi Bazni uslovi (faktori) Efikasnost Inovacije I faktorski vođen rast 50 40 20 II Efikasnošću vođen rast 40 50 50 II inovacijama vođen rast 10 10 30 550 289
Kompetitivnost i WEF Kompetitivnost podrazumijeva integraciju konkurentnosti i produktivnosti Konkurentnost skup faktora, politika i institucija koji određuju nivo produktivnosti nacionalnih ekonomija Produktivnost efikasnost upotrebe nacionalnih resursa, a najznačajniji su inovacije i poduzetništvo Cilj kompetitivnosti održiv ekonomski rast u dugom roku 551 Metodologija WEF novi pristup - sinteza - Teorijskih doprinosa pitanjima ekonomskog rasta, bogatstva nacija, produktivnosti, investicija, faktorske raspoloživosti, geografske lokacije, regionalne orijentacije, specijalizacije. Makrokonkurentnosti (sposobnost nacionalne ekonomije da postigne održiv razvoj srednji rok) i mikrokonkurentnosti (sposobnost poslovnog sektora da doprinese blagostanju nacionalne ekonomije kratki rok) Ekonomske stabilnosti i strukturnih prilagođavanja Nacionalne i internacionalne dimenzije rasta posebno apostrofirajući vezu produktivnost ekonomski rast Statičkog i dinamičkog pristupa produktivnosti koja je determinirana sposobnošću da održi visok nivo dohotka (rast ekonomskog potencijala) 12 stubova konkurentnosti zemalja u različitim fazama ekonomske razvijenosti (3+2) i geografsko regionalne orijentiranosti 552 290
GCI Indeks globalne konkurentnosti Rezultat agregiranja različitih elemenata u jedan indeks 12 stubova + 3 faze + 5 regija 1. Institucije 2. Infrastruktura I Faktorski vođen rast 1. Evropa i Sjeverna Amerika 3. Makroekonomska stabilnost 2. Latinska Amerika 4. Zdravstvo i osnovno obrazovanje + tranzicija i Karibi 5. Visoko obrazovanje i obuka I u II 3. Azija i Pacifik 6. Efikasnost tržišta roba 4. Srednji Istok i II Efikasnošću 7. Efikasnost tržišta rada Sjeverna Afrika vođen rast 8. Sofisticiranost tržišta kapitala 9. Tehnološka raspoloživost 10.Veličina tržišta 11.Poslovna sofisticiranost 12.Inovacije 553 + tranzicija II u III III Inovacijama vođen rast 5. Subsaharska Afrika 291
292
ČETVRTI DIO NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 1. Škole ekonomskog mišljenja 2. Klasični pristup 3. Kejns i kenzijanska ekonomija 4. Neoklasičari 5. IS LM model 6. Monetarizam 7. Očekivanja u ekonomiji RATEX 8. Ekonomija ponude 293
294
NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 554 O čemu će biti riječi... Škole ekonomskog mišlejnja Klasični pristup Kejns i kejnzijanska ekonomija Neoklasičari IS LM Monetarizam Očekivanja u ekonomiji - RATEX Ekonomija ponude 555 295
1. ŠKOLE EKONOMSKOG MIŠLJENJA 556 Škole ekonomskog mišljenja Modeli razmišljanja o ekonomskim problemima Tk Tokoviteorijske ekonomije Skupovi ideja pomoću kojih ekonomisti pristupaju ekonomskim problemima i nude različita rješenja 557 296
Škole ekonomskog mišljenja Modeli, stilovi, vrste ili putevi ekonomskoteorijskog og mišljenja šje japomoćuoću kojih se pokušava: a 1. Spoznati ekonomsku stvarnost (spoznajna dimenzija) 2. Orijentisati se u ekonomsko političkoj stvarnosti punoj neizvjesnosti i rizika (psihološka dimenzija) 3. Upotrebljavati teorijska znanja u rješavanju ekonomskih problema (upotrebna dimenzija) 558 Škole ekonomskog mišljenja Postoje od početka nastajanja i formiranja ekonomije Ekonomija se razvijala kroz nastajanje i kritike raznih škola kao što su: merkantilizam fiziokratizam klasična liberalna škola neoklasična škola marksistička škola kejnzijanska škola, itd. 559 297
Škole ekonomskog mišljenja Svojevrsni mentalni software-i dobivali nazive po različitim kriterijima. Na primjer: 560 1. Glavna ideja (princip) škole (merkantilizam, liberalizam, monetarizam, ekonomija ponude, RATEX) 2. Ime glavnog osnivača škole (marksistička škola, kejnzijanci) 3. Mjesto nastajanja škole ( čikaška škola - monetarizam, lozanska škola - učenje Leona Vilrasa i Vilfreda Pareta) Škole ekonomskog mišljenja 4. Vrijeme nastajanja i razvoj ( Neoklasična škola, Nova klasična ekonomika, Nova kejnzijanska ekonomija, Postkejnzijanska k teorija,...) 5. Politički prostor ili država u kojoj nastaje i razvija se škola ( Njemačka istorijska škola, Austrijska škola ) 6. Metoda koju škola primjenjuje ( Matematička škola ) 7. Odnos prema oblicima koordinacije ekonomskih procesa (komandna ekonomija, slobodno tržište, planiranje, samoupravljanje, mješoviti privredni sistemi, arbitraža) 561 298
2. KLASIČNI PRISTUP 562 Klasični pristup Naglašava samokorigirajuće uticaje u privredi Korijene nalazi u djelima A. Smitha, J. B. Say-a i J. S. Mill-a Polazi od postavke da su cijene i najamnine fleksibilne tako da se ravnoteža pri punoj zaposlenosti postiže veoma brzo Konjukturne cikluse shvata kao povremena odstupanja Njihove analize bazirane na Say-ovom zakonu tržišta čija se suština svodi na to da je prekomjerna proizvodnja po svojoj prirodi nemoguća 563 299
Klasični pristup U klasičnom pristupu - 2 zaključka: 1. Privreda uvijek ima punu zaposlenost i uvijek proizvodi potencijalni proizvod 2. Promjene AD ne mogu uticati na nivo nezaposlenosti i proizvodnju. One utiču samo na nivo cijena i sastav realnog BDP-a. Nivo cijena AD AS 564 Qp Qx 3. KEJNS I KENZIJANSKA EKONOMIJA 565 300
Kejns i kejnzijanska ekonomija J. M. Kejns (1883 1946) Iz bogate porodice Dužnosti: savjetnik ministra finansija predstavnik Velike Britanije na brojnim međunarodnim konferencijama 1921. 1938. predsjednik najvećeg osiguravajućeg društva bavio se preprodajom stranog novca, berzanskim špekulacijama urednik ekonomskog k časopisa i sekretar Kraljevskog ekonomskog društva član brojnih ANU nosilac počasnih doktorata 1942. godine proglašen lordom 566 Kejns i kejnzijanska ekonomija DJELA: Novčani sistem i finansije Indije Ekonomske posljedice mira Rasprava o vjerovatnoći Traktat o novčanoj reformi Rasprava o novcu Sredstva napretka Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca Kako platiti za rat 567 301
Kejns - nakon Velike ekonomske krize 1929. 1932. Klasične postavke dovedene u pitanje Praksa liberalizma zamjenjena praksom intervencionizma J. M. Keynes nosilac nove doktrine Fokus sa teorije cijena premješten na pitanje zaposlenosti i kamatne stope Problem nezaposlenosti treba rješavati na nivou kolektivnih interesa i uz pomoć državne regulacije Treba stimulisati tražnju koja bi bila rezultat povećanih kupovina od strane države što će pomoći stimulisanju proizvodnje i zaposlenosti 568 Kejns - princip efektivne tražnje Suština teorije zaposlenosti kaže da kada zaposlenost raste, ukupan realni dohodak se povećava Pri uvećanom realnom dohotku povećava se i ukupna potrošnja, ali ne za onoliko koliko raste dohodak (granična sklonost potrošnji) Da bi privreda apsorbovala novu zaposlenost neophodno investiranje Efektivna tražnja praćena punom zaposlenosti je poseban slučaj do koga dolazi jedino kada su usklađeni sklonost potrošnji i podstrek za investiranjem Ukoliko je tražnja nedovoljna, ona zaustavlja rast zaposlenosti 569 302
Kejns - Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca (1936.) Centralno pitanje nezaposlenost Ističe da nezaposlenost nije slučajnost već redovna pojava Istražuje kako povećati dohodak (zavisne promjenjive varijable) Njih određuju dvije grupe faktora: Dati faktori Nezavisne promjenljive veličine i zaposlenost 570 Kejns - Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca (1936.) a) Dati faktori: postojeća stručnost radne snage količina i kvalitet t opreme tehnike stepen konkurencije ukus i navike potrošača društveni sistem koji utiče na raspodjelu ND rukovođenje i organizacija proizvodnje intenzivnost rada b) Nezavisne promjenljive veličine sklonost potrošnji granična efikasnost kapitala kamatna stopa (K.S.) 571 303
Kejns - sklonost potrošnji (MPC) Veličinu izdataka na potrošnju određuje zakon psihološke prirode sklonost potrošnji Potrošnja u funkciji dohotka Potrošnja raste ili opada uvijek sporije od dohotka MPS dvostruka uloga: 1. Utiče na obim investicija 2. Tezaurisanje Y = C + I Y = C + S I = S 572 S zavisi od C Kejns - sklonost potrošnji (MPC) C zavisi od MPC MPC zavisi od Y S = I zavisi od Y S = I uspostavlja se djelovanjem multiplikatora 573 304
Kejns - granična efikasnost kapitala (MEK) Utiče na I, nivo zaposlenosti i Y Obim I zavisi od MEK i kamatne stope Da bi se investiralo, MEK treba da je veća od K.S. MEK = KS - prestaje investiranje 574 Kejns - kamatna stopa (KS) Utiče na oblik utrošenog novca Uvodi psihološki fenomen želja za likvidnošću (davanje prednosti gotovini) Preduslov za tu želju nesigurnost u pogledu visine kamatne stope u budućnosti Zamka likvidnosti u kriznim situacijama raste sklonost držanju gotovine smanjuje se tražnja Pobude koje potiču želju za likvidnošću: 575 Pobuda za tekućim poslovanjem Pobuda opreza Špekulacijska pobuda 305
Kejns - kamatna stopa (KS) Želja za likvidnošću određuje potražnju za novcem Visina kamatne stope zavisi od: Želje za likvidnošću (potražnja za novcem) Količine novca u opticaju (ponuda novca) 576 Kejnzijanska ekonomija - mehanizam sistema Bogate zemlje: manja MPC i veća MPS važan podstrek za investiranje Siromašne zemlje: veća MPC i manja MPS svaka investicija povećava zaposlenost Za podstrek investiranja važna kamatna stopa 577 306
Kejnzijanska ekonomija - mehanizam sistema Klasični pristup AS i AD podudarni Kejns AS i AD u ravnoteži samo slučajno U AS i AD razlikuje potrošna i investiciona dobra Ravnoteža : MPC mora biti tolika da potrošnja apsorbuje sve što je proizvedeno Potražnja za investicijama mora odgovarati ponudi tih dobara S=I 578 Kejns - dohodak i zaposlenost zavise od: Izdataka na I Izdataka na C MEK KS MPC Količina novca Želja za likvidnošćuid Subjektivni faktori Objektivni faktori 579 Oprez Predviđanja Pohlepa Promjene realnih nadnica Vanredno povećanje imovine Promjene u fiskalnoj politici 307
Kejns - zaposlenost Uvodi dvije obračunske jedinice: 1. Kvantitet novčane jedinice 2. Kvantitet zaposlenosti Ukupan fond nadnica = količina zaposlenosti x jedinica nadnice E = N x W Jedinica nadnice predstavlja odnos između produktivnosti rada i nominalne nadnice Povećanje nominalne nadnice iznad produktivnosti rada djeluje inflatorno i destimulativno Ekonomija ide ka punoj zaposlenosti samo ako nadnice rastu u skladu s produktivnosti rada 580 Kejns - zaposlenost Ako postoji nesklad i javlja se nezaposlenost, ravnoteža između ponude i potražnje za radom uspostavlja se snižavanjem nadnica Strah od deflacija naveo Kejnsa na tezu o fiksnim nominalnim i fleksibilnim realnim nadnicama Deflacioniranje realnih nadnica putem inflacije predstavlja suštinu Kejnsovog učenjač Njegova ekonomija je ekonomija potražnje, antideflatorna i antikrizna 581 308
Kejns - intervencija države 1. Na MPC pomoću: a) Kamatne stope (K.S.) b) Poreske politike 2. Na I investicije: a) preko K.S. b) organizovanjem javnih radova (javna potrošnja) 582 Kejns - grafički prikaz kejnzijanskog modela Nivo cijena AS P P P A B C AD AD AD 583 Q Q1 Q2 Qp GNP 309
Kejns - zamka ravnoteže Ravnoteža pri nepunoj zaposlenosti Postoji ravnoteža AS i AD, ali je proizvodnja ispod potencijalnog proizvoda i značajan broj radne snage je nezaposlen Zato treba povećati AD Rast tražnje na nivou pune zaposlenosti (potencijalni proizvod) ima inflatoran karakter 584 4. NEOKLASIČARI 585 310
Neoklasičari Nevidljiva ruka automatizmom djelovanja tržišta uspostavlja uslove ravnoteže Na tržištu čiste (perfektne konkurencije) položaj firme je funkcija njenih prihoda i rashoda Osnovni princip opadajući prihodi i rastući troškovi Razlikuje položaj firme i položaj industrije (grane) Zbog osnovnog principa firma i industrija suočavaju se sa problemom proizvodnje bez profita Takva mogućnost djeluje na firmu u dva pravca: a) da smanji troškove proizvodnje b) da preseli kapital u drugu granu 586 Neoklasičari Neoklasičari prihvataju pretpostavke čiste (perfektne) konkurencije Uslovi: Na tržištu je veliki broj proizvođača. Heterogena ponuda i potražnja. Firma ne može uticati na visinu cijene (PRICE TAKER) Homogenost proizvoda kupcu svejedno od koga kupuje proizvod Na tržištu postoji sloboda kretanja kapitala firme se rukovode kriterijem profita Perfektna informisanost 587 311
Neoklasičari - položaj firme Polazeći od maksimizacije profita, firma teži da pronađe optimum poslovanja Polazne tačke u analizi kratkoročne ravnoteže firme: a) prosječni troškovi b) marginalni troškovi c) marginalni i prihod 588 Neoklasičari - položaj firme Firma bira kombinaciju faktora proizvodnje, cijena i outputa koja odgovara zakonu da se profit maksimizira kada su marginalni troškovi = marginalnom prihodu Poduzetnik investira sve dok se ne izjednače marginalni prihodi i marginalni troškovi Makroekonomska politika mora uvažavati kriterije unosnog investiranja i stvarati profitonosnu investicionu klimu Ona to može djelovanjem na prihode i troškove 589 312
Neoklasičari - položaj industrije Visok profit u grani privlači kapital Povećana ponuda u toj grani dovodi do obaranja cijena Rast proizvodnje uzrokuje rast cijena inputa Marginalni troškovi se primiču marginalnom prihodu Profit postepeno opada Firma seli kapital postepeno u drugu granu Mobilnost kapitala osigurava da se ostvari princip na isti kapitalistiprofit Ovaj princip i naziva se oportunitetnim t i troškom kapitala Privreda povremeno u stanju ravnoteže (nestabilna ravnoteža) fluktuacije industrije (privrede) Priznaju povremene poremećaje u kojima tržišni mehanizam ne može automatski obezbijediti ravnotežu 590 Neoklasičari - položaj industrije Neoklasičari se bave pitanjem nivoa cijena i ekonomskih fluktuacija Ne pridaju značaj nezaposlenosti zbog fleksibilnosti cijena i plata privreda bilježi punu zaposlenost Investicije u funkciji očekivanog profita Rast cijena stimuliše investicije, a rast K.S. destimuliše investicije 591 313
5. IS LM MODEL 592 IS LM model Model ravnoteže na tržištu roba i novca Tvorci modela John Hicks i Alvin Hansen 1940-ih godina XX vijeka Kada je Keynes 1936. godine objavio Opštu teoriju zaposlenosti, kamate i novca mnogi ekonomisti smatrali su da je ta knjiga istovremeno i fundamentalna i nedokučiva (niz rasprava na temu šta je Keynes zapravo mislio) John Hicks 1937. godine sažeo ono što je smatrao najvećim Keynsovim doprinosom: zajednički opis tržišta roba i tržišta novca Njegovu analizu kasnije proširio Alvin Hansen Hicks i Hansen rezultate analize nazvali IS LM model 593 314
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja IS krivulja pokazuje kombinaciju kamatnih stopa i količine č proizvodnje po od (dohotka) o pri kome se izjednačava domaća ponuda i potražnja, odnosno, domaća potražnja i domaća proizvodnja (dohodak) IS krivulja objašnjava ravnotežu na tržištu roba u jednoj nacionalnoj ekonomiji Ravnoteža na tržištu roba (jednakost dohotka i agregatne potražnje Y = AD) prikazuje se jednačinom Y = C + I I = Y - C 594 Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Podsjetimo se da se funkcija potrošnje (C) prikazuje kao funkcija dohotka (Y) U modelu Y = C + I investicije (I) predstavljaju autonomnu komponentu agregatne tražnje Podsjetimo se i ovisnosti investicija o kamatnoj stopi Investicije su opadajuća funkcija kamatne stope Kamate 595 Investicije 315
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Podsjetimo se da se ostvareni dohodak (Y) može potrošiti na robe ili usluge (C) ili uštedjeti (S) Y = C + S pri čemu je S = Y C Ranije smo vidjeli da se ravnoteža na tržištu roba prikazuje jednačinom Y = C + I pri čemu je I = Y C Iz ovog slijedi C + S = C + I ili S = I S = I ravnotežni uslov na tržištu roba 596 Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja S = I grafički prikaz S 597 45º I 316
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Podsjetimo se da je funkcija štednje (S) prikazana kao funkcija dohotka (Y) S ovisi od dohotka Funkcija štednje S FUNKCIJA ŠTEDNJE 598 Y Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Prikaz grafičkog izvođenja IS krivulje pomoću četiri raspoređena grafikona, posmatrajući ih u smjeru suprotnom kretanju kazaljke nasatu (1) KAMATNASTOPA(r) KAMATNASTOPA(r) IS (4) INVESTICIJE (I) DOHODAK (Y) ŠTEDNJA(S) (2) (3) ŠTEDNJA(S) 599 INVESTICIJE (I) DOHODAK (Y) 317
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Kako se izvodi IS krivulja prikazaćemo na primjeru kamatne stope od 4% Grafikon (1) prikazuje da su pri kamatnoj stopi od 4% investicije na nivou od npr. 1000 Grafikon (2) pokazuje uslov ravnoteže na tržištu roba S = I. Na njemu vidimo da je na nivou I = 1000 i S = 1000 Grafikon (3) pokazuje funkciju štednje (S) ovisno o dohotku (Y) tako vidimo da je štednja u iznosu 1000 na nivou dohotka od npr. 5000 Grafikon (4) pokazuje kombinaciju kamatne stope od 4% i dohotka od 5000 (jedna tačka na IS krivulji) Niz kombinacija kamatnih stopa i dohotka IS krivulja IS krivulja pokazuje različite kombinacije kamatnih stopa i dohotka pri čemu se ostvaruje ravnoteža na tržištu roba 600 Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja IS krivulja pokazuje obrnuto proporcionalnu vezu dohotka i kamatnih stopa posredstvom investicija Rast kamatnih stopa utiče na smanjenje investicija što se multiplikativno odražava na smanjenje dohotka Zbog toga je IS krivulja negativnog nagiba (silazna) Kamatna stopa IS 601 Y 318
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja LM krivulja pokazuje kombinaciju kamatnih stopa i dohotka LM krivulja objašnjava ravnotežu na tržištu novca u jednoj nacionalnoj ekonomiji Ravnoteža na tržištu novca predstavlja jednakost ponude i potražnje za novcem Ponuda novca novčana masa (M) obuhvata sva novčana sredstva koja se mogu upotrijebiti za plaćanja u jednoj nacionalnoj ekonomiji Podsjetimo se da se M sastoji od gotovine i depozitnog novca (M 1 im 2 ) 602 Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Potražnja za novcem sastoji se od dva dijela: Transakciona Špekulativna Transakcijska potražnja za novcem odnosi se na potražnju stanovništva za novcem radi kupovine roba i usluga i poslovnu potražnju za novcem, odnosno potražnju preduzeća radi neometanog odvijanja proizvodnje Transakcijska potražnja za novcem direktno zavisi od dohotka Veći dohodak (Y) zahtjeva i veću potražnju za novcem 603 319
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Dok je transakcijska potražnja za novcem funkcija novca kao platežnog sredsta (za obavljanje transakcije), špekulativna potražnja je funkcija novca kao sredstva očuvanja vrijednosti, odnosno kao jednog od oblika imovine (portfolio) Novac može biti sigurniji oblik imovine od drugih oblika, iz čega proizlazi potražnja za novcem kao oblikom imovine ili špekulativna potražnja za novcem Špekulativna potražnja za novcem zavisi od mnogo faktora od kojih jeglavni kamatna stopa Akojekamataveća, isplatnije je držati novac u banci nego u npr. gotovini Špekulativna potražnja za novcem je obrnuto proporcionalna visini kamatne stope 604 Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Prikaz grafičkog izvođenja LM krivulje pomoću četiri raspoređena grafikona, posmatrajući ih u smjeru suprotnom kretanju kazaljke na satu (1) KAMATNA STOPA (r) KAMATNA STOPA (r) LM (4) K(y) ŠPEKULACIJSKA TRAŽNJA I(r) K(y) DOHODAK (Y) 605 TRANSAKCIJSKA TRAŽNJA (2) (3) ŠPEKULACIJSKA TRAŽNJA I(r) TRANSAKCIJSKA TRAŽNJA DOHODAK (Y) 320
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Kako se izvodi LM krivulja prikazaćemo na primjeru kamatne stope od 4% Grafikon (1) prikazuje špekulacijsku k potražnju za novcem kao opadajuću funkciju kamatne stope. Npr. pri kamatnoj stopi od 4%, špekulacijska potražnja za novcem iznosi npr. 1000 Grafikon (2) prikazuje ravnotežni uslov na tržištu novca, odnosno jednakost ponude novca (M) i potražnje za novcem (transakcijska i špekulacijska) Uz datu ponudu novca (M) i određeni nivo špekulativne potražnje za novcem ovisne o kamati, određena je i transakcijska potražnja za novcem Tako npr. pri kamatnoj stopi od 4% i špekulativnoj potražnji za novcem od 1000, uz novčanu masu (M) od 5000, transakcijska potražnja za novcem iznosi 4000 606 Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Podsjetimo se da je veličina dohotka ključna odrednica transakcijske potražnje za novcem Grafikon (3) prikazuje kako svakom nivou transakcijske potražnje za novcem odgovara određeni nivo dohotka Dakle pokazuje pozitivnu vezu dohotka i transakcijske potražnje za novcem Tako npr. pokazuje da transakcijskoj potražnji za novcem u iznosu 4000 odgovara nivo dohotka od 5000 Grafikon (4) pokazuje kombinacije kamatne stope i dohotka Tako npr. kamatnoj stopi od 4% odgovara nivo dohotka od 5000, pri čemu se ostvaruje ravnoteža na tržištu novca (jedna tačka na LM krivulji) 607 321
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja LM krivulja pokazuje različite kombinacije visine kamatne stope i nivoa dohotka kojima se osigurava ravnoteža na tržištu novca LM krivulja je pozitivnog nagiba (uzlazna) što znači daje odnos kamatne stope i dohotka pozitivno proporcionalan Ali, ta veza kamatne stope i dohotka nije direktna Ako se npr. poveća kamatna stopa, smanjit će se potražnja za novcem Ravnoteža na tržištu novca uz pad potražnje za novcem i uz fiksnu ponudu novca može se održati samo povećanjem dohotka (proizvodnje). 608 Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Ravnoteža na tržištu novca (LM krivulja) podrazumijeva da je npr. rast kamatnih stopa praćen rastom dohotka Kamatna stopa (r) LM Dohodak (Y) 609 322
Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja Krivulje IS i LM sadržavaju iste uslove koji moraju biti zadovoljeni radi ostvarivanja unutrašnje ravnoteže i na robnom i na novčanom tržištu Uslovi vezani za visinu kamatne stope i dohotka Kamatna stopa Kamatna stopa (r) LM IS 610 Y Y Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja U nizu kombinacija visine kamatne stope i visine dohotka kojima se obezbjeđuju ravnoteža na tržištu roba i, odvojeno, na tržištu novca, samo jedna kombinacija kamatne stope i dohotka određuje istovremenu ravnotežu i na tržištu roba i na tržištu novca Ta ravnoteža istovremeno osigurava jednakost I = S i M = L Ravnotežna kamatna stopa i ravnotežni nivo dohotka Osnovna pretpostavka ravnoteže stabilan nivo cijena uz koji su preduzeća voljna ponuditi bilo koju traženu količinu roba Potražnja za robama jednaka je nivou proizvodnje na IS krivulji, a potražnja za novcem jednaka je ponudi novca na LM krivulji 611 323
Kamatna stopa Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja IS LM i r 612 Y r Dohodak (Y) IS LM model Ravnotežni nivo kamatne stope i ravnotežni nivo dohotka o mijenjaju jaju se kada se god pomjeri IS ili LM krivulja ili obje IS LM model koristi se u analizi uticaja mjera fiskalne i monetarne politike (odnosno njihovih kombinacija) u cilju postizanja pune zaposlenosti Objasnit ćemo kako promjena fiskalne politike utiče na IS LM, zatim efekte promjene monetarne politike na IS LM i efekte kombinacije politika (monetarne i fiskalne) na IS LM 613 324
IS LM model - Fiskalna politika Pretpostavimo da država odluči smanjiti budžetski deficit povećanjem poreza Efekat povećanih poreza na IS Viši porezi manji raspoloživi dohodak Viši porezi smanjenje potrošnje što, uz djelovanje multiplikatora, smanjuje Y Krivulja IS pomjera se ulijevo Efekat povećanih poreza na LM LM ki krivulja pokazuje kombinacije ij kamate i Y pri kojima je ponuda novca jednaka potražnji za novcem Kada porezi rastu, kamatna stopa pri kojoj je ponuda novca jednaka potražnji za novcem ostaje ista Povećani porezi nemaju efekta na LM 614 IS LM model - Fiskalna politika Kamatna stopa Grafički prikaz efekata fiskalne politike i r i i IS IS 1 A 1 A LM Rast poreza smanjuje j potražnju Smanjena potražnja smanjuje Y (uz multiplikator) Smanjenje Y smanjuje potražnju za novcem Smanjena potražnja za novcem obara kamate Niža kamata može stimulirati investicije Y 1 Y r Y 615 325
IS LM model - Monetarna politika Pretpostavimo da centralna banka povećava ponudu novca (M) Kakav je efekat na IS? Ponuda novca ne utiče direktno ni na ponudu ni na potražnju za robama M ne pomiče IS krivulju Kakav je efekat na LM? Rast ponude novca pomjera krivulju LM prema dole Pri datom nivou dohotka, rast ponude novca dovodi do pada kamatnih stopa 616 Kamatna stopa IS LM model - Monetarna politika Grafički prikaz efekata monetarne politike i r i i IS A A1 LM LM 1 Rast ponude novca smanjuje kamatnu stopu Niža kamatna stopa stimuliše investicije Povećanje investicija (uz multiplikator) povećava dohodak Y r Y 1 Y 617 326
IS LM model - Kombinovana politika Kamatna stopa IS LM IS 1 A LM 1 Monetarna i fiskalna politika se često koriste zajedno (kombinacija politika) za postizanje istih ciljeva Npr. ekspanzivna monetarna politika koristi se za prevladavanje nepovoljnih efekata koje fiskalna kontrakcija izaziva na potražnju za robama i r i i B A 1 Grafički prikaz kombinacije politika Smanjenje budžetskog deficita i monetarna ekspanzija bez nepovoljnih efekata a Y Y r Y 618 6. MONETARIZAM 619 327
Monetarizam Neoliberalne postavke Nastao 50-tih godina XX vijeka i često se poistovjećuje sa kvantitativnom teorijom novca Ali, monetarizam je mnogo više od toga Sa pojavom stagflacije u SAD (stagnacija ekonomskog rasta praćena inflacijom), kenzijanske ideje i tumačenja ekonomskih kretanja bivaju potisnuti Ponovo vraćanje na kvantitativnu teoriju novca kroz monetarizam Nova škola ekonomskog mišljenja Miltona Fridmana Podrazumijeva da je ponuda novca ključna determinanta u kretanjima proizvodnje (kratak rok) i cijena (dugi rok) Fridman i monetaristi redefiniraju kvantitativnu teoriju novca i uklapaju je u neoklasičnu teoriju kapitala 620 Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Često se poistovjećuje sa monetarizmom što je pogrešno jer je kvantitativna teorija novca postojala mnogo prije monetarizma Kvantitativna teorija novca teorija koja ističe direktnu vezu između nivoa cijena i količine novca Ova veza jedna je do najstarijih ideja u ekonomiji Prve temelje ove ideje u uspostavi sistema postavio je Jean Bodin u 16.vijeku koji je uočio da se u vrijeme dolaska brodova sa zlatom i srebrom iz kolonija povećava nivo cijena (inflacija) Na osnovu ovog shvatanja postavljena i prva kvatitativna jednačina M = PQ 621 -M količina novca u opticaju - P nivo cijena - Q indeks realne vrijednosti potrošnje 328
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Ovako postavljena kvantitativna jednačina govori da sa porastom količine novca, pri istoj količini ponuđene robe mora doći do porasta cijena John Locke 17. vijek u navedenu jednačinu unosi značajnu novinu faktor brzine opticaja novca Ovim kvantitativna teorija dobiva dinamički karakter i glasi - M količina novca u opticaju MV = PQ - V brzina opticaja novca - PQ novčana vrijednost potrošnje - P nivo cijena - Q indeks realne vrijednosti potrošnje 622 Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma J. Locke je, u razmatranju svoje opšte teorije vrijednosti cijena, zaključio da je količina novca ključna odrednica potrošnje Ovako postavljena kvantitativna teorija novca smatra se i rudimentarnom formom teorije inflacije Ako su V (brzina opticaja novca) i Q (količina robe) konstantni onda je Stopa rasta ponude novca = stopa inflacije Promjena monetarne mase direktno utiče nanivocijena Kvantitativna teorija novca bila prihvaćena od mnogih koji su je dalje razvijali i prilagođavali Glavni nosioci neoklasičari 623 329
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Dvije formulacije: a) Transakcijska (Fišerova) b) Kembridžska 624 Monetarizam - transakcijska (Fišerova) varijanta kvantitativne teorije novca Najpoznatija verzija ove teorije Irving Fisher (1867 1947) daje novi prikaz kvantitativne teorije novca Za razliku od prethodnika, Fisher primjenjuje dinamički pristup i uzima u obzir realizaciju roba (transakcije T), a ne ponudu roba. Fisherova jednačina kvantitativne teorije ili jednačina razmjene glasi: MV =PT 625 PT suma razmjene označava potražnju za novcem P cijena T transakcije M količina novca V brzina opticaja MV označava ponudu novca 330
Monetarizam - transakcijska (Fišerova) varijanta kvantitativne teorije novca On zaključuje da ako je MV > PT vrijednost novca pada, a cijene rastu, i obrnuto Pretpostavka je da je V konstantno Ovdje se pretpostavlja i da je T konstantno jer je privreda uvijek na nivou pune zaposlenosti Odatle zaključak da promjena količine novca može dovesti samo do promjene opšteg nivoa cijena Fisher je bio prvi ekonomista koji je razlikovao nominalnu i realnu kamatnu stopu i utvrdio da je Realna kamata = nominalna kamata inflacija 626 Monetarizam - kembridžska varijanta kvantitativne teorije novca Predstavlja se jednačinom M = kpt k Marshallov koeficijent ili kembridžski koeficijent Ova verzija predstavlja statičnu verziju kvantitativne teorije novca jer posmatra ponudu i potražnju za novcem u određenom trenutku Koeficijent k odnos između količine novca u opticaju i nominalnog dohotka i računa se kao Njima je predstavljena i dužina vremena u kome se drži svaka novčana jedinica (prelaz novca iz funkcije prometnog sredstva u funkciju blaga ili imovine) 627 331
Monetarizam - kembridžska varijanta kvantitativne teorije novca Pretpostavka vlasnik imovine u svom portfoliu ima najmanje dva oblika imovine npr. novac i robe ili vrijednosne papire Kada je M > kpt ponuda novca je veća odpotražnje, njegova marginalna korisnost opada, novac iz jednog oblika imovine prelazi u drugi (npr. robu). Potražnja za robom raste, rastu cijene, profitabilnost opada Selekcija se nastavlja npr. kupovinom vrijednosnih papira Potražnja za vrijednosnim papirima raste, cijene rastu... 628 Monetarizam - moderna kvantitativna teorija novca Monetarizam ekonomska teorija koja se fokusira na makroekonomske efekte ponude novca Idejni tvorac Milton Friedman (1912. 2006.) Pretjerana ekspanzija ponude novca stvara inflaciju Monetarne vlasti trebaju se fokusirati na održavanje stabilnosti cijena Jedno od osnovnih uvjerenja monetarizma da je potražnja za novcem stabilna funkcija bogatstva, cijena, promjena cijena i kamate 629 332
Monetarizam - moderna kvantitativna teorija novca Monetarizam kao teorija javio se kao opozicija i kritika kenzijancima Monetarizam redefinisana, obnovljena i proširena verzija kvantitativne teorije novca koja je imala dva obilježja: Fridman definiše kvantitativnu teoriju novca kao teoriju potražnje za novcem, a ne teoriju određivanja nivoa cijena ili dohotka Suština kvantitativne teorije postojanje stabilne veze između brzine opticaja novca i malog broja nezavisnih varijabli koje je određuju Fridman tvorac poznatog monetarnog pravila : Stopa inflacije u dugom roku = stopa rasta ponude novca stopa rasta realnog dohotka (proizvodnje) 630 Monetarizam Suština monetarizma svodi se na slijedeće: 1. Rast ponude novca je prva determinanta rasta nominalnog BDP-a AD pod uticajem promjena u ponudi novca Proizvodnja, zaposlenost i cijene pod uticajem novca Dvije su pretpostavke vjerovanja u novac: a) stabilnost i pravilnost brzine opticaja novca b) novac je neosjetljiv na kamate Ako je V stabilno M određuje PxQ Zbog toga je fiskalna politika nevažna Monetarna politika ključna 631 333
Monetarizam 2. Cijene i plate su relativno fleksibilne Filipsova kriva (kratkoročno) je relativno strma U sistemu AS-AD kratkoročna kriva AS posve strma Zbog toga novac pokreće proizvodnju neznatno i kratkotrajno Glavni uticaj novca je na cijene 632 3. Privatni sektor je stabilan Glavne promjene zavise od postupaka Centralne banke Monetarizam - mehanizam sistema Važno je stabilizirati monetarni sektor, a realni sektor će se brzo prilagoditi stanju i stabilizirati pomoću konkurencije i tržišnog mehanizma Intervencionizam i diskreciona fiskalna i monetarna politika destabiliziraju ekonomiju Glavno monetarno pravilo (preporuka) stoparasta ponude novca treba biti unaprijed poznata i konstantna. Akojebrzinaopticajanovcastabilna,poželjnojedarast novčane mase bude jednak rastu BDP-a 633 334
Monetarizam - mehanizam sistema Tumačenje glavnog monetarnog pravila nakon ovih postavki je slijedeće: U ekonomiji nema visoke inflacije ako su stope rasta ponude novca i stope rasta dohotka jednake U ekonomiji se može očekivati niska inflacija u dugom roku ako je stopa rasta ponude novca mala 634 Monetarizam danas Američki sistem federalnih rezervi (FED) slijedi umjereni oblik monetarizma Evropska centralna banka (ECB) slijedi ortodoksniju formu monetarizma sa akcentom na kontrolu inflacije u cilju održavanja stabilnosti eura Međunarodni monetarni fond (IMF) pristalica monetarističkih stavova zemljama u tranziciji preporučio primjenu monetarističkog modela u cilju liberalizacije ekonomije Ovo pravdano stavom da se uspješna tranzicija može provesti stabilizacijom cijena i valute Brojne kritike ovom modelu, kao i uloga monetarne politike u liberalizaciji trgovine, međunarodnih investicija i politika centralne banke, ovaj model drže u centru pažnje 635 335
7. OČEKIVANJA U EKONOMIJI - RATEX 636 Očekivanja u ekonomiji - RATEX U okviru škole očekivanja u ekonomiji se razlikuju: 1. Adaptivna očekivanja 2. Racionalna očekivanja (RATEX) 3. Pluracionalna očekivanja 637 336
Racionalna očekivanja u ekonomiji Koriste se kao pretpostavka u savremenim makroekonomskim modelima U ekonomsku teoriju i analizu uveo John Muth 1961. godine, a naročito su postala značajna kasnijom obnovom od strane Roberta Lucasa i Thomas Sargenta Modeliranjej očekivanja postalo je krucijalno u teorijama kao što je nova klasična makroekonomija, nova kejznijanska makroekonomija te teorija igara 638 Racionalna očekivanja u ekonomiji Racionalna očekivanja definišu se kao najbolja procjena budućnosti (optimalna procjena) koja koristi sve raspoložive informacije Prema Robertu Lucasu to ne znači da svi akteri posjeduju identične informacije, nego da koriste svaku raspoloživu informaciju na najbolji mogući način Definisane slijedeće pretpostavke: 639 Perfektno poznavanje ekonomske strukture Plate i cijene su apsolutno fleksibilne 337
Racionalna očekivanja u ekonomiji Prema teoriji racionalnih očekivanja efekti koji se predviđaju ne odstupaju značajno od ishoda tržišne ravnoteže To znači da ljudi ne prave značajne greške kada predviđaju budućnost i da su devijacije od savršenog predviđanja rijetke U ekonomskom modelu ovo se uobičajeno modelira pretpostavkom da je očekivana vrijednost jednaka predviđenoj vrijednosti modela, uvećanoj za standardnu grešku 640 Racionalna očekivanja u ekonomiji Pretpostavimo da je P ravnotežna cijena na jednostavnom tržištu, određena ponudom i potražnjom P = P* + e E(P) = P* P* - očekivana cijena (racionalno očekivanje) e standardna greška (očekivana vrijednost 0) Teorija racionalnih očekivanja kaže da će aktuelna cijena odstupati od očekivane samo ako se javi informacioni šok koji može nastati pojavom novih informacija koje nisu bile predviđene kada su nastala očekivanja 641 338
Racionalna očekivanja u ekonomiji Teorija racionalnih očekivanjajerazvijenakaoodgovor na nedostatke uočene kod teorija baziranih na adaptivnim očekivanjima Kod adaptivnih očekivanja, očekivana buduća vrijednost ekonomske varijable temeljena je na vrijednostima iz prošlosti Naprimjer, ljudi bi pretpostavljali buduću inflaciju jednostavnim posmatranjem inflacije prethodnih godina U slučaju adaptivnih očekivanja, ako ekonomija ima stalno rastuće stope inflacije, ljudi bi svojim pretpostavkama uvijek podcjenjivali inflaciju 642 Racionalna očekivanja u ekonomiji Adaptivna očekivanja u ekonomsku teoriju i analizu uveo Cagan 1956. godine Suština ekonomski subjekti suočeni sa nedovoljnim i nepouzdanim informacijama Model adaptivnih očekivanja nikada ne ostvaruje ravnotežu, naprotiv, on se uvijek asimptotski kreće prema ravnoteži Primjer adaptivnih očekivanja izražen je u slijedećoj jednakosti 643 339
Racionalna očekivanja u ekonomiji p e predstavlja očekivanu inflaciju u narednoj godini parametar λ - (između 0 i 1) pokazuje mjeru u kojoj sadašnja očekivanja buduće inflacije odražavaju prošla očekivanja i prilagođavanje greške (sadašnja očekivanja se povećavaju/smanjuju u zavisnosti od razlike između aktuelnih i prošlih očekivanja) pj inflacija u godini j Prema tome, sadašnja očekivana inflacija, prema adaptivnim očekivanjima, predstavlja ponderisani prosjek svih prošlih inflacija 644 Racionalna očekivanja u ekonomiji mehanizam sistema Perfektno informisani ekonomski subjekti uz upotrebu matematskih modela i ekonometrije, predviđaju pozicije ekonomskog sistema zahvaljujući tome, anticipiraju akcije ekonomske politike i usklađuju npr. očekivanu stopu inflacije sa stvarnom Filipsova kriva je vertikalna a ekonomska politika suvišna Kada Vlada mijenja politiku ekonomski subjekti mijenjaju svoje ponašanje Igra s Vladom pomoću racionalnih predviđanja 645 340
Racionalna očekivanja u ekonomiji mehanizam sistema U ekonomijama u kojima dominiraju racionalna očekivanja, fleksibilne cijene i plate, ekonomska politika vlade je neefikasna jer je ekonomski subjekti anticipiraju i ugrade u svoje ponašanje Jedini način da ekonomska politika utiče naproizvodnjui zaposlenost je iznenađenje, što je rijetkost (racionalna očekivanja) Tvorci ekonomske politike ne mogu prognozirati ekonomska kretanja bolje od privatnog sektora U vrijeme kada ekonomska politika reaguje na događaje, ekonomski subjekti su te događaje već ugradili u svoje ponašanje i politika vlade može samo pogoršati stanje 646 Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Teza o racionalnim očekivanja često kritikovana kao nerealna Istinska racionalna očekivanja bi trebala uzeti u obzir i činjenicu da informacije o budućim dešavanjima koštaju Ističe se da postoji fundamentalna nesigurnost u vezi predviđanja budućnosti (Austrijska škola, Kejns) te da budućnost ne možemo predvidjeti Stoga, nijedna očekivanja ne možemo smatrati kao istinski racionalna (Kejns) 647 341
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Postavka o fleksibilnim cijenama i platama Postavka a o ugrađivanju a najnovijih j prognoza pog o apoput superkompjutera Tvrdnja da su predviđanja konjukturnih ciklusa pogrešna Postavka da postoji samo jedna i jedina ravnoteža (Muth i Lucas), tako da ljudi formiraju svoja očekivanja o ovojoj jedinstvenojenoj ravnoteži 648 Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Tako, Muth pretpostavlja da je p* (očekivana cijena) jedinstvena, a Lucas dodaje da ova ravnoteža odgovara jedinstvenoj punoj zaposlenosti koja odgovara jedinstvenoj prirodnoj stopi nezaposlenosti -NAIRU (natural rate of unemployment) Ukoliko postoji više od jednog od mogućih ravnotežnih rješenja, onda implikacije teorije racionalnih očekivanja nisu primjenjive Pretpostavka o primjenjivosti racionalnih očekivanja na kolektivno ponašanje što nije u skladu sa činjenicom da individualno ponašanje ne odgovara uvijek kolektivnom 649 342
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Teza o neefektivnosti ekonomske politike (Thomas Sargent, Neil Wallace) Autori navode primjer mjera FED-a: ako FED odluči da smanji nezaposlenost kroz ekspanzivnu monetarnu politiku, to će učiniti da ekonomski subjekti anticipiraju promjene u politici ubuduće te povećaju svoja očekivanja o stopi inflacije Rezultat to će dovesti do suprotnog efekta, akcije vlade će povećati samo stopu inflacije, a ne zaposlenost 650 Racionalna očekivanja u ekonomiji - Lukasova kritika Tvrdi da ponašanje privrednih subjekata u prošlosti može biti loš putokaz za procjenu efekata ekonomske politike Privredni subjekti se ne rukovode tekućim ponašanjem vlade, već svojom percepcijom njihovog načina vladanja, odnosno njihovog režima ekonomske politike Iz tog razloga, predviđanje reakcija privrednih subjekata i finansijskih tržišta na promjene ekonomske politike ne može se vršiti isključivo na osnovu njihovog ponašanja uprošlosti 651 343
8. EKONOMIJA PONUDE 652 Ekonomija ponude Ekonomija ponude (Supply-side economics) pojavila se 1970-tih godina kao odgovor o na dominaciju kejnzijanske ekonomske teorije i politike Predstavnici Ekonomije ponude smatrali su da upravljanje tražnjom (Kejns) nije dalo rezultate u suzbijanju stagflacije u 1970-tim godinama i stabiliziranju sab a zapadnih ekonomija o u vrijeme e naftnih šokova Kejnzijanci kritikovani zato što su se previše oslanjali na upravljanje ekonomijom preko AD 653 344
Ekonomija ponude Kao u klasičnoj školi, predstavnici Ekonomije ponude smatraju da je proizvodnja, odnosno, ponuda ključ ekonomskog prosperiteta i da potražnja/potrošnja ima sekundarnu ulogu Time oni oživljavaju ideje Sejovog zakona i zalažu se za obnovu upravljanja ekonomijom podsticanjem preduzetništva, AS i ekonomskog rasta Termin ekonomija ponude (supply-sideside economics) upotrijebio prvi put novinar Jude Wanniski 1975.godine, a samu ideju popularizirali su ekonomisti Robert Mundell i Arthur Laffer 654 Ekonomija ponude Koncept Ekonomije ponude temelji se na slabostima kenzijanske i monetarističke škole U centru pažnje poreska politika Insistira na državnoj intervenciji ali u razumnoj mjeri Polazi od motivacije i privatne inicijative preduzetnika Teza - ekonomski rast može se najefektivnije ostvariti podsticanjem proizvodnje odnje (ponude) dobara i usluga Sredstvo podsticanja porezi na dohodak i porezi na kapitalnu dobit 655 345
Ekonomija ponude Preporuke nosiocima ekonomske politike da adekvatan nivo marginalnih poreskih stopa utvrde Maksimalne koristi se ostvaruju optimizacijom marginalnih poreskih stopa subjekata sa visokim prihodima i kapitalnih investicija za koje se smatra da će povećati ponudu i time podstaknuti ekonomski rast Kejnzijanska j makroekonomija, naprotiv, smatra da se snižavanje poreza treba koristiti za povećanje potražnje, a ne ponude i stoga treba biti usmjereno prema subjektima nižeg dohotka koji imaju veću marginalnu sklonost potrošnji 656 Ekonomija ponude Zagovornici Ekonomije ponude tvrde da bi ekonomski rast kojeg bi podstakle poreske stimulacije bio utoj mjeri značajan da bi povećao javne prihode po osnovu rastuće ekonomske aktivnosti i tako kompenzirao u potpunosti kratkoročne gubitke zbog smanjenja poreske stope Smanjenje poreza bi, prema njima, trebalo dovesti do rasta ukupnih prihoda 657 346
Ekonomija ponude Već u 1980-tim godinama ovaj pravac imao je ulogu teorijske osnove ekonomske politike u SAD i Velikoj Britaniji iji (reganomika i tačerizam) č Zagovornici ekonomije ponude bili uvjereni kako visoke marginalne poreske stope predstavljaju glavnog krivca za postojanje niske nacionalne štednje, malih investicija i recesije u SAD-u Predvođeni đ Ath Arthurom Lafferom, smatrali su kakok će smanjivanje marginalnih poreskih stopa dovesti do poboljšanja ekonomskih prilika u SAD-u 658 Ekonomija ponude Osnovni analitički instrument pomoću kojeg su oni uspjeli uvjeriti predsjednika Regana u nužnost provedbe poreske reforme bila je kriva koja je pokazivala odnos između poreskih stopa i poreskih prihoda Ova je krivapo svom tvorcu i nazvana Lafferovom krivom i pod tim imenom zauzela je svoje mjesto u ekonomskoj teoriji 659 347
Ekonomija ponude - Laferova kriva Poreski prihodi % T* 0% 100% Poreska stopa % 660 Ekonomija ponude - Laferova kriva Porastom poreske stope rastu i poreski prihodi, no nakon neke e tačke porast poreske e stope više ne doprinosi rastu poreskih prihoda već upravo obrnuto Tačka T* - optimalna poreska stopa koja obezbjeđuje maksimalne poreske prihode Visoke poreske stope destimuliraju ljude da rade i da štede Oni svoju ekonomsku aktivnost ili sele u područje neformalne privrede, ili se odlučuju na više odmora, a manje rada 661 348
Ekonomija ponude - Laferova kriva Međutim, praksa je demantirala Lafferovu krivu Empirijai ij je pokazala da susestope štednje nakon smanjivanja poreza smanjile Poreski prihodi nisu se povećali već su se prema predviđanjima mnogih ekonomista zaista i smanjili što je između ostalog doprinijelo povećanju budžetskog deficita Tako su se predviđanja ekonomista ponude pokazala pogrešnim 662 Ekonomija ponude - Laferova kriva Snižavanje poreskih stopa nije dovelo do veće ponude rada, veće štednje ivećih poreskih prihoda Ekonomisti su smatrali da zagovornici ekonomike ponude preuveličavaju pozitivne efekte smanjivanja poreskih stopa na podsticaje za rad i štednju pojedinaca, te da zanemaruju neželjene nuspojave To se prvenstveno odnosilo na povećanje agregatne potražnje koja podstiče porast cijena 663 349
Ekonomija ponude - kritike Smanjivanje poreskih stopa može podstaći pojedince da više rade, ali će ih svakako podstaći davišetroše Osim veće ponude povećat će se tako i agregatna potražnja, te će efekat na proizvodnju i cijene biti kombinacija povećane ponude (rada i kapitala) i povećane potražnje (trošenja pojedinaca i poduzeća), a ne samo rezultat povećane ponude kako tvrde ekonomisti ekonomije ponude U takvim uslovima doći će ipak do povećanja cijena Smanjivanje poreskih stopa povećat će investicije preduzetnika, ali ponekad može proći i više godina dok se kapaciteti doista povećaju Tako snižavanje poreskih stopa prvo djeluje na povećanje agregatne potražnje, a tek u dugom roku dolazi do povećanja ponude 664 Ekonomija ponude - kritike Smanjivanje poreskih stopa trebalo bi dovesti do većeg radnog napora i veće štednje, ali ovaj se podsticaj odnosi na one koji su zaposleni. S druge strane, oni koji su nezaposleni kako niti ne plaćaju porez, tako niti smanjenje poreskih stopa neće uticati na promjenu njihova ponašanja. Zato se ekonomiji ponude i prigovara da širi ekonomske nejednakosti. Snižavanje stopa poreza nije povećalo poreske prihode. Upravo obrnuto - poreski su prihodi opali, a budžetski se deficit povećao Pad poreskih stopa nije pratio potreban porast poreske osnovice koji bi osigurao porast poreskih prihoda Tako su i praksa i teorija opovrgnule postojanje Lafferove 665 krive 350
Ekonomija ponude - komparacija ekonomije ponude i ekonomije tražnje 1. Investicije su motiv rasta u oba koncepta. U konceptu tražnje njih pokreće tražnja a u ekonomiji ponude štednja i očekivani profit 2. Kod Kejnsa proizvodnja je funkcija potražnje a u ekonomiji ponude potražnja je funkcija proizvodnje. 3. Kod Kejnsa poreskom politikom se podstiče tražnjaa u ekonomiji ponude ponuda (proizvodnja) 4. Kejns je makroekonomist (izražena uloga države) a u ekonomiji ponude u osnovi je privatni poduzetnik (mikroekonomskog karaktera uz doziranu ulogu države) 666 Ekonomija ponude - komparacija ekonomije ponude i ekonomije tražnje 5. U ekonomiji tražnje (Kejns) štednja je destimulator rasta, u ekonomiji ponude pretpostavka p rasta su akumulacija i štednja 6. Kod Kejnsa uloga novca pasivna, u ekonomiji ponude značajna 7. Protiv inflacije se ekonomija ponude bori finansijskom politikom i povećanjem proizvodnje. Kejns je bio opterećen povećanjem zaposlenosti. 667 351
352
PETI DIO EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE I BOSNE I HERCEGOVINE 1. Ekonomija EU 2. Ekonomija Jugoistočne Evrope u tranziciji kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost 3. Bosna i Hercegovina od Jugoslavije do EU 353
354
EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE 668 Formiranje i razvoj EU EU institucije Ekonomske politike EU O čemu će biti riječi... 669 355
Evropa poslije II svjetskog rata Ratom razrušene privrede Ispresijecane nacionalnim granicama Rascjepkana tržišta suženog prostora izazvanog procesom dekolonizacije i nastankom socijalizma Potreba organizovanog načina pristupanja rješavanju zajedničkih problema 670 Ekonomski Motivi Politički i vojno strateški Ideološki 671 356
Politički motivi Novom politikom afirmisati se na međunarodnom planu (naročito u situaciji gubljenja vodećih pozicija i ekonomskih i političkih u korist SAD i SSSR) Povezivanjem nacionalnih prostora u kompantno područje stvoriti jak štit od daljeg širenja socijalizma Po uzoru na SAD stvoriti Sjedinjene države Evrope Integrisanjem ekonomija stvoriti jaku ekonomsku podlogu NATO pakta (interes SAD) 672 Ideološki motivi Ideologija hrišćanskog socijalizma podržana od strane socijalističkih i socijaldemokratskih partija na Zapadu Povezano područje jedinstvenom hrišćanskom ideologijom Zapadna Evropa branilac hiljadugodišnje hrišćanske civilizacije i kulture od bauka komunizma sa Istoka 673 357
Ekonomski motivi 1947. godina kritična ekonomska situacija 1937. godina bazna Proizvodnja Njemačka (1945. 1947.) rast sa 26 na 45 Italija 28 na 72 Belgija 31 na 88 Francuska 48 na 95 674 Ekonomski motivi Nacionalni dohodak zemalja Zapadne Evrope bilježi pad od 12 % ispod nivoa u 1940. godini Nacionalni dohodak zemalja Zapadne Evrope (mld $) 1940. godine 78 1945. godine 55 1947. godine 69 675 358
Ekonomski motivi Kraj 1947. pogoršanje usljed loše žetve koja je dovela u pitanje ishranu stanovništva Pogoršan platni bilans deficit 14 mld $ 80 % deficita pokriveno zajmovima i poklonima SAD 676 Maršalov plan 5. juna 1947. državni sekretar SAD Džorž Maršal govor na Harvardskom univerzitetu Ponuda Evropi besplatne pomoći 19.12.1947. predsjednik SAD Truman odobrava na Kongresu pomoć Evropi U cilju rukovođenja ovom pomoći u SAD stvorena Administracija za ekonomsku saradnju (ECA) Mada određena kolektivno svaka zemlja (korisnik pomoći) bila obavezna da sa SAD zaključi bilateralni sporazum o načinu korištenja sredstava 677 359
678 Maršalov plan ekonomske klauzule 12.07.1947. (Pariz) šesnaest zemalja korisnika usvojile zajedničke obaveze koje predstavljaju osnovu buduće ekonomske k politike Zapadne Evrope 1. Povećati proizvodnju naročito prehrambenih proizvoda i uglja 2. U punoj mjeri koristiti proizvodne i radne kapacitete 3. Modernizirati industrijsku opremu i transportni sistem it i tako povećatić produktivnost t rada, uslove rada i životni standard 4. Uspostaviti unutrašnju finansijsku i ekonomsku stabilnost, visok nivo zaposlenosti i stabilnost nacionalne valute Maršalov plan ekonomske klauzule 5. Uzajamna saradnja svih 16 zemalja korisnika pomoći i saradnja sa ostalim zemaljama istog mišljenja u cilju smanjenja j carinskih tarifa i ostalih ograničenja 6. Postepeno ukidanje barijera za slobodno kretanje ljudi 7. Bolja organizacija međusobne saradnje u cilju boljeg korištenja zajedničkih izvora Za sprovođenje ovih zaključaka uspostavljen KOMITET ZA EVROPSKU EKONOMSKU SARADNJU (preteča OECE osnovanog 1948. godine 17 zemalja od 1960. godine OECD 24 zemlje) 679 360
Maršalov plan realizacija SAD odobrile 22 mld $ (utrošeno 15 mld$) Korisnici: - Velika Britanija 23 % - Francuska 20 % -Njemačka 10 % - ostali (13 zemalja) 47 % 680 Šumanov plan 1951. godine sukob koncepcija integracije britanske (liberalnije) i kontinentalno evropske (francuske) 1953. godine po osnovu francuske koncepcije i Šumanovog plana formirana CECA (Evropska zajednica za ugalj i čelik) prva supranacionalna institucija sa suverenim pravima odlučivanja 1957. godine Rimski ugovor - EEZ 681 361
Čl. 2. Ugovora Rimski ugovor - ciljevi EEZ ima zadatak da, uspostavljanjem j zajedničkog tržišta i implementacijom zajedničkih politika i aktivnosti... promovira u čitavoj Zajednici skladan, uravnotežen i održiv razvoj privrednih aktivnosti... 682 Rimski ugovor - ciljevi 683 Ugovor precizira i načine da se postigne cilj: eliminacijom carinskih obaveza, količinskih ograničenja na uvoz i izvoz i svih drugih mjera koje bi imale isti efekat usvajanjem zajedničke trgovinske politike stvaranjem tržišta u kojem bi prepreke za slobodu kretanja roba, lica, usluga i kapitala bile uklonjene stvaranjem zajedničke politike u polju poljoprivrede stvaranjem zajedničke politike u polju transporta uvođenjem sistema koji bispriječio ugrožavanje konkurencije harmonizacijom zakona među zemljama članicama do one mjere do koje je to potrebno za odgovarajuće funkcionisanje zajedničkog tržišta i pridruživanjem prekomorskih zemalja i teritorija da bi se promovirala trgovina i razvoj. 362
OD EEZ DO EU Period tranzicije za uspostavljanje zajedničkog tržišta trebao trajati 12 godina (trajao više od dvije decenije) Cilj: a) Ostvarenje četiri velike slobode b) Definisati zajedničke politike neophodne za uspostavu unutrašnjeg tržišta 684 OD EEZ DO EU Zajedničko evropsko tržište identifikovano sa carinskom unijom Zajednička carinska tarifa predviđena za 01.01.1970. (uspostavljena 1968) 685 363
Ekonomski efekti uspostavljanja carinske unije Podsticanje trgovinske razmjene između zemalja članica Specijalizacija proizvodnje (dobiti na račun ekonomije obima, diferencijacije proizvodnje, maksimalno korištenje resursa) Povećan uvoz kapitala u EEZ Tehnološki napredak, istraživanje i razvoj u funkciji rasta industrijske proizvodnje 686 Transformacija zajedničkog u unutrašnje tržište Potreba za aktivnijom ulogom pojedinih institucija Zajednice Ukidanje razlika i izjednačavanje poreza Razvoj pravne legislative i industrijskih standarda Mehanizmi unutrašnjeg tržišta omogućili izjednačavanje pravila igre Pravni aspekt harmonizacija, a zatim izjednačavanje pravnih propisa država - članica 687 364
Kriza 70-ih godina Okolnosti uspostavljanja unutrašnjeg tržišta Jačanje nacionalizma Jačanje konkurentne pozicije SAD, Japana i zemalja Južne Azije (telekomunikacije i kompjuterska tehnologija) 1985. Bijela knjiga podloga za Jedinstveni evropski akt (1987) SEA (JEA) 279 pojedinačnih akata, regulativa, s ciljem formiranja zajedničkog ekonomskog prostora 688 Program jedinstvenog tržišta (1992.) Okosnica programa netarifne barijere i razlike u standardima i tehničkim zahtjevima 1993. Jedinstven administrativni dokument (SAD) koji je omogućio kretanje roba neovisno od državnihi propisa i smanjio adminstrativne troškove 689 365
Program jedinstvenog tržišta (1992.) Definisane oblasti i propisi koje treba izmijeniti (ujednačiti) Definisano tri oblasti prepreka koje treba ukloniti u cilju povećanja konkurentnosti: 1. fizičke barijere (carine, granične kontrole) 2. tehničke barijere (sigurnost proizvoda, javne nabavke) 3. fiskalne barijere 690 Ekonomski rezultati JEA (1986. 1996.) 287 propisa u cijeloj EZ koje su se odnosile na: 1. Konkurenciju 2. Obezbjeđenje uslova za uspostavljanje monetarne unije 3. Ublažavanje efekata koje je stvaranje jedinstvenog tržišta imalo na razvijene spram manje razvijenih zemalja (uspostava socijalnih i regionalnih ih programa za razvoj do 1992.) 4. Povećanje produktivnosti 5. Harmonizacija regulative o zaštiti okoliša 6. Širenje EZ politike 691 366
Mastriht 1992. Ugovor o EU Proglašava se Evropska unija (EU) Ustanovljava se nova struktura sa tri stuba EU Evropske zajednice EZ (EEZ, EUOROATOM I EZUČ Evropska zajednica za ugalj i čelik) Zajednička vanjska i sigurnosna politika Saradnja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova Ustanovljava se državljanstvo EU Ustanovljava se EURO kao jedinstvena valuta Jača seuloga Evropskog parlamenta Povećava se broj oblasti za koje se glasa kvalifikovanom većinom Ustanovljava se Odbor Regija Stvara se ''Kohezioni fond'' Uvodi supsidijarnost kao ustavni princip. 692 Amsterdam 1999. i Nica 2001. Amsterdam 1999. III revizija RU Dalji iskorak ka jačanju unutrašnjeg tržišta Posebno u oblastima zapošljavanja i socijalne politike Nica 2001. IV revizija RU Definiše red poteza za proširenje Precizira obaveze za nove članice (migracije, uvođenje EURO-a) Nova pravila za evropske institucije Konvencija za ustavnu budućnost Evrope 693 367
OD 6 DO 27 694 1957 695 368
Od 6 do 15 1973 696 1981 697 369
Od 6 do 15 1986 698 Od 6 do 15 1995 699 370
700 701 371
Stanovništvo EU 702 Kriteriji i uslovi proširenja Kopenhagen 1993. Essen 1994. Brisel 1995. Bijela knjiga 703 372
Politički kriterij Kriteriji iz Kopenhagena Zemlja aplikant mora postići stabilnost institucija koje garantuju demokratiju, vladavinu prava, ljudske slobode i respektovanje kao i zaštitu manjina Ekonomski kriterij Mora imati funkcionalnu tržišnu ekonomiju, kao i dovoljno kapaciteta da se nosi sa konkurentnim pritiscima i tržišnim snagamaueu Kriterij prihvatanja acquis Mora imati sposobnost da preuzme obaveze koje se odnose na članstvo, uključujući odanost ciljevima političke, ekonomske i monetarne unije. 704 1. Sloboda kretanja roba 2. Sloboda kretanja ljudi 3. Sloboda kretanja usluga 4. Sloboda kretanja kapitala 5. Korporacijsko pravo 6. Politika konkurencije 7. Poljoprivreda 8. Ribarstvo 9. Transportna politika 10. Oporezitvanje Pregovori o pridruživanju: Oblasti 11. Ekonomska i monetarna unija 12. Statistika 13. Socijalna politika i zaposlenosti 14. Energija 15. Industrijska politika 16. Mala i srednja preduzeća 705 17. Nauka i istraživanje 18. Obrazovanje i obučavanje 19. Telekomunikacije i IT 20. Kultura i audiovizualna politika 21. Regionalna politika i strukturalni instrumenti 22. Okruženje 23. Zaštita potrošača i zdravlja 24. Pravni i domaći poslovi 25. Carinska unija 26. Vanjski poslovi 27. Zajednička vanjska i sigurnosna politika 28. Finnsijska kontrola 29. Finansijska i budžetska predviđanja 30. Institucije 31. Ostalo 373
Pregovori o pridruživanju: procedure Uvidi u pregovaračke pozicije zemalja kandidata, poglavlje po poglavlje, uz provjere i preporuke Komisija priprema draft zajedničke pozicije (za svako poglavlje), i prijavljuje to Vijeću (sastanak unutarvladine konferencije). Vijeće jednoglasno prihvata zajedničku poziciju i jednoglasno odlučuje o otvaranju pregovora po poglavljima. Zajedničke pozicije mogu biti mijenjane u procesu pregovaranja ako zemlje aplikanti dostave nove informacije ili odluče povući zahtjev za tranzicijski period. Poglavlje je privremeno zatvoreno uz jednoglasnu odluku unutarvladine konferencije. Sva poglavlja se definitivno zatvaraju jedino kada se svi pregovori sa zemljom kandidatom okončaju. 706 Pregovori o pridruživanju: nadgledanje Sva poglavlja su otvorena a ona privremeno zatvorena će imati ažurnu pripremu za inkorporiranje novih acquis Ažurna priprema će također omogućiti Komisiji da odluči dali su zemlje aplikanti ispunili zahtjeve koji su postavljeni tokom pregovaračkog procesa Poglavlja koja su kroz pregovore zvanično zatvorena mogu biti ponovo otvorena ukoliko zemlja aplikant nije ispunila preporuke. Ove procedure mogu biti pokrenute jedino u specijalnim slučajevima, npr. kada postoji značajna razlika između preporuka i stvarnog progresa koji je postignut od strane zemlje aplikanta koji se odnosi na acquis. 707 374
INSTITUCIJE EU EVROPSKO VIJECE (EVROPSKI SAVJET) KOMISIJA PARLAMENT VIJECE EU (VIJECE MINISTARA) SUD PRAVDE 708 Evropsko vijeće (Evropski savjet) Konferencija šefova država i vlada zemalja članica EU i predsjednik EK Prvi skup 1969. Predsjedavanje promjenjljivo svakih 6 mjeseci Skupovi dva puta godišnje Vanjska, sigurnosna i interna politika EU Zaključci č se objavljuju j uformi Saopštenja Smjernica Orijentacija za rad institucija EU Pravnu formu ovih političkih odluka donose organi EU 709 375
Pravni sistem EU Ugovori imaju snagu i prvenstvo u odnosu na ostale izvore komunitarnog prava Uredbe obavezno se primjenjuju u svim zemljama članicama Direktive obvezna primjena s tim da svaka zemlja članica utvrđuje načine provođenja Odluke obavezne za oblasti ili zemlje na koje se odnose Preporuke i mišljenja nemaju pravnu snagu prinude Komunikacije služe u svrhu objašnjenja 710 Evropska komisija Određuje dinamiku i pravce razvoja EU Uloga: Inicijator politike Izvršilac zadataka Zaštitar ugovora (čuvar ugovora) Posrednik između opštih interesa interesa zemalja članica EU i pojedinačnih Sastav: Generalne direkcije ili direktorati (DG) Specijalne službe i servisi 711 376
Vijeće EU (Vijeće ministara EU) Neposredna zastupljenost predstavnika vlada zemalja članica Promjenjljiv sastav Opšti savjet (ministri vanjskih poslova) Sektorski ili specijalizirani (npr. poljoprivreda, transport, finansije,...) Glavni sekretarijat (direktorati) Od 1997. ima posebnu političku č ulogu kroz: Generalnog sekretara Visokog predstavnika za zajedničku vanjsku i sigurnosnu politku Komitet stalnih predstavnka (COREPER) Priprema sastanke Vijeća Priprema odluke Pregovara sa EK 712 Evropski parlament Direktan izbor i odraz volje građana Predstavlja građane a ne zemlje članice 1962. 1979. članove delegirali nacionalni parlamenti 1979. direktan izbor poslanika srazmjeran udjelu zemlje članice u ukupnom stanovništvu EU Od prvobitnih 198 članova danas broji 728 poslanika Poslanici zastupljeni prema stranačkoj pripadnosti Političke grupe (Evropski socijalisti, Evropska narodna stranka, Evropski socijaldemokrati, Liberalne političke grupacije, Grupa zelenih,...) Komiteti (stalni i ad hoc) Ovlaštenja: izbor EK, budžet, zakonodavna vlast, kontrola 713 377
Osnovan 1957. Evropski sud (Luksemburg) Jedini ovlašteni tumač Ugovora Zadaci: Sprovođenja zakona EU Poništavanje mjera nespojivih sa Ugovorom Tumačenje zakona EU Davanje mišljenja Sastav: Izabrane sudije (mandat 6 godina sa mogućnosti ponovnog izbora) Pravobranioci Revizijski (finansijski) sud kontrola prihoda i rashoda Zajednice 714 Savjetodavni organi EU 1. Ekonomski i socijalni komitet Učestvuje u donošenju odluka davanjem mišljenja oodređenim pitanjima Samostalno objavljuje svoja mišljenja 2. Komitet regiona Cilj da proces odlučivanja fokusira na posebne interese regiona Konsltativno tijelo sa značajnom ulogom u donošenju odluka koje se tiču regionalnog razvoja, obrazovanja, zdravstva, transporta... čuvar supsidijarnosti 715 378
Evropska centralna banka Osnovana 1.6.1998.godine sa sjedištem u Frankfurtu Organi: Upravno vjieće i Opšte vijeće Eurosistem čine Evropska centralna banka (ECB) Nacionalne centralne banke zemalja euro-zone Zadatak provođenje jedinstvene montarne politike za euro-zonu ECB izdaje novčanice, a njene odluke implementiraju nacionalne centralne banke Koristeći instrumente monetarne politike, ECB kontroliše ponudu eura i nivo kamatnih stopa u euro-zoni Likvidnost bankarskog sistema osigurava putem stalnih olakšica, operacijama na otvorenom tržištu i obaveznim rezervama 716 Evropska investiciona banka Osnovana Rimskim ugovorom Pravni subjektivitet i finansijska autonomija Uloga da obezbijedi sredstva za kapitalne investicije u razvoj i jačanje EU Banka prvoklasne kreditne sposobnosti Faktor politike ekonomskog i socijalnog zajedništva Dioničari zemlje članice Partnerski odnosi sa poslovnim bankama, WB, EBRD... Aktivnosti EIB u 140 zemalja Upravljačke strukture: Odbor guvernera, Odbor direktora i Upravni odbor Komplementaran izvor finansiranja (50 % vrijednosti projekta) Najčešći partner EBRD 717 379
Ekonomske politike EU MAKROEKONOMSKE POLITIKE 1. Budžetska politika 2. Monetarna politika 3. Trgovinska politika 4. Kohezija i redistribucija MIKROEKONOMSKE POLITIKE 1. Zajednička poljoprovredna politika 2. Poreska harmonizacija 3. Industrijska politika i politika konkurencije 4. Transportna politika 5. Energetska politika 6. Okolinska politika 7. Socijalna politika i tržište rada 718 Budžet EU Ključni instrument za provođenje politika Evropske unije i finansiranje njenih institucija Iako primarno ekonomski instrument, on ima i svoju političku, ideološku, socijalnu i drugu dimenziju Budžetska politika u Evropskoj uniji kroz jedinstveni budžet definiše i finansijski okvir za ostvarivanje ciljeva u određenom periodu Ključna obilježja budžetske politike: Model fiskalne decentralizacije Principi fiskalnog federalizma 719 380
Sistem finansiranja EU Čl. 200. Rimskog ugovora finansiranje putem kontribucije država članica Čl. 201. predvidio mogućnost vlastitih komunitarnih prihoda Carine, prelevmani, PDV 1988. reforma ukupna suma vlastitih prihoda se plafonirauodnosunaukupni p GDP (do 1,2%) četvrti izvor prihoda Novi porez koji se obračunavazarazlikuizmeđu PDV osnove i ukupnog GDP 720 Struktura prihoda 2007.godine Prihodi zasnovani na GDP-u: 70,132.1 (approx 65%) PDV: 17,206.2 (approx 16%) Tradicionalni vlastiti izvori (carine): (TOR) 15,028.3 (approx 14%) Ukupno ostali prihodi: 6,056.5 (approx 6%) 721 721 381
Osnovne kategorije: Budžetski rashodi Zajednička j poljoprivredna p politika Strukturni fondovi Interne politike i inicijative Administracija Eksterno djelovanje Predpristupna pomoć Kompenzacije Rezerve 722 Struktura budžetskih rashoda po kategorijama, 2007. Poljoprivreda: 49798.8 (approx 46.7%) Strukturne politike: 32399.3 (approx 30.4%) Interne politike: 9013.7 (approx 8.5%) Administracija: 6699.7 (approx 6.3%) Eksterno djelovanje: 5186.2 (approx 4.9%) Predpristupna pomoć: 2276.7 (approx 2.1%) Kompenzacije: 1073.5 (approx 1.0%) Rezerve: 127.6 (approx 0.1%) 723 723 382
Evropska monetarna unija - uslovi Harmonizacija monetarnih politika zemalja članica i uvođenje jedinstvene valute Zajedničke monetarne rezerve Zajednička centralna banka Jedinstvena monetarna politika (bez jedinstvene fiskalne i bankarske politike) 724 Proces stvaranja EMU Prva faza (1990-1993) sa ciljem da se osigura slobodno kretanje kapitala, kao i da se ostvari koordinacija ekonomske politike i uža saradnja centralnih banaka Druga faza (1994-1998) sa ciljem približavanja ekonomskih i monetarnih politika zemalja članica (kako bi se osigurala stabilnost cijena i javnih finansija) Treća faza (od 1999) sa ciljem osnivanja Evropske centralne banke, utvrđivanja kursa i uvođenja jedinstvene valute 725 725 383
Proširenje EMU 1999. 2008. 726 726 Regionalne inicijative U realizaciji tzv. Istočne strategije Evropske unije, kao cjeline izdvajaju se dvije regije centralna i istočna Evropa i Zajedinica nezavisnih država Region centralne i istočne Evrope obuhvatao je prostor sa 16 zemalja sa profiliranim subregionima: Višegradska grupa, Baltičke republike, Jugoistočna Evropa, Zapadni Balkan... 727 384
EKONOMIJA JUGOISTOČNE EVROPE U TRANZICIJI Kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost 728 Ekonomije Jugoistočne Evrope 729 385
Bogatstvo nacija 35.0 $ BDP po glavi stanovnika (u hiljadama), podešeno za PPP, 2006 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 730 Rast i konvergencija 10.0 9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Prosječni rast realnog BDP-a po stanovniku, prilagođeno za PPP, 2001-2006 731 386
Inflacija i makroekonomska stabilnost 14.0 Inflacija-CPI, 2006 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 20 2.0 0.0 732 Radna mjesta, radna mjesta, radna mjesta 40.00 35.00 Stopa nezaposlenosti, 2006 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00 733 387
Je li kod kuće sve u redu? 4.0 3.0 Bilans generalne vlade, % BDP-a, 2006 2.0 1.0 0.0-1.0-2.0-3.0 734-4.0 Živjeti euro životom Kurs Albanija Nezavisno plivajući Bosna & Hercegovina Valutni odbor Bugarska Valutni odbor Hrvatska Strogo kontroliran plivajući BJR Makedonija Vezan Rumunija Kontroliran plivajući Sbij Srbija & Crna Gora Kontroliran plivajući Slovenija EMU 735 388
Ekspolozija kredita: konvergencija ili pregrijavanje? Rumunija Makedonija, BJR Rast kredita, 2006 Slovenija Bosna & Hercegovina Hrvatska Albanija Bugarska 736 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 3.0 Živjeti iznad mogućnosti Bilans tekućeg računa, % BDP-a, 2006 1.0-1.0 Bugarska Srbija & Crna Gora -3.0 Bosna & Hercegovina Rumunija Hrvatska Albanija Slovenija Makedonija, BJR -5.0-7.0-9.0-11.0-13.0-15.0 737 389
i biti u dugovima 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 vanjski dug/bdp (u procentima), 2005 738 Tranzicija se nastavlja 4.5 Prosječni tranzicijski pokazatelj EBRD-a 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 739 390
Skriveni porezi Indeks korupcije: neregularna poslovna plaćanja (10 = nema podmićivanja) 9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 40 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 740 Euro zona Slovenija Bugarska Hrvatska Rumunija Makedonija, BJR Okruženje povoljno za poslovanje? 500 Otvaranje firmi: koliko dana potrebno 450 400 350 300 JIE CEE EU 250 200 150 100 50 741 0 Provedba ugovora Registracija imovine Otvaranje firme 391
Razvoj finansijskog sektora 120.0 Pokazatelji razvoja finansijskog sektora, 2006 JIE 100.00 CEE EU 80.0 60.0 40.0 20.0 742 0.0 Domaći kredit privatnom sektoru (% BDP-a) M2 (% BDP-a) M3 (% BDP-a) Raspon kamatnih stopa (stopa Kreditiranja-uloga Podružnice banaka (na 100,000 stanovnika) Berzanska kapitalizacija (% BDP-a) Odnos utrženih akcijaprometa (%) Vanjsko okruženje 743 392
Svjetska ekonomija je bila izuzetno jaka, ali da li će se to nastaviti? projekcije 744 Kamatne stope su na istorijski najnižem nivou, ali su počele rasti Svjetske kamatne stope, 1994-2006 8.00 7.00 6.00 5.00 4.00 Euro zona SAD 3.00 2.00 1.00 0.00 745 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 393
Cijene nafte su visoke i promjenljive 746 Rizici za ekonomije JIE 747 394
Pitanje je kada će se globalna ekonomija usporiti i kako Prilagođavanje globalnih debalansa Usporavanje kod trgovinskih partnera u JIE Visoke cijene nafte Više kamate Stabilizacija ili kolaps tržišta nekretnina Pojačana konkurencija od drugih ekonomija u nastajanju Gubitak apetita investitora za tržišta u nastajanju Ne podcjenjivati snagu efekata prelijevanja iz kretanja u drugim tržištima u nastajanju 748 Kako pristupiti rizicima i izvući najviše od postojećih mogućnosti u JIE 749 395
Izvuci najviše od sadašnjeg brzog rasta Srediti makroekonomiju Smanjiti vanjske debalanse Osigurati fiskalnu održivost Paziti da je finansijski sektor zdrav Ubrzati strukturne reforme Oklijevanja koštaju. Ne čekati na srčani udar, započeti zdravu dijetu i dovesti se u red prije nego što budemo prinuđeni na prilagođavanje 750 Zašto fiskalna konsolidacija? Da bi se smanjila uloga države u ekonomiji Da bi se ekonomija ohladila od pregrijanosti privatnog sektora Da bi se rješavali vanjski debalansi Da bi se stvorio prostor za fleksibilnost fiskalne politike u slučaju usporavanja rasta ili negativnih šokova Da bi se stvorio prostor za neizvjesnu potrošnju vezanu za EU Da bi se povećao kredibilitet strategije usvajanja eura Da bi se omogućila poreska reforma, uprostio sistem i smanjio njegov teret 751 396
Fiskalne reforme Poboljšati ciljanje i efikasnost potrošnje Harmonizirati državnu pomoć sa pravilima EU Racionalizirati javne investicije Povezati plate javnog sektora s produktivnošću Ugraditi tampone i pripremiti rezervne planove Pojednostaviti poreski sistem i poboljšati poresku upravu/smanjite poreski teret Poboljšati fiskalnu transparentnost Očuvati dugoročnu fiskalnu održivost 752 Monetarna politika i nadzor finansijskog sektora Očuvati nezavisnost centralnih banaka i supervizora finansijskog sektora Pritegnuti monetarnu politiku na odgovarajuć način kako bi ohladili pregrijane ekonomije Ojačati superviziju finansijskog sektora Za banke I za nebankarski sektor Razviti domaća tržišta kapitala 753 397
100 Regionalna integracija Izvoz u JIE i u EU Procent ukupnog izvoza, 2005 90 Udio izvoza u JIE 80 Udio izvoza u EU 70 60 50 40 30 20 10 0 754 I regionalne špagete Regionalni i bilateralni trgovinski ugovori u JIE i ZND 755 398
Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Iniciran od EU kao politički okvir za stabilizaciju regije i baziran je na konceptu tzv. crisis managementa Osnovni postulat je da se za prevenciju konflikta mora istovremeno raditi na tri područja: Stvaranje sigurnog g okruženja Promocija demokratije Uspostavljanje ekonomskog i socijalnog blagostanja 756 Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Ideja o pokretanju nastala je 1998.god., a okvirni sporazum potpisan je 1999.godine Pakt je imao specijalnog koordinatora kojeg je imenovala EU Predstavljao je zajedničku strategiju 40-tak zemalja, tri organizacije i dva posmatrača Imao je za cilj postizanje mira i stabilnosti, ekonomskog razvoja, jačanje regionalne saradnje i približavanje evropskim integracijama 757 399
Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Najvažniji politički instrument Pakta bio je Regionalni sto pod kojim se odvijao i rad tri radna stola demokratizacija i ljudska prava, ekonomska obnova i razvoj i pitanja sigurnosti Ipak, najbitniji segment Pakta je Proces stabilizacije i pridruživanja (SAP) Strategija EU se zasniva na modelu obnove Zapadne Evrope nakon II.svjetskog rata i na politici koju je EU usvojila u odnosu na zemlje centralne i istočne Evrope 758 400
BOSNA I HERCEGOVINA OD JUGOSLAVIJE DO EU 759 BIH od Jugoslavije do Evropske unije Jedna od bivših jugoslovenskih republika Površina: 51.129129 km2 Stanovništvo: 4.4 miliona (danas 3.5 4 mil procjena) U periodu 1960. 1990. stopa ekonomskog rasta se kretala oko 5,5% godišnje Do 1990- tih godina: 760 Jaka sirovinska osnova: prirodna bogatstva koja uključuju drvenu građu, ugalj, so, mangan, srebro, olovo, željeznu rudu i bakar Visokoobrazovana radna snaga 401
BIH od Jugoslavije do Evropske unije Privreda je bila raznovrsna velika industrijska baza i veoma sposobna poduzetnička klasa Više od polovine proizvodnje i zaposlenosti stvarao je industrijski sektor U sektoru usluga postojali razvijeni i kapaciteti ti u građevinarstvu (7%GDP-a) 761 BIH od Jugoslavije do Evropske unije Dramatična politička i ekonomska situacija 1990-tih godina Pad industrijske proizvodnje Pad uvoza, izvoza Dezintegracija tržišta Blokada robnog i platnog prometa Opšta nelikvidnost Obustavljeni investicioni projekti Prekinuti saobraćajni tokovi 762 402
BIH od Jugoslavije do Evropske unije Poslijeratni oporavak usmjeren u pravcu: Postizanja političke saglasnosti oko reformskih procesa Dostizanja i održavanja makroekonomske stabilnosti Ostvarivanja pretpostavki za samoodrživ ekonomski razvoj Osiguravanja socijalne stabilnosti i smanjivanja siromaštva Promovisanja inicijativa privatnog i nevladinog sektora Osiguranja većeg priliva stranih investicija Osiguranja donatorske pomoći zaprovođenje reformi Uključivanja u evropske integracione procese 763 BIH od Jugoslavije do Evropske unije Bosna i Hercegovina je u poslijeratnom periodu, zahvaljujući provođenju velikog broja reformi, uspjela postići makroekonomsku stabilnost Inflacija je smanjena, fiskalni računi su unaprijeđeni, povjerenje u nacionalnu valutu je postignuto, teret vanjskog duga je smanjen i vanjske rezerve su povećane Striktno poštovanje aranžmana valutnog odbora uvedenog 1997. godine, pomoglo je pri kontroliranju inflacije Veliki deficit na vanjskim računima i dalje predstavlja ključan makroekonomski izazov 764 403
Rast BDP-a ipak nedovoljan 765 Iako se životni standard povećavao.. 766 404
I devizne rezerve u stalnom porastu.. 767 Inflacija uglavnom kontrolirana.. 768 405
Vanjski sektor kritično stanje Problem: rastući deficit tekućeg računa, Uzrok deficita: Struktura samog uvoza i izvoza: izvoz sirovina, a uvoz gotovih proizvoda, Nizak stepen konkurentnosti izvoznih proizvoda 769 Da bi se sustigle zemlje regiona potrebne su više stope rasta.. Stope rasta BDP-a 20,0 15,0 15,6 10,0 5,0 4,0 6,0 2,5 3,5 8,0 8,6 6,1 6,0 3,4 5,3 4,0 7,0 1,9 7,0 1998 2008 0,0-5,0-4,8 Bugarska Hrvatska Rumunija Albanija BiH Makedonija Crna Gora Srbija 770 406
Visoki troškovi i komplikovane procedure za pokretanje biznisa moraju biti otklonjeni Zemlja Procedure Trajanje j (broj) (dan) Troškovi (% GNI per capita) Min. kapital (% GNI per capita) BiH 12 54 37,0 52,0 Hrvatska 10 45 12,2 20,6 Slovenija 9 60 9,4 16,1 Srbija 10 18 10,2 7,6 Crna Gora 15 40 6,6 0,0 771 Strana ulaganja iako su u porastu, još uvijek zaostajemo u odnosu na zemlje regiona.. Koncentracija u zemljama s najboljim tranzicijskim razultatima FDI: Potrebne da bi se popunio jaz između štednje i investicija, 772 Obezbjeđuju državne prihode kojima se finansira državna potrošnja. Crna Gora Srbija Makedonija BiH Albanija Rumunija Hrvatska Bugarska FDI kumulativni iznosi 1990-2007 (u mil $) 1.986 2.234 2.655 5.124 11.995 18.515 29.444 44.894 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 407
Tranzicijski rezultati BiH Tranzicijski rezultati BiH su slabiji u odnosu na rezultate zemalja iz okruženja. Razlozi: slabo provođenje privatizacije, podijeljenost ekonomskog sistema zemlje (dva entiteta i Distrikt Brčko), loša implementaciji zakonske regulative, korupcija, kriminala i siva ekonomija Značajni pomaci: Relativno niska stopa inflacije (2005. godine iznosila 3,7%, nakon toga raste stopom od 6,1%) Fiskalna disciplina je napredovala, Rast GDP-a je između 5% i 6% godišnje, 773 Tranzicijski rezultati BiH Dva prilično složena problema: rastući deficit koji poprima ozbiljne razmjere i nepovoljna struktura izvoza i uvoza Većinu izvoza čine sirovine i repromaterijali (drvo, tekstil, aluminijum, željezo i čelik), poluproizvodi i hrana Većinu uvoza: poljoprivredni proizvodi (najveći deficit), hrana i druga potrošačka dobra Odnos pokrivenosti uvoza izvozom: U 2005. godini iznosio 35,3%, u 2006. godini 26,5%, u 2008. se kretao između 40 45% Razvijati sektore u kojima se ostvaruje suficit, Veliki potencijali postoje i u IT sektoru, i granama kao što je turizam, farmaceutska industrija i autoindustrija 774 408
Budući koraci tranzicijski izazovi Čvršća ekonomska i politička saradnja između zemalja regiona u okviru postojećih regionalnih inicijativa Razvijanje kapaciteta za pristup jedinstvenom EU tržištu, Kreiranje privlačnije klime za poslovanje, Dalja liberalizacija tržišta, Zaštita intelektualnih prava, potrošača, zdravlja građana, Jačanje regionalne saradnje, Veće mogućnosti za obrazovanje i stručno usavršavanje... 775 Put ka Evropskoj uniji - koraci Evropski sporazum/sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (SAA) Pristupno partnerstvo/evropsko partnestvo Predpristupna pomoć Ko finansiranje Međunarodnih finansijskih istitucija Participiranje u EU programima, agencijama i komitetima Nacionalni program za prihvatanje acquis-a Izvještaji o napretku Politički i ekonomski dijalog 776 409
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Proces stabilizacije i pridruživanja počeo 1999. godine, predstavlja cjelovit okvir politike djelovanja EU za zemlje Zapadnog Balkana da bi postale članicama EU Postoje tri cilja: Stabilizacija i brz prelazak ka tržišnoj ekonomiji Promoviranje regionalne saradnje Izgledi za pristupanje Evropskoj uniji 777 Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Ugovorni odnos sa zemljom Sporazump omogućava: Bliži politički i ekonomski dijalog Uspostavljanje prostora slobodne trgovine (progresivno i asimetrično) Veću regionalnu saradnju Usklađivanje propisa Saradnju unutar raznih sektora 778 410
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Nakon potpisivanja SAA zemlja preuzima pravne obaveze Predviđena klauzula Mirovanja (Stand still clause) Država mora tražiti status zemlje kandidata odluka Vijećać 779 Uslovi priduživanja Kopenhagenški kriteriji za pristupanje su utvrđeni 1993.: 780 Stabilnost demokratskog uređenja i vladavina prava Prihvatanje i usklađivanje propisa (acquis communitarie) Funkcionalna tržišna ekonomija Posvećenost ostvarivanju određenih političkih ciljeva 411
Evropsko partnerstvo Evropsko partnerstvo predstavlja godišnji plan kratkoročnih i srednjoročnih prioriteta Evropsko partnerstvo uz više pragmatičnosti koje uvodi izgradnju institucionalnog i regionalnog povjerenja 781 Proces monitoringa Monitoring procesa provođenja reformi: Glavni instrument za vođenje političkog i tehničkog dijaloga između BiHiEU Plenarni sastanci za pojedine sektore Izvještaj o napretku Godišnja procjena Evropske komisije 782 412
Razvoj odnosa EU i BiH Početak čvršćih odnosa BiH i EU veže se za 1996. kada EU počinje pružati pomoć BiH u okviru programa PHARE i Obnova 1997. godine EU je kreirala Regionalni pristup kojim je podržana implementacija sporazuma Dayton/Paris s ciljem osiguranja osnovne stabilnosti u regiji. Već od tada BiH je počela uživati autonomne trgovinske povlastice za izvoz svoje robe u zemlje EU 1998. godine EU je donijela Deklaraciju o BiH Uspostavljeno je EU/BiH Konsultativno-radno tijelo (Consultative Task Force - CTF), zajedničko tijelo u okviru kojeg se prati napredak Bosne i Hercegovine u oblastima razvoja administracije, regulatornog okvira i osnovnih 783 pravaca djelovanja Razvoj odnosa EU i BiH 1999. godine Odlukom Vijeća EU, Bosna i Hercegovina je, zajedno s Albanijom, Hrvatskom, Makedonijom i Srbijom i Crnom Gorom, uključena u Proces stabilizacije i pridruživanja (SAP) koji je predstavljao politički okvir za razvoj odnosa EU i zemalja u ovom procesu. SAP je prvi put naznačio mogućnost integracije u strukture EU za BiH i ostale četiri zemlje učesnice u SAP-u. Odlukom Vijeća ministara BiH o pokretanju inicijative za pristupanje Bosne i Hercegovine EU i Rezolucijom Parlamentarne skupštine BiH o evropskim integracijama i Paktu stabilnosti za Jugoistočnu Evropu stvorene su političke pretpostavke za početak procesa pripreme BiH za uključenje u evropske integracije. 784 413
Razvoj odnosa EU i BiH 2000. godine EU je objavila Mapu puta (Road Map) kao odgovor na zahtjev BiH za izradu Studije izvodljivosti (Feasibility Study) za početak pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju (Stabilisation and Association Agreement SAA) Tim dokumentom postavljeno je 18 uslova koje BiH treba da ispuni prije izrade Studije izvodljivosti Evropsko vijeće je na sastanku u gradu Feira, u Portugalu, izričito navelo da su sve zemlje koje učestvuju u SAP-u potencijalni kandidati za članstvo u EU 785 Razvoj odnosa EU i BiH 2001. godine usvojena je Strategija EU za BiH u periodu 2002.-2006. (Country Strategy Paper 2002-2006) 2002. godine Bosna i Hercegovina je suštinski ispunila Mapu puta Januar 2003. Evropska policijska misija (EUPM) preuzela je nadležnosti od Misije UN-a (Međunarodne policijske snage IPTF) U martu 2003. Evropska komisija postavila je pred institucije BiH 346 pitanja koja se tiču političke stabilnosti, demokratije, zaštite ljudskih prava, ekonomske situacije, stanja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova, zaštite okoliša, itd 786 414
Razvoj odnosa EU i BiH 2003. godine Evropsko vijeće je na samitu u Solunu ponovo potvrdilo odlučnost da potpuno i djelotvorno podrži evropsku perspektivu zemalja SAP-a, naglašavajući da će BiH, kao i ostale zemlje SAP-a, postati integralni dio EU, kada ispuni za to utvrđene kriterije U novembru 2003. na osnovu datih odgovora Evropska komisija donijela je svoju ocjenu o Studiji izvodljivosti, posebno vodeći računa o spremnosti institucija BiH da ispoštuju političke, ekonomske, a naročito demokratske uslove Provedena Studija izvodljivosti identificirala je 16 prioritetnih reformi u kojima bi suštinski napredak bio osnova Evropskoj komisiji da preporuči Vijeću EU početak pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju 787 Sporazumi o stabilizaciji i pridruživanju Zemlja Status Datum Albanija Potpisan 12. juni 2006. godine BiH Potpisan 16. juni 2008. godine Crna Gora Potpisan 1. februar 2005. godine Hrvatska Na snazi 21. april 2004. godine Makedonija Na snazi 15.oktobar 2007. godine Pregovori počeli 10.oktobar 2005. godine Srbija Pregovori prekinuti Pregovori obnovljeni Potpisan 3. maj 2006. godine 13. juni 2007. godine 29. april 2008 788 415
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju 10 poglavlja Opći principi; Politički dijalog; Regionalna saradnja; Slobodno kretanje robe; Kretanje radnika, poslovno nastanjivanje, pružanje usluga, kretanje kapitala; Usklađivanje zakona, provođenje zakona i pravila konkurencije; k Pravda, sloboda i sigurnost; Politike saradnje; Finansijska saradnja; Institucionalne, opće i završne odredbe. 789 Ključni akteri EU u BiH Delegacija Evropske komisije u BiH u bliskoj saradnji sa: Specijalnim predstavnikom EU Predsjedništvom EU EUPM EUFOR EUMM 790 416
Slijedeći koraci Na daljem putu u EU pred BiH još predstoji čitav niz koraka u skladu sa zahtjevima Procesa stabilizacije i pridruživanja, i kriterijima za članstvo, koje mora ispuniti da bi postala članica EU. Naredni ključni koraci su: Ratifikacija Sporazuma u Evropskom parlamentu, Parlamentarnoj skupštini BiH i parlamentima zemalja članica; - utoku Stupanje na snagu Sporazuma, ispunjavanje obaveza iz Sporazuma; 791 Slijedeći koraci Podnošenje zahtjeva za punopravno članstvo; Evropska komisija priprema mišljenje okandidaturi po osnovu odgovora na pitanja iz Upitnika koji se dostavlja vlastima u BiH; Vijeće ministara EU usvaja mišljenje i donosi odluku o otpočinjanju pregovora sa kandidatom; Pregovori po 30 područja acquis communautaire i izrada sporazuma o pridruživanju; Potpisivanje Sporazuma o pridruživanju 792 417
Izvještaj o napretku 2008. Posljednji Izvještaj o napretku, Evropska komisija je objavila u novembru 2008. godine. Kao i prehodnih godina, ocjena Evropske komisije je bila negativna, najviše zahvaljući političkoj klimi u zemlji. Naime, nakon što je u junu 2008. godine potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, došlo je zastoja u ispunjavanju obaveza i prioriteta iz Evropskog partnerstva. Razlog je nepostojanje političke saglasnosti u ključnim reformama, koje se moraju provesti. 793 Izvještaj o napretku 2008. Prema Izvještaju o napretku 2008. konstatira se da je u pogledu političkih kriterija, BiH postigla ograničen napredak. Kao pozitivno se navodi potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, čime BiH ulazi u prvi ugovorni odnos sa EU. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju je u procesu ratifikacije, te je zbog toga na snagu stupio Privremeni sporazum. Pi Privremenii sporazum se uglavnom fokusira na trgovinska pitanja. Kao jedan od glavnih nedostataka u prehodnom periodu je navedeno nepostojanje konsenzusa u vezi ustavne reforme, koja je jedan od ključnih prioriteta. 794 418
Izvještaj o napretku 2008. Ograničeni napredak je postignut i u oblastima javne uprave, pravosudnog sistema, zaštiti ljudskih prava i manjina, slobodi medija i slično. Kada je u pitanju reforma odbrane, BiH ispunjava sve postavljene obaveze i kreće sepremačlanstvu u NATO savezu, što se može realno očekivati narednih godina. 795 Izvještaj o napretku 2008. Posmatrajući napredak u ispunjavanju ekonomskih kriterija, Evropska komisija je generalno nezadovoljna brzinom napretka. Naime, morat će se poduzeti značajne daljnje reformske aktivnosti kako bi se država osposobila da se dugoročno nosi sa pritiskom konkurencije i tržišnim silama unutar EU. 796 419
Izvještaj o napretku 2008. Izražena je opredjeljenost za poboljšanje fiskalne koordinacije kroz usvajanje zakona o Nacionalnom fiskalnom vijeću i uvođenje Fiskalnog vijeća po novom zakonu početkom septembra. Postignut je dogovor o raspodjeli prihoda po osnovu indirektnog oporezivanja. Aranžman sa Valutnim odborom i dalje dobro funkcioniše, a finansijska stabilnost je uglavnom održana, uprkos nestabilnosti na međunarodnom planu i visokim stopama rasta domaćih kredita. Neki pokazatelji stanja na tržištu rada su se poboljšali. Visoke stope poreza na dobit i prihod u Federaciji su smanjene, a poduzete su i zakonodavne mjere u cilju izbjegavanja dvostrukog oporezivanja u državi. 797 Izvještaj o napretku 2008. Pogoršanje fiskalne situacije, koje je počelo u 2006. godini, se nastavilo u 2007. i 2008. godini. Fiskalni rizici u Federaciji su se povećali zbog velikih obaveza za socijalne rashode suprotstavljenih sve sporijim budžetskim prihodima. Osim toga, politika plata u javnom sektoru je oslabljena na svim nivoima vlasti kroz povećanja plata i mehanizme indeksacije koji slabe fiskalnu održivost i konkurentnost u privatnom sektoru. Restrukturiranje i likvidacija preduzeća u državnom vlasništvu se odvijala sporo, uz zanemariv napredak u privatizaciji u Federaciji. Nezaposlenost je ostala veoma visoka 798 420
Izvještaj o napretku 2008. Pomak u strukturi proizvodnje prema aktivnostima sa višom dodanom vrijednošću je i dalje spor. Slab proizvodni kapacitet i nedovoljna strukturalna fleksibilnost visoke stope društvenih doprinosa, poremećeni mehanizmi za određivanje plata, visoki i loše usmjereni socijalni transferi i niska pokretljivost radne snage štete otvaranju novih radnih mjesta. Poslovno okruženje je i dalje pod utjecajem upravnih nedostataka. Veliki neformalni sektor jača kroz slab zakonski okvir, kroz neodgovarajuće politike poreza i rashoda, te kroz slabosti u provođenju zakona, uključujući borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala. To je i dalje velika poteškoća, jer ona umanjuje poresku osnovu i efikasnost ekonomskih politika. 799 Izvještaj o napretku 2008. Po pitanju evropskih standarda, Evropska komisija je izrazila zadovoljstvo sprovođenjem propisa vezanih za carine, nakon što je na snagu stupio Privremeni sporazum. Za oko 90% proizvoda koji dolaze iz EU-a, od 01.01.2009. je u potpunosti ukinuta carina, što će dovesti do niže cijene tih proizvoda na tržištu BiH. Što se tiče slobodnog kretanja roba, ostvaren je ograničen napredak u području standardizacije, certifikacije i nadzora nad tržištem. 800 421
Izvještaj o napretku 2008. Napredak je ostvaren i po pitanju prioriteta iz Evropskog partnerstva vezanih za oporezivanje. U septembru 2008. godine je uvedeno nacionalno fiskalno vijeće. Prikupljanje PDV-a je poboljšano kao rezultat povećane ekonomske aktivnosti i sve većeg broja registrovanih obveznika PDV-a. Bosna i Hercegovina je relativno napredovala u pripremama za pristupanje p Svjetskoj j trgovinskoj organizaciji (WTO), ali je potrebno da intenzivira napore kako bi ispunila sopstveni cilj ranog pristupanja. Kada su u pitanju sektorske politike, iskazano je nezadovoljstvo neusvajanjem Strategije o malim i srednjim preduzećima i Strategije industrijske politike. 801 Zaključna razmatranja Dosadašnji napredak BiH ka EU je bio dosta ograničen i usporene dinamike. Pridruženje BiH u EU nema alternativu, što predstavlja dugoročni cilj BiH. 802 Najvažnije prednosti koje bi članstvo u EU donijelo BiH se ogledaju u boljim uslovima za priliv direktnih stranih investicija, jačanju ekonomskog prostora, lakši ulazak na strana tržišta, regionalna suradnja i sl. Postojat će i negativne posljedice ulaska u EU, koje će najviše osjetiti preduzeća i pojedine društvene grupe, koja neće moći biti konkuretna u novonastalim okolnostima 422
GLAVNI EKONOMSKI POKAZATELJI U BIH GODIŠNJI POKAZATELJI 2004. 2005. 2006. 2007. Nominalni BDP BiH (u milionima KM) 15.786 16.928 19.121 21.641 Nominalna stopa rasta (u %) 8,8% 7,2% 13,0% 13,2% Realna stopa rasta (u %) 6,3% 3,9% 6,7% 6,8% Stanovništvo (hiljade) 3.843 3.844 3.855 3.865 BDP per capita (u KM) 4.108 4.404 4.960 5.352 Broj nezaposlenih u BiH (u hiljadama) - 508 516 527 Godišnja stopa nezaposlenosti (%) 43,20 31,30 31,10 29,00 Prosječne plate u BiH (u KM) 505 539 586 645 CPI (indeks potrošačkih cijena) - - 6,1% 1,5% Konsolidirani budžet BiH (u % BDP) Prihodi (%) 40,4 42,1 44,9 45,4 Rashodi (%) 38,8 39,6 42,0 40,7 Saldo (%) 1,6 2,4 2,9 1,3 Vanjski javni dug (%) 25,5 25,6 21,3 18,0 Novac i krediti (u % BDP) Novac u širem smislu (M2), % 43,3 47,7 52,7 56,6 Kreditiranje privatnog sektora, % 37,3 44,3 48,3 54,7 Platni bilans Saldo tekućeg računa u milionima KM -2.579-2.934-1.493-2.731 U % BDP-a -16,3-18,0-8,4-12,6 Trgovinski bilans Izvoz roba i usluga (u milionima KM) 4.641 5.590 7.058 7.991 Stopa rasta u 5 22,4 19,3 26,7 13,2 Uvoz roba i usluga (u milionima KM) 11.156 12.467 12.672 14.957 Stopa rasta u % 7,3 12,1 1,6 18,0 Bilans roba i usluga (u % BDP-a) -41,3-41,1-29,7-32,2 Bruto devizne rezerve U milionima KM 3.479,0 4.224,5 5.451,7 6.698,5 U mjesecima uvoza roba i usluga 4,1 4,5 5,7 5,8 Servisiranje vanjskog javnog duga U milionima KM 227 230 270 239 U % izvoza roba i usluga 4,9 4,2 3,8 3,0 Izvor: Centralna banka BiH; ministarstvo finansija i trezora BiH 423
424
PRILOG 1. Pitanja za vježbu 2. Literatura 425