БҮлдірШіН ЖастаҒЫ БалалардЫҢ ФИЗИкалЫқ ЖәНе ПсИХИкалЫқәлеуметтік

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ САЛАМАТТЫАМ Т ҚАЗАҚСТАН АҚ БҮлдірШіН ЖастаҒЫ БалалардЫҢ ФИЗИкалЫқ ЖәНе ПсИХИкалЫқәлеуметтік дамуы (0-5 Жас) (Оқу-әдістемелік құрал) астана, 2014

МАЗМҰНЫ АЛҒЫСӨЗ 3 ГЛОССАРИЙ 4 ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 5 1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 6 1.1.БАЛАНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ 6 1.2. БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОМОТОРЛЫҚ ЖӘНЕ АҚЫЛ-ОЙ ДАМУЫ 7 2. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУ МОНИТОРИНГІ 8 2.1. ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІН ӨЛШЕУ РӘСІМДЕРІ 9 2.2. БАЛАЛАРДЫҢ ӨСУ ЭТАЛОНЫ МЕН ҚИСЫҚТАРЫ 12 2.3 ЖЕТІСТІКТЕР ТОРЛАРЫ БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МОТОРЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ 18 Балалардың моторлық дамуының негізгі кезеңдері 19 Баланың моторлық дамуындағы жетістіктер торлары 21 3 БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАМАҚТА-НУЫНЫҢ БҰЗЫЛУ СЕБЕПТЕРІ МЕН САЛДАРЛАРЫ 32 3.1 ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАМАҚТАНУЫНЫҢ БҰЗЫЛУ МЫСАЛДАРЫ 34 4. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАҒАМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАМАҚ-ТАНДЫРУ ҚАҒИДАТТАРЫ 40 4.1. ЕМШЕК ЕМІЗУ 40 4.2. 6 АЙ ТОЛҒАННАН КЕЙІН ЕМШЕК ЕМІЗУ 42 4.3. ТАМАҚ БЕРУ 43 5. БҰЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАНЫ ДАМЫТУ МАҚСАТЫНДАҒЫ КҮТІМ 49 5.1. БАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ОТБАСЫНА БЕРІЛЕТІН ҰСЫНЫМДАР 49 5.2. СТАЦИОНАРДАҒЫ СЫРҚАТ БАЛАМЕН ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 51 5.3. АТА-АНАЛАРҒА (ТӘРБИЕШІЛЕРГЕ) АРНАЛҒАН ҰСЫНЫМДАР 53 5.4. БАЛАНЫҢ ЕСТУ ЖӘНЕ КӨРУ ҚАБІЛЕТІН ТЕКСЕРУ 55 5.5. АТА-АНАЛАРҒА ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ БОЛАТЫН ЖАЗАТАЙЫМ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША ҰСЫНЫМДАР 55 5.6. БАЛАЛАРДЫ ҰРЫП-СОҒУ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ КӨРСЕТУ ЖАҒДАЙЛАРЫН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ҰСЫНЫМДАР 56 ҚОРЫТЫНДЫ 58 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ: 59 2 Оқу-әдістемелік құрал

АЛҒЫСӨЗ Жыл сайын әлемде 5 жасқа толмаған 7,6 миллион бала қайтыс болады. 25 еседен артық бала тірі қалады, бірақ өзінің толық әлеуетіне жете алмайды. Соның нәтижесінде, сараптамалық бағалауға сәйкес, елдер ересек халықтың өнімділігінің 20 пайызға жуығын жоғалтады [1]. Қазіргі кезде педиатрия, қоғамдық денсаулық сақтау, психология, педагогика және құқық салаларындағы көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің баланың дамуында оның өмірінің алғашқы жылдарының атқаратын маңызы зор екені туралы пікірлері бір жерден шығады. Бұл - аса зор мүмкіндіктер кезеңі, сонымен қатар жағымсыз әсерге осалдық танытатын кезең. Баланың нәресте кезінен ата-анасымен және жақындарымен арада қалыптасатын қарымқатынасы оның денсаулығына, дамуына, қоғамға бейімделу қабілетіне, әлеуметтік мінезқұлқының қалыптасуына елеулі түрде әсер етеді. Баланың бүлдіршін кезінен жақсы тамақ ішіп, денсаулығының мықты болуы, ата-анасының қамқорлық жасауы және оны оқуға ынталандыру балалардың мектепте жақсы нәтижелерге қол жеткізуіне, денсаулығының дұрыс болуына және қоғам өміріне белсенді қатысуына көмектеседі. Сенсорлық-қозғалу, әлеуметтік-эмоционалдық және сөйлеу/когнитивті қабілеттерін қоса алғанда, балаларды бүлдіршін жасынан дамыту адамның бүкіл өмір бойында денсаулығының болуына, оқуы мен мінез-құлқына аса маңызды негіз қалайды [2]. Балаға сапалы күтім жасау, қамқорлық көрсету, оның қабілеттерін мақсатқа сай дамыту тек баланың өмірін, оның соматикалық денсаулығын сақтап қалуда ғана маңызды болып табылмайды, сонымен қатар оның тұлға ретінде қалыптасуында да маңызы зор. Медицина қызметкерлерінің басты міндеттерінің бірі баланың қорғаныш күштерінің сенімділігін, физикалық, эмоционалдық және интеллектуалдық тұрғыдан үйлесімді дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Оқу-әдістемелік құрал 2012 жылы жаңартылған «Баланы дамыту мақсатында күтім жасау» материалдар пакетімен қатар бүлдіршін жастағы балаларды физикалық, психологиялық-әлеуметтік дамыту стандарттары туралы ДДСҰ/ЮНИСЕФ-тің маңызды ақпаратынан тұрады. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 3

ГЛОССАРИЙ Тәрбиеші балаға қамқорлық жасауға жауапты ересек адам (ата-ана, отбасы мүшесі немесе басқа біреу) Ойын балалар заттарды ұстап, когнитивті даму үдерісінде жаңа дағдыларды игеруге тырысатын тәсілдер Дене массасының индексі (ДСИ) немесе салмақ-бой индексі баланың дене массасының жатқан күйіндегі (2 жасқа дейінгі балалар) денесінің ұзындығына килограмға шаққандағы немесе тұрған қалпындағы бойына шаршы метрмен өлшегендегі (2 жастан асқан балалар) арасалмағы Қарым-қатынас жасау баланың әлеуметтік, эмоционалдық және тілдік дамуын білдіретін белгілерді, ым және сөздерді қоса алғанда, ата-аналар мен балалардың бір-біріне жіберетін ишара - тәсілдері Жетістіктер торлары (моторлық дамуда) дені сау балалардың моторлық даму кезеңдеріне қол жеткізетін жасының қалыпты айырмашылықтарының шегі Қайырымдылық баланың сигналдарына дұрыс әрі жағдайға байланысты жауап қайтару қабілеті Қосымша тамақ балаға 6 ай толған соң емшек сүтіне қосымша берілетін тамақ Баланың дамуы баланың когнитивті, тілдік, әлеуметтік және эмоционалдық дамуын, оқуға көзқарасын қоса алғанда, баланың қабілеттері пайда болатын кезең, ірі және ұсақ моторика дамиды Бүлдіршін жастағы балалық пайда болған кезеңінен мектепке барғанға дейінгі кезеңі Физикалық даму балалық шақтың әр кезеңінде баланың бойының, дене салмағының, жекелеген дене мүшелерінің және биологиялық өсіп-жетілуінің өсу үдерісі Сезімталдық тәрбиешінің баланың мұқтаждықтары мен тілегін білдіретін сигналдарын, оның қимылы мен шығаратын дыбыстарын түсінуі 4 Оқу-әдістемелік құрал

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ АЭЖ ДДСҰ АДТ БЖАБЕ ДСИ МБ ӨЖКЗ СБИ АМСЖ ҚР АДА СА ЮНИСЕФ ақуыз энергетикалық жетіспеушілік Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы А дәрумені тапшылығы бала жастағы ауруларды біріктіріп енгізу дене салмағы индексі медициналық бірліктер өсу эталондарын көпшоғырлы зерттеу салмақ-бой индексі алғашқы медициналық-санитарлық жәрдем Қазақстан Республикасы ауылдық дәрігерлік амбулатория стандартты ауытқушылықтар Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 5

1 БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ Үйлесімді физикалық, эмоционалдық және интеллектуалдық даму денсаулықтың басты көрсеткіштері. Дені сау бала ширақ, күш-қуаты мол, білімге құштар келеді. Ол қоршаған орта жағдайларына жеңіл бейімделеді. Оның үстіне бала жасының негізгі ерекшелігі оның өсу және даму қарқыны екенін ескеру қажет. Бала неғұрлым кішкентай болса, бұл үдерістер соғұрлым тез, жедел өтеді. Педиатрияда «физикалық даму» термині деп балалық шақтың түрлі кезеңдерінде баланың бойының, салмағының, жекелеген дене мүшелерінің өсуі мен биологиялық өсіп-жетілуі түсініледі. 1.1.БАЛАНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ Балалардың бойының өсуі мен дамуын дұрыс бағалау үшін баланың жасына сәйкес бұл параметрлер физиологиясының ерекшеліктерін, сондай-ақ оларға ықпал ететін факторларды білу қажет. Балалардың дамуының негізгі көрсеткіштері: дене салмағы; бойы/ұзындығы; бас шеңбері; психомоторлық дамуы. Дене салмағы баланың өсуі мен дамуының неғұрлым маңызды құрамдас бөлігі, баланың салмақ қосуының баяулап қалуы немесе тоқтап қалуы оның жеткіліксіз тамақтануының және өсуінде кемшілік бар екенінің бірінші белгісі болып табылады. Баланың салмақ қосуының физиологиялық динамикасы қандай? Дені сау, айы-күні жетіп туған нәрестенің салмағы 2,5-4,4 кг. аралығында болады. Туғаннан кейінгі алғашқы 3 4 күнде бала денесінің салмағы аздап азая бастайды, 5 6%-ға салмағын жоғалтады, мұны салмақтың физиологиялық кемуі деп атайды. Алғашқы аптадан кейін салмақ қосу тұрақты әрі үздіксіз жүреді. Алғашқы 6 ай ішінде дені сау сәби әр аптада 150 грамнан 250 грамға дейін салмақ қосады. Кейінгі 6 ай ішінде апта сайын денеге салмақ қосу 100-150 грамды, 12-14 ай арасында 50 грамды құрайды. Туғанына 5 ай толған соң, бала өзінің дене салмағын туған кезіндегі салмағына қарағанда екі есеге көбейтеді, ал 12 айға қарай оны үш еселейді. 6 Оқу-әдістемелік құрал

Бойы (денесінің ұзындығы). Бала туғаннан бастап 2 жасқа дейін «денесінің ұзындығы» деген термин қолданылады, ал 2 жастан асқан соң «бойы» деген термин қолданылады. Дені сау, айы-күні жетіп туған нәрестенің денесінің ұзындығы туған кезде 46-56 см болады. Өсу үздіксіз үдеріс. Түрлі жаста бұл үдерістің жеделдеуі немесе баяулауы мүмкін. Туғаннан кейін бойы өте тез, бірден өсе бастаған баланың әдетте кейінгі айларда өсуі бірте-бірте баяулай бастайды. Алғашқы 6 айда бала 16 см, кейінгі 6 айда 8 см өседі. 1 жастағы баланың бойы шамамен 75 сантиметрге өседі және 4 жаста туған кездегі денесінің ұзындығынан 2 есеге артық, 100 сантиметрді құрайды. 4 және 10 жас аралығында баланың өсуі салыстырмалы түрде баяу әрі бірқалыпты, бұл кезеңдегі бойдың өсуі жылына 5-7 см болады. Баланың бойы жыныстық жетілу басталған кезде жеделдейді. Бас шеңбері. Баланың бас шеңберінің өзгерістерін бақылау оның физикалық дамуына дәрігерлік бақылау жасаудың ажыратылмас компоненті болып табылады. Дені сау баланың басының өсуі оның миының өскенін көрсетеді. Туған кезде баланың бас шеңбері орташа алғанда 34-36 см болады. Бас шеңбері алғашқы айда неғұрлым тез (3-5 см) өседі. Бас шеңберінің орташа мәні 3-айда 40,5 см, 6 айда 43 см, 12 айда 46 см болады. 6 жастағы баланың бойы ересек адамның бойының 70%-ын құрайтын болса, осы баланың бас шеңбері ересек адамның бас шеңберінің 90%-ын құрайды. Баланың өсуі мен дамуы үздіксіз жүріп отырады. Әу баста баланың басы тез өседі. Алғашқы 6 айдан кейін кеуде шеңбері тез өседі. 9-12 айдан бастап аяқ-қолдары мейлінше тез өсе бастайды. 1.2. БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОМОТОРЛЫҚ ЖӘНЕ АҚЫЛ-ОЙ ДАМУЫ Психомоторлық мінез-құлық баланың өмірінің белгілі бір кезеңдеріндегі нерв жүйесінің түрлі бөліктерінің қалыптасуын білдіретін болғандықтан, баланың дамуының елеулі аспектісі болып табылады. Баланың дамуын бағалау үшін мыналар секілді бірнеше дағдылар түрін бөліп көрсетуге болады: Қозғалтқыш (немесе моторика) кесені ұстап, оны қолына ала білуі, аузына апара алуы, орнына қоя білуі. Әлеуметтік тәрбиешімен жұмыс, тәрбиешінің көмегі мен мақтауын күту. Когнитивті қай кесенің үлкен, қайсысы кішкентай екенін, бірінің ішіне бірі салынған қандай кеселерді баған етіп тұрғызуға болатынын сынақтан өткізіп және қателіктер арқылы үйрету, тапсырманы орындау оңайға түспейінше оны қайталата беру. Эмоционалдық тапсырманы орындау үшін кеселерді бірінің ішіне бірін салмайынша ренжімей немесе ұрыспай түрлі жаңа әрекеттерді жасата беру; қамқор ересек адаммен өзінің жетістіктерін бөлісуі. Баланың дамуының сенімді әрі көрнекті индикаторы оның моторлық дағдыларға (таянышсыз отыруы, төрт тағандап еңбектеуі, басқа адамның көмегімен тұруы, басқаның көмегімен жүруі, өз бетінше тұруы, өз бетінше жүруі) қол жеткізуі, сөйлеу және есту қабілеттерінің дамуы болып табылады. Баланың дамуында ауытқушылықтар байқалған кезде ол міндетті түрде денсаулық сақтау немесе білім беру жүйелерінің бейінді мамандарына әрі қарай тереңдетіп тексеруге жіберілуі тиіс. Баланың дамуында ауытқушылықтар байқалған жағдайда оның денсаулығын бағалау, мінезқұлқын анықтау және оларды түзету үшін шешім қабылдау мақсатында баланың дамуына мониторинг жүргізу және бағалау қажет. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 7

2 БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУ МОНИТОРИНГІ Баланың дамуын бағалау оның емдеуге болатын проблемаларын ерте анықтауға мүмкіндік бере отырып, физикалық дамуын, ақыл-ой және әлеуметтік дамуын бағалайтын неғұрлым маңызды аспектілердің бірі болып табылады. «Физикалық даму» түсінігімен антропометриялық көрсеткіштер туралы түсінікті байланыстыру дұрыс деп саналады, ол баланың өсуі мен дамуының, тұтастай алғанда, оның денсаулығының жай-күйін бағалауда психомоторлық даму көрсеткіштерімен бірге пайдаланылатын негізгі көрсеткіштер болып табылады. Көрсеткіштердің бір ғана жалғыз өлшемі баланың осы белгілі бір уақыттағы жай-күйін көрсетеді. Баланың дамуын бағалау және оған мониторинг жүргізу үшін белгілі бір уақыт аралығында мыналарды: денесінің салмағы мен оның салмақ қосу жылдамдығын; бойының өсуін және өсу жылдамдығын; бас шеңбері және бас шеңберінің өсу жылдамдығын психомоторлық және ақыл-ой дамуын өлшеу қажет. 1-кесте Балалардың физикалық және психологиялық-әлеуметтік дамуын өлшеу жиілігі және мерзімдері Жиілігі Мерзімдері бірінші өлшеу туған кезде екінші өлшеу 1 ай 1 жасқа дейін ай сайын 1 жастан 2 жасқа дейін әрбір 3 ай сайын 2 жастан 3 жасқа дейін әрбір 6 ай сайын кейінгі жылдары жыл сайын Емшек сүтінің жеткілікті екенін анықтау қажет болған, сондай-ақ баланың дамуында ауытқушылықтар болған жағдайда баланың салмағын неғұрлым жиірек өлшеу қажет болып табылады. Баланы зерттеу нәтижелері әлі де рұқсат етілетін шекте болған кезде баланың бойының өсуіне мониторинг жүргізу арқылы оның бойының өсуі мөлшерден тыс ауытқу белгілері дамығанға дейін жеткіліксіз тамақтану немесе ауыру салдарынан тежелгенін не тоқтап қалғанын анықтау мүмкін болады. Оны осылайша ерте анықтау бізге баланың өсуіндегі бұзушылықты ерте түзетуге мүмкіндік береді. Баланың өсуіне монитоирнг жүргізу саламатты балалық шақты қамтамасыз етуге жағымды барынша ықпалын тигізетін медициналық іс-шара болып табылады. 8 Оқу-әдістемелік құрал

2.1. ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУ КӨРСЕТКІШТЕРІН ӨЛШЕУ РӘСІМДЕРІ Физикалық даму бала денесінің физикалық параметрлерінің өсуі, ол дене салмағынан (салмақты құраушы), денесінің немесе бойының ұзындығынан және бас шеңберінен (сызықты құраушы) тұрады. Физикалық дамуды бағалауда осы құрамдас бөліктерді дәл өлшеудің маңызы зор. Дәл және дұрыс өлшеу үшін әдістемені біріздендіру, оны өлшейтін құралдың (таразының) болуы және оны калибрлеу өте-мөте маңызды. Амбулаториялық-емхана жағдайларында және стационарларда антропометриялық көрсеткіштерді өлшеуге арналған жиынтық бой өлшеуіштен, өлшеуіш таспадан және балаларға арналған таразыдан тұрады. 0-ден 2 жасқа дейінгі балалардың дене салмағын өлшеу Нәрестелерді сандық (электронды) таразыларда өлшейді. Нәрестелерді өлшеу үшін қолданылатын таразылар ең аз дегенде 20 г. айырмашылықпен салмақты дәл көрсетуге тиіс. 0-ден 2 жасқа дейінгі балаларды өлшеу алгоритмі мен техникасы 1. Әрбір өлшер алдында таразы ретке келтіріліп, балаға бейімделуі керек. 2. Алдымен баланың астына төсейтін жаялықты өлшеу керек. 3. Баланы жалаңаштап шешіндіріп өлшеу қажет. Есте сақтаңыз! Балаларды киіммен өлшеуге болмайды бұл баланың салмағын дұрыс көрсетпейді. Тамақ ішкеннен кейін өлшемеген жөн. Нәтижелерін мұқият санау керек. Дәл өлшенгеніне көз жеткізу үшін қайтадан өлшеу қажет. 4. 7 8 айдан асқан балаларды отырғызып өлшеуге болады. 5. Баланың таза салмағын өлшеу үшін баланың салмағынан жаялықтың салмағын алып тастау керек. 6. Дәл өлшеу үшін бала қозғалмай, тыныш қалыпта болуы керек. Бұл үшін баланың назарын әлдебір затқа аудару немесе онымен ойнау қажет. 7. Өлшеген кезде бала таразы алаңының ортасында отыруға тиіс. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 9

2 жастан асқан балалардың дене салмағын өлшеу Ересектерге арналған таразы пайдаланылуы мүмкін. 2 жастан асқан балаларды өлшеу алгоритмі мен техникасы 1. Бала шешінуге тиіс. Неғұрлым үлкендерінің ішкі киіммен тұруына болады. 2. Балалар өлшеп жатқан кезде қозғалмауға тиіс. 3. Өлшеп жатқан кезде бала таразы алаңының ортасында тұруға тиіс. Есте сақтаңыз! Балаларды киіммен өлшеуге болмайды бұл баланың салмағын дұрыс көрсетпейді. 0-ден 2 жасқа дейінгі балалардың денесінің ұзындығын өлшеу Нәрестелердің және 2 жасқа толмаған балалардың ұзындығы (бойы емес) жатқан қалпында өлшенеді. Бойдың ұзындығы жылжымалы аяғы бар бой өлшеуіштің көмегімен өлшенеді. 0-ден 2 жасқа дейінгі балалардың денесінің ұзындығын өлшеу алгоритмі мен техникасы 1. Аяқ киімді, ұйықты, бас киімді шешу қажет. 2. Нәресте немесе сәби қатты, тегіс жерге арқасымен жатқызылады (жұмсақ жерге жатқызу нақты нәтиже бермейді). 3. Басын қатты, белгіленген, тік жерге тірейді. 4. Басы, арқасы, жамбасы, аяқтары мен өкшелері өлшеу үстелінің бетіне тиіп жатуы тиіс. Баланың табанын жеңіл ғана тітіркендіру арқылы аяғын тіктейді (Бабинский с.). 5. Табандарын тік қалыпқа келтіреді (90.) және шәкілдің аяқ бөлігіне тірейді (қатты, тік, жылжытуға болатын жұқа тақтайша). Бұдан кейін баланың басы мен өкшесінің арасы өлшенеді. 10 Оқу-әдістемелік құрал

2 жастан асқан балалардың бойын өлшеу 2 жастан асқан балалардың бойы (ұзындығы емес) қайырмалы отырғышы немесе жылжымалы антропометрі бар тік бой өлшеуіштің көмегімен өлшенеді. Бой өлшеуіштің тік тақтасына 2 шәкіл салынған, біреуі тұрған қалпындағы бойын өлшеуге, екіншісі тұрқының ұзындығын (отырғандағы бойын) өлшеуге арналған. 2 жастан асқан балалардың бойын өлшеу алгоритмі мен техникасы 1. Баланы бой өлшеуіш алаңына арқасын шәкілге қаратып жалаң аяқ тұрғызады. 2. Дене тіктеліп, қолы денесін бойлай еркін түсіріліп, тізесі жазылып, табаны нық қосылып тұруға тиіс. 3. Басы көзінің төменгі қиығы мен сыртқы есту тесігі (құлағы) бір көлденең жазықтықта болатындай қалыпта тұрады. Бұғағын көтеріп тұрған осындай қалыпта өлшенеді. 4. Өлшенетін баланың шәкілге денесінің үш жері арқасының жауырын аралығы, құйымшақ тұсы және өкшелері тиіп тұруға тиіс. 5. Бой өлшеуіштің жылжымалы жұқа тақтайшасы баланың төбесіне тигенше тығыз, бірақ қатты баспай, түсіріледі, бұдан соң баланы бой өлшеуіштен шығарып, нәтижесін жазып алады. Есте сақтаңыз! Балалардың бойын аяқ киіммен өлшеуге болмайды. Баланың бас шеңберін өлшеу Созылатын сантиметрлік лента пайдаланылуға тиіс. Үлкен желке-маңдай шеңбері өлшенеді. Лентаны бастың желке тұсындағы шығыңқы бөлігінен бастап қабақтарының арасындағы доғаға дейін орайды. Қайталап өлшеу оның дәлдігін нақтылайды. Өлшеу дәлдігі 5 миллиметрге дейін. Барлық кезеңдерде жүргізілген баланың өлшемдері бой, дене салмағы және бас шеңберінің стандартты диаграммасында нүкте түрінде белгіленеді және физикалық даму графиктері (қисықтары) жасалады, ал диаграмманың өзі баланың даму картасының ішіне салынуы тиіс (112-нысан). Өлшеу нәтижелерін диаграммаға енгізген кезде неғұрлым жиі жіберілетін қателер баланың жасына қатысты. Баланың туған күнінен бастап дәл хронологиялық жасы әрбір тексеру кезінде есептелуге тиіс. Хронологиялық жас жылдар мен айлардан көрінеді. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 11

2.2. БАЛАЛАРДЫҢ ӨСУ ЭТАЛОНЫ МЕН ҚИСЫҚТАРЫ Баланың даму графиктері педиатр мен жалпы практикалық дәрігердің жұмысындағы маңызды құрал болып табылады. Олар баланың маңызды кезеңде физиологиялық өсу және даму қажеттіліктеріне қол жеткізілген сәйкестік деңгейін анықтауға көмектеседі. Алайда өсу барабарлығын түсіндіру қолданылған эталондық деректерге байланысты әрі егер бұл эталон физиологиялық өсуді барабар көрсетпесе, ол қате болуы да мүмкін. Өсу эталоны жекелеген баланың, балалар тобы мен олар өмір сүретін қоғамдастықтардың жалпы әл-ауқатын бағалаудың неғұрлым жиі қолданылатын және құнды құралдар тобына жатады. Өсу эталонының құндылығы іштегі нәресте дамыған кезде және бала кезде көптеген физиологиялық үдерістердің баланың қалыпты өсуін қамтамасыз ету үшін қанағаттандырылуға тиіс екендігімен байланысты. Сөйтіп, индивидтің немесе популяцияның денсаулығының жай күйін барабар бағалау үшін баланың өсуіне берілген бір ғана баға жеткіліксіз болса да, қалыпты физиологиялық даму негізгі нәтиже ретінде әл-ауқат аспектілерінен тұратын кез келген стратегияның қажетті мақсаты болып табылады. Сәбилер мен бүлдіршін жастағы балалар денсаулығындағы айқын білініп тұрған осалдық сонымен қатар балалар тұратын қоғамдастықтың саламаттылығы мен әлеуметтік-экономикалық дамуын бағалаған кезде баланың өсуі туралы деректерді «пайыздық» индикаторға айналдырады. 0-ден 5 жасқа дейінгі балалардың ер балалар үшін бөлек және қыздар үшін бөлек стандартты Физикалық даму картасы бар. Әрбір карта үш жас ерекшелігі тобына арналған (0-ден 6 айға дейін, 6 айдан 2 жасқа дейін, 2 жастан 5 жасқа дейін) жоғарыда аталған 4 арасалмақты көрсететін 12 физикалық даму графигінен тұрады: Бұл карталарда баланың физикалық дамуын дұрыс бағалау үшін тиісті көрсеткіштерді (жасы, салмағы, бойы/ұзындығы) барынша дәл көрсету қажет. Физикалық дамуды дұрыс бағалау үшін әр балаға мынадай арасалмақты көрсететін 4 кестені пайдалану қажет: Жасына қарай ұзындығы/бойы Бұл көрсеткіш ұзақ уақыт бойы тойып тамақ ішпеу немесе қайталап ауыру салдарынан өсуі кенжелеп қалған балаларды анықтауға мүмкіндік береді. Өз жасы үшін бойы ортадан жоғары балаларды да анықтауға болады, бірақ бойдың биік болуы, егер ол шамадан тыс биік немесе сирек кездесетін эндокринді бұзылыстардың белгісі болмаса, денсаулықтағы кінәрат болып табыла бермейді. Жасына қарай салмағы Жасына қарай салмақ көрсеткіші баланың салмағы жеткіліксіз немесе жеткіліксіз болу қаупі бар ма деген мәселені бағалау үшін қолданылады, бірақ бұл көрсеткіш баланы артық салмағы бар немесе семіздіктен зардап шегуші ретінде жіктеу үшін пайдаланылады. Ескерту: Егер баланың екі аяғында да ісік байқалса, сұйықтың жиналуы баланың салмағын көбейтеді, кейде өте аз салмақты көрсетеді. Баланың нақты салмақ-жасын, салмақ-денесінің ұзындығын/бойын көрсетіңіз, бірақ баланың өсу және даму картасында оның екі аяғында да ісік болған сәтті нақты көрсетіңіз. Бұл баланың жағдайы автоматты түрде тойып тамақ ішпейтін жағдай ретінде қаралады, оған айырықша назар аударылуға тиіс. Ұзындығына/бойына қарай салмағы Дене салмағының дененің ұзындығына/бойға қарай қисығы бәлкім, арықтау немесе қатты жүдеу (гипотрофия) салдарынан салмағы жеткіліксіз болып табылатын балаларды анықтауға мүмкіндік береді. Бұл қисық сондай-ақ семіру қаупі бар салмағы артық балаларды да анықтауға мүмкіндік береді. Жасына қарай ДСИ Жасына қатысты ДСИ көрсеткіші салмағы артық немесе семіз балаларға скрининг жүргізу үшін әсіресе пайдалы. Жасына қарай ДСИ қисығы мен дененің ұзындығына/бойға қарай салмақ қисығы көбінесе ұқсас нәтижелер береді. 12 Оқу-әдістемелік құрал

Қыздарға арналған «салмақ-бой» стандартына тәуелділік Жасы туғаннан 5 жасқа дейін (z-мән) туылуы 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста толық айда және жаста көрсетілген ДДСҰ бала өсу стандартары Ер балаларғаыздарға арналған дене салмағы индексі стандартына тәуелділік туғаннан 5 жасқа дейін (z-мән) 3 2 0 1 0-1 -2-3 туылуы 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста толық айда және жаста көрсетілген ДДСҰ бала өсу стандартары 1, 2-сурет Жасына арай ДСИ исы ы БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 13

Мысал үшін ХЭКИ/ДДСҰ-2006 нәтижелері бойынша әзірленген физикалық даму қисығы мен стандарттарын ұсынамыз. Өсу модельдері жынысқа байланысты болғандықтан, стандарттар ұлдар (көк) мен қыздар (қызыл) үшін бөлек белгіленген. Әрбір графикте баланың физикалық дамуын бағалауда маңызды мәнге ие 5 қисық сызылған, бірақ тиісті шаралар қабылдауды қажет ететін неғұрлым маңыздылары - 0 медианасы, -2 қисығы және +2 стандартты ауытқулар (СА). Жасына қарай бойы/денесінің ұзындығы мен салмағы -2СА және +2СА шамасындағы балалар физикалық даму көрсеткіштері қалыпты балалар болып саналады. -2СА-дан төмен және ЗСА қисыққа дейін, +2СА-дан жоғары және +ЗСА-ға дейін орналасқан шамалар мейлінше арықтау мен семіріп май басуды болдырмас үшін назар аударуды және тиісті шешім қабылдауды қажет ететін жоғары және төмен шамалар ретінде қаралады. 3СА қисығынан төмен және +3СА қисығынан жоғары көрсеткіштер «аномальды» болып табылады. Осы жас үшін дене салмағы Дене салмағының көрсеткіші осы жас үшін дене салмағын да, сондай-ақ осы жастағы бойды да қамтиды. Тамақ мәртебесінің көрсеткіші ретінде оның өз кемшіліктері бар. Осы жас үшін дене салмағы төмен бала бойы жағынан да артта қалуы мүмкін және осы жас үшін денесінің салмағы салыстырмалы түрде қалыпты болуы мүмкін (конституцияның ерекшелігі). Осы жас үшін дене салмағының төмен болуы (салмақтың аз болуы) халықтың, атап айтқанда, балалардың алиментарлық денсаулығының жалпы жай-күйін көрсететін тамақ жетіспеушілігінің алғашқы сатысы болып табылады. Осы жас үшін дене салмағының төмен болуы дененің салмақ қоспауының немесе оны жоғалтудың салдары болып табылады. Бұл жағдай бірден пайда болуы немесе бірден тоқтауы мүмкін, ол жедел және/немесе созылмалы тамақ жетіспеушіліктен немесе аурудан (құнарсыз тамақ ішу, диарея, ОРИ, қызылша және т.б.) болады. Басқа параметрлерден бұрын денеге салмақ қосу тамақтану бұзылған жағдайда өзгеретінін атап өту қажет, ал бойдың өсуін баяулату немесе тоқтату айтарлықтай көп уақытты қажет етеді. Сондықтан салмаққа мониторинг жүргізудің маңызы, әсіресе сәби кезінде зор. Жасына қарай дене салмағы масса (кг) 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 масса (кг) туылуы 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 5 жаста 3-сурет Жасына қарай дене салмағының қисығы 14 Оқу-әдістемелік құрал

Осы жас үшін дене салмағы Бүлдіршін жастағы балалардың тамақтану ахуалының басты көрсеткіштерінің бірі осы жаста көп кездесетін - дене салмағының аз болуы (арықтық). Бұл көрсеткіш халықтың тамақтануының ағымдағы жай-күйін көрсетеді. Аталған жас үшін дене салмағының жетіспеуі не салмақ қоспаудың, не салмағын жоғалтудың салдары болып табылады. Ол бірден пайда болуы, тез тоқтауы мүмкін, ол мейлінше тамақ жетіспеушілікті көрсетеді. Бұл бой үшін (дененің осы ұзындығы) дене салмағы осы жас үшін дене салмағына қарағанда неғұрлым дәл қауіп-қатер көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты алиментарлық емге немесе оңалтуға мұқтаж балаларды анықтау үшін бұл көрсеткіштің маңызы зор. Дене салмағының индексі (ДСИ) Жекелеп алғандағы салмақ пен бойға қарағанда, ДСИ әдетте жасқа қарай өспейді. Баланың физикалық дамуын жазу және бағалау картасындағы «Бойға қарай ДСИ» қисығын зерттей келіп, сіз өмірінің алғашқы алты айында тез арада денесінің ұзындығына қарай барынша көп салмақ қосқанын байқайсыз. ДСИ сәбилік кезеңнің аяғына қарай азайып, 2 жастан 5 жасқа дейінгі кезеңде біршама тұрақты болып қалады. «Жасына қарай ДСИ» «дененің ұзындығына/бойға қарай салмақ» арасалмағына ұқсайды және ол артық салмақ пен семіздікті анықтау үшін қолданылады. Артық салмақ қаупін түсіндіргенде баланың ата-анасының салмағын ескерген жөн. Егер баланың ата-анасының бірі семіздіктен зардап шегетін болса, оның артық салмағының болуына 40% ықтималдық бар; егер ата-анасының екеуі де семіздіктің зартабын тартатын болса, онда ықтималдық 70%-ға дейін артады. Артық салмақ пен семіздік жетілмеушілікті туғызуы мүмкін. Бұл көрсеткіш төмендегі формула бойынша есептеледі: ДСИ = салмақ (кг) / бой (метр) 2 Дене салмағының индексі (ДСИ) килограммен өлшегендегі салмақтың (дене салмағының) шаршы метрмен өлшегендегі дененің ұзындығына қатысын білдіреді. ДСИ кесте түрінде берілген. ДЕНЕ САЛМАҒЫНЫҢ ИНДЕКСІ ДЕНЕ САЛМАҒЫНЫҢ ИНДЕКСІ (кг/м 2 ) 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 туылуы 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 5 жаста ДЕНЕ САЛМАҒЫНЫҢ ИНДЕКСІ (кг/м 2 ) 4-сурет Жасына қарай ДСИ қисығы БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 15

5-сурет L ог н (cm) ВоЬу Mass lndex (BMI) 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 42 1.4 1.6 1.8 1.9 2.1 2.3 2.5 2.6 2.8 3.0 3.2 3.4 3.5 3.7 3.9 4.1 4.2 4.4 4.6 42 43 1.5 1.7 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.1 3.3 3.5 3.7 3.9 4.1 4.3 4.4 4.6 4.8 43 44 1.5 1.7 1.9 2.1 2.3 2.5 2.7 2.9 3.1 3.3 3.5 3.7 3.9 4.1 4.3 4.5 4.6 4.8 5.0 44 45 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2 3.4 3.6 3.8 4.1 4.3 4.5 4.7 4.9 5.1 5.3 45 46 1.7 1.9 2.1 2.3 2.5 2.8 3.0 3.2 3.4 3.6 3.8 4.0 4.2 4.4 4.7 4.9 5.1 5.3 5.5 46 47 1.8 2.0 2.2 2.4 2.7 2.9 3.1 3.3 3.5 3.8 4.0 4.2 4.4 4.6 4.9 5.1 5.3 5.5 5.7 47 48 1.8 2.1 2.3 2.5 2.8 3.0 3.2 з.s 3.7 3.9 4.1 4.4 4.6 4.8 5.1 5.3 5.6 5.8 6.0 48 49 1.9 2.2 2.4 2.6 2.9 3.1 3.4 3.6 3.8 4.1 4.3 4.6 4.8 5.0 5.3 5.5 5.8 6.0 6.0 49 50 2.0 2.3 2.5 2.8 3.0 3.3 3.5 3.8 4.0 4.3 4.5 4.8 5.0 5.3 5.5 5.8 6.0 6.3 6.5 50 51 2.1 2.3 2.6 2.9 3.1 3.4 3.6 3.9 4.2 4.4 4.7 4.9 5.2 5.5 5.7 6.0 6.2 6.5 6.8 51 52 2.2 2.4 2.7 3.0 3.2 :t.5 3.8 4.1 4.3 4.6 4.9 5.1 5.4 5.7 5.9 6.2 6.5 6.8 7.0 52 53 2.2 2.5 2.8 3.1 3.4 3.7 3.9 4.2 4.5 4.8 5.1 5.3 5.6 5.9 6.2 6.5 6.7 7.0 7.3 53 54 2,3 2.6 2.9 3.2 3.5 3.8 4.1 4.4 4.7 5.0 5.2 5.5 5.8 6.1 6.4 6.7 7.0 7.3 7.6 54 55 2.4 2.7 3.0 3.3 3.6 3.9 4.2 4.5 4.8 5.1 5.4 5.7 6.1 6.4 6.7 7.0 7.3 7.6 7.9 55 56 2.5 2.8 3.1 3.4 3.8 4.1 4.4 4.7 5.9 5.3 5.6 6.0 6. 3 6.6 6.9 7.2 7.5 7.8 8.2 56 57 2.6 2.9 3.2 3.6 3.9 4.2 4.5 4.9 5.2 5.5 5.8 6.2 6.5 6.8 7.1 7.5 7.8 8.1 8.4 57 58 2.7 3.0 3.4 3.7 4.0 4.4 4,7 5.0 5.4 5.7 6.1 6.4 6.7 7.1 7.4 7.7 8.1 8.4 8.7 58 59 2.8 3.1 3.5 3,8 4.2 4.5 4.9 5.2 5.6 5.9 6.3 6.6 7.0 7.3 7.7 8.0 8.4 8.7 9.1 59 60 2.9 3.2 3.6 4.0 4.3 4.7 5.0 5.4 5.8 6.1 6.5 6.8 7.2 7.6 7.9 8,3 8.6 9.0 9.4 60 61 3.0 3.3 3.7 4.1 4.5 4.8 5.2 5.6 6.0 6.3 6.7 7.1 7.4 7.8 8.2 8.6 8.9 9.3 9.7 61 62 3.1 3.5 3.8 4.2 4.6 5.0 5.4 5.8 6.2 6.5 6.9 7.3 7.7 8.1 8.5 8.8 9.2 9.6 10.0 62 63 3.2 3.6 4.0 4.4 4.8 5.2 5.6 6.0 6.4 6.7 7.1 7.5 7.9 8.3 8.7 9.1 9.5 9.9 10.3 63 64 3.3 3.7 4.1 4.5 4.9 5.3 5.7 6.1 6.6 7.0 7.4 7.8 8.2 8.6 9.0 9.4 9.8 10.2 10.6 64 65 3.4 3.8 4.2 4.6 5.1 5.5 5.9 6.3 6.8 7.2 7.6 8.0 8.5 8.9 9.3 9.7 10.1 10.6 11.0 65 66 3.5 3.9 4.4 4.8 5.2 5.7 6.1 6.5 7.0 7.4 7.8 8.3 8.7 9.1 9.6 10.0 10.5 10.9 13.3 66 67 3.6 4.0 4.5 4.9 5.4 5.8 6.3 6.7 7.2 7.6 8.1 8.5 9.0 9.4 9.9 10.3 10.8 11.2 11.7 67 68 3,7 4.3 4.6 5.1 5.5 6.о 6.5 6.9 7.4 7.9 8.3 8.8 9.2 9.7 10.2 10.6 11.1 11.6 12.0 68 69 3.8 4.3 4.8 5.2 5.7 6.2 6.7 7.1 7.6 8.1 8.6 9.0 9.5 10.0 10.5 11.0 11.4 11.9 12.4 69 70 3.9 4,4 4,9 5.4 5.9 6.4 6.9 7.4 7.8 8.3 8.8 9.3 9.8 10.3 10.8 11.3 11.8 12.3 12.7 70 71 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.6 7.1 7.6 8.1 8.6 9.1 9.6 10.1 10.6 11.1 11.6 12.1 12.6 13.1 71 72 4.1 4.7 5.2 5.7 6.2 6.7 7.3 7.8 8.3 8.8 9.3 9.8 10.4 10.9 11.4 11.9 12.4 13.0 13.5 72 73 4.3 4.8 5.3 5.9 6.4 6.9 7.5 8.0 8.5 9.1 9.6 10.1 10.7 11.2 11.7 12.3 12.8 13.3 13.9 73 74 4,4 4.9 5.5 6.0 6.6 7.1 7.7 8.2 8.8 9.3 9.9 10.4 11.0 11.5 12.0 12.6 13.1 13.7 14.2 74 75 4.5 5.1 5.6 6.2 6.8 7.3 7.9 8.4 9.0 9.6 10.1 10.7 11.3 11.8 12.4 12.9 13.5 14.1 14.6 75 76 4.6 5.2 5,8 6.4 6.9 7.5 8.1 &.7 9.2 9.8 10.4 11.0 11.6 12.1 12.7 13.3 13.9 14.4 15.0 76 77 4.7 5.3 5.9 6.5 7.1 7.7 8.3 8.9 9.5 10.1 10.7 11.3 11.9 12.5 13.0 13.6 14.2 14.8 15.4 77 78 4.9 5,5 6.1 6.7 7.3 7.9 8.5 9.1 9.7 10.3 11.0 11.6 12.2 12.8 13.4 14.0 14.6 15.2 15.8 78 79 5.0 5.6 6.2 6.9 7.5 8.1 8.7 9.4 10.0 10.6 11.2 11.9 12.5 13.1 13.7 14.4 15.0 15.6 16.2 79 80 5.1 5.8 6.4 7.0 7.7 8.3 9.0 9.6 10.2 10.9 11.5 12.2 12.8 13.4 14.1 14.7 15.4 16.0 16.6 80 81 5.2 5.9 6.6 7.2 7.9 8.5 9.2 9.8 10.5 11.2 11.8 12.5 13.1 13.8 14.4 15.1 15.7 16.4 17.1 81 82 5.4 6.1 6.7 7.4 8.1 8.7 9.4 10.1 10.8 11.4 12.1 12.8 13.4 14.1 14.8 15.5 16.1 16.8 17.5 82 83 5.5 6.2 6.9 7.6 8.3 9.0 9.6 10.3 11.0 11.7 12.4 13.1 13.8 14.5 15.2 15.8 16.5 17.2 17.9 83 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 L ог н (cm) 16 Оқу-әдістемелік құрал

L ог н (cm) ВоЬу Mass lndex (BMI) 84 5.6 6.4 7.1 7.8 8.5 9.2 9.9 10.6 11.3 12.0 12.7 13.4 14.1 14.8 15.5 16.2 16.9 17.6 18.3 84 85 5.8 6.5 7.2 7.9 8.7 9.4 10.1 10.8 11.6 12.3 13.0 13.7 14.5 15.2 15.9 16.6 17.3 18.1 18.8 85 86 5.9 6.7 7.4 8.1 8.9 9.6 10.4 11.1 11.8 12.6 13.3 14.1 14.8 15.6 16.3 17.0 17.8 18.5 19.2 86 87 6.1 6.8 7.6 8.3 9.1 9.8 10.6 11.4 12.1 12.9 13.6 14.4 15.1 15.9 16.7 17.4 18.2 18.9 19.7 87 88 6.2 7.0 7.7 8.5 9.3 10.1 10.8 11.6 12.4 13.2 13.9 14.7 15,5 1!.}.3 17.0 17.8 18,6 19.4 20.1 88 89 6.3 7.1 7.9 8.7 9.5 10.3 11.1 11.9 12.7 13.5 14.3 15.0 15.8 16.6 17.4 18.2 19.0 19.8 20.6 89 90 6.5 7.3 8.1 8.9 9.7 10.5 11.3 12.2 13.0 13.8 14.6 15.4 16.2 17.0 17.8 18.6 19.4 20.3 21.1 90 91 6.6 7.5 8.3 9.1 9.9 10.6 11.6 12.4 13.2 14.1 14.9 15.7 16.6 17.4 18.2 19.0 19.9 20.7 21.5 91 92 6.8 7.6 8.5 9.3 10.2 11.0 11.8 12.7 13.5 14.4 15.2 16.1 16.9 17.8 18.6 19.5 20.3 21.2 22.0 92 93 6.9 7.8 8.6 9.5 10.4 11.2 12.1 13.0 13.8 14.7 15.6 16.4 17.3 18.2 19.0 19.9 20.8 21.6 22.5 93 94 7.1 8.0 8.8 9.7 10.6 11.5 12.4 13.3 14.1 15.0 15.9 16.8 17.7 18.6 19.4 20.3 21.2 22.1 23.0 94 95 7.2 8.1 9.0 9.9 10.8 11.7 12.6 13.5 14.4 15.3 16.2 17.1 18.1 19.0 19.9 20.8 21.7 22.6 23.5 95 96 7.4 8.3 9.2 10.1 11.1 12,0 12.9 13.8 14.7 15.7 16.6 17.5 18.4 19.4 20.3 21.2 22.1 23.0 24.0 96 97 7.5 8.5 9.4 10.3 11.3 12.2 13.2 14.1 15.1 16.0 16.9 17.9 18.8 19.8 20.7 21.6 22.6 23.5 24.5 97 98 7.7 8.6 9.6 10.6 11.5 12.5 13.4 14.4 15.4 16.3 17.3 18.2 19.2 20.2 21.1 22.1 23.0 24.0 25.0 98 99 7.8 8.8 9.8 10.8 11.8 12.7 13.7 14.7 15.7 16.7 17.6 18.6 19.6 20.6 21.6 22.5 23.5 24.5 25.5 99 100 8.0 9.0 10.0 11.0 12.0 13.0 14.0 15.0 16.0 17.0 18.0 19.0 20.0 21.0 22.0 23.0 24.0 25.0 26.0 100 101 8.2 9.2 10.2 11.2 12.2 13.3 14.3 15.3 16.3 17.3 18.4 19.4 20.4 21.4 22.4 23.5 24.5 25.5 26.5 101 102 8.3 9.4 10.4 11.4 12.5 13.5 14.6 15.6 16.6 17.7 18.7 19.8 20.8 21.8 22,9 23,9 25.0 26.0 27.1 102 103 8.5 9.5 10.6 11.7 12.7 13.8 14.9 15.9 17.0 18.0 19.1 20.2 21.2 22.3 23.3 24.4 25.5 26.5 27.6 103 104 8.7 9.7 10.8 11.9 13.0 14.1 15.1 16.2 17.3 18.4 19.5 20.6 21.6 22.7 23.8 24.9 26.0 27.0 28.1 104 105 8.8 9.9 11.0 12.1 13.2 14.3 15.4 16.5 17.6 18.7 19.8 20.9 22.1 23.2 24.3 25.4 26.5 27.6 28.7 105 106 9.0 10.1 11.2 12.4 13.5 14.6 15.7 16.9 19.1 25.2 21.3 22.5 23.6 24,7 25.8 27.0 27.1 23.1 29.2 106 107 9.2 10.3 11.4 12.6 13.7 14.9 16.0 17.2 18.3 19.5 20.6 21.8 22.9 24.0 25.2 26.3 27.5 28.6 29.8 107 108 9.3 10.5 11.7 12.8 14.0 15.2 16.3 17.5 18.7 19.8 21.0 22.2 23.3 24.5 25.7 26.8 28.0 29.2 30.3 108 109 9.5 10.7 11.9 13.1 14.3 15.4 16.6 17.8 19.0 20.2 21.4 22.6 23.8 25.0 26.1 27.3 28.5 29.7 30.9 109 110 9.7 10.9 12.1 13.3 14.5 15.7 16.9 18.2 19.4 20.6 21.8 23.0 24.2 25.4 26.6 27.8 29.0 30.3 31.5 110 111 9.9 11.1 12.3 13.6 14.8 16.0 17.2 18.5 19.7 20.9 22.2 23.4 24.6 25.9 27.1 28.3 29.6 30.8 32.0 111 112 10.0 11.3 12.5 13.8 15.1 16.3 17.6 18.8 20.1 21.3 22.6 23.8 25.1 26.3 27.6 28.9 30.1 31.4 32.6 112 113 10.2 11.5 12.8 14.0 15.3 16.6 17.9 19.2 20.4 21.1 23.0 24.3 25.5 26.8 28.1 29.4 30.6 31.9 33.2 113 114 10.4 11.7 13.0 14.3 15.6 16.9 18.2 1.5 20.8 22.1 23.4 24.7 26.0 27.3 28.6 29.9 31.2 32.5 33.8 114 115 10.6 11.9 13.2 14.5 15.9 17.2 18.5 19.8 21.2 22.5 23.8 25.1 26.5 27.8 29.1 30.4 31.7 33.1 34.4 115 116 10.8 12.1 13.5 14.8 16.1 17.5 18.8 20.2 21.5 22.9 24.2 25.6 26.9 28.3 29.6 30.9 32.3 33.8 35.0 116 117 11.0 12.3 13.7 15.1 16.4 17.8 19.2 20.5 21.9 23.3 24.6 26.0 27.4 28.7 30.1 31.5 32.9 34.2 35.6 117 118 11.1 12.5 13.9 15.3 16.7 18.1 19.5 20.9 22.3 23.7 25.1 26.5 27.8 29.1 30.6 32.0 33.4 34.8 36.2 118 119 11.3 12.7 14.2 15.6 17.0 18.4 19.8 21.2 22.7 24.1 25.5 26.9 28.3 29.7 31.2 32.6 34.0 35.4 36.8 119 120 11.5 13.0 14.4 15.8 17.3 18.7 20.2 21.6 23.0 24.5. 25.9 27.4 28.8 30.2 31.7 33.1 34.6 36.0 37.4 120 121 11.7 13.2 14.6 16.1 17.6 19.0 20.5 22.0 23.4 24.9 26.4 27.8 29.3 30.7 32.2 33.7 35.1 36.6 38.1 121 122 11.9 13.4 14.9 16.4 17.9 19.3 20.8 22.3 23.8 25.3 26.8 28.3 29.8 31.3 32.7 34.2 35.7 37.2 38.7 122 123 12.1 13.6 15.1 16.6 16.2 19.7 21.2 22.7 24.2 25.7 27.2 28.7 30.3 31.8 33.3 34.8 36.3 37.8 39.3 123 124 12.3 13.8 15.4 16.9 18.5 20.0 21.5 23.1 24.6 26.1 27.7 29.2 30.8 32.3 33.8 35.4 36.9 38.4 40.0 124 125 12.5 14.1 15.6 17.2 18.8 20.3 21.9 23.4 25.0 26.6 28.1 29.7 31.3 32.8 34.4 35.9 37.5 39.1 40.6 125 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 L ог н (cm) БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 17

4-суретте балалардың алғашқы 5 жылдағы жасына қарай дене салмағы индексінің қисығы көрсетілген. Дене салмағының индексі осы жас үшін салмақ пен бойға қарағанда мынадай стандартты ауытқушылықтар бойынша бағаланады: 3СА, 2СА, 1СА, 0 (медиана), +1СА, +2СА, +3СА. Егер баланың көрсеткіші 3СА қисығынан асатын болса, онда бұл бала тым арық деп бағаланады. Мұндай балаға жедел (тез арада) көмек қажет. Осы жағдайдағы тамақтану жай-күйі тағамда белок-энергетикалық жетіспеушіліктің (БЭЖ) ауыр түрі ретінде бағаланады. 2.3 ЖЕТІСТІКТЕР ТОРЛАРЫ БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МОТОРЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ Моторлық дамуды әдетте моторлық даму кезеңдерінің жетістіктерін баланың жасына аударып бағалайды, ХЭДИ/ДДСҰ-2006 моторлық дамудың алты кезеңін белгілеп берді. Осы алты моторлық дағдының кез келгеніне қол жеткізу үшін бала дамудың алдыңғы аралық сатыларынан өтеді.моторлық дағдылардың орындалуын бағалау баланың тек не істейтінін бағалаудан ғана тұрмайды, сонымен қатар бала оны қалай және қай даму сатысында істей алатынын бақылаудан тұрады. Тексеру критерийлеріне сонымен қатар баланың іс-әрекетті өз бетімен орындау деңгейін бақылауды енгізуге болады: өзі орындай ма немесе оны қажетті қалыпқа келтіргеннен кейін бе? Сөйтіп, нәтижелерді бағалаудағы айырмашылықты мейлінше төмен шекке жеткізу үшін тестің әрбір қағидасы баланың дағдыларды орындауын түсіндіру және оны жүргізу әдісі ескеріле отырып, дәл анықталуы тиіс. 2-кесте Моторлық дамудың негізгі алты сатысының орындалуын бағалау критерийлері Көрсеткіштер Сүйеніп отыру Еңбектеу Сүйеніп тұру Сүйеніп жүру Өз бетімен тұру Өз бетімен жүру Бағалау критерийлері Бала тік отырады, басын кемінде 10 секунд ұстайды. Бала тепетеңдікті ұстау немесе сүйену үшін қолын пайдаланбайды. Бала қолдары мен тізелерін кезек-кезек ауыстырып, еңбектеп алға және артқа қарай қозғалады. Бауыры еденге тимейді. Кемінде қатарынан үш рет ұзақ және жүйелі қимылдайды. Бала қозғалмайтын заттан (мысалы, жиһаз) екі қолымен ұстап, бірақ теңселмей аяғына тұрады. Денесі тіреуішке тимейді, бүкіл негізгі салмағы аяғына түседі. Сөйтіп, бала сүйеніп кемінде 10 секунд тұрады. Бала арқасын тіктеп тұрады. Қозғалмайтын заттан (мысалы, жиһаз) бір немесе екі қолымен ұстап, алға қарай не жанына бір қадам жасайды. Бір аяғы денесінің салмағын ұстап тұрғанда, екінші аяғын алға басады. Сөйтіп, бала кемінде бес қадам жасайды. Бала арқасын тіктеп екі аяғын басып (бірақ аяғының ұшымен емес) тұрады. Аяқтары салмағын 100% ұстап тұрады. Бала басқа адамға немесе затқа сүйенбейді. Өз бетімен кемінде 10 секунд тұрады. Бала арқасын тіктеп, өз бетімен кемінде бес қадам жасай алады. Бір аяғы салмағының басым бөлігін ұстап тұрғанда, екінші аяғын алға басады. Бала басқа адамға немесе затқа сүйенбейді. 18 Оқу-әдістемелік құрал

Балалардың моторлық дамуының негізгі кезеңдері Тіреусіз отыру Сипаттамасы. Бала бүкіл денесі мен басын ешкімнің көмегінсіз және қолдарын тіремей ұстап тұра алады. Бала басын көтеріп тік (яғни алға қарай бүгілмей) отырады. Әдетте аяқтарының бірі бүгіліп тұрады. Критерийлері. (а) бала басын ұстайды; (б) бала тепе-теңдікті ұстауға немесе қолдарын тіреп өзіне көмектесуге тырыспайды; (в) бала кемінде 10 секунд тік отыра алады. Тексеру әдістемесі. Балаға күлімсіреп бетті бұрып, оны отырғызу қажет. Одан кейін балаға екі қолымен ұстайтындай және оны тірек ретінде пайдалана алмайтындай етіп, ойыншық ұстату керек. Еңбектеу Сипаттамасы. Бұл кезең алақандары мен тізелерін тірек етіп, аяқтары мен қолдарын кезек-кезек қозғалтып, бауырын көтеріп жорғалайтын кезең: оң қолы мен сол аяғы бірге алға жылжиды немесе артқа кетеді, немесе керісінше сондай тәртіппен. Критерийлері. (а) Қолдары мен тізелері алға немесе артқа қарай кезек қозғалады; (б) баланың бауыры жерге тимейді; (в) қатарынан кемінде үш рет үздіксіз және жүйелі қозғалады. Тексеру әдістемесі. Баланы етпетінен жатқызу керек, бірақ оның бауыры жерге тимеуі тиіс. Консультант балаға қарсы шамамен 120 150 см. қашықтықта тұруы қажет. Бала егер өзі еңбектемесе оған баланың назарын аударатын ойыншық немесе бір затты көрсету керек. Баланың ойыншыққа еңбектеп жетіп, оны қолына алуына ықпал ету қажет. Сүйеніп тұру Сипаттамасы. Бұл - баланың алға қарай қадам басу үшін бүкіл денесінің тепе-теңдігін ұстап тұруға тырысып, аяқтарына тұрып, тігінен қозғалу қабілетін игеруге алғаш рет тікелей қадам басу сатысы. Мұның негізгі мәні егер бала денесін тіремей әрі осы затқа қарай бүгілмей қозғалмайтын заттан (мысалы, жиһаз) екі қолымен ұстап тұрса, ол шын мәнінде өзінің салмағын ұстап тұра ала ма дегенге келіп тіреледі. Критерийлері. (а) бала екі аяғына тұрады; (б) бала екі қолымен қозғалмайтын заттан ұстап тұрады, бірақ оған сүйенбейді; (в) баланың денесі қозғалмайтын затқа тимейді; (г) баланың аяқтары оның салмағын көтереді; (д) бала осы қалыпта сүйеніп кемінде 10 секунд тұрады. Тексеру әдістемесі. Консультант баланы оның аяғы денесінің салмағын көтеретіндей етіп, «тұрған» қалпында қояды. Баланы қозғалмайтын затқа қолы жетпейтіндей және сүйене алмайтындай етіп, денесі емес, қолы созылған қашықтыққа қояды. Осылайша, бала денесінің бар салмағы оның аяқтарына түседі. Консультант баланың қозғалмайтын затқа сүйеніп тұрмағанына көзін жеткізуі тиіс. Қозғалмайтын заттың биіктігі баланың ішінің деңгейінде болуға тиіс. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 19

Сүйеніп жүру Сипаттамасы. Бұл кезеңде бала тірек ретінде қозғалмайтын заттан ұстап (мысалы, жиһаз) саналы түрде алғашқы қадам жасап, белгілі бір жаққа қарай өзінің денесін қозғауға ыңғайлайды. Критерийлері. (а) бала арқасын тіктеп, тұрады; (б) қозғалмайтын заттан (мысалы, жиһаз) бір немесе екі қолымен ұстап, алға қарай не жанына бір қадам жасайды; (в) бір аяғы денесінің салмағын ұстап тұрғанда, екінші аяғын алға басады; (д) сөйтіп, бала кемінде бес қадам жасайды. Тексеру әдістемесі. Баланы дене салмағының негізгі бөлігі аяғына түсетіндей етіп тұрған қалпында қою қажет. Бала қозғалмайтын заттан бір немесе екі қолымен ұстай алатындай немесе оған қол тигізе алатындай қол созым қашықтықта болуға тиіс. Егер бала бірден келмесе, консультант балаға оның назарын аударатын ойыншықты немесе затты көрсетеді. Одан соң баланы ойыншық тұрған жаққа қарай барып, оны алуға (кейде ата-анасының бірінің көмегімен) сендіруге тырысу қажет. Қозғалмайтын зат баланың ішінің деңгейінде тұруға тиіс. Өз бетімен тұру Сипаттамасы. Бала денесінің тепе-теңдігін сақтай алу және аяғына тұрып денесінің салмағын көтере алу қабілетін көрсетеді. Бұл қалыпта баланың аяқтары бүгілмейді, бала бүгілмей және басқа бір заттардан ұстамай аяғын басып тұрады (аяғының ұшымен емес). Бала өз бетімен ұзақ уақыт бойы тепе-теңдігін сақтап тұрады. Критерийлері. (а) бала арқасын тіктеп екі аяғын басып (бірақ аяғының ұшымен емес) тұрады; (б) аяқтары салмағын 100% ұстап тұрады; (в) бала басқа адамға немесе затқа сүйенбейді; (г) өз бетімен кемінде 10 секунд тұрады. Тексеру әдістемесі. Баланы еденге екі аяғымен қойып, тік қалпында тұрғызу керек. Одан кейін баланың өз қалпын өзгерте алатынын не өзгерте алмайтынын, жаңа жағдайға бейімделе алатынын не бейімделе алмайтынын, кемінде 10 секунд тұра алатынын не тұра алмайтынын анықтау үшін қандай да бір уақытқа оның жанынан кету қажет. Өз бетімен жүру Сипаттамасы. Бала өзінің денесін тепе-теңдікте ұстай алу және алға қарай жасаған қадамын бақылау алу қабілетін көрсетеді. Бұл қалыпқа бейімделу және қадам жасау дегеніміз өз бетімен жүруді білдіретіндіктен, бөгде адамның көмегінің қажеті жоқ. Тік қалыпта қозғала алу қабілетін игеретін бұл кезеңнің маңызды көрсеткіші қадам жасауда бүкіл дененің қозғалмайтындығында. Бұл кезең баланың ересек адамның созған қолына қарай сенімсіз үш немесе төрт қадам жасайтын алғашқы өз бетімен қадам басатын кезеңіне жатпайды. Критерийлері. (а) Бала арқасын тіктеп, өзі тұра алады; (б) бір аяғы салмағының басым бөлігін ұстап тұрғанда, екінші аяғын алға басады; (в) бала басқа адамға немесе затқа сүйенбейді; (г) бала өз бетімен кемінде бес қадам жасайды. Тексеру әдістемесі. Баланы қандай да бір тірек болатын заттарға қолы жетпейтіндей жерге, өзіңнен 120-150 см қашықтыққа тұрғызып, баланы өзіңе келу үшін шақыру қажет. Кейде балаға қамқорлық жасайтын адамның оның көңіл-күйін көтеруі қажет болады. 20 Оқу-әдістемелік құрал

Баланың моторлық дамуындағы жетістіктер торлары Эмоционалдық сергектік баланың моторлық дамуына ықпал етуі немесе керісінше, оны қиындатуы мүмкін, соған байланысты екі шкала бойынша баланың алты негізгі моторлық дағдысын тексерген кезде оның жалпы эмоционалдық жай-күйін бағалау қажет. Біріншіден, саналылық шкаласы баланың ұйқылы-ояу немесе сергек болғанын не мұқият болғанын бағалайды. Екіншіден, баланың кірпияздығы «тыныш, абыржулы, көңіл күйі жоқ (жылайды)» ретінде бағаланады. Ал дұрысында бала моторлық дағдыларды бағалаған кезде сергек, мұқият және тыныш болуға тиіс. Ұйқы басу, абыржу және жылау, тіпті егер бала оларды бәрібір тексеру кезінде көрсетуге қабілетті болса да моторлық дағдыларды тексеруден бас тартуға себеп болып табылмайды. Алайда егер олар бағалауға кедергі келтіретін болса, баланың тынышталуына уақыт береді. Егер бала ұйықтап жатса, оны дағдыларды тексеру үшін оятпайды. ДДСҰ мамандарының тобы балалардың моторлық дамуына зерттеу жүргізіп, моторлық дамудың алты негізгі белгілеріне арнап жас ерекшелігіне байланысты нормаларды (шекараны, торларды) анықтады. Моторлық дамудың әрбір белгісі бойынша жетістіктер торларын жасау үшін іштей бөлмей, бір және 99пайыздық үлеспен шектелген қимылдарды орындауға қабілетсіздік уақытының модельдері пайдаланылды. Нәтижелері: балалардың 90%-ға жуығы әдеттегі тәртіпте бес көрсеткішке қол жеткізді, ал 4,3%-ы қолдары мен тізелерін тіреп, еңбектей алатындарын көрсетті. Алты тор жасы бойынша бірін-бірі жабады, бірақ ені бойынша ажыратылады; ең тары тірексіз отыру (5,4 ай), ең кеңі өз бетімен жүру (9,4 ай) және өз бетімен тұру (10 ай). Бір және 99 пайыздық үлеспен айлар бойынша есептік нормалар: 3,8 және 9,2 (тірексіз отыру); 4,8 және 11,4 (сүйеніп тұру); 5,2 және 13,5 (еңбектеу); 5,9 және 13,7 (сүйеніп жүру); 9,9 және 16,9 (өз бетімен тұру); 8,2 және 17,6 (өз бетімен жүру). ДДСҰ-ның балалардың моторлық дамуы бойынша стандарттары 6-суретте берілген. Өз бетімен жүреді Өз бетімен тұрады Сүйемелдеумен жүреді Еңбектейді Сүйемелдеумен тұрады Сүйемелдеусіз отырады 0 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 жас шамасы айда көрсетілген 6-сурет - баланың моторлық дамуы бойынша ДДСҰ стандарттары Сөйтіп, торлар дені сау балалардың моторлық даму сатыларына қол жеткізетін жасының қалыпты түрлерінің шегін білдіреді. Жекелеген балалардың белгілі бір кезеңдерге сәйкес қозғалу дағдылары кешіккен жағдайларда оларға тиісті скрининг жүргізу қажеттігін анықтау мақсатында популяциялар топтарын сипаттап салыстыру үшін пайдалануды ұсынады. Олар сонымен қатар балалардың денсаулығы үшін жалпы дамудың маңыздылығы туралы хабардарлықты арттыруға ықпал етеді. Аталған бөлімді түйіндей келе, ДДСҰ-ның моторлық даму жөніндегі стандарттарын - моторлық сатылардың жетістіктер нормаларын пайдалану бізге бүгінгі күні баланың не істейтінін салыстыруға және барлық мүмкін болатын сұрақтардың ішінен «Осы кезде бала қандай дағдыға қол жеткізуге тиіс еді?» деген сұрақты қоюға мүмкіндік береді. Егер бала бір немесе бірнеше міндетті моторлық дағдыларға қол жеткізе алмаған жағдайда алаңдаушылық туындауға тиіс. Оның жай-күйін бағалау белгілі бір уақыттан кейін өткізілген бірнеше зерттеулерге негізделуі тиіс. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 21

Моторлық дамудың негізгі көрсеткіштерімен қатар балалардың психомоторлық және ақыл-ой дамуын бағалау үшін, сондай-ақ 3-кестеде көрсетілген моториканың, сөйлеу мен есту қабілетінің даму сатылары маңызды болып табылады. 3-кесте «Баланы бүлдіршін жастан дамыту мен мектепке дайындау бағдарлары» картасы 0-ден 3 ай ЖҮЙКЕ-ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ Етпетінен жатып, басын көтереді Етпетінен жатып, қолын, одан соң шынтағын тірейді Алдындағы және айналасындағы заттарға көзін тоқтатып қарайды Уілдейді (а-а-а, м-м-м) Күледі Аяғын нық тірейді, басын жақсы ұстайды ЖҮЙКЕ-ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ 3-6 ай Етпетінен жатып, алақанын тірейді және кеудесінің жоғарғы бөлігін көтереді Етпетінен жатып, арқасына аунайды Біреудің сүйеуімен отырады ІРІ МОТОРИКА Еңбектеуге талпынады Ойыншықты қолында жақсы ұстайды Түрлі дыбыстарға елеңдеп, басын бұрады Ұзақ уілдеп, күледі Сөйлеуге әрекеттенеді Ата-анасы мен отбасындағы жақын адамдарды таниды, бөтен адамдардан ажырата алады 6 айдан 12-айға дейінгі балалардың даму картасы Бала ешкімнің демеуінсіз тік отыра алады Бала өзінің қолдарын тіреп, кеудесін көтереді Бала ішімен жылжып, жақсы қозғалады Бала аяқ-қолдарын тіреп, төрттағандап тұра алады Бала еңбектейді Төрт тағандаған қалпынан өзі отыра алады Екі қолынан ұстағанда бала жүреді Таяныш үшін бір нәрседен ұстап отырады, еңкейеді Бала жиһазға сүйеніп, жағалап, бір қырымен сенімді жүреді Өз бетінше немесе біреудің қолынан ұстап жүреді Бала өз бетінше отырады немесе тұрады 22 Оқу-әдістемелік құрал

ҰСАҚ МОТОРИКА СӨЗДІ ТҮСІНУ Бала сылдырмақ ойыншықты сілкілейді Бала заттарға қолын созып, ұмтылып, оларды аузына апарады Егер біреу ойыншықты алғысы келсе, бала ойыншыққа жармасады Бала затты бір қолынан екінші қолына ауыстырады Бала заттарды бес саусағымен бірдей ұстайды (тырмалау қимылы) Бала заттарды бас бармағымен және сұқ саусағымен іліп алады (іскекпен жұмыс істеу қимылы) Бала өзінің атын біледі Бала ересек адамның сұрағанын қимылмен, ыммен көрсетеді «Иә, болады» және «жоқ, болмайды» дегеннің айырмашылығын түсінеді және біледі БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ Бала былдырлап, мағынасы жоқ дыбыстарды (ба-ба, ма-ма) қайталайды Дыбыстарды түсініп, нақты заттарға/адамдарға қатысты қолданады СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ Бала анасының дауысын таниды Бала 20-40 см жердегі ұсақ заттарға көңіл аударады ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС Өзінің жақсы көретін ойыншықтарын ажырата алады Өзіне таныс адамдарды көргенде бала өзін бақытты сезінеді Басқа балалардың ортасында болғанда қуанады ТАМАҚ ІШУ Қасықпен тамақ іше алады Қасықпен ботқа жейді Бір тілім нанды немесе печеньені қолымен ұстап, жейді БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 23

ЖЕКЕ ГИГИЕНА ІРІ МОТОРИКА Ересектердің көмегімен түбекке отырады 1 жастан 1 жас 6 айға дейінгі балалардың даму картасы Жүресінен отырады Тырбанып диванға шығады Өз бетінше жүреді Кедергіні айналып өтеді Ұсақ заттардан аттап өтеді Басқыштың тетігінен немесе ересек адамның қолынан ұстап, әр басқышқа екі аяғын бірдей қойып, басқышпен жоғары көтеріледі ҰСАҚ МОТОРИКА СӨЗДІ ТҮСІНУ Заттарды айналдырады Ересек адамдар сұраған таныс затты тауып, алып береді БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ Өтінішін дауыс ырғағымен білдіреді Қасында жатқан түрлі заттарды сипалап, саусақтарын қозғалтады ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС Ойыншықты мақсатына сай пайдаланады Басқаларға өзінің көңілін білдіреді Ересектермен ойын ойнайды Бірдеңені істеген кезде қиыншылықтарға тап болса, үлкендерден көмек күтеді ТАМАҚ ІШУ Тамақты қолымен жейді Тамақты аузына жеткенше аздап төгіп-шашып, қасықты аузына апарады 24 Оқу-әдістемелік құрал

ЖЕКЕ ГИГИЕНА Үлкендерге өзінің дәретке барғысы келетінін айтады, бірақ әлі де болса көмекті қажет етеді 1 жас 6 айдан 2 жасқа дейінгі балалардың даму картасы ІРІ МОТОРИКА 20 см қашықтықтағы бірнеше кедергіні кезек-кезек адымдап еңсереді Басқыштың тетігінен немесе ересек адамның қолынан ұстап, кезек-кезек адымдап басқышпен жоғары көтеріледі ҰСАҚ МОТОРИКА Заттарды мақсаты бойынша пайдаланады 3-4 кубиктен мұнара тұрғызады СӨЗДІ ТҮСІНУ Салынған суреттегі аталған заттарды көрсетеді Аты аталған дене мүшелерін көрсетеді БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС Жай сөйлемдерді құрау үшін 2-3 сөзді пайдалана алады Ақпаратты өңдеу және өзінің айналасы мен жеке тәжірибесінен үйрену үшін көру, есту қабілеттерін пайдаланады, қолын тигізіп көреді Еліктіретін ойындарға қызығады Бір нәрсені дұрыс істемеген жағдайда шынымен ұялып, қиналады Өзінің ұнататын нәрсесін сұрайды, бірақ белгілі бір шектеулерді қабылдайды Өзінің қатарластарымен достық қарым-қатынасты дамытқысы келеді ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ Қатарластарымен қарым-қатынас жасау арқылы дағдыларын дамытады БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 25

ІРІ МОТОРИКА ҰСАҚ МОТОРИКА 2 жастан 3 жасқа дейінгі балалардың даму картасы Құламай жүгіре алады Бір орында тұрып секіреді Көлемі үлкен затты (үлкен доп немесе ойыншықты) алып жүре алады 0,5 м қашықтықтан бір бағытқа допты лақтырады Басқыштың тетігінен ұстамай кезек адымдап, басқышпен көтеріледі Жылдам жүгіреді Бір-бірінен 15-20 см қашықтықтағы 2 сызық арқылы секіріп өтеді Көзін жұмып жүре алады Допты ұрып, оны ұстап алады Допты қорапқа лақтырады Бөтелкенің қақпағын бұрайды Қарындашты бүкіл саусақтарымен немесе жұдырығымен ұстап шимайлайды Кітаптың беттерін аударыстырады Ересектерге еліктеп, қағазды екіге бүктейді Сұйықты бір ыдыстан екінші ыдысқа аударып құяды СӨЗДІ ТҮСІНУ БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ КИІНЕ БІЛУ ішінде, үстінде, артында, алдында және т.б. көмекші сөздердің мағынасын түсінеді Бес және одан артық сөзден тұратын сөйлемді пайдаланады Мөлшері бойынша екі түрлі затты ажырата алады Ең үлкен затты ең кішкентай заттан ажыратады Дәмінен тәтті мен қышқылды ажыратады Сақиналардан пирамида құрады Үш қораптың біріне жасырылған ойыншықты табады Көңіл-күйі бұзылған қатарласына аяушылық білдіреді Күлкілі және мұңды жағдайларды ажыратады Ұжымдық немесе топтық ойын пайда болады Интерактивті ойын пайда болады Үлкендермен сыпайы амандасып, қоштасады Үлкендердің өтініштерін орындайды Ішкі сезімнің әсерінен (спонтанды түрде) сыпайы сөздер айтады Өз бетімен қандай да бір киімдерді шешіп, киеді ЖЕКЕ ГИГИЕНА Түбекке отырар алдында іш киімін өзі шешеді. Одан соң қолын жуады 26 Оқу-әдістемелік құрал

ІРІ МОТОРИКА ҰСАҚ МОТОРИКА 3 жастан 4 жасқа дейінгі балалардың даму картасы Оң және сол аяқтарына тұра алады Бүкіл денесімен, кеудесімен және аяқ-қолдарымен қимылдай алады Бір аяғымен секіре алады 30-40 см қашықтықтағы еденге сызылған екі сызық арқылы секіріп өте алады Аяқтың ұшымен жүреді Допты екі қолымен ұстайды Қолдарымен допты еденге соғады Қарындашты дұрыс ұстайды және оны еркін қозғай алады Шимайлайды және ұсақ элементтерді салады Өлшемдерін және сызықтарын сақтамай, бір-бірімен қиылысатын сызықтарды көшіруге қабілетті Тіке, доғал, спираль тәрізді сызықтарды, пішіні дұрыс емес дөңгелектерді, үш бұрыштарды, төртбұрыштарды сала алады СӨЗДІ ТҮСІНУ БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ ГРАМОТНОСТЬ И СЧЕТ Белгілі бір лексиканы түсінеді (көкөністер, жануарлар және т.б.) Еркін сөйлейді, қарым-қатынасты жеңіл орнатады Әңгімені өзі бастайды, көп сұрақ қояды Танымдық мұқтаждықтары көбейеді «Қашан?», «Неге?» деген сұрақтарды қолданады Есімдіктерді, сын есімдерді қолданады Дұрыс құрылған сөйлемдерді айтуға тырысады Суретке қарап қарапайым әңгіме құрайды Бір жиынтықтан бірдей суреттерді бөліп ала алады Түстері бірдей заттарды бөліп ала алады 7 және одан көп сақинадан пирамидалар жасайды Фигураларды қалыптарға салады Ірі бөлшектеріне қарап, тұтас затты таниды 4 түсті атайды Тегіс және бұдыр затты ажыратады Себеп-салдарлы байланыстарды сөзбен айта алады Кеңістік қатынастары туралы түсінігі бар Жеңіл тақпақтарды айтады Сұрыптауға үшін берілген қарапайым тапсырмаларды орындаған кезде мұқияттылық танытады Сын есімнің салыстырмалы шырайын түсінеді Заттарды санаттарға тиістілігіне қарай атайды Тапсырма шарттарының элементтерін түсінеді Өзінің қалауы бойынша өзіне түсінікті етіп сурет салады 10-ға дейін санайды және сандардың атын атайды Оң мен солды ажыратады Артық затты алып тастайды (мысалы көкөністің қасына жемісті қойса) Қарапайым сандарды қоса алады Тең бөле алады БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 27

ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МӘДЕНИ ДАМУ ТАМАҚ ІШУ КИІНЕ БІЛУ Лидерлік қабілетін көрсетеді Еркінен тыс қайтаратын жауабын бақылауға ұмтылады Ойынның ережелерін сақтайды Топтық ойындарды қалай ойнайтынын біледі Өзінің ата-анасы, үйі туралы тиісті ақпаратты біледі Бірнеше мамандықтарды біледі Бірнеше ұлттық мерекелерді біледі Өзін үстел басында қалай ұстау керектігін біледі Дастархан жасауға және оны жинауға көмектеседі Тамақты түсірмей, өз бетінше жей алады Үлкен түймелерін өзі түймелеп, шеше алады Ұйығы мен аяқ киімін өзі киеді Басқалардың киінуіне жәрдемдеседі ЖЕКЕ ГИГИЕНА ҰҚЫПТЫЛЫҚ ІРІ МОТОРИКА ҰСАҚ МОТОРИКА СӨЗДІ ТҮСІНУ Қолын өзі жуады Бетін өзі жуады Тісін өзі тазалайды Ұйықтар алдында аяғын өзі жуады Тамақтан кейін тісін өзі шаяды Бет орамалды пайдалана алады Егер бірдеңе дұрыс болмай тұрса, үстіндегі киімін өзі дұрыстайды Таранады Киімдерін өзі ұқыптылықпен жинайды 4 жастан 5 жасқа дейінгі балалардың даму картасы Бір қолымен допты жерге соғады Ішінде оңай табылатын заттар кубик, қорапша және т.б. салынған қапшықтан заттарды сипалап анықтайды Бәтеңкеге, туфлиге бау өткізе алады Жармаларды немесе ұсақ заттарды іріктей алады Қозғалып ойнайтын ойындарға қатысады Көзбен өлшеу, алғырлық, қозғалып ойнайтын ойындарға қатыса білу дағдыларын дамытады Балаларға арналған ұшы доғал қауіпсіз қайшымен сызықты бойлай қияды Шаршы, шеңбер, үшбұрыш және т.б. салады ЛЕГО типті конструктордың бөліктерін жалғай алады Қарындашты қағаздан алмай отырып, суреттің пішінін айналдырып сызады Түрлі геометриялық фигураларды сыза алады Біреудің айтуымен фигураларды салады Саз бен пластилиннен шамалары әр түрлі шарларды, «шұжықты» бағандарды және т.б. жасай алады Сөйлемдерді айта алады және көптеген сөздерді қолданады Сөздердің қарама-қарсы мағынасын түсінеді Қарапайым сұрақтарға жауап береді 28 Оқу-әдістемелік құрал

БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ Сын есімдерді қолданады Суретке қарап, қарапайым әңгімелерді құрастырады Барлық дерлік дыбыстарды дұрыс айтады Таныс мәтіндерді әңгімелеп береді Негізгі грамматикалық формаларды меңгереді Жалғаулықтары бар (өйткені, сондықтан) құрмалас сөйлемдерді қолданады Ішінен сөйлеу дағдысы қалыптасады (ішінен ойлайды) Дауысын еркін өзгерте алады, түрлі дауыс ырғағын сала алады Жиынтықтағы пішіндердің бірдей түрлерін таңдап ала алады Пішінді ойыншықтарды қалыптарға қоя алады (кішілерін орташаға, орташаны үлкенге) Ұсақ бөліктері бойынша тұтас затты тани алады 4 және одан көп түсті атайды ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ САУАТТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЕСЕП ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС Сұрыптауға арналған қарапайым тапсырмаларды орындаған кезде ұқыптылық танытады Бес санды біледі және таниды Сын есімнің салыстырмалы шырайын түсінеді Белгілі бір топтағы заттарды нақты атайды (жануарлар, ыдыс және т.б.) Тапсырма талаптарының элементтерін түсінеді Адамның басын және 4 дене мүшесін салады Өзінің қалауы бойынша өзіне түсінікті сурет салады 10-ға дейін және одан көп санға дейін санайды Сандарды атайды Артық сандарды алып тастай алады Қарапайым сандарды қоса алады Геометриялық фигуралар мен заттардың пішіндерін игереді, оларды түсі, көлемі, пішіні бойынша топтайды Заттардың саны мен мөлшері бойынша топтарға қатысын анықтайды Шамасы қарама-қарсы заттарды салыстырып, іріктейді Ым-ишара қимылдарын (еліктеу) жасауға ұмтылады Жақын адамдарының, қатарластарының, жан-жануарлардың, ертегі кейіпкерлерінің жай-күйіне эмоционалдық тұрғыда жауап қайтарады ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ Ойнаған кезде, күнделікті қарым-қатынаста және тұрмыста ересектермен және қатарластарымен өзара қарым-қатынас жасаудың түрлі тәсілдерін игереді Өзара қарым-қатынас кезінде сыпайылық танытады және бірге күйзеледі Бір іспен айналысу үстінде өз бетінше дербестік және белсенділік танытады Өзі айналысатын істі өзі тауып алады Ата-анасына көмектеседі, тапсырмаларды орындайды БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 29

МӘДЕНИ ДАМУ ТАМАҚ ІШУ Ата-анасының мамандықтарын біледі Ұлттық мерекелерді біледі Дастархан жаюға көмектеседі Ыдыс-аяқ жууға көмектесуге тырысады КИІНЕ БІЛУ ЖЕКЕ ГИГИЕНА Өзі киініп, өзгенің киінуіне көмектеседі Өзіне өзі қызмет көрсетеді киінеді, жуынады, ойыншықтарын жинайды Тістерін өзі тазалайды Ұйықтар алдында аяқтарын өзі жуады Тамақтан кейін тістерін өзі шаяды ҰҚЫПТЫЛЫҚ ІРІ МОТОРИКА ҰСАҚ МОТОРИКА Таранады Киімдерін ескертусіз өзі ұқыптылықпен жинайды 5 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың даму картасы Бүкіл денесімен, кеудесімен және аяқ-қолдарымен қимылдар жасай алады Сурет салған кезде, жабыстырғанда, құрастырғанда ғимараттардың, үйлердің архитектуралық стилі мен мақсатының өзіндік ерекшеліктерін көрсете алады Бірнеше заттардан мүсіндік композиция құрастырады Бірнеше баспа әріптерін жаза алады Бәтеңкеге бау өткізіп, оны бантиктеп байлай алады СӨЗДІ ТҮСІНУ БЕЛСЕНДІ СӨЙЛЕУ СЕНСОРЛЫҚ ДАМУ Тыңдай алады және сөзді түсінеді Синонимлерді пайдаланады Қысқа әңгімелерді мазмұндап айтып бере алады Эмоционалдық қайырымдылық қалыптасады Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің жай-күйіне бірге қайғырады Көргендерін өзінің сезіну және бірге күйзелу тәжірибесімен салмақтап, салыстыра алады Байланыстырып және анық етіп сөйлей алады Сурет салады, шимайлайды, дөңгелектеп қоршайды Кеңістікте және қағаз бетінде жақсы жол таба алады Заттарды пішініне, түсіне және мөлшеріне қарап салыстыра алады Пішіндердің арасындағы айырмашылықты атай алады 30 Оқу-әдістемелік құрал

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУ САУАТТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЕСЕП ЭМОЦИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МӘДЕНИ ДАМУ ТАМАҚ ІШУ КИІНЕ БІЛУ Заттарды белгілі бір санатқа тиістілігіне қарай атап көрсете алады Белгілі бір тақырыпқа әңгіме айта алады Белгілі бір санатқа жатпайтын заттарды ажырата алады Киім және аяқ киім киген кішкентай адамның суретін сала алады Ана тіліндегі барлық дыбыстарды дерлік дұрыс айтады Әңгімелей және мазмұндай алады, әрі әңгімелеп тұрған оқиғаға өзінің көзқарасын білдіруге тырысады Өткен оқиғаларды есінде сақтайды және оны сипаттап бере алады Құрмалас сөйлемдерді пайдаланады Барлық сөз табын қолданады Абстрактілі және қатыстық ұғымдарды қолданады Сөйлеу дыбыстарын ажыратады және саралайды Уақытты сағат бойынша анықтайды Ересектер орындайтын әлеуметтік рөлдердің алуан түрлілігін (ана, әке жұмыста, үйде, бос уақытта) түсінеді Ересек адамдарды жасы, кәсібі, эмоционалдық көңіл-күйі бойынша ажыратады (картиналар, фото, мүсіндер) Сәлемдесу, қоштасу, ілтипат білдіру, өтініш жасаудың түрлы нысандарын игереді Организмнің ерекшеліктері, жекелеген органдардың (көз, құлақ, мұрын және т.б.) қызметі, олардың қалыпты жұмыс істеуі үшін қойылатын шарттар, өз организмі мен денсаулығының жай-күйі жағдайлары, адамның қажеттіліктері (жарық, жылу, тамақ, баспана және т.б.) туралы түсініктері бар. Кейбір адамдардың мінез-құлықтарының әлеуметтік нормаларға неліктен сәйкес келмейтінін біледі Өз елінің және қаласының/ауылының атауын біледі Тамақты өз бетімен ішеді Басқалардың киінуіне көмектеседі ЖЕКЕ ГИГИЕНА ҰҚЫПТЫЛЫҚ Тісін өз бетімен тазалайды Ұйықтар алдында аяғын өзі жуады Тамақтан кейін аузын өзі шаяды Өзі шомылады Мұқият таранады Киімдерін ескертусіз өзі ұқыптылықпен жинайды. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 31

3 БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАМАҚТА- НУЫНЫҢ БҰЗЫЛУ СЕБЕПТЕРІ МЕН САЛДАРЛАРЫ Балалардың дамуының есептік көрсеткіштерін пайдаланудың және оларға мониторинг жүргізудің басты мақсаттарының бірі бала денсаулығында кейіннен пайда болатын проблемаларды, әсіресе аурушаңдықты, өлім-жітімді, ақыл-ойдың дамуын, созылмалы аурулар қаупін болжамдау және олардың алдын алу мен балалардың дамуындағы ауытқушылықтарды түзету бойынша тиісті шешімдер қабылдау болып табылады. Түрлі көрсеткіштер бойынша артта қалушылық олардың негізінде жатқан үдерістерді көрсетеді әрі генетикалық, гормональдық, жатырішілік факторлар секілді алуан түрлі себептік байланыстарды, сондай-ақ құнарсыз тағам, түрлі аурулар, балаларға көңіл бөлінбеу, оларға сүйіспеншілік пен еркелетудің жетіспеуі секілді қоршаған ортаның постнатальды факторларын болжамдауға мүмкіндік береді. Мысалға, салмақ-жас және салмақ-бой арасалмағының бұзылу себептері мыналар болып табылады: алиментарлық фактор құнарсыз тағам қатты ашығу; ауыр аурулар (жіті және созылмалы соматикалық және инфекциялық аурулар), эмоционалдық және әлеуметтік факторлар. Балаларға арнайы күтім мен мұқият бақылау жасауды талап ететін тәуекел факторлары: ананың салмағы 43,5 кг-дан төмен болуы; көп босанған ана (7-ден көп) ажырасқан ата-аналар немесе ата-ананың бірінің қайтыс болуы; 1 айдан 12 айға дейінгі жастағы алдыңғы 4-тен артық баласының шетінеуі; баланың туылған кездегі дене салмағы 2400,0 г. аз болуы; егіз немесе үшемнің тууы; алғашқы 3 айда 500 г. аз немесе кейінгі 3 айда 250 г. аз салмақ қосу; емшек сүтінің болмауы; балалардың 1 жасқа толғанша қайталама диарея, қызылша немесе көкжөтел сияқты аурулармен ауыруы. Проблемаларды шешудің жолдары Дұрыс тамақтандыру: балаларға 6 айға толғанша тек емшек емізу; балаларға 2 жасқа толғанша емшек беру. 32 Оқу-әдістемелік құрал

Бұған қол жеткізу үшін жүкті және бала емізетін әйелдің дұрыс тамақтануы мен демалысын ұйымдастыру арқылы әйелдің денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету қажет. 6 айдан асқан балаларға баланың жас ерекшелігінің мұқтаждықтарын қамтамасыз ететін барабар тамақты уақытылы беру. Балалардың инфекциялық ауруларының алдын алу (А дәруменінің және басқа микронутриенттердің тапшылығының алдын алу және жою). Балалардың соматикалық және инфекциялық ауруларын барабар емдеу. Тамақтанудың бұзылуы деп әдетте тамақтанудың жетіспеушілігі, микронутриенттердің тапшылығы және артық салмақ/семіздік түсініледі. Тамақтың жетіспеушілігі Тамақтың жетіспеушілігі сапалық тұрғыдан да, сандық тұрғыдан да дұрыс тамақ ішпеудің, сондайақ аурудың салдары болып табылады. Іс жүзінде жеткіліксіз тамақтану мен инфекциялардың арасында тікелей байланыс бар. ДДСҰ бағалауы бойынша (1998), дұрыс тамақтанбау 54% жағдайда 5 жасқа дейінгі балалар өлімінің негізгі себебі болып табылады. Сонымен бірге баланың өсуі мен дамуына сәби жастағы диарея, жедел респираторлық аурулар, қызылша және т.б. аурулар ықпал етеді. Балалардың ауырған кезде тәбеті төмендейді, соған сәйкес тамақ ішуі азаяды, ал бұл кезде қоректік заттарға мұқтаждық ұлғаяды. Зерттеулер қызылшамен ауырған кезде тіпті жақсы тамақтанатын балалардың өзінде А дәрумені мен белоктардың деңгейі төмендейтінін көрсетті. Тамақ пен ауруға әсер ететін факторлар өзінің табиғаты жағынан алуан түрлі және олар ақпарат пен білімнің жоқтығынан, ана мен балаға көрсетілетін көмек дейгейінің төмен болуынан, халықтың азық-түлік тағамдарымен жеткіліксіз қамтамасыз етілуімен, отбасында тағамның дұрыс бөлінбеуінен тұрады. Сондай-ақ медициналық қызмет көрсетуге, отбасы деңгейінде су және санитарлық ресурстарға қол жетімділіктің төмен болуы, адами, экономикалық және ұйымдастыру ресурстарының болмауы секілді әлеуметтік себептер балалардың тамақтануының бұзылуының негізгі себептерінің бірі болып табылады. Тағамдарда микроэлементтердің жетіспеушілігі Әдетте микроэлементтер немесе микронутриенттер деп атайтын дәрумендер мен минералдарды аз пайдалану өсу мен дамуға, тұтастай алғанда, баланың денсаулығына бірқатар жағымсыз салдарларын тигізеді. Мысалы, бойдың өсуі мен иммундық жүйе қызметінің тежелуі организмдегі А дәруменінің тапшылығымен байланысты. Темір мен йодтың тапшылығы ақыл-ой дамуының, нашар үлгерімнің, жұмысқа қабілеттіліктің тежелуіне алып келеді. Адам өміріне қауіп төндіретіндіктен және оның тым жағымсыз әсерінің салдарынан әлемде осы үш микронутриенттің (темір, йод және А дәрумені) тапшылығына қазір көп көңіл бөлінеді. 4-кесте. Темір, йод және А дәрумені тапшылығының себептері мен салдарлары Микроэлемент Себептері Салдарлары Темір Организмге жеткіліксіз түсуі, физиологиялық қажеттіліктің артуы (жүктілік кезінде және баланың өсу барысында); паразитарлық инфекциялар; қан жоғалту Йод Йод тапшылығынан йодтың организмге жеткіліксіз түсуі А дәрумені Құрамында А дәрумені бар тағамды аз пайдалану Уақытынан бұрын босану; баланың туған кезде салмағының төмен болуы, балаларда ауру мен өлім-жітім қаупінің жоғары болуы; жұмыс істеу қабілетінің төмендігі; когнитивті функцияның төмендеуі Ақыл-ой дамуының тежелуі (кретинизм), ақыл-ой қабілетінің коэффициентінің орта есеппен алғанда 11%-ға қысқаруы; уақытынан бұрын босану, өлі туу, өздігінен болатын түсіктер Балалар арасындағы аурушаңдық пен өлім-жітімнің көптігі. Балалардың бойының өсуінің тежелуі. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 33

3.1 ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАМАҚТАНУЫНЫҢ БҰЗЫЛУ МЫСАЛДАРЫ 1-мысал. Ер бала, аты - Дәулет, 9 айлық. Бала ІІ жүктілікте және ІІ рет босану кезінде уақытынан бұрын туылған. Анасы жүкті кезінде қан аздығымен ауырған, емделмеген. Туған кездегі салмағы - 3200 грамм, бойы - 51 см, бас шеңбері - 35 см. Бала 4 айға дейін тек емшек емген. 4-айдың соңына қарай анасы көршісінің кеңесі бойынша балаға бөтелкемен үйде дайындалған нәрлі тамақ (1:1 мөлшерде сумен араластырылған сиыр сүті) бере бастаған. Осыдан соң бала емшек емуді азайтқан. 5 айлығында баланың салмағының өсу қарқыны азайғаны байқалады. Оның үстіне анасы үнемі үй жұмыстарымен айналысып, аз демалады әрі жеткіліксіз мөлшерде тамақтанады. Бұл мәселені шешу үшін медициналық қызметкерлер әйелдің жұбайымен сөйлесіп, бала емізетін әйелге қажетті жағдай туғызу, атап айтқанда, толық демалып, құнарлы тамақ жеуіне жағдай жасау қажеттігін айтып, әңгіме өткізді. Баланың анасына емізуді жалғастыру (күніне 3 рет), тамақ барынша қою әрі алуан түрлі (кемінде 3 компоненттен тұруы), тамақ беружиілігімен саны бойынша жеткілікті және қауіпсіз болуға тиіс, балаға жиірек көңіл бөлу көбірек көтеру, аймалап, еркелету;қан аздығын қалпына келтіруқажеттігі туралы ұсынымдар берілді. Физикалық даму қисықтарының деректерінен көрінгеніндей, 6-айға қарай салмақ қосу динамикасы қалпына келді. ЖАСЫНА ҚАРАЙ ДЕНЕ САЛМАҒЫ масса (кг) 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 3 2 0-2 -3 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 масса (кг) айлар 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 60 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 7-сурет Жасқа қарай дене салмағының қисығы 34 Оқу-әдістемелік құрал

2-мысал. Әсем атты қыз бала, 11 айлық. Қыз бала ІІІ жүктілікте және ІІІ рет босану кезінде уақытынан бұрын туылған. Туған кездегі салмағы - 3100 грамм, бойы - 50 см, бас шеңбері - 36 см. Анасы жүкті кезінде орта сатыдағы қан аздығымен ауырды, 3 апта бойына құрамында темір бар дәрілерді қабылдады. Бала емшекте. Алғаш 7 айында балаға ұнтақ ботқа түрінде тамақ берді, бала одан басқа ештеңе жеген жоқ. Графиктен көрініп тұрғандай, 7 ай толар кезде қыздың салмақ қосу деңгейі төмен екені байқалады, бұл мерзімде оның салмағы - 6,5 кг, ол осы мерзімге тиісті салмақтың 81 %-ын құрайды, яғни осы кездің өзінде қыздың дене салмағынан тамақ жетіспеушіліктің жеңіл түрі байқалады. Қыздың анасына балаға тамақ беру (тамақтың қоюлығы, жиілігі, қауіпсіздігі ) мен емшек емізуді жалғастыру бойынша тиісті ұсынымдар берілді. Алайда бір аптадан кейін қыз жедел тыныс ауруымен ауырды. 8 айында қызды өлшеген кезде оның осы кезеңде салмақ қоспағанын айғақтайтын деректер алынды. Қыз тиісті ем алды, ұсынымдарға сәйкес тамақтандыру дұрыс жолға қойылды, оның үстіне 100 000 МЕ мөлшерде А дәрумені капсуласын қабылдады. Соңғы жүргізілген өсу және даму мониторингінде (11 ай) қыз ауырған жоқ, тиісті тағамды қабылдады. Оның нәтижелерін қисықтардан көруге болады: салмақ қосуы жақсарды, өзінің қатарластарын қалыпты өсуімен және дамуымен қуып жете бастады. Бойының өсуінде олқылықтар болған жоқ. ЖАСЫНА ҚАРАЙ ДЕНЕ САЛМАҒЫ масса (кг) 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 3 2 0-2 -3 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 масса (кг) айлар 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 60 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 8-сурет Жасқа қарай дене салмағының қисығы БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 35

Себептері: Осы жас үшін дененің артық салмағы (семіздік) +3СА-дан жоғары көрсеткіштерге сәйкес келеді. алиментарлық фактор: ананың жүктіліктің соңғы триместрінде құнарлы, углеводқа бай артық тамақ ішуі; баланы жасанды тамақтандыру; энергия жұмсап, май тиісті түрде шығындалмай, организмге азықтың (углеводтар, майлар) шамадан тыс артық түсуі; конституционалдық-тұқым қуалау факторлары. эндокриндік және неврологиялық ауру. Мәселені шешудің жолдары: ананың жүктілік кезінде және бала емізген кезде құнарлы тамақтануы; емшек емізу (алғашқы 6 айда тек емшек ему); белоктардың, углеводтардың, микроэлементтердің саны бойынша теңгерімді тамақтану; барабар қозғалу белсенділігі; тиісті ауруларды емдеу. 3-мысал. Әлия есімді сәби, 18 айлық. Қыз бала ІІ жүктілікте және ІІ рет босану кезінде туылған. Туған кездегі салмағы - 3900 грамм, бойы - 52 см, бас шеңбері - 36 см. Анасы жүктілік кезінде гестоз ауруымен ауырды. Ананың айтуымен алынған мәліметтер жиынтығынан ананың жүктіліктің соңғы триместрінде ұн мен кондитерлік өнімдерді өте көп пайдаланғаны анықталды. Қыз тыныс алу жолдарының орташа бұзылысымен туылып, Кесарев тілігімен алынды. Туғаннан кейін екінші күні анасының кеудесіне жатқызылды. Анасы студент. Ол оқуын жалғастыратын болғандықтан, бала 3 айлығында қоспалармен жасанды тамақтандыруға көшірілді. Алғашқы тамағы ұнтақ ботқа болды, бұл оның күнделікті рационындағы жалғыз ғана сүтке пісірілген ботқа еді. Бір жастың өзінде-ақ салыстырмалы түрде алғанда тәтті тағамдарды көп пайдаланды. Баланың салмақ қосу динамикасы қарқынды болды: 1 айлығында - 4800 гр; 3 айда - 7100 22 22 21 21 ДЕНЕ САЛМАҒЫНЫҢ ИНДЕКСІ (кг/м 2 ) 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 3 2 0 1 0-1 -2-3 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 ДЕНЕ САЛМАҒЫНЫҢ ИНДЕКСІ (кг/м 2 ) 10 10 туылуы 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 60 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 9-сурет- Жасқа қарай ДСИ қисығы 36 Оқу-әдістемелік құрал

Жасына қарай ұзындығы/бойы 3 масса (кг) 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 2 0-2 -3 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 масса (кг) туылуы 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 5 жаста 10-сурет Жасына қарай ұзындық/бой қисығы гр; 5-айда - 9100 гр; 6-айда - 9700 гр; 8-айда - 11,5 кг; 10-айда - 12,3 кг; 12-айда - 13,5 кг; 15- айда - 14 кг; 18-айда - 14,8 кг. Сәйкесінше, қыздың бойының ұзындығы: 1-айда - 54 см; 3-айда - 63 см; 5-айда- 65 см; 6-айда - 67 см; 8-айда - 72 см; 10-айда - 75 см; 12-айда - 77 см; 15-айда - 80 см; 18-айда - 83 см. болды. СБИ: туған кезде - 14,4; в 1 айлығында - 16,5; 3-айда - 17,9; 5 айлығында - 21,5; 6-айда - 21,6; 8-айда - 22,2; 10-айда - 21,9; 12-айда - 22,8; 15-айда - 21,8; 18-айда - 21,5. Графиктен көрініп тұрғанындай, 10 айдан кейін қыздың СБИ қисығы +3СА-дан жоғары, бұл семіздікке сәйкес келеді. Осы жас үшін бойы Ерте жастағы баланың тамақтану ахуалының басты көрсеткіштерінің бірі бойдың баяу өсуінің таралуы (осы жастағы бойдың аласа болуы). Бойдың тежелуі сүйек жүйесінің баяу жетілуінің салдары болып табылады. Тұтастай алғанда, ол созылмалы үдерісті білдіреді және үнемі тойып тамақ ішпеудің көрсеткіші ретінде пайдаланылады. Бойдың өсуінің тежелуі көбінесе барынша қысқа уақытқа туғаннан кейінгі бірнеше айдан шамамен 2 жасқа дейін созылады. Бұл уақыты жағынан баланы тамақ ішуге үйретумен тұспа-тұс келеді. Себептері: уақытынан бұрын босану және жатыр ішілік дамудағы тежеліс; дұрыс тамақтанбау (тамақты кеш беру, тәуліктік рационында белоктардың, майлардың, дәрумендердің, атап айтқанда А дәруменінің, темірдің аздығы); зат алмасудағы тұқым қуалаушылық ауытқулары; ішектің сіңіру қызметіндегі жетіспеушіліктің бастапқы және екінші синдромдары; инфекциялар (көбінесе қанағаттанарлықсыз санитарлық жағдайлардан болады); БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 37

жүйелі аурулар; ана мен емшектегі бала арасындағы өзара қарым-қатынастың жеткіліксіздігі және балаға жасалатын күтім қағидаттары мен әдістерінің дұрыс болмауы; эндокриндік (бойы немесе қалқанша безі гормонының жеткіліксіздігі); генетикалық: отбасына тән (генетикалық) бойдың аласа болуы, конституциясы бойынша булығып өсу, хромосомдық ауытқулар; Бойдың генетикалық тұрғыдан аласа болуы мен конституциясы бойынша булығып өсу норма қалыпты жағдай болып табылады. Мәселені шешудің жолдары: болашақ ананың денсаулығын сақтау; уақытынан бұрын босанудың алдын алу; жүкті және бала емізетін әйелдің дұрыс тамақтануы мен демалысын ұйымдастыру; алғашқы 6 айда балалардың тек емшек емуін қамтамасыз ету; балаларды 2 жасқа дейін емізу; 6 айдан асқан балаларға баланың жас ерекшелігіне байланысты қажеттіліктерін қамтамасыз ететін адекватты тамақ берулі уақытылы бастау; балалардың жұқпалы аурулармен ауыруының алдын алу (А дәруменінің, темір мен басқа да микронутриенттердің тапшылығының алдын алу және жою); балалардың соматикалық және инфекциялық ауруларын адекватты емдеу; ана мен бала арасындағы өзара қарым-қатынасты жақсарту; балалар күтімін жақсарту; балаларға күтім жасау сапасын жақсарту. Жасына қарай ұзындығы/бойы 3 масса (кг) 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 2 0-2 -3 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 масса (кг) туылуы 2 4 6 8 10 14 16 18 20 22 26 28 30 32 34 38 40 42 44 46 50 52 54 56 58 1 жаста 2 жаста 3 жаста 4 жаста 5 жаста 11-сурет Жасқа қарай ұзындық/бой қисығы 38 Оқу-әдістемелік құрал

4-мысал. Мақсат атты бала, 14 айлық, V жүктілікте және IV рет босану кезінде уақытынан бұрын туылған. Анасы жүктілік кезінде қан аздығымен ауырды, гестоз байқалды. Емді жүктіліктің соңғы үш айында қабылдады. Баланың туған кездегі салмағы - 3000 грамм, бойы - 50 см, бас шеңбері - 36 см. Бала емшек емеді. Алғаш 7 айлығында тамақ берілді. Анасы үй шаруасынан босамайды. Бала респираторлық аурулармен жиі ауырады, диарея байқалды. 6-айдан бастап салмақ қосуы азайды. 7-айдан бастап бала салмақ қоспады. 8-айдан бастапбойының өсуі азайды, ал жыл аяғында бойының өсуінде тежелу байқалды. Бала орташа деңгейдегі қан аздығына шалдықты, айқын білінген мешел. 11 айында пневмониямен қатты ауырып, қарқынды ем қабылдады. Осы кезеңде (11 ай) бала әбден арықтады және бойының өсуі тежелді. Бала психомоторлық дамуы жағынан кенжелеп қалды. Балаға тамақ беру және емізу, қан аздығын қалпына келтіру және тапшылықтың жай-күйі туралы тиісті ұсынымдар берілді. 13 айлығында бала 200 000 МЕ мөлшерде А дәруменінің капсуласын қабылдады. Қазір бала 14 айлық, жағдайы бір қалыпқа түсіп келеді, өсуі мен дамуының көрсеткіштері жақсарып келе жатқаны байқалады. Алиментарлық факторға байланысты бойдың өсуінің ерте тоқтауы, өлім-жітімге, моториканың тежелуіне, танымдық қабілеті мен мектептегі үлгерімінің нашарлауына зор қауіп төндіреді, сондай-ақ ұзақ уақытқа дейін жағымсыз әсерлері сақталады. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 39

4 БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАҒАМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАМАҚ- ТАНДЫРУ ҚАҒИДАТТАРЫ Балаларды ерте жастан дұрыс тамақтандырмау инфекцияға қарсы тұру қабілетінің төмендеуінен болатын ауырулармен жиі ауыруына, сондай-ақ физикалық және психоәлеуметтік дамуының кенжелеуіне әкеліп соғады. Бұл салдарлардың көпшілігі адамның кейінгі өміріне өзінің әсерін тигізеді. Балалардың бойы мен дамуындағы ауытқушылыққа жасалған талдау емшектегі балалар мен ерте жастағы балаларды дұрыс және тиімді тамақтандыру баланың денсаулығын, физикалық және психикалық дамуын анықтайтын ең маңызды фактор екенін көрсетеді. Балалардың өмірінің алғашқы жылында неғұрлым тезірек өсетінін атап өту қажет. Сөйтіп, емшектегі балалар алғашқы 6 айда аптасына шамамен 200 г салмақ қосады және денесінің ұзындығына 1 см дерлік қосып отырады. Алғашқы бір жыл бойында жетіліп туылған балалардың салмақтары үш еселеп өседі және денесі 50%-ға ұзарады. Емшек ему жасынан асқан кезеңде баланың физикалық дамуы баяулағанымен, балалық кезеңнің басқа сатыларымен салыстырғанда жоғары деңгейде қалады. Бойдың жылдам қарқынмен өсуінің салдарынан баланың дене салмағының килограмына шаққанда тамаққа өте жоғары қажеттілік пайда болады. Сәби шақта тамақтандырудың ең жақсы қайнар көзі емшек емізу болып табылады және алғашқы 6 айда ол баланы тамақтандырудың жалғыз тәсілі болуға тиіс. Емшек сүтінде тез өсіп келе жатқан бала ағзасының қажеттіліктерін жабатын барлық қоректік заттардың барлығы бар. Ол тек баланың қалыпты өсуін ғана емес, танымдық қабілеттерін дамытуды, сондай-ақ ұзақ уақыт бойы дені сау болуына ықпал етеді және себепкер болады. Баланы тамаққа үйрету мен отбасы дастарханынан тамақтандыруға көшіру маңызды кезең болып табылады. Тамақты пайдалану кезеңі, яғни емшек емуді басқа тағамдармен толықтыру бұл бала сапасы төмен тағамдарға ерекше сезімтал кез. Бұл балалардың тез дамитынымен, бірақ әлі тамақты көп мөлшерде пайдалана алмауымен байланысты. Сондықтан нәрлі заттардың барабар құрамымен қамтамасыз ету үшін олардың ішіп жүрген тамақтарының құнары жоғары болуы керек. Соңғы жылдары тағамның рөліне көп көңіл аударыла бастады. 6 айдан 24 айға дейінгі емшек жасындағы баланың өсуі үшін басты нәрлі заттар темір, А дәрумені, мырыш, В6 дәрумені, ал кейбір популяцияларда рибофлавин, тиамин, кальций, фолат және С дәрумені болып табылады. Күн сәулесі аз түсетін немесе таулы жерлердегі популяцияларда сондай-ақ Д дәрумені маңызды. Балалар денсаулығының нашарлау және баяу өсу проблемаларын анықтау мен олардың алдын алу тактикасын әзірлеу үшін емшек емізу тәжірибесіне, емшектегі балалар мен ерте жастағы балаларды тамақтандыру және тағам мәртебесі сызбаларына жүйелі бақылауды жүзеге асыру қажет. 4.1. ЕМШЕК ЕМІЗУ Емшектегі бала үшін ең жақсы тамақ емшек сүті болып табылады, ол баланы алғашқы алты айда қажет болатын барлық тағамдық заттармен қамтамасыз етеді. Бұған қоса, онда кішкентай адамның бірден-бір қажеттіліктерін өтейтін кейбір ешнәрсемен ауыстыруға келмейтін көп қаныққан май қышқылдары, кейбір сүт ақуыздары жеңіл сіңірілетін темір бар. Емшек сүтінде сондай-ақ, нәрестенің ішектерінің бейімделуі мен дамуына мүмкіндік туғызатын микробтар мен жұқпалы инфекциялардан қорғайтын, өнеркәсіп өндірісінің балаларға арналған тағам қоспаларында жоқ иммундық және биологиялық белсенді заттар бар. 40 Оқу-әдістемелік құрал

Бала үшін: Емшек емудің артықшылықтары баланың анасымен арасындағы жақсы өзара қарым-қатынас (анасымен тығыз қарым-қатынас балаға қорғаныш сезімін бере отырып, баланы тыныштандырады, емізген кездегі анасымен қарым-қатынас баланың эмоционалдық, әлеуметтік және физикалық дамуын арттырады); организмге толыққанды нәрлі заттардың, микроэлементтердің, дәрумендердің, ферменттердің түсуін қамтамасыз етеді; асқазан-ішек жолының қызметін реттейді (диспепсиялық аурулардың жиілігі мен ұзақтығын азайтады); иммунологиялық қорғаныс туғызады (емшек еміп жүрген балалар жасанды тамақтанатын балаларға қарағанда 2,5 есе аз ауырады және олардың ішінде 6 айлық балалардың диареядан өлу ықтималдығы 25 есе аз болады, респираторлық инфекциялардан қорғауды қамтамасыз етеді, құлақтың қабынуы және оның қайталану жиілігі азаяды); нәрестелерді некротиялық энтероколиттен, бактериемиядан, менингиттен, ботулизмнен және несеп шығару жолдарының инфекциясынан қорғауы мүмкін; I типті қант диабеті және ас қорыту жолының қабынуы сияқты аутоиммундық аурулардың азаюы мүмкін; дені сау баланың мезгілсіз шетінеу синдромы қаупінің азаюы мүмкін; сиыр сүтіне аллергияның даму қаупі азаюы мүмкін; неғұрлым өскен кезде семіздік қаупін төмендетуі, өскенде жүректің ишемия ауруының алдын алуы мүмкін; IQ шкаласы бойынша ақыл-ой дамуының көрсеткіштері жоғарылайды; еңбек тамақ стереотипін қалыптастырады; тістердің түйісуін дұрыс қалыптастырады. Ана үшін: бала туғаннан кейін емізуді ерте бастау жатырдың тартылуына ықпал ете отырып, босанғаннан кейінгі қан кетуді азайтады, сол арқылы ана өлімін төмендетеді, сондай-ақ ананың гемоглобин қорын сақтайды; тек бала емшек емген кезде, яғни 6 айға дейін жүктіліктен сақтайды (сондай-ақ емізу аменореясы ана организмін темір жоғалтудан сақтайды); климактериялық кезең алдында кеуде және аналық бездер обыры қаупін азайтады; аналық сезімді дамыта отырып, баламен жақсы психологиялық байланыс орнатуға ықпал етеді. Отбасы үшін: қаражат пен уақытты үнемдеу (сүт қоспасы, тамақ дайындау немесе оны жылыту үшін энергия, бөтелкелер, емізіктер, дәрілер т.б.): дені сау бала; дені сау ана. Отбасылық дәрігер мен денсаулық сақтау үшін (мемлекет үшін): дені сау ұрпақ: дені сау ана дені сау бала; ауру және өлім көрсеткіштерінің жақсаруы; еңбекке жарамды халықтың еңбек және интеллектуалдық көрсеткішінің жоғарылауы; қаражатты қайта бөлу емделу шығынын азайту, аурудың алдын алу мен денсаулықты бекемдеуге қаражатты ұлғайту; сүт қоспаларын өндіруге бөлінетін қаражатты азайту. Барлық балалар туғаннан бастап 6 айға дейін тек емшек емуі керек. Бір жастан асқан соң да емізуді жалғастырған дұрыс, ал Қазақстан жағдайында екі жасқа дейін, тіпті одан да көп емізуге болады. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 41

4.2. 6 АЙ ТОЛҒАННАН КЕЙІН ЕМШЕК ЕМІЗУ Тек емшек ему шамамен 6 айға дейінгі емшектегі балалардың көпшілігінің тағамға деген қажеттіліктерін толықтай қанағаттандырады. Алайда бала есейген, үлкенірек және белсендірек болған сайын жалғыз емшек сүті қанағаттандыра алмайды. Бұл қажеттіліктерді жабу үшін баланың ерекше тағамға деген және физиологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз етуге арналған арнайы аралық тағам, яғни тағамға арналған өнімдер қажет. Бірақ емшекке жиналған сүттің көлемін сақтау және сүттің көп шығуы үшін аналар балаларын тамақтандарған кезде көбінесе емшек беруді жалғастырғаны жөн. Аралық тағамды енгізу (өтпелі кезең) емшек емуді тоқтату дегенді білдірмейді. Керісінше, емшек сүті бала өмірінің алғашқы жылында қоректің ең басты қайнар көзі болып қалуы керек және алғашқы жылының аяғында энергияны орташа жиынтық тұтынудың үштен бірінен бастап жартысына дейін қамтамасыз еткені дұрыс. Сөйтіп, емшек емізу емшектегі балаларды тамақтандырудың ең жақсы тәсілі болып табылады. Солай бола тұрса да, барлық жағдайларға қарамастан, емшек емізуді жалғастыру мүмкін болмайтын сәттер кездеседі. Емізуді тоқтату туралы мәселе қойылғанда, баланы басқа бір нәрсемен тамақтандыру қаупі емшек емізуді жалғастырумен байланысты әлеуетті қауіпке қарағанда азырақ болуы керек. Балаға емшек сүтін беруді тоқтатып, қандай да бір басқа тамақ бермес бұрын мынадай мәселелері қатаң ескеру қажет: тамақтандыру емшектегі баланың тағамға деген барлық қажеттіліктерін барынша толық деңгейде қамтамасыз етуге тиіс. Ешқандай алмастырушы емшек сүтіндегі тағамдық заттардың мазмұнын толығымен ауыстыра алмайды. емшек сүтін алмастырушыларда баланы инфекциядан қорғайтын емшек сүтінің қасиеттері жоқ. Тіпті емшек сүтін алмастырушыны дайындаған кезде гигиеналық жағдайлар жақсы болды дегеннің өзінде жасанды жолмен тамақтанатын балаларда емшек еметін балаларға қарағанда асқазан-ішек және тыныс жолдары инфекцияларының таралуы әлдеқайда жоғары; емшек сүтін алмастырушыны (өнеркәсіп өндірісінің балаларға арналған тағам қоспалары) пайдалану қымбатқа түседі; емшек емізбейтін әйелдер емізу аманореясының басымдықтарынан айырылады, бұл егер босанғаннан кейін әйелдің жүктілікке қарсы құралдарға оңай қол жеткізу мүмкіндігі болмаса, баланың тууы мен ана денсаулығының нашарлауы арасындағы интервалдың қысқаруына алып келеді; емшек ембеу ана мен бала арасындағы эмоционалдық байланысқа әсерін тигізеді. Емшек ембеген балалардың емшек емген балалар секілді мейірім көруі үшін аналарға көмектесу қажет. Сиыр сүті және басқа жануарлардың сүті Сиыр сүтін емшектегі балаларға 9 ай толғанша тамақ ретінде бермеген дұрыс. Егер емшектегі бала балаларға арналған нәрлі қоспамен тамақтанса, сиыр сүтін 9 12 ай аралығында тамақ рационына қосуға болады. Алайда, егер қаражат жетсе, баланы 12 айға дейін қоспамен тамақтандырған жөн. Ешкі және қой сүтін 1 жасқа дейін бермеген дұрыс, оның үстіне оны микробиологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларымен қатар минералдар мен дәрумендер жетімсіздігінің алдын алу шаралары қабылданған жағдайда ғана беруге болады. Балаларға жасқа толғанша қаймағы алынған және жартылай алынған сүт бермеген дұрыс. Қаймағы алынған сүттен барлық май, ал жартылай алынған сүттен шамамен жартысы алынады, ол өсіп келе жатқан баланы жеткілікті энергиямен қамтамасыз етпейді. Сондай-ақ құрамында қант мөлшері көп болғандықтан, тәтті қосылған қойытылған сүтті де бермеген дұрыс. Кейде сүт қоспаларының орнына жеміс шырындарын, қант қосылған су және астық өнімдерінен жасалған сұйытылған сұйық ботқалар береді, бірақ олар нәрлілігінің жетіспеуі салдарынан балама тағам ретінде ұсынылмайды. 3 жасқа дейін тамаққа қант, тұз, дәмдеуіштер қосуға; шай беруге үзілдікесілді тыйым салынады. 42 Оқу-әдістемелік құрал

4.3. ТАМАҚ БЕРУ Тамақ деген не? Тамақ балаға 6 айдан бастап емшек сүтіне қосымша тағам рационына қосылатын тамақ. Тамақ беруді қашан бастаған дұрыс? Тамақ беруді бала 6 айға толған кезде бастау керек. Тамақ беру не үшін қажет және ол жөнінде нені басшылыққа алу керек? Баланың өсіп, белсендірек болуы үшін оның толық тағамға деген және физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жалғыз емшек сүті жеткіліксіз. Сондай-ақ темір, А дәрумені және басқа да қоректік заттардың көлемі 6 айдан кейін баланың бойының жақсы өсуі және дамуы үшін жеткіліксіз болады. Тек емшек сүтінен алатын энергияның, темірдің және басқа ауыстыруға келмейтін нәрлі заттардың арасындағы айырмашылықтардың орнын толтыру және өсіп келе жатқан ағзаға қажетті алиментарлық мұқтаждықтарды өтеу үшін қосымша тамақ беру қажет. Қоректік тағам сондай-ақ баланың нерв-бұлшық ет үйлесімін дамыту үшін қажет. Баланың тамағы үшін дұрыс таңдалып алынған азық-түліктерді уақытылы беру емшектегі балалар мен ерте жастағы балалардың денсаулығын нығайтуға, тағамның мәртебесін жақсартуға және денесінің дамуына ықпал етеді, сондықтан бұл мәселе баланың қалыпты өсуін және дамуын қамтамасыз етуде денсаулық сақтау жүйесінің назарында болуы қажет. Талаптарға сай келмейтін тағам бала ағзасына нәрлі заттардың жеткіліксіз түсуіне ықпал етеді. Бүкіл тамақ беру кезеңі ішінде емшек беру жалғаса береді, кем дегенде, тәулігіне 6 рет. Емізуді жалғастыра отырып, онымен бір мезгілде тамақ беру өзінің құрамы, дәмі, иісі және сыртқы түрі жағынан алуан түрлі тағам өнімдерін беру үдерісінен тұруға тиіс. 9 айға жеткенше сиыр сүтін сусын ретінде беруге болмайды, бірақ, 6 айдан бастап тамақ дайындауда оны аз мөлшерде пайдалануға болады. 9-12 айдан бастап емшектегі баланың тағам рационына сиыр сүтін сусын ретінде қосуға болады. Тағамға арналған энергетикалық тығыздығы төмен азық-түлік энергия тұтынуды шектеуі мүмкін, сондықтан орташа энергетикалық тығыздық әдетте 4,2 кдж (1 ккал)/г-дан төмен болмауы тиіс. Тамақ берген кезеңде тұздалған өнімдерді бермеген жөн және 3 жасқа дейін тамаққа тұз салмау керек. Қосымша тамақты таңдаған кезде жергілікті жерде өндірілетін өнімдерге артықшылық берген дұрыс. Тамақ беруге қойылатын талаптар: Тамақ беруді уақытылы енгізу Нәрлілік құндылығы бойынша барабарлық Тамақ беру жиілігі мен санының жеткілікті болуы Тамақтың қауіпсіздігі Бала осы жаста атап айтқанда, 6 айлығында, басқа тамақ ішуге физиологиялық тұрғыдан дамып жетілетіндіктен, тамаққа уақытылы үйрету қажет. Бала осы жастан бастап еріндерін икемдеп, тамақты қасықпен ішуді, ауыз қуысына салып, оны жұтуды үйренеді. Бала көп қозғалады, соның нәтижесінде оның энергияға және емшек сүтінен алатын нәрлі заттарға мұқтаждығы артады. Балаға тамақты ерте беру сәбидің өсуі мен дамуына кері әсер ететінін Қосымша тамақтың қоюлығы БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 43

Қосымша тамақ үшін ұсынылған азық-түлік Ет, балық, бауыр/ішкі құрылыс тағамдары Көкөністер, жемістер (қою жасыл және қызғылт/сары-жасыл) Бұршақ тұқымдастар Әр тамақтандырған сайын тамақтың алуан түрлі болуын қамтамасыз етіңіз ұмытпау керек: анадан сүт бөліну азаяды, тамақ пен су арқылы баланың инфекция жұқтыру қаупі артады, ішектің жетілмеуінен аллергиялық аурулардың пайда болу қаупі күшейеді. Тамақты кеш берген де дұрыс емес, өйткені баланың басқа тамаққа қызығушылығы жоғалады, ол жартылай қою, қою және қатты тамаққа дағдыланып алады, соның салдарынан нәрлі заттардың, дәрумендердің, минералдардың және т.б. жетіспеушілігі дамиды, бұл қан аздығы мен басқа аурулардың дамуына алып келуі мүмкін. Тамақ ішуді уақытылы бастамаған балалар әдетте өсуі мен дамуы жағынан қатарластарынан қалып қояды және денсаулығында кінәраттары болады. Тамақтың нәрлілігі бойынша барабарлық Тамақтың нәрлілігі оның қоюлығына да, сондай-ақ тамақтың құрамына да байланысты болады. Қажетті энергетикалық құндылыққа қол жеткізу үшін тамақ қою болуға тиіс (батырылған қасық баяу батуы керек). Сорпа мен сұйық тамақтар беруге болмайды. Қою тамаққа 1 шай қасық өсімдік майын, сары май немесе үй қаймағын қосқан дұрыс. Өзінің құрамы бойынша баланың тамағына арналған азық алуан түрлі болуға тиіс. Балаға ет пен балық, түрлі жармалар, көкөністер мен жемістер, жұмыртқа және бұршақ тұқымдастар (үрме бұршақ, бұршақ, маш секілді), жақсылап тазартылған және үккіштен өткізілген жаңғақ (паста түрінде), сүт өнімдері (айран, ірімшіктің қатты түрлері), көк (аскөк, балдыркөк) беру қажет. Тамақты біртіндеп, кезең-кезеңмен беру керек, мұның үстіне емізу қатар жүруге, бала қанша реет сұраса, сонша реет, ең кем дегенде, тәулігіне 6 рет беру керек. Бала жаңа тамаққа тезірек үйреніп кететін болғандықтан, тамақты емшек емерге дейін беру керек. Баланың тағамының көлемі мен энергетикалық құндылығы әрбір кезеңде оның жас ерекшелігінің қажеттіліктеріне сәйкес келуге тиіс. 5-кесте. Қосымша тамақ берген жағдайда емшек ему жиілігі Жасы Емшек беру 6 айдан 12 айға дейін Емшек ему баланың сұрауы бойынша күндіз де, түнде де, 24 сағатта 6 рет 12 айдан 2 жасқа дейін Бір тамақтандырғанда қосымша тамақтың жиілігі мен мөлшері үшін берілгенұсынымға сәйкес қосымша тамаққа қоса емшек беруді жалғастырыңыз Өтпелі кезеңде емшек бергенге дейін қосымша тамақ беріңіз. Алдымен жарма тағамдары (күріш, қарақұмық) немесе көкөніс езбесі (пісірілген картоптан, сәбізден, шалқаннан, қырыққабаттан, кәдіден), банан, алма, алмұрт, шабдалыдан езбе түрінде жемістер, одан кейін майсыз ет түрлерінен езбе ретінде ет, бұршақ тұқымдастардан (қабығы алынып, әбден пісірілген) езбе беріледі. Тамақты көлемін бірте-бірте көбейте отырып, екі шай қасықтан бастау керек. Баланың жаңа дәмге үйренуіне уақыт беру қажет. Балаға бірінші рет берілетін тамақтың жылы, өте жұмсақ, әбден езілген, ешбір түйірсіз, езбе деңгейіне жеткізілген және қою болмауы қажеттігін ұмытпаңыз. 44 Оқу-әдістемелік құрал

Жаңа тамақты қосу үдерісін созбаңыз, 7 айға қарай сәби тамақтың барлық дерлік түрін (ет, көкөніс, бұршақ тұқымдастар, жармалар, жемістер) жеуге тиіс және күніне 3 рет тамақ жеуі керек. Егер бала жаңа тамақты жеуден бас тартса, оны мәжбүрлеп, қыстамаңыз, оны келесі жолы беріңіз. Ата-аналар оның дәмді екенін балаға көрсетіп, тамсанып өздері дәмін татып көруге тиіс. 7 айға дейін жұмыртқа, жаңғақ, балық және теңіз тағамдарын беруге болмайды, сондай-ақ ұнтақ, арпа, бидай, сұлы жармасын бермеген дұрыс. Бұршақ тұқымдастарды қабығынан аршу үшін суға бұқтырып, әбден пісіріп, үккіштен өткізу қажет. Қабығымен пісірілген жұмыртқаны үккіштен өткізіп, ақуызын да, сарыуызын да беру керек, жаңғақты дұрыстап тазартып, паста жағдайына жеткізіп езу қажет. Бұл жастағы балаға жұмсақ ірімшік, бал, қант бермеңіз, тамаққа тұз бен дәмдеуіштер қоспаңыз. Тамақпен бірге бала сұйықтықтарды да (су, жеміс шырынын) қабылдауға тиіс, оны балаға емізік кигізілген бөтелкемен емес, қасықпен немесе балаға арналған арнайы ыдыспен беру керек. Емізік кигізілген бөтелкені пайдаланудың бірқатар кемшіліктері бар: баланы кеудеге дұрыс салу бұзылады, бала омырауды емізік секілді сора бастайды, сүтті дұрыстап сора алмайды және сүттің шығуына ықпал ете алмайды, бөтелке мен емізікті тамақтың қалдықтарынан тазарту қиынға түсетіндіктен, инфекция жұғу қаупі артады. Сонымен қатар тамақтандырған кезде қарым-қатынас эмоционалдық байланыс пен сүйсініп тамақтану шектеледі. Сәбидің асқазаны мен ас қорыту жүйесі қаймағы алынбаған сүт пен сүттен жасалған ашытқан өнімдерді ішуге әлі дайын емес. Сондықтан оларды негізгі тамақтан кейін араластырып, азаздан беру керек. Тең етіп сумен араластыру, яғни 30 мл айранды 30 мл суға араластыру қажет. Сүтті тек ботқа дайындау үшін пайдаланыңыз. Балаға 9 айға дейін қаймағы алынбаған, араластырылмаған сүт өнімдерін бермеңіз! Балаға шай бермеңіз. Шайдың құрамындағы заттар (таниндер) тұтынатын тағамдардан темірді тартатын болғандықтан 3 жасқа дейінгі балаларға шай (қара шай да, көк шай да, шөп шай да) бермейді, бұл балада анемияның (қан аздығының) пайда болуына әкеп соқтыруы мүмкін. Сәбиге берілетін тамақтың саны бірте-бірте көбейе береді. 6-7 айлығында бала 10 ас қасық (150 мл), 8-10 айлығында 12 ас қасық (180 мл), 11-12 айлығында 225 мл тамақ жеуге тиіс, баланың қолына үлкен емес, шайнауға ыңғайлы тамақтың бір бөлігін беру керек. Сәбидің тамақты өз бетімен жеуіне мүмкіндік беру қажет, бірақ оған көмектескен дұрыс. 6-кесте. Қосымша тамақтың жиілігі және саны 6 айдан 12 айға дейін 12 айдан 2 жасқа дейін 2 жаста және одан асқан Егер бала емшек еметін болса, күніне 3 рет 3 негізгі тамақ + 3 негізгі тамақ + Егер бала емшек ембейтін болса, күніне 5 рет 2 нәрлі жүрек жалғарлық тамақ 2 нәрлі жүрек жалғарлық тамақ 7-кесте. Бір рет тамақтандырғандағы қосымша тамақ үшін тағамның мөлшері Емшек емген жағдайда: Емшек ембейтін жағдайда: 6 7 айлық - 150 мл 6 12 айлық - 225 мл 8 10 айлық - 180 мл (стақанды толтырмай) 12 24 айлық - 250-300 мл. 11 12 айлық - 225 мл 12 айлық 2 жас 300 мл (1,5 стақан) 2 жаста және одан асқан 350 мл (толық 2 стақан дерлік) БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 45

Тамақтың қауіпсіз екенін бақылаңыз: ол үшін тамақ дайындаған кезде гигиеналық талаптарды сақтаңыз таза және қайнатылған суды, бактериялық және химиялық ластану қаупі жоқ азық-түлік тағамдарын пайдаланыңыз. Сәбидің тамағын дұрыс сақтау: 1 жылға дейін сақтамау қажет және тамақты бір рет жейтіндей етіп дайындау керек. Бір жастан асқан бала үшін тамақты салқын жерде таза жабық ыдыста сақтаңыз. Тамақ берген кезде қолыңызды және бала тамақ ішетін ыдысты таза ұстаңыз, бөтелкелерді пайдаланбаңыз, кесе мен қасықты пайдаланыңыз. Баланың тамақ ішетін ыдысының бөлек болғаны дұрыс. Басында бала қосымша тамақтан бас тартуы мүмкін. Бұл - тамақ оған ұнамайды деген сөз. Ол кейіннен үйренеді, сондықтан жартылай қатты тамақтың түрін ауыстыруға асықпаңыз. 1 ЖАСТАҒЫ БАЛА отбасында дайындалатын тамақтың бәрін жейді. Ол енді түтас жұмыртқаны жей алады, апельсин шырынын, табиғи сиыр сүтін немесе айранды іше алады. Егер балаға қандай да бір тамақ ұнамаса, оны мәжбүрлемеңіз, шыдамдылық танытыңыз, біраз уақыттан кейін қайта беріп көріңіз. Балаға күніне 5 рет тамақ беріңіз. Бала да ересектер секілді күніне 3 рет тамақ жейді бұл негізгі тамақтану. Бір тамақтанғанда бала 17-20 ас қасық немесе 1,5 стақан (300 мл кем емес) тамақ жеуге тиіс. Балаға күніне 2 рет қосымша тамақ беріңіз. Қосымша тамақ ретінде сіз нанға май жағып беруіңізге; түрлі салмалары бар самсалар мен пирогтарды (көкөніс, жеміс, ет, сүзбе немесе оларды араластырып); жеміс және қаймақ араластырылған сүзбелер; жаңа піскен жемістер; жаңа жұлынған немесе пісірілген көкөністерді ұсына аласыз. Бала отбасында әзірленетін тамақтардың барлығын дерлік жей алса да, ана сүті бұрынғысынша маңызды. Бір дастарханның басында отырып ас ішу мынадай негізгі қағидаттарды сақтай отырып, жүзеге асырылады: Көкөністер ұсақ үккіштен өткізілген немесе ұсақ етіп туралған, ет майсыз, пісірілген, ұсақтап шабылған немесе еттартқыштан өткізілген, жемістер қабығынан аршылған, үккіштен өткізілген немесе жіңішке етіп туралған болуға тиіс. Бала шашалып қалуы мүмкін азық-түліктерді жаңғақ, жүзім, сәбіз, жемістердің қабығы және т.б. беруге болмайды. 1 ЖАСТАН 3 ЖАСҚА ДЕЙІН. Бұл жаста балалар тым тез өсетін болғандықтан, бала қозғалғыш болады, көп энергия жоғалтады, оларды дамыту үшін алуан түрлі тағамдар қажет. Бала отбасымен бірге таңертеңгі түску және кешкі асын ішеді, отбасының барлық мүшелері ішетін тамақты ішеді. Баланың рационына отбасы дастарханынан мынадай тамақтар кіруге тиіс: ет, бауыр, балық, бұршақ тұқымдас дақылдар, піскен жұмыртқа түрлі көкөністер, көк, жемістер жаңғақтар; сүт және сүт өнімдері (сүзбе, ірімшік, қатық және айран). Бұл қауіпсіз әрі таза ма? Қолдары таза Ыдыстар таза Су мен тағам таза Дұрыс сақталған 46 Оқу-әдістемелік құрал

Қосымша тамақ дайындау Бұршақ тұқымдастар (бұршақ, үрме бұршақ, жасымық, маш) алдын ала суға салып, қабығын алу үшін електе үгу, жақсылап пісіру қажет Жармалар (күріш, қарақұмық...) пісіру, електе үгу, сүт қосып, дайын болғанша пісіру қажет Жаңғақтар мұқият тазарту қажет және тек паста түрінде Қалай дайындау керек? Ет арық, майсыз ет, терісі алынған құс еті Жұмыртқа қабығымен пісірілген және үккіштен өткізілген жұмыртқа, ақуызын да, сарыуызын да беріңіз Көкөністер мен жемістер жергілікті жерде өскен, езілген, үйде дайындалған шырындар мен жеміс-көкөніс езбесі Сәбидің порциясы 300 мл аспауға тиіс (шамамен 1,5 стақан). Қосымша 2 рет тамақ беру бұрынғыша қала береді: жемістер, бөлкемен қатық немесе айран ет немесе ішек-қарын қосылған самса, қаймақ жағылған құймақ. Балаға тәтті тағамдарды (кәмпит, шоколад, тітті нан, торт), оның ішінде тәтті газдалған сусындарды, қуырылған картопты (фри), тым тұзды, қышқыл, ащы немесе дәмдеуіштер салынған тамақты беруге болмайды. Бала ойнап немесе жүгіріп жүрген кезде тамақ беруге болмайды. Тамақ ішкен кезде бала тыныш отырып жеуі керек. Бұл кезде оны ересек адамдардың қарап отырғаны дұрыс. Бұл жаста баланың тәбеті жақсы болуы да, нашар болуы да, сонымен қатар тамақ жеумен байланысты басқа да проблемалар болуы мүмкін бұл әбден қалыпты жағдай. Бала тамаққа өзіндік қарым-қатынасы арқылы өзінің дұрыстығын дәлелдегісі келеді. Сөйтіп, оның бойында тәуелсіз болу сезімі қалыптасалы, ол бәрін де өзі істегісі келеді. Осылай жүріп ол бәрін былғайды, көптеген артық қимылдар жасайды, бірақ мұның бәрінің де баланың дамуы үшін маңызы бар. Осы жаста балалардың барлығы қажетті тағам мөлшерін (1,5 стақан) өз беттерімен жей алатын халде екенін ұмытпау керек, сондықтан ата-аналар мен отбасының бала күтімімен айналысатын барлық мүшелері «белсенді тамақтандыру» қағидатын пайдалануға тиіс. Бұл балаға тәрелкеден тамақты теріп жеуге көмектесу, оны мақтау, ойын компоненттерін пайдалану тамақтандыру үдерісіне отбасы мүшелерін тарту, ойыншықтар және т.б. көмектесу қажет екенін білдіреді. Тамақ ішу үдерісі балаға тек қарнын тойдыру үшін ғана емес, сондай-ақ қызықты болуға тиіс, тамақ ішу балаға танымдық әрі ойын сәті секілді болуы, тек жағымды эмоция қалдыруы керек. Осы жастан бастап ата-аналар тамақ ішумен байланысты баланың бойында гигиеналық (ауыз қуысының гигиенасы, қол жуу, алжапқыш тағу, майлық пайдалану және т.б.) дағдылардың қалыптасуына ықпал етуге тиіс. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАМАҒЫ сәбилердің тамағынан саны жағынан да, сапасы жағынан да ерекшеленеді. Бұл жаста балалардың энергияға мұқтаждығы үлкендерге қарағанда жоғары болса да, ортақ дастарханнан тамақ ішеді, ол балаларда зат алмасудың қарқындылығымен және өсу мен даму қарқынының жоғарылығымен түсіндіріледі. Балаға бірсарынды, теңгерімсіз тамақ беру оның өсуі мен дамуындағы тежелу қаупінің факторы болып БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 47

табылады. Мектеп жасына дейінгі бала күніне 4 рет тамақтануға тиіс. Кейбір тамақтарды (нан, сүт, ет, көкөніс, жеміс секілді) күн сайын, кейбір тамақтарды (балық, сүзбе және т.б.) сирек жеу керек. Бала сұйықты жеткілікті деңгейде ішуі қажет. Шөлін басу үшін газдалған сусындарды, сондай-ақ қант көп қосылған сусындарды ішуге болмайды. Дұрысы, балаға кәдімгі таза суды берген жөн. Баланы жақсы тамақтандыру не үшін ұсынылады? Біз мыналарға қол жеткізгіміз келеді: Ана баласын ыждаһаттылықпен және жауап қайтара отырып тамақтандыру арқылы мыналарды үйренеді: 1. Баланың сигналдарын тануды және оларға барабар жауап беруді, мысалы баланың қарны ашқанының белгілерін; 2. Ана баланы тамақты көбірек жеп үйренуге ынталандыруы керек. Бірақ баланы мәжбүрлеп тамақтандыруға болмайтынын есте сақтағаны дұрыс; 3. Тамақтандыратын уақыт баланың дамын ынталандыру үшін ананың баламен қарым-қатынас жасауына берілетін қосымша мүмкіндік; 4. Бала тамақ жеуді енді үйреніп жүрген кезінде анасы немесе әкесінің тікелей көмегінсіз өздігінен жеткілікті мөлшерде тамақ жей алмайды. Тамақты көбірек жеуге ынталандырыңыз! Мүкіндігінше мейірім төгіп, қамқорлық көрсетіңіз! 48 Оқу-әдістемелік құрал

5 БҰЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАНЫ ДАМЫТУ МАҚСАТЫНДАҒЫ КҮТІМ Бүлдіршін жастағы балаларға қамқорлық жасауды жақсартудың маңыздылығына қатысты сенімді ғылыми дәлелдемелер бар: Бала өмірінің алғашқы жылдарында ми өте тез дамиды. Ынталандырудың, қамқорлық пен қолдаудың жеткіліксіз болуы баланың дамуына айтарлықтай әсер етеді. Балаларға қолайсыз жағдайлардың әсерін бүлдіршін жастан азайтуға болады. Қолайсыз отбасынан шыққан балаларға қатысты жүзеге асырылған ерте араласу шаралары балалардың тірі қалуын арттыруға, олардың денсаулығының жақсаруына, когнитивті және әлеуметтік дамуына алып келеді. Бүлдіршін жастан көмек алған балалар мектепте үлкен жетістіктерге жетеді. Олар ересек тартқан кездерінде көбінесе өздеріне жұмыс тауып, біршама жоғары табыс табады, денсаулықтары да неғұрлым жақсы болады, олар әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне де онша тәуелді болмайды және олардың арасында өмірінің бастапқы кезеңінде мұндай мүмкіндіктерден айырылған балаларға қарағанда қылмыстылық деңгейі де төмен болады. Баланы бүлдіршін жастан дамытуға бағытталған күш-жігер қаражатты шығындау емес, өзіндік инвестиция болып табылады. Бүлдіршін жастан араласу кезіндегі «шығын-пайда» арасалмағы туралы қолда бар деректер баланы ерте жастан дамытуды жақсартуға жұмсалған әрбір долларға қайтарым орташа есеппен алғанда инвестиция сомасынан 4-5 есе, ал кейбір жағдайларда әлдеқайда жоғары болуы мүмкін. 5.1. БАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ОТБАСЫНА БЕРІЛЕТІН ҰСЫНЫМДАР Бұл ұсынымдардың ерекшелігі балалардың когнитивті қабілеттерін дамыту үшін балаларға қамқорлық көрсетудің (сезімталдық және қайырымдылық) аса маңызды дағдыларын сіңіруге үйрету болып табылады. Баланы дамытуға қамқорлық көрсету бала мен оның ата-анасының (тәрбиешісінің) арасында жағымды қарым-қатынастың орнығуына ынталандырады. Егер бұрын кеңестердің бәрі тек аналарға арналатын болса, енді балалармен ерте жастан жұмыс жасаудағы еркектердің рөлінің маңыздылығын түсіну «ата-ана» және «тәрбиеші» деген терминдердің қолданылуына алып келді. Ұсынымдар нәрестелік кезең мен бала өмірінің алғашқы аптасын бөліп көрсетуге басымдық бере отырып, жаңа жас ерекшеліктерін де қамтиды. Балалардың когнитивті дамуын «Құрылымдық қолдау» деп аталатын үдеріс аясында балалардың когнитивтік қабілеттеріне ересектердің қолдау көрсетуі арқылы жақсартуға болады, мұнда ересектердің көмегімен бірлесіп орындау арқылы (ересек адам да, бала да бір тапсырманы орындап, бірге ойнайды) баланы жаңа мүмкіндіктерді және өзінің ойлау қабілетін тереңдетуді қарастыру мақсатында оятады. Біз кеңес беруге негізделген ұстанымды пайдаландық, мұнда медицина қызметкері ата-аналардан балаларымен қалай ойнап, қарым-қатынас жасайтыны туралы сұрайды. Содан соң медицина қызметкері жауапты тыңдап, жақсы іс-әрекеттері үшін мақтап, қажет болған жағдайда оларға кеңес береді. Ата-аналардың ақпарат алғанына және оны естеріне сақтағанына көз жеткізеді. Біз бес бөліктен тұратын Бала жастағы ауруларды біріктіріп жүргізу (БЖАБЖ) стратегиясы БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 49

ұстанымын пайдаланамыз, олар: сұраңыз және тыңдаңыз, мақтаңыз, кеңес беріңіз, түсінгенін тексеріңіз және отбасына мәселені шешуге енгізу көмектесіңіз. Ата-аналарды осы әрекеттерді медициналық ұйымға келіп жүрген кезінде жасап көруге ынталандыру және оларға кері байланыс ұсыну қажет. Мұндай жағдайда мынадай: «Сіз балаңызбен қалай ойнайсыз?» және «Сіз онымен қалай қарымқатынас жасайсыз?» деген бағалау сипатындағы сұрақтар пайдаланылады. Ойын балалар оның көмегімен заттарды ұстап, когнитивті даму үдерісінде жаңа дағдыларды игеруге тырысатын тәсілдер. Қарым-қатынас ата-аналар мен балалардың әлеуметтік, эмоционалдық және тілдік дамуды білдіретін белгілерді, ишара мен сөздердің көмегін қоса алғанда, бір-біріне сигналдар жіберетін тәсілдері. «Ойнау» және «қарым-қатынас жасау» сөздерінің пайдаланылу себебі олардың отбасыларға түсінікті болуында, техникалық мағына білдірмеуінде және сонымен қатар сезімталдық пен қайырымдылық секілді ұғымдарды нақты көрсетуінде болып табылады. Мысалы, 1-6 айдағы балалармен қарым-қатынас жасау бойынша «дыбыстарды айта отырып, дыбыстарды қайталайтын ишара немесе балаңыздың ишарасын жасай отырып, баламен әңгімелесуді бастаңыз» деген ұсынымдар өзара жақсы қарым-қатынастар қағидаттарын бейімдеу болып табылады және сезімталдықты, кішіпейілділікті және эмоционалдық алмасуды көрсетеді. Сәби жастағы баланың когнитивті дамуы үшін сезгіштік пен қайырымдылық қажет. Сезімталдық баланың сигналдарын, оның қажеттіліктері мен тілектерін білдіретін әрекеттері мен дыбыстарын түсіну Қайырымдылық баланың сигналдарына дұрыс әрі жағдайға қарай жауап қайтару қабілеті Сезімтал тәрбиеші баланың сигналдарын түсініп, оларды дұрыс түсіндіреді. Сезімтал болу үшін тәрбиеші баланы жеке адам ретінде көре білуге және заттарға баланың көзқарасы тұрғысынан қарай білуге тиіс. Барынша сезімтал болуды қалай үйрену қажет? Мысалдар арқылы қарастырайық: 1. Балаңыздың көзіне көз алмай қараңыз. 2. Баланың не ойлайтынын елестетіңіз. 3. Баланың қазір не істеуге тырысқаны туралы ойланыңыз. Қайырымды болу және балаға уақытылы жауап қайтару үшін сезімтал болу қажет. Тәрбиеші үшін баланың сигналдарына жағдайға қарай жауап қайтару қабілеті оның балаға тиімді қамқорлық жасауды қамтамасыз ету қабілетінің аса маңызды негізі болып табылады. Тәрбиешінің бала талап еткен кезде тамақтандыру, баланы төнген қауіптен қорғау, жылаған баланы жұбату, аурудың белгілерін тану, балаға жағымды эмоциялармен жауап қайтару қабілеті артады. Қайырымды болуды үйренуге арналған мысалдар: 1. Балаңыздың шығарған дыбыстары мен ишарасын айнытпай қайталаңыз. 2. Балаңыздың мысалын жасаңыз. 3. Балаңызды не қызықтыратынына басым назар аударыңыз және оны мақтап, көтермелеңіз. 4. Баланың тәжірибесін қолданыңыз (мысалы, бала қызығушылық танытқан затты атай отырып, күрделі тапсырмаларды қосыңыз және байланыс орнатыңыз). Балалар емханаларында медицина қызметкерлері әдетте тәрбиешілерге консультациялар береді. Олар: Балалар мен олардың ата-аналарының (тәрбиешілерінің) өзара қарым-қатынасын бақылайды. Тәрбиешінің баламен үйде қалай ойнайтынын және қарым-қатынас жасайтынын түсіну үшін ата-аналарға (тәрбиешілерге) сұрақтар қояды. Ата-аналарға (тәрбиешілерге) кеңес берген кезде Аналарға арналған жадынанманы (Дені сау баланы және бала ауырған кезде дамыту мақсатында тамақтандыру және күтім жасау бойынша ұсынымдар) пайдалана алады. 50 Оқу-әдістемелік құрал

Жаңа сабақты сынақтан өткізіп жатқан кезде тәрбиешіге тәлімгерлік етеді; тәрбиешінің баланың сигналдарын сезімталдықпен қабылдауына және сабақ өткізген кезде оларға тиісінше жауап қайтаруына көмектеседі. Тәрбиешілер үйде балаларға қамқорлық жасаған кезінде кезігетін қиындықтарды шешуге көмектеседі. 5.2. СТАЦИОНАРДАҒЫ СЫРҚАТ БАЛАМЕН ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Отбасылар ойын баланы шаршатады әрі мазасын алады деп ойлап, сырқат баламен ойнамауы мүмкін. Алайда сырқат балаларға мейлінше қамқорлық таныта отырып, олармен ойнауға және қарым-қатынас жасауға болады. Зерттеу көрсеткеніндей, ынталандыру болған жағдайда стационардағы балалар басқа балаларға қарағанда тезірек жазылады. Бұған қоса, стационарда ынталандырусыз қалған балалар уақыт жоғалтып, бұл кезең олардың дамуын тежейді. Сырқат баламен дұрыс қарым-қатынас жасауға байланысты кейбір ұсынымдарды қарастырайық. 1. Сырқат баланың қасына бару. Кереуетте жатқан сырқат баланы қорқытып алмай, қасына жақындау керек. Аурухана қызметкерлерінің балаға екпе жасап, оған басқа да қолайсыздықтар туғызатынын ескеріңіз. Бала өзіне жақындаған кез келген таныс емес адамдардан қорқуы мүмкін. Міне, бірнеше ұсынымдар: Баяу қозғалып, баланың сізді көріп жатқанына көзіңізді жеткізіңіз. Баланың қандай жағдайда жатқанына қараңыз: енжар ма, қызығушылық танытып жатыр ма немесе үрейленіп жатыр ма? Егер бала үрейленіп жатпаса, оның жанына отырыңыз. Сіздің зиян келтірмейтініңізге баланың көзі жеткенше шыдамдылық танытып, күтіңіз. Егер бала сізге қарап қолын созса, сіз де оған ұмтылыңыз. Бала сізге бірінші болып қолын тигізгенше күтіңіз. Балаға қарай тым тез қозғалып, белсенділік танытпаңыз. 2. Баланың назарын аудару. Балаға жасына сәйкес келетін қандай да бір қызықты затты көрсетіңіз. Бұл затты баланың алдында жайлап қозғалтыңыз. Бала оған шап беріп, жармаспай ма, қараңыз. Оны баланың қолына беріңіз. Егер бала ұйқылы-ояу болса немесе оған назар аудармаса, онда оған бала сезіне алатын затты (мысалы, жұмсақ матаны, құрғақ ысқышты) тигізіңіз. Егер қажет болса, баланы сақтандыру және назарын аудару үшін жеңіл «қорқытушы әсерді» пайдаланыңыз. Баланың жасы мен жайкүйіне сәйкес келетін ойыншықты пайдаланыңыз. Мысалы, егер бала мүлдем кішкентай болса, сылдырмақты жай, қысқа ғана сылдырлатыңыз. Егер баланың жасы үлкен болса, металл ыдысқа қасықты ақырын ұрыңыз. 3. Баланың шығарған дыбыстары мен жасаған ишараларын қайталап, баланың көрсеткендерін істеу. Баланың назарын аударғаныңызға және бір-біріңізге қарап тұрғаныңызға көз жеткізіңіз. Бала қандай да бір қозғалыс жасағанша немесе бір дыбыс шығарғанша күтіңіз. Егер бала сырқат болса, оның алғашқы қимылдары мардымсыз болуы мүмкін, мысалы, бала тек көзін жұмуы немесе көзін аша алуы мүмкін. Бұдан соң баланың қимылдарын қайталаңыз, бірақ оны барынша әдейілеп жасаңыз. Баланың шығарған дыбыстарын ыждаһатпен қайталаңыз. Оны арада дыбыстар мен ишаралардан тұратын ықыласты «әңгіме» басталмайынша қайталай беріңіз. Қатысушылардан оның ырғағына назар аударуын сұраңыз сіз баланың реакциясынан кейін қайталайсыз. Сіз бала өзінің өзіңіз айнытпай қайталауға тиіс болатын реакциясын қайталағанша немесе жаңасын көрсеткенше күтесіз. Егер баламен бұлайша қарым-қатынас жасау мүмкін болмаса, онда келесі сабаққа көшіңіз (төменде келтірілген 4-тармаққа көшіңіз). 4.Баланың жасы мен жай-күйіне сәйкес келетін істер мен ойыншықтарды пайдаланып, баламен ойнау және қарым-қатынас жасау. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 51

Кеңестер карточкасына жүгініңіз. Балаға сәйкес келетін ойын сабағын таңдаңыз. Сырқат, енжар баламен жүргізілетін сабақты кіші жастағы балалар тобындағы балаларға арналған сабақтардан бастауға болады. Әрбір нақты сәтте баланың алдына тек бір затты қойыңыз. Егер мүмкін болса, сіз екіншісін жаңалағанша баланың осы затпен ойнай бастауына қол жеткізіңіз. Баланың алдына таңдауға бірнеше затты қатар тастау кеңінен таралған қателік болып табылады. Таңдаудың көптігі бала тапсырманы орындап үйренгенге дейін оны абдыратып немесе жаңа тапсырмадан көңілін басқа жаққа аударуы мүмкін. Белсенділік деңгейін көтеріңіз. Мысалы, кішкентай заттан бастаңыз. Заттарды көбірек қосып, баладан оларды бір табаққа салуын сұраңыз. Бала заттарды сұрыптап, одан кейін заттарды табаққа лақтырғанда дыбыс шығатындай ойынды ұйымдастырыңыз. Баланы мақтаңыз және оның жетістіктеріне қуанғаныңызды көрсетіңіз. Егер бала қызығушылығын жоғалтса, онда сабақты және ойынға арналған заттарды ауыстырыңыз. 5. Баланың белсенділігі мен оның жаңа дағдыларды пайдалану деңгейін арттыру. Бала белсенді болып, тапсырманы орындауға қабілетті болған кезде Аналарға арналған жадынамадан неғұрлым күрделірек ойын немесе коммуникативті сабақтарды таңдап алыңыз. Баланың бастап кетуіне көмектесіңіз. Баланың жаңа тапсырмаға қалай қарайтынын бақылаңыз. Баланы тапсырманы істей алғаны үшін қалай тағы да мақтаңыз. Баланың жаңа ойын ойнауға тырысқанына қуанғаныңызды көрсетіңіз. Ойнап болған соң, баланың ұстаған ойыншықтарын жуыңыз. Бөлімдегі басқа балаларға бермес бұрын аурудың басқа балаларға жұғу қаупін мейлінше азайту үшін ойыншықтарды жуу керек. Бөлімнен кетпес бұрын баламен қоштасу тәсілін табу қажет. Мысалы, тәрбиеші баламен ойнасын. «Сау бол сау бол» деп қолыңыз арқылы ишарат жасаңыз. Балаға ойыншықты ойнауға қалдырыңыз. Ойыншық міндетті түрде сатып алған болуға тиіс емес. Ойыншық ретінде, мысалы, тәрбиешінің кесесі мен қасығын немесе қарапайым пластик контейнер немесе «ку-ку» ойнау үшін матаны пайдалануға болады. 52 Оқу-әдістемелік құрал

5.3. АТА-АНАЛАРҒА (ТӘРБИЕШІЛЕРГЕ) АРНАЛҒАН ҰСЫНЫМДАР 8-кесте. Егер анасы баласын емізбесе, оған мынадай Егер бала жауап қайтармаса немесе кеңес беріңіз: «тежеліп қалған» секілді көрінсе: Баланы емізген кезде бауырыңызға тартып, Баламен ойнау немесе қарым-қатынас жасау үшін отбасын қосымша тапсырмаларды балаға қарап, онымен сөйлесіңіз немесе ән айтыңыз. Егер тәрбиешілер баламен ойнау немесе орындауға итермелеңіз. Баланың көру, есту қабілеттерін тексеріңіз. қарым-қатынас жасау үшін не істеу Проблемалары бар баланы арнайы қызметтерге керектігін білмесе: жіберіңіз. Тәрбиешілерге балалардың туған сәттен бастап ойнайтынын және қарым-қатынас жасай- қозғалыстар арқылы, сондай-ақ онымен Отбасы мүшелерін балаға қол тигізу және тынын айтыңыз. сөйлесе отырып ойнауға және қарым-қатынас Баланың іс-әрекетке қалай жауап жасауға итермелеңіз. қайтаратынын көрсетіңіз. Егер тәрбиешілер баламен ойнап, қарым Егер анасының немесе әкесінің баланы қатынас жасау үшін өздерінің жүктемелері белгілі бір уақытқа біреумен қалдыруына көп немесе стрестік жағдайда жүрміз деп санаса: тура келсе: Балаға жылуы мен ықыласын төгіп, үнемі Тәрбиешілердің өз сезімдері туралы айтқанын қамқорлық жасай алатын, кем дегенде бір адам тыңдаңыз, олардың сезімдерін бөлісе алатын табыңыз. және балаға байланысты оларға көмектесе алатын негізгі адамды анықтауына көмектесіңіз. қажеттілігіне бірте-бірте үйрену мүмкіндігін Балаға оның жаңа адамның қасында қалу Қарапайым тапсырманы орындай алатын беріңіз. қабілеттерін көрсете отырып, олардың өздерін Баламен мүмкіндігінше көбірек уақыт өткізу сенімді сезінуіне мүмкіндік беріңіз. қажеттігіне анасы мен әкесінің көзін жеткізіңіз. Егер тәрбиешілер баламен ойнап, қарымқатынас жасауға уақыты жоқ екенін сезінсе: Оларға ойын мен қарым-қатынас жасауды балаға қамқорлық көрсетудің басқа элементтерімен қосуды ұсыныңыз. Басқа отбасы мүшелерінен балаға қамқорлық жасауға немесе ата-аналарға үй шаруасын істеуге көмектесуді сұраңыз. Егер балаға қатал қарайды деген пікір пайда болса: Баламен қарым-қатынас жасаудың неғұрлым дұрыс әдістерін ұсыныңыз. Отбасын баланы жақсы мінез-құлқы үшін мақтауға мүмкіндік іздеуге итермелеңіз. Баланың сезімін сыйлаңыз. Баланың жабырқау және ашулану себептерін түсінуге тырысыңыз. Балаға тек «болмайды» деп айтпай, немен айналысатынын таңдау мүмкіндігін беріңіз. Егер тәрбиешілердің баламен ойнауға ойыншықтары жоқ болса, онда мыналарға кеңес беріңіз: Күнделікті тұтынатын кез келген таза әрі қауіпсіз заттарды пайдалануға пайдалануға. Баламен ойнауға. Бала тәрбиешілермен және басқа балалармен ойнай отырып, үйренетін болады. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 53

БАЛАНЫҢ ДАМУЫНА ҚАЛАЙ ҚАМҚОРЛЫҚ ЖАСАУ КЕРЕКТІГІ ТУРАЛЫ ОТБАСЫНА БЕРІЛЕТІН ҰСЫНЫМДАР 9-кесте. 6 АЙҒА ДЕЙІН 6 АЙДАН 12 АЙҒА ДЕЙІН ОЙНАҢЫЗ. Балаңыздың қолына ол қолына ұстап, тарсылдатып, лақтыра алатындай таза, қауіпсіз тұрмыстық заттарды беріңіз. ОЙНАҢЫЗ. Балаңыздың туылған кезінен бастап көруіне, естуіне, сезінуіне, қозғалтуына мүмкіндік беріңіз. Балаңыз ұмтылуы үшін оған үлкен, көрнекі заттарды беріңіз, сонымен қатар бала оны зерттеп қарауы үшін жаңа заттар беріңіз. ҚАР Ы М - ҚАТ Ы Н АС Ж АСА Ң Ы З Б а л а ң ы з д ы ң шығарған дыбықар Ы М - ҚАТ Ы Н АС старына және оның ЖАСАҢЫЗ Туған бойдан қызығушылықтарына баланың көзіне қарап, оған жауап қайтарыңыз. күлімсіреп қараңыз.баланы Балаға заттар мен емізіп отырғанда онымен адамдардың атын әңгімелесіңіз. атаңыз. Бала өскен сайын онымен көбірек ә ң г і м е л е с і ң і з, әңгімелескен кезде түрлі дыбыстарды немесе ишараларды пайдаланыңыз. 12 АЙДАН 2 ЖАСҚА ДЕЙІН ОЙНАҢЫЗ Балаңызға бір бірінің үстіне жинауға, қалауға немесе одан суырып алуға болатын мөлшері әр түрлі заттарды беріңіз. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАСАҢЫЗ Балаңызға қарапайым сұрақтар қойыңыз.балаңыздың сөйлегісі келген әрекетіне жауап қайтарыңыз.балаңызға заттар мен адамдардың аттарын айтыңыз. Онымен қарапайым ойындарды ойнаңыз. 54 12 АЙДАН 2 ЖАСҚА ДЕЙІН ОЙНАҢЫЗ. Балаңыздың заттарды санап, атап, салыстыруына көмектесіңіз. Балаңызға қарапайым ойыншықтар жасап беріңіз. ҚАР Ы М - ҚАТ Ы Н АС ЖАСАҢЫЗ Балаңызды сөйлетуге тырысыңыз. Оның сұрақтарына жауап беріңіз. Балаңызды оқиғаларды айтуға, ән айтуға және ойнауға үйретіңіз. Оқу-әдістемелік құрал

5.4. БАЛАНЫҢ ЕСТУ ЖӘНЕ КӨРУ ҚАБІЛЕТІН ТЕКСЕРУ Есту немесе көру қабілетінде қиындықтары болуы мүмкін 6 айлық және одан асқан балалар үшін Ата-анаға немесе тәрбиешіге мынадай сұрақтар қойыңыз: Есту Балаңыз артында бірдеңе айтып сөйлеп тұрған адамды көру үшін басын бұра ма? Балаңыз күшті немесе қатты дауысқа елеңдей ме? Бала әр түрлі дыбыстарды айта ала ма (тата, дада және баба)? Есту Балаңыз сіздің көзіңізге қарай ма? Балаңыз басы мен көзін бұрып, қозғалып бара жатқан затқа көзі түсе ме? Балаңыз таныс адамдарды тани ма (анасын, әкесін, ағасын немесе апасын)? Балаңыз заттарға жармасып, ұстай ала ма? Егер ата-аналар (тәрбиешілер) жауап беруге қиналса, оны қалай анықтауға болатынын түсіндіріңіз. Мысалы, олар баланың артында тұрып алақандарын қатты шапалақтап, дыбыс шығарады. Және қозғалып тұрған қарындашқа бала басын бұрып қарап, көзімен оның қозғалысын бақылайтынын-бақыламайтынын қадағалайды. Көруі мен естуін тексеру үшін бала тыныш әрі аса сырқат болмауға тиіс. Егер осы сұрақтардың кез келгеніне «жоқ» деген жауап берілсе, баланың естуінде немесе көруінде қиындықтардың болуы мүмкін. Баланы әрі қарай тексеру үшін мамандандырылған қызметтерге жіберіңіз. 5.5. АТА-АНАЛАРҒА ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ БОЛАТЫН ЖАЗАТАЙЫМ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША ҰСЫНЫМДАР Дәрі-дәрмектер мен тұрмыстық химия құралдарын балалардың қолы жетпейтін жерлерде, ал пестицидтер мен мұнай өнімдерін бөлек үй-жайда сақтау қажет; Химикаттарды тамақ өнімдеріне арналған сыйымдылықтарда сақтауға болмайды; От көздері мен жылыту құралдары мұқият қоршалуға тиіс: Тамақ пен суды жылытуға арналған электр құралдарының баулары қысқа болуға тиіс. Ұзын бауларды жоғарыға балалардың қолы жетпейтін жерге іліп қойған дұрыс. Үстелде жапқыш болмауға тиіс. Ыстық тамақты, шайнекті үстелдің шетіне емес, ортасына қойған дұрыс; Пайдаланылмайтын электр ажыратқыштар бітеуішпен жабылуға тиіс; Баланы машинада балаларға арналған арнайы отырғышпен алып жүрген жөн; Суда және судың жанында бала ересектердің қарауынсыз бір минутқа да қалмауға тиіс. Егер үйде бассейн болса, оны мұқият қоршау қажет; Сіріңкені, пышақты, қайшыны, инелер мен түйреуіштерді балалардың қолдары жетпейтін жерлерде сақтау қажет; Бала ойнайтын алаң жүргінші жолынан қалқалануға тиіс; Үйдің қасынан машинамен кетер кезде жанында баланың жоқ екеніне көз жеткізу қажет; Баланы жуынатын бөлмеде қараусыз қалдыруға болмайды; Шайнауды үйренбеген кішкентай балаға тыныс жолдарына түсіп кетуі және тұншығып қалуы мүмкін болғандықтан жаңғақ бермеу керек. БҮЛДІРШІН ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИКАЛЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУЫ 55