PRINOS I KVALITET LUCERKE U SMEŠI SA TRAVAMA U AGROEKOLOŠKIM USLOVIMA VOJVODINE

Letopis naučnih radova Godina 38 (2014), Broj I, strana 200 UDK: 633.31:631.559 Originalni naučni rad Original scientific paper PRINOS I KVALITET LUCERKE U SMEŠI SA TRAVAMA U AGROEKOLOŠKIM USLOVIMA VOJVODINE Branko Ćupina 57, Pero Erić 57, Svetlana Antanasović 57, Đorđe Krstić 57, Ranko Čabilovski 57, Maja Manojlović 57, Peder Lombnaes 58 REZIME Lucerka je najvažnija leguminoza u našim agroekološkim uslovima za ishranu stoke i ona se uspešno može sejati sa travama. Ogled je obuhvatio ispitivanje prinosa i kvaliteta smeše lucerke sa ježevicom i visokim vijukom u agroekološkim uslovima Vojvodine. U obe godine istraživanja godišnji prinos čistog useva lucerke je na nivou smeša, dok su trave u čistoj setvi imale značajno manji prinos, što je posledica slabijeg prilagođavanja na vremenske uslove, a time i pojavu korova koja je izražena u letnjim mesecima, odnosno otkosima. Pored odabira odgovarajućih sorti trava za setvu u smeši sa lucerkom, potrebno je i odrediti koji je najpovoljniji odnos vrsta u smeši kako bi se ostvarili što veći prinosi i izbalansirana krma. Ključne reči: lucerka, ježevica, visoki vijuk, smeše, prinos, kvalitet. 57 dr Branko Ćupina, redovni profesor, dr Pero Erić, redovni profesor, master inž. polj. Svetlana Antanasović, istraživač-saradnik, dr Đorđe Krstić, docent, mr Ranko Čabilovski, asistent, dr Maja Manojlović, redovni profesor, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet 58 dr Peder Lombnaes, Bioforsk, Norwegian Institute for Agricultural and Environmental Research, Ås, Norway 200

UVOD U agroekološkim uslovima Srbije prirodni travnjaci predstavljaju osnovni izvor kabaste stočne hrane, dok su u Vojvodini zastupljeni na zemljištima lošijeg kvaliteta za čiju su popravku neophodna veća ulaganja (kalcifikacija, gipsovanje, odvodnjavanje itd). Sejani travnjaci, odnosno travno-leguminozne smeše se zasnivaju na malim površinama (Stošić i Lazarević, 2007). Permanentno držanje životinja, posebno goveda, u zatvorenom štalskom prostoru, dovodi do niza zdravstvenih problema kod domaćih životinja. Stoga, sve je veća potreba zasnivanja određenih površina sa višegodišnjim travno-leguminoznim smešama u vidu prifarmskih ispustišta, koji osim za obezbeđenje hrane služe i kao šetališta stoke u cilju smanjenja određenih bolesti i sinteze D vitamina sa izloženošću životinja suncu (Sheaffer et al., 2009). Ovo je od posebnog značaja imajući u vidu da se lucerka u našim agroekološkim uslovima ne koristi za ispašu. (Đukić i Erić, 1995). Najznačajnija višegodišnja leguminoza u agorekološkim uslovima Srbije je lucerka (Medicago sativa L.) koja se odlikuje visokim prinosima krme veoma dobrog kvaliteta, a ima i povoljan uticaj na fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta. Lucerka je biljna vrsta koja se može uspešno zasnivati i gajiti u smeši sa leguminozama i strnim žitima, čime se povećava prinos i kvalitet i sprečava porast korova u usevu, pre svega, u prvom otkosu (Ćupina et al., 2011). Višegodišnje trave kao što su ježevica (Dactylis glomerata L.) i visoki vijuk (Festuca arundinacea Schreb.) su vrste koje se mogu uspešno gajiti u smeši sa lucerkom i koristiti na različite načine (ispaša, seno, senaža, silaža). Adaptabilnost višegodišnjih trava na različite uslove daje mogućnost njihovog gajenja od nizijskih do visokih planinskih područja (Tomić et al., 2007). U proizvodnji kabaste stočne hrane u suvom ratarenju, odnosno bez navodnjavanja, u pojedinim godinama lucerka daje znatno manje prinose u odnosu na svoj genetički potencijal. Taj problem je naročito izražen u letnjim mesecima, posebno u drugom i trećem otkosu. Navedeni problem bi se mogao prevazići gajenjem lucerke u smeši sa vlatastim travama, kao što su ježevica i visoki vijuk koje su dobro adaptirane i nalaze se u značajnom procentu na prirodnim travnjacima Vojvodine, gotovo na svim tipovima zemljišta (Vučković, 1999) ukazuju da u agroekološkim uslovima pogodnim za gajenje lucerke, veći prinosi se ostvarjuju u čistoj setvi lucerke, a u manje povoljnim za gajenje lucerke sigurniji i veći prinosi se postižu pri gajenju lucerke u smeši sa travama. Gajenjem trava i leguminoza u smeši moguće je dobiti veću produkcija biljne mase u odnosu na pojedinačne vrste. To je posledica boljeg korišćenja azota stvorenog u procesu azotofiksacije i boljeg iskorišćavanja sunčeve energije usled ravnomernijeg vertikalnog rasporeda biljaka. Računa se da učešće leguminozne komponente oko 30 % pokrovne vrednosti može da zameni 120-150 kg/ha azota (Ćupina et al., 2013). Pored toga, gajenjem dve ili više biljnih vrsta bolje se prevazilaze stresni uslovi koji se naročito javljaju u letnjem delu vegetacije (Ćupina i sar., 2011). Imajući u vidu napred 201

navedeno, cilj rada je da se sagleda prinos i kvalitet travno-leguminozne smeše, odnosno lucerke u smeši sa travama i sagledaju prednosti i nedostaci gajenja ispitivanih vrsta u smeši u odnosu na čistu setvu. 202 MATERIJAL I METOD RADA Ogled je postavljen u poljskim uslovima na oglednom polju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, na Rimskim Šančevima, na zemljištu tipa slabokarbonatni černozem koje odgovara gajenju lucerke pre svega u čistom usevu. Zasnivanje useva je izvršeno početkom aprila 2012. godine, a istraživanja se odnose na period od tri godine (2012, 2013. i 2014), računajući i godinu zasnivanja. Ogled je postavljen u blok sistemu slučajnog rasporeda tretmana u četiri ponavljanja, sa sledećim varijantama: 1. lucerka, čista setva (15 kg/ha) 2. ježevica, čista setva (25 kg/ha) 3. visoki vijuk, čista setva (40 kg/ha) 4. lucerka + ježevica, smeša (50% semena u odnosu na čistu setvu) 5. lucerka + visoki vijuk, smeša (50% semena u odnosu na čistu setvu) Setva je obavljenja na međurednom razmaku od 20 cm. Veličina ogledne parcele bila je 6 m 2 (5 m x 1,2 m). Tokom 2012, u godini zasnivanja, realizovan je samo prvi otkos kao rezultat izrazite suše koja je trajala tokom celog perioda vegetacije (Tab. 1), tako da se rezultati koji su obrađeni u radu odnose na 2013. i 2014. godinu koje se smatraju godinama pune eksploatacije višegodišnjih biljaka. U drugoj i trećoj godini života vremenski uslovi su bili znatno povoljniji, pre svega, u pogledu sume i rasporeda padavina i temperatura. U toku 2013. god. obavljena su 4 košenja i to: 21.5., 3.7., 2.8. i 11.10.2013. godine, a u toku 2014. ostvarena su takođe 4 otkosa: 12.5., 4.7., 26.8.,15.10. Tokom istraživanja praćeni su sledeći parametri: prinos suve materije (t/ha) u smeši i čistoj setvi; udeo lucerke, trava i korova u smeši u ukupnom prinosu krme (%); imajući u vidu specifičnost vremenskih uslova kvalitet krme, odnosno sadržaj sirovih proteina, određen je u reprezentativnim otkosima i to u prvom otkosu 2013. i prvom otkosu 2014. Dobijeni podaci su statistički obrađeni analizom varijanse korišćenjem softverskog paketa STATISTICA 12 uz utvrđivanje LSD za 0,05 nivo značajnosti. VREMENSKI USLOVI U VREME IZVOĐENJA OGLEDA Posmatrajući sumu i raspored padavina kao i temperature, može se zaključiti da se radi se o tri različite godine. Naime, 2012. je bila ekstremno sušna sa visokim temperaturama, što je rezultiralo u samo jednom otkosu koji je praktično samo registrovan, ali ne i meren. Godina 2013. je bila povoljnija i u toku maja i juna zabeleženo je značajno više padavina u odnosu na višegodišnji prosek. Za razliku od

godine zasnivanja (2012), 2014. je ekstremna u pogledu sume i rasporeda padavina gotovo u toku cele vegetacije. Tabela 1. Srednje mesečne temperature ( C) i mesečne sume padavina (u mm) u 2011/2012, 2012/2013. i 2013/2014. hidrološkoj godini Table 1 Average montly temperature ( C) and amount of total precipitation (mm) in Hidrološka godina Meteorološki parametar Mesec - Month Hidrological Meteorological Okt Nov Dec Jan Feb Mart Apr Maj Jun Jul Avg Sep year parameters 2011/2012 Temperature 10,7 2,8 4,3 1,7-4,7 8,1 13,0 17,5 23,0 25,3 24,6 19,8 Padavine 35,0 2,0 49,0 45 66 4 83 53 27 48 4 13 2012/2013 Temperature 13,6 10,0 1,0 3,1 5,8 6,0 13,4 18,1 20,4 22,2 23,2 16,0 Padavine 49 36 55 60,5 47,2 73,0 35,8 118,1 125,7 34,1 26,7 107,8 2013/2014 Temperature 13,6 8,4 1,6 4,3 6,7 10,2 13,5 16,1 20,4 22,3 21,5 18,3- Padavine 66,2 41,0 1,3 24,0 10,0 50,0 49,0 203,0 38,0 143,0 80,0 88,0 Višegodišnji prosek Long term Temperature 11,6 6,2 1,4-0,3 1,6 6,3 11,7 17,0 20,0 21,7 21,2 16,9 average (1963/2014) Padavine 48 50 49 39 34 38 47 61 88 67 57 48 2011/2012, 2012/2013 and 2013/2014 hidrological year REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA Kao što je već istaknuto, ekstremni vremenski uslovi u godini zasnivanja uticali su na stanje smeša i čistih vrsta. Naime, ogled je dobro zasnovan, ali usled izrazito visokih temperatura, nedostatka padavina i pojave određenih korova u takvim uslovima, nije bilo svrhe da se registruje prinos, a time i kvalitet. Za razliku od godine zasnivanja, u godinama eksploatacije (2013 i 2014) godišnji prinosi iz četiri otkosa u čistoj setvi lucerke, kao i smešama bili su značajno iznad višegodišnjeg proseka (Tab. 2 i 3). Na svim varijantama u smeši i čistoj setvi prinos suve materije se smanjivao od prvog do četvrtog otkosa, što je u skladu sa biologijom vrsta i vremenskim uslovima (Đukić i Erić, 1995). U 2013. godini u prvom otkosu najveći prinos suve materije od 11,08 t/ha registrovan je kod visokog vijuka i ovaj prinos statistički se značajno razlikovao samo od prinosa ježevice (7,29 t/ha) (Tabela 2). U drugom i trećem otkosu najveći prinos zabeležen je u čistom usevu lucerke i u oba otkosa ove vrednosti su se statistički značajno razlikovale od prinosa čistog useva ježevice i visokog vijuka. U ova dva otkosa najmanji prinos imao je usev visokog vijuka i to 4,96 t/ha u drugom, odnosno 2,39 t/ha u trećem otkosu. U četvrtom otkosu prinos se kretao od 2,10 t/ha kod ježevice do 5,56 t/ha na tretmanu sa lucerkom. Mihajlović i sar. (2001) navode da su u trogodišnjim ispitivanjima sa sortama ježevice ostvarili prosečan prinos sena 9,31-10,2 203

Grafik 1. Udeo lucerke, trave i korova u smeši (%) u 2013. godini Graph 1 Proportion of alfalfa, grasses and weeds in mixtures (%) in 2013 Od prvog do četvrtog otkosa došlo je do promene u udelu gajenih vrsta i korova. Naime, iako je 2012. bila nepovoljna po pitanju razvoja trava i lucerke, pojedini korovi su opstali u takvim uslovima. Međutim, mnogo bolji uslovi od početka 2013. godine omogućili su da se i lucerka i trave oporave i da značajan broj korova potisnu. Usled nepovoljnijih vremenskih uslova u letnjim mesecima, udeo korova povećao se u trećem i četvrtom otkosu. Tabela 3. Prinos suve materije po otkosima (u t/ha) u 2014. godini Table 3 Annual dry matter yield (t/ha) and yield by cuttings in 2014 Tretmani/Treatments Otkos/Cut Ukupno/Tot I II III IV al Lucerka+Ježevica Alfalfa+Cocksfoot 12,6 a 6,7 ab 5,7 b 5,4 a 30,4 Lucerka+Visoki vijuk Alfalfa+Tall fescue 10,2 b 6,9 ab 5,8 b 5,5 a 28,4 Lucerka Alfalfa 7,3 c 7,7 a 7,2 a 6,1 a 28,3 Ježevica Cocksfoot 8,1 c 6,3 b 4,5 c 3,9 b 20,6 Visoki vijuk Tall fescue 11,9 a 4,9 c 4,9 bc 4,0 b 22,7 U 2014. godini u prvom otkosu najveći godišnji prinos suve materije od 30,4 t/ha registrovan je kod smeše lucerke i ježevice. Kao i u prethodnoj godini, kod smeše lucerke i trava i čistog useva lucerke ostvaren je sličan prinos, dok je kod trava 205

t/ha, dok prema Vučkoviću (1999) ježevica može da da prinose sena 10-15 t/ha. Međutim, trave u čistoj setvi u uslovima Vojvodine ne ostvaruju uvek stabilne prinose u odnosu na lucerku, koja je veoma dobro adaptirana na postojeće pedo-klimatske uslove. Tabela 2. Prinos suve materije po otkosima (t/ha) u 2013. godini Table 2 Annual dry matter yield (t/ha) and yield by cuttings in 2013 Tretmani/ Otkos/Cut Treatments I II III IV Ukupno/Total Lucerka+Ježevica Alfalfa+Cocksfoot 10,28 a 7,02 b 5,05 b 4,75 a 27,10 Lucerka+Visoki vijuk 10,97 a 7,65 ab 5,53 ab 5,20 a 29,35 Alfalfa+Tall fescue Lucerka Alfalfa 9,98 a 8,11 a 6,11 a 5,56 a 29,76 Ježevica Cocksfoot 7,29 b 5,82 c 2,70 c 2,10 b 17,91 Visoki vijuk Tall fescue 11,08 a 4,96 c 2,39 c 2,30 b 20,74 U prosečnim godinama kao posledica korišćenja rezervnih padavina koje se akumuliraju u toku zime, kao i povoljnih temperatura, prvi otkos leguminoza i trava daje najbolji prinos suve materije (Tomić i sar, 2007). Kao posledica ulaska u letnji period i drugačijih uslova u pogledu sume i rasporeda padavina, treći i četvrti otkos u proseku ostvaruju manji prinos. Usled dobre adaptiranosti na date uslove, kao i razvijenosti i usisnoj moći korenovog sistema, lucerka u čistoj setvi je ostvarila značajno veći prinos u odnosu na smeše sa travama, kao i čist usev trava. Lucerka je pokazala i značajno bolju regeneraciju, a time i bolju kompeticiju u odnosu na korove. Kao posledica lošije regeneracije trava u sušnom delu vegetacije, prisustvo korova u smeši, a naročito u čistom usevu trava, je bio izražen. U trećem i četvrtom otkosu udeo trava u smeši je značajno smanjen, pa osnovu prinosa u tim otkosima čini lucerka (Graf. 1 i 2). 204

registrovan značajno manji prinos krme (Tabela 3). Godišnji trend kretanja prinosa je isti kao i u prethodnoj godini istraživanja, odnosno smanjivao se od prvog do četvrtog otkosa. U prvom otkosu prinos lucerke je bio najmanji i statistički se značajno razlikovao od prinosa lucerke u smeši sa travama. Međutim, u narednim otkosima prinos lucerke bio je na nivou prvog otkosa i veći u odnosu na ostale varijante. Ovo je značajno sa aspekta kontinuiranog obezbeđenja kabaste stočne hrane (Vučković, 1999). Grafik 2. Udeo lucerke, trave i korova u smeši (%) u 2014. godini Graph 2 Proportion of alfalfa, grasses and weeds in mixtures (%) in 2014 Udeo trava u smeši u prvom otkosu bio je znatno veći u 2014. u odnosu na 2013. godinu (Grafik 2). Međutim, u narednim otkosima udeo trava u smeši se smanjivao, zastupljenost lucerke se povećala, kao i procenat korova. Iako je ukupna količina padavina u 2014. bila znatno iznad proseka, padavine su bile neravnomerno raspoređene što je uticalo na promenu u udelu vrsta u smeši. Pored toga, u letnjim mesecima bilo je perioda sa visokim temperaturama koje su nepovoljno delovale na razvoj trava. U čistim usevima ispitivanih vrsta udeo korova se povećavao od prvog do četvrtog otkosa, što je bilo izraženije u usevu ježevice i visokog vijuka. Tabela 4. Parametri kvaliteta (%) prvom otkosu 2013. i prvom otkosu 2014. Table 4 Quality parametrs (%) in the first cut in 2013 and in the first cut in 2014 Otkos Prvi u 2013. First cut in 2013 Prvi u 2014. First cut in 2014 Parametri kvaliteta/quality parameters Sirovi protein Crude protein Lucerka+ Ježevica Tretman-Treatment Lucerka+ Lucerka Ježevica Visoki vijuk Visoki vijuk 14,98 14,63 14,63 8,10 7,75 Sirovi protein 14,81 13,41 14,63 11,41 11,76 206

Sa aspekta sadržaja sirovih proteina, gajenje lucerke u smeši sa travama ima smisla zato što je sadržaj u smeši na nivou čistog useva lucerke, dok je u slučaju čistog useva trava sadržaj značajno manji (Glamočić, 2000). Udeo lucerke u smeši povoljno utiče na svarljivost, odnosno sadržaj NDF, kao i stepen iskorišćenja od strane životinja (ADF) (Radović i sar, 2009). U ispitivanju devet sorti lucerke Katić i sar. (2002) su utvrdili da se sadržaj sirovih proteina kretao od 17,47% do 20,25%. Po visini prinosa i kvalitetu suve materije ježevica se svrstava među najvažnije vrste krmnih trava, a pogodna je za gajenje u čistoj setvi ili smešama sa leguminozama. Takođe, u odnosu na druge trave, ježevica ima bolju sposbnost regeneracije nakon košenja (Tomić i sar., 1996). ZAKLJUČAK Usled izrazito visokih temperatura, nedostatka padavina i pojave određenih korova u godini zasnivanja nije registrovan prinos, a time i kvalitet. U godinama eksploatacije višegodišnji prinosi iz četiri otkosa u čistoj setvi lucerke, kao i smešama bili su značajno iznad višegodišnjeg proseka. U obe godine istraživanja godišnji prinos čistog useva lucerke je na nivou smeša, dok su trave u čistoj setvi imale značajno manji prinos, što je posledica slabijeg prilagođavanja na vremenske uslove i pojavu korova. Pored odabira odgovarajućih sorti trava za setvu u smeši sa lucerkom, potrebno je i odrediti koji je najpovoljniji odnos vrsta u smeši kako bi se ostvarili što veći prinosi i izbalansirana krma. ZAHVALNICA Istraživanja su obavljena u okviru HERD project: Grassland management for high forage yield and quality in the Western Balkans. LITERATURA 1. Đukić D., Erić P. (1995): Lucerka (monografija). Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 256. 2. Ćupina B., Erić P., Krstić Đ., Vučković S. (2005): Effect of nitrogen fertilization on permanent grasslands productivity in the Vojvodina Province. 13 th International Symposium of the European Grassland Federation, Tartu, Estonia, 29-31 August, Grasslansd Science in Europe, 10, 485-488. 3. Ćupina B., Mikić A., Stoddard L. S., Krstić Đ., Justes E., Bedoussac L., Fustec J., Pejić B. (2011): Mutual Legume Intercropping for Forage Production in 207

Temperate Regions. Sustainable Agriculture Reviewes. Genetics, Biofuels and Local Farming Systems (ed. E. Lichtfouse), Springer, Vol. 7: 347-365. 4. Ćupina B., Antanasović S., Krstić Dj, Mikić A., Manojlović M., Pejić B., Erić P. (2013): Cover crops for enhanced sustainability of cropping sytem in temperate regions. Agiculture and forestry, Vol. 59, Issue 1: 55-72. 5. Glamočić, D. (2000): Ishrana preživara (praktikum). Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 152. 6. Katić S., Đukić D., Lukić D. (2002): Morfološke osobine, prinos i hranljiva vrednost lucerke. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, 36, 103-114. 7. Mihajlović I., Mladenović G., Vučković S. (2001): Proizvodne karakteristike trava u agroekološkim uslovima istočne Srbije. Arhiv za poljoprivredne nauke, 62, 262-274. 8. Radović J., Sokolović D., Marković J. (2009): Alfalafa-most important perennial forage legume in animal husbandry. Biotechnology in Animal Husbandry 25 (5-6), 465-475. 9. Sheaffer C.C., Sollenberger E.L., Hall H.M., West P.S., Hannaway B.D. (2009): Grazinglands, Forages and Livestock in Humid Regions. Grassland Quietness and Strength for a New American Agriculture (eds. Wedin F.W. and Fales L.S.), Madison, USA. 10. Stošić M., Lazarević D. (2007): Dosadašnji rezultati u istraživanjima na travnjacima u Srbiji. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, 44, 333-346. 11. Tomić, Z., Mrfat-Vukelić, S., Šurlan-Momirović, G., Krstić, O (1996): Prinos i kvalitet suve materije sorti i autohtonih genotipova ježevice (Dactylis glomerata L.), VIII Jugoslovenski simpozijum o krmnom bilju, Novi Sad, 97-102. 12. Tomić Z., Lugić Z., Radović J., Sokolović D., Nešić Z., Krnjaja V. (2007): Perennial legumes and grasses stable source of quality livestock fodder feed. Biotechology in Animal Husbandry 23 (5-6), 559-572 13. Vučković S. (1999): Krmno bilje (monografija). Institut za istraživanja u poljoprivredi Srbija, Beograd, 553 208

YIELD AND QUALITY OF ALFALFA IN MIXTURE WITH GRASSES IN AGROECOLOGICAL CONDITIONS OF VOJVODINA by Branko Ćupina, Pero Erić, Svetlana Antanasović, Đorđe Krstić, Ranko Čabilovski, Maja Manojlović, Peder Lombnaes SUMMARY Alfalfa is the most important forage crop in agroecological conditions of Serbia and it could be establish as a pure stand as well as in the mixture with grasses. The aim of field trial was to analyse forage yield and quality of pure stand of alfalfa, orchard grass and tall fescue and their mixtures in agroecological conditions of Vojvodina province. In both full harvest years annual yield of alfalfa pure stand was on the level as mixture with grasses, while pure stand of grasses achieved lower forage yield. This is a result of lower adaptation of grasses on weather conditions (precipitation and temperature), in particular weed invasion during the summer months. Apart from selection of adequate grass species and varieties in mixture with alfalfa it is also important to determine grass/legume ratio in order to achieve high forage yield and quality. Key words: alfalfa, orchard grass, tall fescue, mixture, yield, quality. Primljeno: 29.10.2014. Prihvaćeno: 04.11.2014. 209