SHQIPTARE. Udhëhoqi:Prof.

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT TURIZMI DHE NDIKIMI I TIJ NË TREGUESIT MAKROEKONOMIKË PËR EKONOMINË SHQIPTARE Disertacion në marrjen e gradës Doktor Udhëhoqi:Prof. Dr. Albanaa Hashorva Punoi:Msc Rakela Thano Janar,2014 I

Falenderime Në fazat e ndryshme të punës që m u desh për të realizuar këtë studim, shumë ishin ata që më ndihmuan. Tek të gjithë shpreh falenderimet e mia të përzëmërta. Vecanërisht, përpjekja ime nuk do të ishte e mundur të përfundonte në qoftë se nuk do të kisha mbështetjen e vazhdueshme dhe të shumanshme të pedagoges udhëheqëse, të Prof. Dr. Albana Hashorva, pedagoge në Fakultetin Ekonomik të UT, e cila me udhëzimet, sugjerimet e vlefshme dhe kritikat konstruktive, kontribuoi në përmirësimin cilësor dhe strukturor të studimit. Gjithashtu duhet të përmend mbështetjen e papërmbajtur të familjes sime, pa përkrahjen morale të së cilës nuk do të ishte e mundur që ta përfundoja këtë studim. Me respekt Rakela Thano III

Lista e Indikatorëve NJAT- Njësi të Akomodimit Turistik OBT - Organizata Botërore e Turizmit OECD - Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim PBB Produkti i Brendshëm Bruto TSA - Llogaria Satelitore e Turizmit TVSH Tatim mbi Vlerën e Shtuar AKT- Agjencia Kombëtare e Turizmit FMN- Fondi Monetar i Zhvillimit IV

Abstrakti Turizmi përbën një aktivitet ekonomik ose një tërësi aktivitetesh të koordinuara me njëra tjetrën që kanë si qëllim plotësimin e nevojave të individëve, që lidhen me kohën e lirë dhe lëvizjen e njerëzve. Sot turizmi përfaqëson një industri, sepse bëhet fjalë për aktivitete që synojnë shfrytëzimin e resurseve turistike, si dhe shndërrimin e burimeve natyrore, njerëzore dhe burimeve kapitale në produkte dhe shërbime turistike. Industria e turizmit është një sektor shumë i rëndësishëm që ndikon në rritjen e aktivitetit ekonomik në të gjithë botën. Të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi në botë për vitin 2012 u rritën në 1030 miliard US$, si pasojë e lëvizjes së 1035 milion turistëve. Kontributi direkt i turizmit për Shqipërinë në Produktin e Brendshëm Bruto për vitin 2012 ishte 83.2 miliard lek ose 6.1% e PBB totale, kurse kontributi total ishte 292.9 miliard lek ose 21.4% e PBB 2. Turizmi ka një potencial të madh dhe luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e objektivave kryesore makroekonomike që lidhen me rritjen ekonomike, punësimin, zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik dhe social. Impaktet e turizmit janë të shumanshme: ekonomike, sociale, natyrore ose mjedisore, politike dhe kulturore. Nga të gjitha kategoritë e ndikimeve turistike, ndikimet ekonomike kanë rëndësinë më të madhe për zhvillimin e përgjithshëm dhe kjo buron nga ndërvarësia e theksuar e tyre me kategoritë e tjera të ndikimeve. Turizmi kontribuon për të rritur të ardhurat kombëtare, krijon mundësi punësimi, kufizon hendekun e deficitit tregëtar, përforcon zhvillimin ekonomik në rajonet periferike, intensifikon aktivitetin e ndërmarrjeve që prodhojnë mallra dhe shërbime, të cilat plotësojnë nevojat e drejtpërdrejta ose të tërthorta turistike. Në vitet e fundit ka pasur një rritje të interesit nga ana e studiuesve për impaktet e turizmit në rritjen ekonomike, sidomos për vendet në zhvillim. Këto vende po fokusohen në politika ekonomike për të promovuar turizmin në arenën ndërkombëtare si një burim potencial për rritjen ekonomike. Turizmi ka një impakt të rëndësishëm pozitiv në Shqipëri për zhvillimin ekonomik dhe progresin e saj. Shqipëria ka një pozicion konkurues në tregun rajonal të turizmit. 2 Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania V

Pasqyra e Lëndës Hyrje Sfondi ekonomik dhe motivimi... xiv Objekti i kërkimit.. xv Metodologjia e studimit xvi Gjetjet kryesore xvii Përkufizimet kryesore. xviii Struktura e temës... xix 1. KAPITULLI I Rëndësia. Faktorët. Tiparet e ekonomisë turistike. Teoritë ekonomike... 1 1.1 Rëndësia e zhvillimit të turizmit për një vend në zhvillim... 1 1.1.1 Qëllimet kryesore të ekonomisë turistike... 2 1.2 Faktorët kufizues të ekonomisë turistike.... 3 1.2.1 Karakteristikat ekonomike të turizmit.... 5 1.3 Tiparet e industrisë turistike... 6 1.4 Teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit.... 10 1.4.1 Turizmi dhe teoria e konsumit... 11 1.4.2 Turizmi dhe teoria e shërbimeve... 16 1.4.3 Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore... 17 1.4.4 Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik... 19 1.5 Konkluzione... 19 2. KAPITULLI II Konsumi turistik dhe ndikimi i tij në ekonomi... 21 2.1 Ndikimet e përgjithshme të turizmit në rajon dhe në Shqipëri.... 21 2.2 Përmbledhje e literaturës... 28 2.3 Ndihmesa e turizmit në përpjekjet e vendeve për t u zhvilluar... 36 2.4 Përfitimet kryesore ekonomike në rajon dhe në Shqipëri nga zhvillimi i turizmit... 39 2.5 Matja e ndikimeve ekonomike të turizmit... 44 2.6 Konsumi turistik në Shqipëri dhe në rajon... 48 2.7 Vlera e shtuar e turizmit në Shqipëri dhe në Rajon... 54 2.8 Roli i shtetit në zhvillimin e turizmit. Politikat e qeverisë shqiptare për sektorin e turizmit... 60 2.9 Konkluzione... 65 3. KAPITULLI III Ndikimi i turizmit në punësim... 66 3.1 Turizmi një punëdhënës i rëndësishëm... 66 VI

3.2 Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit... 69 3.3 Disa konstatime në lidhje me punësimin në turizëm.... 71 3.4 Fleksibilitet në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri... 74 3.5 Konkluzione... 77 4. KAPITULLI IV Ndikimi i turizmit në investime... 78 4.1 Rëndësia dhe domosdoshmëria e investimeve turistike... 78 4.2 Karakteristikat kryesore të investimeve turistike... 79 4.2.1 Kategoritë e investimeve turistike... 80 4.3 Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi... 81 4.3.1 Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e investitorëve... 82 4.4 Investimet private në turizëm në Shqipëri dhe në rajon... 83 4.5 Investimet private të huaja në turizëm në Shqipëri... 88 4.5.1 Faktorët aktivizues të investimeve private të huaja në turizëm... 89 4.5.2 Ndikimet e investimeve private turistike të huaja në vendet pritëse.... 90 4.6 Financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik.... 94 4.7 Konkluzione... 96 5. KAPITULLI V Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe në të ardhurat e shtetit... 97 5.1 Turizmi ndërkombëtar një eksport në mënyrë jotradicionale në rajon dhe në Shqipëri.... 97 5.1.1 Kategoritë e ndikimeve të turizmit në bilancin e pagesave... 101 5.2 Ndikimi i turizmit në të ardhurat e shtetit.... 103 5.2.1 Tatimi në sektorin e turizmit në Shqipëri... 104 5.2.2 Domosdoshmëria e taksimit të turizmi... 110 5.2.3 Efektet negative të taksimit të turizmit... 111 5.3 Konkluzione... 112 6. KAPITULLI VI Efektet ekonomike negative të turizmit dhe ndikimi i krizës në turizëm... 114 6.1 Kosto financiare dhe kosto oportune e zhvillimit të turizmit në vendet në zhvillim... 114 6.1.1 Efektet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri... 115 6.2 Ndikimet e krizës ekonomike në zhvillimin e turizmit në Shqipëri... 119 6.3 Konkluzione... 125 7. KAPITULLI VII Modeli empirik... 126 7.1 Shqyrtimi i literaturës... 126 7.2 Metodologjia... 130 7.2.1 Variablat e përdorura... 131 VII

7.2.2 Metodat e vlerësimit... 134 7.2.3 Vlerësimi i modelit më të mirë... 136 7.2.4 Vlerësimi i mbetjeve... 137 7.3 Konkluzione... 140 8. Konkluzione,Rekomandime... 141 9. Kufizime të punimit... 143 10. Propozime për studime të mëtejshme... 144 11. Apendiks... 145 12. Bibliografia... 149 VIII

Pasqyra e Figurave Figura 1.1: Faktorët kufizues të ekonomisë turistike.... 3 Figura 1.2: Karakteristikat ekonomike të turizmit... 6 Figura 1.3: Tiparet e industrisë turistike... 8 Figura 2.1: Numri i turistëve dhe i popullsisë botërore (në milion)... 22 Figura 2.2: Rritja e % së numrit të turistëve ndaj numrit të popullsisë botërore... 22 Figura 2.3: Vendet më të vizituara në vitet 2010,2011 (milion turistë)... 23 Figura 2.4: Ardhjet turistike për vendet e rajonit (000 turistë)... 24 Figura 2.5: Ardhjet turistike për banor për vendet e rajonit... 24 Figura 2.6: Numri i turistëve të ardhur në Shqipëri... 25 Figura 2.7: Kategoritë kryesore të ndikimit të aktivitetit turistikburimi: Autori... 26 Figura 2.8: Ndikimet direkte të veprimtarisë turistike... 39 Figura 2.9: Kontributi i turizmit në PBB për vitin 2011 (shprehur në % )... 39 Figura 2.10: Kontributi i turizmit në punësim për vitin 2011 (shprehur në % )... 40 Figura 2.11: Kontributi direkt, total i turizmit në PBB në rajon për vitin 2011(%)... 40 Figura 2.12: Kontributi i turizmit në PBB ( miliard lek, me çmimet nominale) në Shqipëri... 41 Figura 2.13: Kontributi total i turizmit në PBB për Shqipërinë (miliard lek)... 42 Figura 2.14: Konsumi turistik kombëtar dhe ndërkombëtar në Shqipëri (miliard lek)... 51 Figura 2.15: Konsumi turistik direkt dhe indirekt në Shqipëri (miliard lek)... 51 Figura 2.16: Konsumi turistik në Shqipëri (miliard lek)... 52 Figura 2.17: Ndryshimi i konsumit turistik direkt në vendet e rajonit... 52 Figura 2.18: Ndryshimi i konsumit indirekt dhe i induktuar në vendet e rajonit... 53 Figura 2.19: Vlera e shtuar bruto në Shqipëri me çmime kostante (milion lek)... 55 Figura 2.20: PBB dhe arkëtimet turistike në Shqipëri (milion US$)... 55 Figura 2.21: Arkëtimet turistike si %e PBB në Shqipëri... 56 Figura 2.22: PBB për banor për vendet e rajonit... 56 Figura 2.23: Arkëtimet turistike për banor për vendet e rajonit ($)... 57 Figura 2.24: Rritja e arkëtimeve turistike për banor në vitin 2010 në krahasim me vitin 2000 për vendet e rajonit... 57 Figura 2.25: Arkëtimet turistike për destinacionet tradicionale të rajonit (miliard US$)... 58 Figura 2.26: Arkëtimet turistike si % e PBB për vendet e rajonit... 58 Figura 2.27: Blerjet nga ofruesit e turizmit (duke përfshirë dhe mallrat e importuara) në Shqipëri (miliard lek)... 59 Figura 3.1: Kontributi direkt dhe total i turizmit në punësim për vendet e rajonit për vitin 2011(%)... 67 Figura 3.2: NJAT sipas dhomave dhe sipas qarqeve në Shqipëri për vitin 2011... 67 Figura 3.3: Numri i ndërmarrjeve sipas madhësisë për vitin 2011(hotele, restorante, kafene) në Shqipëri... 68 Figura 3.4: Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit... 69 Figura 3.5: Kontributi i turizmit në punësim në Shqipëri (000 të punësuar)... 71 Figura 3.6: Turistë të ardhur në Shqipëri sipas muajve... 73 Figura 4.1: Faktorët kryesor që prekin veprimtarinë investuese të iniciativës private në ekonominë turistike... 83 Figura 4.2: Ndryshimi i investimeve kapitale në turizëm për vendet e rajonit... 84 Figura 4.3: Investimet turistike si % e investimeve totale për vendet e rajonit në vitin 2011... 84 Figura 4.4: Investimet kapitale turistike në Shqipëri (miliard lek)... 85 Figura 4.5: Hotelet në Shqipëri për periudhën 2000-2011... 86 Figura 4.6: Netëqendrime për një hotel në Shqipëri... 87 IX

Figura 4.7: Netëqendrime për një shtrat në hotelet e Shqipërisë... 87 Figura 4.8: Investimet turistike të huaja në Shqipëri (milion )... 88 Figura 4.9: Synimet e bizneseve turistike që realizojnë investime të huaja... 89 Figura 5.1: Eksportet e turizmit si % të eksporteve të shërbimit për vendet e rajonit... 98 Figura 5.2: Eksportet turistike si % e eksporteve totale për vendet e rajonit në vitin 2011... 99 Figura 5.3: Eksportet e mallrave dhe të shërbimeve në Shqipëri (000 US$)... 100 Figura 5.4: Eksportet turistike si % e eksporteve totale në Shqipëri... 100 Figura 5.5: Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave... 101 Figura 5.6: Të ardhurat nga taksat (% e PBB) në vitet 2000-2011 për vendet e rajonit... 104 Figura 5.7: Të ardhurat nga taksat (%e PBB) për vitet 2007,2011 në vendet e rajonit... 104 Figura 5.8: TVSH për vendet e rajonit në vitin 2012... 108 Figura 5.9: Të ardhurat e siguruara nga taksa 10 për kalimin e kufirit shqiptar nga turistët( ne )... 109 Figura 5.10: Të ardhurat e realizuara nga taksa e imbarkimit nga turistët (ne )... 110 Figura 6.1: Ndryshimi i indeksit të çmimeve të konsumatorit në Shqipëri... 116 Figura 6.2: Njësitë e Akomodimit Turistik sipas qarqeve për vitin 2011... 118 Figura 6.3: Numri i bizneseve të reja (hotele, restorante, kafene) të hapura në Shqipëri cdo vit... 119 Figura 6.4: Ndërmarrjet (hotele, restorante, kafene) në Shqipëri... 119 Figura 6.5: Faktorët që mund të kufizojnë efektet pozitive të turizmit... 119 Figura 6.6: Ndryshimi i PBB për banor për vendet e rajonit në %... 121 Figura 6.7: Ndryshimi i arkëtimeve turistike për banor për vendet e rajonit në %... 122 Figura 6.8: Ndryshimi i numrit të turistëve dhe arkëtimeve turistike (%) në Shqipëri... 123 Figura 6.9: Arkëtimet turistike për turist në Shqipëri (US$)... 123 Figura 6.10: Indeksi mesatar i Çmimeve të Konsumit për shërbime akomodimi në Shqipëri... 124 X

Pasqyra e Tabelave Tabela 2.1: Ndikimet e përgjithshme të turizmit Tabela 5.1: Llojet e e taksave të turizmit Tabela 7.1: Variablat e modelit Tabela 7.2: Vlerësimi i variablave Tabela 7.3: Vlerësimi i modelit më të mirë Pasqyra e Diagramave Diagrama 2.1: Sistemi turistik i Kaspar Diagrama 2.2: Sistemi turistik i Leiper Diagrama 2.3: Struktura e modelit INFORGE Diagrama 2.4: Prezantim i procedurës së konsumit Diagrama 2.5: Piramida e konsumit. Diagrama 2.6: Vlera e shtuar dhe shpërndarja e të ardhurave XI

Hyrje Sfondi ekonomik dhe Motivimi Turizmi është një nga fenomenet social-ekonomike botërore më dinamike dhe komplekse që tregoi rritje të shpejtë pas viteve 70. Për shumë vende në zhvillim turizmi ishte një nga faktorët më të rëndësishëm të zhvillimit nga pikëpamja ekonomike, kulturore dhe politike. Turizmi është një aktivitet ndërkombëtar që përfshin një ndërthurje të fakteve ekonomike, politike, mjedisore dhe sociale me pasoja gjithnjë e më komplekse, më të kundërshtueshme, të cilat shfaqen me mënyra delikate dhe shpesh të papritura. Turizmi sot karakterizohet nga një zhvillim i vazhdueshëm dhe me ndjeshmëri të lartë. Duke u përballur me faktorë të pasigurtë të brendshëm dhe të jashtëm, sot turizmi tërheq vëmendjen botërore, kryesisht për të zgjedhur plane strategjike të afta, që të përshtaten me ndryshimet më të reja gjeopolitike, sociale, ekonomike, teknologjike dhe mjedisore. Si një sektor i ekonomisë, roli dhe rëndësia e turizmit është pranuar gjerësisht, pasi ai ndihmon në rritjen e Produktit Kombëtar Bruto, në përmirësimin e bilancit të pagesave, në krijimin e vendeve të reja të punës, në rritjen e investimeve dhe në promovimin e zhvillimit lokal, rajonal dhe kombëtar. Zhvillimi i turizmit është analizuar, përshkruar dhe shpjeguar nën ndikimin e ideologjisë dominuese të ekonomisë së tregut. Në kuadër të kësaj teorie, turizmi, në vendet e zhvilluara industriale vepron si një mekanizëm për rishpërndarjen e pasurisë së botës, pasi një pjesë e madhe e saj zhvendoset nga rajonet e zhvilluara industriale të botës, në vendet më pak të zhvilluara, të cilat janë vendet e destinacionit të flukseve turistike. Zhvendosja e pasurisë botërore ka si rezultat krijimin e ndikimeve pozitive ose negative në ekonomitë e vendeve më pak të zhvilluara. Suksesi i sektorit të turizmit pas viteve 90 në Shqipëri, çoi në formimin e një lloji të re industrie, të karakterizuar nga një zhvillim shumë i madh dhe ndryshim i papritur. Për vendin tonë, turizmi përbën një burim të rëndësishëm të ardhurash, të cilat kontribuojnë pozitivisht në zhvillimin e përgjithshëm social-ekonomik të vendit. Kontributi direkt i turizmit për Shqipërinë në Produktin e Brendshëm Bruto(PBB) për vitin 2012 ishte 83.2 bn lek ose 6.1% e PBB totale. Kontributi total i turizmit në PBB ishte 292.9 bn lek ose 21.4% e PBB. Kontributi direkt i turizmit në punësim në vitin 2012 ishte 51500 vende pune, që përbëjnë 5.5% të punësimit total në Shqipëri, kurse kontributi total në punësim ishte 184000 vende pune ose 19.5% e punësimit total. Eksportet e turistëve për këtë vit ishin 195.6 bn lek ose 34.7% të eksporteve totale shqiptare. Investimet turistike arritën në 19.7 bn lek, që përfaqësojnë 4.5% të investimeve totale në Shqipëri. Për vitin 2023 janë parashikuar këta tregues për Shqipërinë: Kontributi direkt i turizmit në PBB do të jetë 153.7 bn lek(me çmimet e 2012). Kontributi total i turizmit në PBB do të jetë 526.1 bn lek ose 21.4% e PBB-së. Kontributi direkt në punësim do të jetë 72000 vende pune ose 6.6% e punësimit total. XII

Kontributi total në punësim do të jetë 246000 vende pune ose 22.7% e punësimit total. Eksportet nga vizitorët në vitin 2023 do të arrijnë në 361.5 bn lek ose 30.3% të eksporteve totale. Investimet turistike parashikohet të kapin vlerën 32.5 bn lek ose 4.7% e investimeve totale në Shqipëri 3. Në studimet shkencore dhe në politikat ekonomike të zbatuara nga qeveritë, turizmi klasifikohet si një sektor ekonomik, kurse nga analiza e sistemit të llogarive kombëtare vërejmë se turizmi shfaqet si shpenzim konsumi dhe barazohet nga ana sasiore me shkëmbimin turistik vjetor që shpall Banka e Shqipërisë. Kontributi pozitiv i turizmit në vendin tonë pasqyrohet dhe në kontributin e vazhdueshëm të turizmit në zgjidhjen e problemit të bilancit të jashtëm të pagesave. Nga viti 2000 deri në vitin 2010 kontributi i eksporteve turistike në eksportet totale për Shqipërinë lëviz ndërmjet vlerave 46% deri në 56%. Por, pavarësisht pamjes përgjithësisht të mirë të turizmit në Shqipëri, vitet e fundit paraqitet një zhvendosje midis trendit të normës mesatare vjetore të ardhjes të turistëve dhe të kontributit në PBB e vendit. Në vitin 2009, 2010 dhe 2011 ardhjet turistike u rritën përkatësisht me 31%, 30% dhe 14%, kurse kontributi i turizmit në PBB ishte (+14. 7%), (-4. 4%) dhe (-4. 8%). Kjo tregon rënien e efikasitetit të industrisë turistike, që i detyrohet jo vetëm krizës globale, por edhe rrjedhjes së valutës jashtë nga furnizuesit e turizmit, përbërjes së të ardhurave të grupeve të turistëve dhe cilësisë së ulët të shërbimeve të ofruara. Rëndësia e këtij studimi bazohet në faktin se përvec kërkesës totale të 3 milion banorëve të vendit tonë, kemi dhe një kërkesë të shtuar edhe nga pothuajse 3 milion turistë për produkte konsumi të sektorëve të ekonomisë. Motivacioni për këtë temë vjen, sepse turizmi është bërë një motor i rritjes ekonomike për vendin tonë. Gjithashtu ai përbën një nga faktorët kyç që ndikon në shumë tregues makroekonomik si të adhurat, punësimi, investimet, bilanci i pagesave, të hyrat e shtetit etj. Ajo që jam përpjekur të studioj dhe analizoj është ndikimi që ka turizmi në ekonominë e një vendi pritës të turistëve. Objekti i kërkimit Modelet empirike të autorëve të tjerë theksojnë se: Turizmi ndikon gjithmonë në përmirësimin e mirëqënies (Hazari and Kaur 1995). Specializimi i vendeve të vogla në fushën e turizmit është i dobishëm për rritjen ekonomike të këtyre vendeve. ( Brau, Lanza and Pigliaru 2007). Zhvillimi i turizmit pasohet me krijimin e vendeve të reja të punës jo vetëm në turizëm, por edhe në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik të një vendi (Mathieson and Wall 1987). 3 Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania XIII

Ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë të shumanshme, duke shkaktuar përfitime të rëndësishme, por edhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të përgjithshëm të një vendi pritës. (Brohman, J. 1996; Bull, A. 2001). Turizmi, i cili është një formë alternative e eksporteve, kontribuon në bilancin e pagesave, nëpërmjet të ardhurave valutore (Mihalić 2002). Eksportet e turizmit konsiderohen si faktorë potencialë, që ndikojnë për rritjen ekonomike të një vendi. ( Cortés- Jiménez et al, 2009). Një zgjerim në turizëm prodhon një rritje në çmimet e tokës dhe të mallrave të konsumit (Chao, Hazari, and Sgro 2005). Turizmi mund të reduktojë mirëqënien e popullsisë për regjimet e tregtisë, të dominuara nga taksat dhe importet(chen and Devereux 1999., Shareef, R. 2003). Mbështetur në argumentet teorik të këtyre autorëve, janë formuluar pyetje kërkimore, të cilave pretendohet t i jepet përgjigje nëpërmjet këtij studimi: Cilat janë efektet ekonomike të zhvillimit të turizmit në treguesit makroekonomik për Shqipërinë? Si ndikon rritja e arkëtimeve turistike në rritjen ekonomike në Shqipëri? Duke iu dhënë përgjigje këtyre pyetjeve synohet: Propozimi i një trajtimi teorik për vlerësimin e ndikimit të turizmit në treguesit makroekonomik për një ekonomi në zhvillim. Ndërtimi dhe aplikimi i një kuadri metodologjik për hulumtimin empirik të ndikimit të turizmit në treguesit kryesor makroekonomik. Vlerësimi i ndikimeve të turizmit në treguesit makroekonomik, si: konsumi, punësimi, investimet, të ardhurat, bilancin e pagesave, të ardhurat e shtetit. Konfigurimi i një kuadri të përgjithshëm të analizës, i dobishëm në ushtrimin e politikës së turizmit në nivel lokal, rajonal dhe kombëtar. Studimi ka rëndësi për hulumtimin turistik si në kuadrin teorik, ashtu dhe empirik. Rëndësia e tij bëhet më e madhe me zbatimin e kuadrit të mësipërm në Shqipëri dhe me përcaktimin e një politike turistike shkencore të bazuar në vlerësimin sasior të ndikimeve ekonomike të turizmit. Metodologjia e studimit Gjatë kryerjes së këtij hulumtimi u paraqit nevoja e zgjedhjes së metodave të përshtatshme të analizës dhe të trajtimit teorik që do të kontribuonin në trajtimin empirik dhe interpretimin e problemit të ndikimeve ekonomike të turizmit. Në studim është përzgjedhur teoria e sistemeve të përgjithshme(general Systems Theory) duke e aplikuar atë për turizmin. XIV

Kjo metodologji ishte e nevojshme: Për shkak të natyrës multidimensionale të turizmit dhe të vështirësive që ekzistojnë në vlerësimin e ndikimeve ekonomike të turizmit në zhvillimin e një vendi. Për të përcaktuar strukturën dhe rregullat e funksionimit të sistemit turistik, si dhe për interpretimin teorik të hyrjeve dhe daljeve të Modelit të Ndikimeve Turistike (MNT), i cili si një sistem studion dhe vlerëson nga ana sasiore ndikimet ekonomike të turizmit. Sistemi turizëm përbëhet nga nënsistemet objekti i turizmit dhe subjekti i turizmit. Të dyja këto nënsisteme ndodhen vazhdimisht në një marrëdhënie të alternuar midis tyre. Sistemi turizëm ka një ndërlidhje me sisteme të tjera ku më kryesorët janë: Mjedisi ekonomik Mjedisi social Mjedisi ekologjik Mjedisi teknologjik Mjedisi politik Sistemi turizëm ndikohet nga elementët e këtyre nënsistemeve, kurse njëkohësisht ekziston një bashkëveprim dhe reagim në seri. Kjo nënkupton se studimi i fenomenit turizëm presupozon përdorimin specifik të metodave ekonomike shkencore që lejojnë një vlerësim kuptimplotë të ndikimeve të tij në zhvillimin e vendit. Janë realizuar hulumtime në literaturën bashkëkohore për të studiuar ndikimet ekonomike të turizmit në destinacione të ndryshme të botës, por kryesisht në vende që janë në zhvillim, të cilat janë vende pritëse të turistëve. Ndikimet ekonomike të turizmit në treguesit makroekonomik janë analizuar përmes analizave krahasuese dinamike të këtyre treguesve për Shqipërinë dhe vendet e rajonit Mesdhetar turistik, duke përfshirë destinacione tradicionale si Franca,Italia dhe destinacione të specializuara në turizëm si Greqia, Kroacia, Malta etj. Për të vlerësuar impaktet e ndikimit të turizmit në rritjen e Prodhimit të Brendshem Bruto është aplikuar dhe modeli empirik. Metoda që përdoret fillimisht është ajo tradicionale, OLS (Ordinary Least Squares). Janë testuar si variabla: Produkti i Brendshëm Bruto për banor, Arkëtimet Turistike Ndërkombëtare për banor, Kapitali Fiks Bruto, Indeksi i Lirisë Ekonomike, Rregjistrimet në Nivelin Arsimor të Mesëm dhe të Lartë, Investimet e Huaja Direkte, Indeksi i Tregëtisë, Konsumi Final Familjar për banor. Gjetjet kryesore Literatura dhe analiza empirike e trajtuar janë të rëndësishme për të kuptuar ndikimet ekonomike të turizmit në treguesit makroekonomik të Shqipërisë. XV

Turizmi me formën e sotme moderne ushtron në mënyrë direkte dhe indirekte ndikim në ekonomitë e shumë vendeve dhe kryesisht në ato vende të karakterizuara si turistike. Turizmi përbën një formë të vecantë të kërkesës dhe të ofertës. Turizmi mund të shihet si një konsum i vecantë, d.m.th si konsumi turistik. Elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i kërkesës totale të ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia. Turizmi është një mjet zhvillimi me shumë përfitime të mëvonshme ekonomike, që mund të maten objektivisht dhe të përdoren për zhvillimin e mëtejshëm të një vëndi. Rritja në numrin e ardhjeve të turistëve në një vend ofron një mundësi për rritje ekonomike, kur vendet janë duke u zhvilluar. Zhvillimi i turizmit në Shqipëri ndikon pozitivisht në konsumin total, në punësim, në investime, në të ardhurat e qeverisë e në bilancin e pagesave. Analiza e regresionit konfirmon rezultatet teorike të lidhjes së treguesit të rritjes ekonomike me treguesin që përfaqëson zhvillimin e turizmit, arkëtimet turistike, me treguesit bazë të rritjes ekonomike si investimi në kapitalin fizik dhe human, me treguesit e hapjes ekonomike dhe me treguesit si indeksi i lirisë ekonomike, investimet e huaja direkte dhe shpenzimet e konsumit familjar. Ashtu siç rezulton nga studimet në fushën e turizmit, edhe në Shqipëri konfirmohet lidhja pozitive ndërmjet arkëtimeve turistike dhe rritjes ekonomike, të përfaqësuar nga Produkti i Brendshëm Bruto për banor. Përkufizimet kryesore Turizmi është shuma e fenomeneve dhe e marrëdhënieve që krijohen gjatë udhëtimit dhe qëndrimit të të huajve në një vend, i cili nuk është vendbanimi i përhershëm i tyre dhe nuk ushtrojnë ndonjë veprimtari fitimprurëse ( Hunziger, W. and Krapf, K. 1942, 1965). Turizmi është totali i ndërveprimeve dhe fenomeneve që rezultojnë nga udhëtimi dhe qëndrimi i njerëzve, për të cilët vendqëndrimi nuk përbën rajonin e banimit të përhershëm të tyre dhe nuk ka lidhje me vendin e punës së tyre ( Kaspar, C. 1991). Analiza e efekteve ekonomike studion shpenzimet që bëjnë turistët në një zonë dhe identifikon ndryshimet që sjellin në shitje, në të ardhura, në të ardhurat e shtetit nga taksat dhe në punësim. Një analizë e ndikimit ekonomik nxjerr në pah marrëdhëniet ndërmjet sektorëve të ekonomisë. Vlerësimi i ndikimit ekonomik identifikon se cilët sektorë ekonomik do të përfitojnë nga turizmi dhe vlerëson ndryshimet që rezultojnë në të ardhura dhe punësim në rajon. Një efekt ekonomik total në turizëm është një përmbledhje e efekteve direkte, indirekte dhe të induktuara në një zonë. XVI

Efektet direkte janë të lidhura me ndryshimet e prodhimit turistik si rezultat i ndryshimeve të shpenzimeve në turizëm. Efektet indirekte janë ndryshimet në prodhim që ndodhin nga një sërë raundesh rishpenzimesh në industrinë e hoteleve dhe industritë e tjera të lidhura me të. Efektet e induktuara janë ndryshimet në aktivitetin ekonomik që rrjedhin nga shpenzimet që familjet u bëjnë të ardhurave të tyre të fituara direkt ose indirekt, si rezultat i shpenzimeve të turizmit. Struktura e temës Punimi është konceptuar në shtatë kapituj. Në kapitullin e parë analizohet rëndësia e zhvillimit të turizmit për një vend në zhvillim. Gjithashtu jepen karakteristikat ekonomike dhe tiparet e industrisë turistike. Në vazhdim prezantohen teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit si teoria e konsumit, teoria e shërbimeve, teoria e tregëtisë botërore dhe teoria e ciklit ekonomik. Në kapitullin e dytë vëmendja përqëndrohet tek ndikimet e përgjithshme të turizmit në Shqipëri dhe në vendet e rajonit, duke vazhduar më pas me ndikimet ekonomike të turizmit. Analiza e këtyre ndikimeve fillon me konsumin turistik dhe produktin turistik. Në këtë kapitull prezantohen në mënyrë të detajuar argumentet teorik dhe empirik të studiuesve të ndryshëm mbi ndikimet e turizmit në treguesit makroekonomik. Gjithashtu prezantohet dhe politika turistike e qeverisë shqiptare pas viteve 90. Kapitulli i tretë analizon efektet që ka turizmi në punësim, kategoritë e punësimit që krijon turizmi, ndikimin e sezonalitetit të turizmit në punësim dhe fleksibilitetin në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri. Në kapitullin e katërt prezantohet rëndësia e investimeve private dhe publike në turizëm, ndikimi pozitiv dhe negativ i investimeve të huaja direkte në turizëm për ekonominë e një vendi pritës të turistëve. Gjithashtu analizohet financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik. Kapitulli i pestë trajton ndikimet e zhvillimit të turizmit në bilancin e pagesave dhe të ardhurat e shtetit. Në këtë kapitull turizmi trajtohet si një formë e vecantë e eksporteve. Gjithashtu analizohen të ardhurat e shtetit nga turizmi si dhe përse duhet ose nuk duhet të tatohet turizmi. Ndikimet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri trajtohen në kapitullin e gjashtë.meqënëse kriza ekonomike botërore, e cila filloi në vitin 2007, pati ndikime të rëndësishme në ekonomitë e vendeve të rajonit, këtu analizohet ndikimi i saj në zhvillimin e turizmit në Shqipëri dhe në vendet e rajonit. Në kapitullin e shtatë prezantohen rezultatet e ndikimit të arkëtimeve turistike në rritjen ekonomike, për të konkluduar më pas me diskutimin e këtyre rezultateve, rekomandimet drejtuar institucioneve të interesuara të vendit tonë, si dhe drejtimet ku duhet të përqëndrohet puna kërkimore në të ardhmen. XVII

1. KAPITULLI I Rëndësia. Faktorët. Tiparet e ekonomisë turistike. Teoritë ekonomike Dekada që jetojmë do të mbahet mend si dekada në të cilën turizmi është shfaqur si një nga sektorët më premtues dhe aktivitet njerëzor i rendësishëm, duke kontribuar në rritjen ekonomike dhe jetë më të mirë. T. Rifai 4 1.1 Rëndësia e zhvillimit të turizmit për një vend në zhvillim Zhvillimi turistik krijon përfitime ekonomike dhe kosto nga vendi në vend dhe nga rajoni në rajon. Kjo atribuohet kryesisht tek strukturat ekonomike të ndryshme të vendeve apo rajoneve të destinacioneve turistike dhe nga pozicioni gjeografik i tyre. Dallimi më i njohur i përdorur është ai ndërmjet vendeve/rajoneve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Karakteristikat e vendeve në zhvillim janë, niveli i ulët i të ardhurave, shpërndarje e pabarabartë e të ardhurave dhe e pasurisë, nivel i lartë i papunësisë, nivel i ulët i zhvillimit të industrisë, varësi të madhe të ekonomisë nga fitimet e sektorit të bujqësisë, nga eksportet dhe nivel të lartë të pronësisë së huaj në industri dhe tek bizneset e ofrimit të shërbimeve. Karakteristikat e mësipërme shoqërohen nga pabarazi të mëdha rajonale në pasurinë ekonomike, ndërmjet shumicës së vendeve në zhvillim, pasi ka nivel të lartë popullimi, rrjedhje të madhe fitimesh drejt vendeve të zhvilluara dhe mungesë të burimeve. Shumë nga problemet ekonomike që përballen vendet në zhvillim, janë të njëjta me ato të vendeve të zhvilluara, por ndryshimi midis tyre gjendet tek faktorët ekonomik të ndryshëm që i shkaktojnë. Turizmi në vendet në zhvillim, në shumicën e rasteve, është pothuajse një veprimtari ekonomike e re, e cila rritet në nivele të konsiderushme, në periudha kohore të vogla. Kjo i orienton ekonomitë e atyre shteteve të shtojnë përpjekjet për krijimin e infrastrukturës turistike dhe orientimin e burimeve njerëzore në sektorin turistik. Shumë herë infrastruktura turistike aktuale nuk është e mjaftueshme të përballojë shtimin e shpejtë të prurjeve turistike. Vendet në zhvillim, mbështesin zhvillimin e turizmit, sepse turizmi mund të transformojë ekonomitë e tyre nga ekonomi bujqësore tradicionale, në industriale dhe të fillojë kështu procesi i zhvillimit. Ky transformim kërkon shpenzime për investime kapitale të mëdha. Për shumë vende në zhvillim shpenzimet invenstuese të nevojshme financohen nga eksportet e mallrave të sektorit të parë ose nga eksporti i shërbimeve turistike. Kështu shumë qeveri të vendeve në zhvillim orientohen sistematikisht drejt zhvillimit të turizmit. Pretendimet për rëndësinë ekonomike të turizmit i japin industrisë së turizmit një respekt të madh nga të gjitha bisneset e një komuniteti, zyrtarët publike dhe komuniteti në përgjithësi(stynes, D. 1997). Kjo shpesh shndërohet në vendime apo politika publike, të cilat janë të favorshme për turizmin. Mbështetja e komunitetit është e rëndësishme për turizmin, pasi ai është një aktivitet që ndikon në të gjithë komunitetin. 4Panairi Ndërkombëtar i Turizmit në Berlin 2012. 1

Biznesi dhe turizmi varen gjërësisht nga njëri-tjetri ashtu si dhe bizneset, qeveria dhe banorët e një komuniteti. Përfitimet ekonomike dhe kostot e turizmit i pasurojnë të gjithë në një rajon, në një mënyrë apo në një tjetër. Analizat e ndikimit ekonomik japin vlerësime reale të këtyre varësive ekonomike, si dhe të kuptimit më mirë të rolit dhe rëndësisë së turizmit në ekonomin e një rajoni. (Balaguer and Cantavella-Jorda. 2002; Dritsakis, 2004; Louca, 2006; Cortés-Jiménez et al, 2009; Andergassen, R. and Candela, G. 2009; Madsen, B. and Zhang, J. 2010). Shkalla në të cilën turizmi mund të kontribuojë në përpjekjen e përgjithshme të një vendi në zhvillim, për të kapërcyer barrierat që pengojnë zhvillimin e tij, varet nga disa faktorë: (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45) Shkaqet që kanë penguar zhvillimin e vendit në zhvillim. Vendosja e qëllimeve të arritshme nga pushteti politik, që kur të arrihen, të mund të lehtësojë apo të eliminojë këto shkaqe. Aftësia e pushtetit politik të realizojë këto objektiva përmes një programi të zhvillimit të përgjithshëm ekonomik. Megjithatë zhvillimi i turizmit ndërkombëtar në një vend në zhvillim, mund të arrihet vetëm kur të jenë formuar kushtet e duhura që ka përcaktuar pushteti politik, që është vektori kryesor i zhvillimit ekonomik. (Mathieson, A and Wall, G. 1987:fq45) Aktiviteti turistik përfshin gjithashtu dhe koston ekonomike, duke përfshirë kostot direkte të shkaktuara nga bisneset e turizmit, shpenzimet qeveritare për infrastrukturë më të mirë për t u shërbyer turistëve, si dhe ndotjen dhe kostot e shkaktuara nga individët e një komuniteti. Impaktet ekonomike të turizmit janë të një rëndësie të konsiderueshme për shtetin. Komunitetet për këtë arsye duhet të kuptojnë rëndësinë relative të turizmit në rajonin e tyre, duke përfshirë dhe kontributin e turizmit në aktivitetin ekonomik të rajonit. 1.1.1 Qëllimet kryesore të ekonomisë turistike Qëllimet kryesore që mundohet të realizojë ekonomia turistike janë: Të maksimizojë në sasi dhe cilësi dobinë e përfituar nga konsumimi i produktit turistik, që marrin turistët në vendin pritës. Të maksimizojë fitimin e bizneseve dhe kryesisht të bizneseve turistike, që ofrojnë të mirat dhe shërbimet e tyre për plotësimin e nevojave dhe dëshirave të turistëve. Të maksimizojë efektet parësore dhe dytësore të shpenzimeve që realizojnë turistët në një komunitet. Qëllimet e mësipërme të ekonomisë turistike shpesh janë të lidhura me njëra-tjetrën. Maksimizimi i dobisë krijon turistë të kënaqur dhe i bën turistët të kthehen përsëri në vendin pritës, të shpenzojnë para dhe të bëjnë që secili në industrinë turistike dhe në zonën turistike që vizitojnë, të ndjehet nga ana ekonomike i kënaqur. Në disa raste këto qëllime mund të jenë të papajtueshme, kështu p.sh. një synim afatgjatë i maksimizimit të fitimit mund të shkaktojë një zgjerim shumë të madh të investimeve turistike dhe investimeve të tjera në 2

destinacionin turistik dhe të na çojë në një përdorim të tepërt tëë tyre dhe si rrjedhoj në një pakësim të dobisë të përfituar nga turistët. 1.2 Faktorët kufizues të ekonomisë turistike. Turizmi duke qënë një degë shumë e gjerë dhe e shumëllojshm me e aktivitetit ekonomik, i nënshtrohet shumë kufizimeve. Që të mundemi të bëjmë një analizë të marrëdhënieve dhe varësive që krijohen dhe zhvillohen tekk turizmi, është e domosdoshm me të analizohen këta faktorë kufizues: Figura 1.1: Faktorët kufizues të ekonomisë turistike. Kufizime te kërkesa turistike Kufizime te oferta turistike Kufizime teknike dhe mjedisore Kufizimet te të cilat nënshtrohet turizmi Kufizime kohore Kufizime ligjore Kufizime që vetvendosen Kufizime për shkak të njohurive të pamjaftueshme Kufizime për shkakk të pamjaftueshmërisë së burimeve Burimi: Ηγουμενάκης, Ν. 2007. Tουριστικη Oικονομια. fq 69 Kufizime në kërkesën turistike. Çdo njësi tregtare që ofron të mira dhe shërbime tek turistët, kufizohet përr sa i përket aktivitetit prodhues nga kërkesa që krijohet çdo herë nga klientela e saj. Kjo nga ana e saj, lidhet me sasinë që mund të blihet me një çmimm të përcaktuar në varësi të mirëqënies materialee që ekziston, si dhe të të ardhurave të blerësve. 3

Kufizime në ofertën turistike. Një nga kufizimet kryesore me të cilat përballet industria turistike është sasia e kufizuar e burimeve turistike në dispozicion dhe kryesisht e burimeve natyrore. Kjo mund të përcaktohet lehtë nëse studiohet shpërndarja gjeografike e zonave në shkallë botërore, pasi disa zona turistike janë shumë më tërheqëse për turistët se të tjerat. Kufizime teknike dhe mjedisore. Këto shpesh janë të lidhura me një zonë turistike të përcaktuar ose me një situatë që mbizotëron tek ajo dhe kanë të bëjnë me marrëdhëniet midis mbeturinave dhe ndotjes së mjedisit natyror, marrëdhënie këto që krijohen nga vendosja e çadrave të kampit në një zonë dhe degradimit të vendit në atë zonë, etj. Kufizime kohore. Koha e lirë për turizëm që ka në dispozicion të tij çdo turist, sjell automatikisht kufizime në veprimtaritë e turistit. Por dhe koha e shkurtër e periudhës turistike prek negativisht veprimtarinë prodhuese të kompanive turistike dhe si rrjedhojë ndikon negativisht në mundësinë për të realizuar më shumë fitim. Gjithashtu kjo ndikon negativisht tek hyrja e valutës turistike dhe burimeve financiare në ekonominë e destinacionit të akomodimit të turistëve, ndikim ky që prek ekonominë e vendit pritës të tyre. Kufizime ligjore. Ekzistojnë disa lloje kufizimesh ligjore që prekin turizmin. Të tilla lloj kufizimesh janë p.sh. ligjet që shprehen për probleme të ndryshme mjedisore, ligje në industrinë ndërtimore në lidhje me kriteret e ndërtimit, ligje për hyrje dalje turistësh etj. Kufizime që vetvendosen. Kufizimet e këtij lloji rrjedhin nga nevoja e harmonizimit të synimeve kontradiktore. Këto synime mund të lindin në një biznes turistik ose ndërmjet bizneseve turistike që kërkojnë të zhvillojnë turizmin në një zonë të caktuar. Kufizime për shkak të njohurive të pamjaftueshme. Shumë veprimtari të bisneseve në turizëm janë të kufizuara për shkak të faktit se kanë mungesë të njohurive të përgjithshme dhe të specializuara rreth situatave të caktuara që krijohen. Kufizime për shkak të pamjaftueshmërisë së burimeve. Kufizime nuk ka vetëm tek burimet natyrore turistike, por edhe tek ato jonatyrore tek të cilat siç është e ditur mbështetet veprimtaria prodhuese e industrisë turistike. Të tilla burime janë p.sh: kapitali financiar, personeli i kualifikuar, objektet, mjetet e transportit etj. Limitet që ekzistojnë tek burimet natyrore dhe jonatyrore turistike, kufizojnë nga ana sasiore ofrimin e produkteve që plotësojnë nevojat dhe dëshirat turistike, shfrytëzimin e 4

dobishëm të mundësive fitimprurëse që prezantohen në tregun turistik dhe realizimin e objekteve të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike. Përvec këtyre faktorëve kufizues të prodhimit turistik dhe si rrjedhim të zhvillimit dhe të rritjes turistike, ekzistojnë dhe faktorë të tjerë, të cilët nuk janë kaq shumë të rëndësishëm. 1.2.1 Karakteristikat ekonomike të turizmit. Karakteristikat ekonomike kryesore të turizmit janë: Turizmi si një formë e veçantë e kërkesës. Turizmi si veprimtari ekonomike përbën një formë të caktuar të kërkesës ekonomike, e cila ka dy karakteristika specifike: Turizmi nënkupton kërkesën për një paketë të veçantë mallrash dhe shërbimesh. Kjo paketë përbën produktin turistik, i cili është një produkt i përbërë nga elementë ose sisteme natyrore, shërbime që lidhen me përdorimin e tij dhe elemente abstrakte për krijimin e mjedisit të përshtatshëm, që kontribuojnë në plotësimin e dëshirave të konsumatorit. Produkti turistik është një kombinim produktesh të ndryshme që prodhohen ose ofrohen nga prodhues të ndryshëm. Këto produkte duhet të kenë mundësinë që të kombinohen midis tyre shpejt dhe të plotësojnë njëra-tjetrën. Ndërmjet produkteve turistike individuale nuk ka zëvëndësim, d.m.th konsumi i një natëqendrimi jashtë vendit varet nga lëvizja e një dite më parë. Natyra plotësuese e produkteve turistike individuale ndërmjet tyre është një specifikim i rëndësishëm i mjedisit të industrisë turistike, e cila sipas një mënyre, përcjell tek turizmi formën e kërkesës shtesë. Nga totali i mallrave dhe shërbimeve, që formojnë produktin turistik, rolin kryesor e luajnë shërbimet turistike të akomodimit, ushqimit dhe lëvizjes. Këto shërbime përbëjnë kategoritë bazë konsumatore për t i shërbyer turistit-konsumator dhe tërheqin pjesën më të madhe të shpenzimit turistik. Si rrjedhim, përderisa turizmi është një formë e kërkesës shtesë, shpenzimet për konsum turistik mund të ndahen jo vetëm në shpenzime për mallra dhe shërbime, por dhe në bazë të kritereve të tyre prodhuese. Kështu mallrat turistike mund t i ndajmë në: o Mallra turistike individuale, që prodhohen dhe ofrohen nga bizneset turistike private. o Mallra turistike publike, që prodhohen dhe ofrohen nga shteti ose nga bizneset turistike publike. Turizmi si formë e veçantë e ofertës. Karakteri plotësues i turizmit, si formë e veçantë e kërkesës, prek një zonë të gjërë veprimtarish ekonomike. Kjo nënkupton se ekziston natyra heterogjene, shumëkomplekse dhe tek oferta turistike, ku degë të ndryshme dhe sektorë të ekonomisë ndihmojnë në formimin e produktit turistik, të ofruar në treg. Nga kjo 5

pikëpamje turizmi konsiderohet si një formë e veçantë e ofertës. E veçanta e tij i takon faktit se produkti turistik nuk magazinohet dhe as transportohet. Kjo nënkupton se prodhimi, shitja dhe konsumi përputhen. Pra, heterogjeniteti dhe kompleksiteti i industrisë turistike çon në konkluzionin se turizmi nuk mund të përbëjë një sektor prodhues të pavarur ose degë në veprimtarinë ekonomike. Gjtihashtu asnjë sektor ekonomik ose degë nuk prodhon ekzkluzivisht për turizmin. Turizmi si konsum individual. Nga pikëpamja ekonomike, fenomeni turistik është një shkak. Ky shkak shpreh kërkesën turistike për mallra dhe shërbime, e cila ka përfundim direkt në degët prodhuese ose sektorë të ekonomisë. Në bazë të burimeve të prejardhjes së kërkesës turistike dallojmë: Turizmin, si konsum individual. Turizmin, si konsum publik. Turizmin, si pjesë e prodhimit. Dy format e para të mësipërme të turizmit janë pjesë të kërkesës përfundimtare, ndërsa forma e tretë përbën një fluks të ndërmjetëm në veprimtarinë prodhuese. Turizmi si sektor i tregtisë botërore. Turizmi si fenomen ekonomik në kuadër të një kuptimi më të gjerë, konsiderohet se është një sektor i importeve dhe eksporteve ose një sektor i tregtisë, prandaj dhe gjëndet në marrëdhënie me tregtinë botërore. Figura 1.2: Karakteristikat ekonomike të turizmit Karakteristikat ekonomike të turizmit Si konsum individual Si formë e veçantë e ofertës Si sektor i tregtisë botërore Si formë e vecantë e kërkesës Burimi:Ηγουμενάκης, Ν. 2000. Tουρισμος και Αναπτγξη.fq 33 1.3 Tiparet e industrisë turistike Shpesh turizmi karakterizohet si një industri që na ofron të ardhura, punësim dhe mënyrë jetese moderne. 6

Industria turistike përfshin mallra dhe shërbime që vijnë nga sektorë apo degë të ndryshme të veprimtarisë ekonomike, me të cilat plotësohen nevojat e kërkesës turistike. Natyra e përbërë e industrisë turistike ka shkaktuar shumë pyetje: sa turizmi mund të konsiderohet si një industri e pavarur për shkak të karakteristikave të veçanta që e dallojnë atë në lidhje me industritë e tjera ose me transaksionet botërore. Veçantia e industrisë turistike vjen nga kompleksiteti dhe heterogjeniteti i veprimtarisë turistike. Tiparet kryesore ekonomike të industrisë turistike janë: Paqëndrueshmëria e kërkesës turistike. Paqëndrueshmëria e kërkesës turistike është tipar themelor i industrisë turistike. Paqëndrueshmëria shkaktohet, si nga faktorë të jashtëm të paparashikuar, ashtu dhe nga ngjarje natyrore, si: tërmete, katastrofa ekonomike, që s kanë lidhje me turizmin, por ndikojnë tek ai. Këta faktorë ndikojnë pozitivisht dhe negativisht në prodhimin e produktit turistik dhe në tërheqjen e turistit. Në këto situata prodhuesi turistik është i pamundur të kundërpërgjigjet, të parashikojë ose të planifikojë energji kompesuese. Pasojat e paqëndrueshmërisë së turizmit konsiderohen të rëndësishme, pasi përqindja e të ardhurave kombëtare dhe e arkëtimeve valutore që vijnë nga turizmi, shtohen në shkallë kombëtare, sidomos për disa rajone të vendit ku roli i turizmit është shumë i madh në krahasim me rolin e tij në gjithë vendin. Elasticiteti i kërkesës turistike. Elasticiteti i kërkesës turistike është i lartë dhe preket vecanërisht nga niveli i të ardhurave të disponueshme të turistit dhe nga formimi i çmimit të produktit turistik. Studimet e O Hagan and Harrison(1984) përcaktojnë elasticitetin e kërkesës për shërbimet e sektorit të turizmit dhe të udhëtimeve në nivelin (-2. 0). Studimi i Crouch G. I and Shaw, R. N. (1993) vlerëson elasticitetin e kërkesës mesatare për të gjitha destinacionet turistike të barabartë me (-0. 40), duke marrë në konsiderat shumëllojshmëri të madhe midis destinacioneve. Në studimin e tij Mak, J. (2004) përllogarit elasticitetin e kërkesës të turizmit botëror në lidhje me të ardhurat sipas vendit të prejardhjes së turistit, për Evropën Veriore në (2. 06) dhe Evropën Jugore në (1. 67),që do të thotë se n.q.s të ardhurat e banorëve të Evropës Veriore dhe të Evropës Jugore rriten me 1 % atëherë kërkesa për turizëm nga banorët e Evropës Veriore do të rritet me 2.06% dhe 1.67% nga banorët e Evropës Jugore. Elasticitetin e kërkesës në lidhje me çmimin, Mak,J. e përllogarit për Evropën Veriore në (-0. 37) dhe për Evropën Jugore në (-0. 54), që do të thotë se n.q.s. ulet çmimi i produktit turistik me 1% atëherë kërkesa për turizëm nga banorët e Evropës Veriore do të rritet me 0.37% dhe me 0.54% nga banorët e Evropës Jugore. Për banorët e Evropës kërkesa në lidhje me çmimin për produktin turistik sipas Mak,J. është inelastike. Ndërsa sipas destinacionit turistik elasticiteti i kërkesës në lidhje me të ardhurat është për Evropën Veriore në (1.79), për Evropën Jugore në (2. 34),d.m.th. rritja e të ardhurave me 1% shkakton rritjen e kërkesës për destinacione të Evropës Veriore me 1.79% dhe për destinacione të Evropës Jugore,ku bën pjesë dhe Shqipëria, me 2.34%. 7

Elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimin,sipas destinacionit, për Evropën Veriore (-1. 73) dhe për Evropënn Jugore në (-0. 64),d.m.th. ulja e çmimit të produktit turistik nëë destinacione të Evropës Veriore do të sjell një rritje të kërkesës për këtë produkt me 1. 73%, kurse në destinacione të Evropës Jugore një rritje me 0.64%. Pra produkti turistik në Evropën Veriore ka një kërkesë elastike, ndërsa në Evropën Jugore ky produkt ka kërkesë inelastike në lidhje me çmimin, d.m.th banorët evropiann reagojnë ndaj produktit turistik, më shumë me rritjen e të ardhurave të tyre, sesa nga ulja e çmimit të produktit turistik, dhe rritja e të ardhurave shkakton një kërkesë më të madhe për destinacionet turistike të Evropës Jugore sesa ato të Evropës Veriore, ndërsa ulja e çmimit të produktit turistik shkakton një rritje më të madhe të kërkesës për destinacionet e Evropës Veriore sesa ato të Evropës Jugore. Figura 1.3: Tiparet e industrisë turistike Paqëndrueshmëria e kërkesës turistike Elasticiteti i kërkesës turistike Natyra plotësuese e produktit turistik Tiparet e industrisë turistike Segmentimi i tregut turistikk Sezonaliteti i kërkesës turistike Përshtatjaa e ngadaltë e mallrave turistike Konkurenca Pandarshmëria e produktitt turistik Burimi: Ηγουμενακης,Ν.1999. Τουριστικο Μαρκετινγκ.fq 82 Natyraa plotësuese e produktit turistik. Produktet turistike të ofruara janë një kombinim i produktevee të ndryshme, që prodhohen ose ofrohen nga prodhues të ndryshëm dhe përfshijnë një formë të përbërë veprimtarish të shumëllojshme të të gjithë sektorëve të proçesit të prodhimit dhe synojnë në plotësimin e kërkesës turistike. 8

Këto produkte turistike duhet të kenë mundësinë të kombinohen midis tyre thjesht dhe të plotësojnë njëratjetrën. Kombinimi bëhet ose ndërmjet produkteve që prodhojnë prodhuesit turistikë, ose ndërmjet këtyre produkteve dhe produkteve të sektorëve të tjerë që ndikojnë mbi to. P.sh. prodhuesit e shërbimeve të transportit duhet të disponojnë shërbime mbështetëse, aerodrome, porte dhe destinacione për klientelën e tyre. Prodhuesit e shërbimeve të akomodimit duhet të mbulohen nga shërbime të restorantit, argëtimit, etj. Këto shërbime ose mallra plotësuese duhet të krijohen ose të ofrohen, ose me shtimin proporcional të aktivitetit prodhues të vendit pritës të turistëve, ose me importin e tyre nga tregu botëror. Prodhimi i këtyre mallrave dhe shërbimeve turistike individuale varet nga disponueshmëria e ofertës dhe nga natyra e përmasat e kërkesës turistike. Natyra plotësuese e shërbimeve turistike individuale ndërmjet tyre është një karakteristikë e rëndësishme e industrisë turistike. Segmentimi i tregut turistik. Produkti që ofron prodhuesi turistik, adresohet tek tregu turistik, ku parashikon se turisti konsumator do ta preferojë. Ndarja e tregut në segmente, nënkupton përcaktimin e karakteristikave ose të vecorive të një grupi klientësh, në mënyrë që të rezultojnë në një segment të përcaktuar nga tregu i përgjithshëm. Sezonaliteti i kërkesës turistike. Një karakteristikë bazë e industrisë turistike është variacioni sezonal i saj. Veprimtaria turistike nënshtrohet në luhatje sezonale si, në lëvizjen turistike, tek punësimi dhe tek rritmi vjetor i ciklit të punës së njësive turistike, i cili përsëritet vazhdimisht dhe me një frekuencë normale që shfaqet si periudha e pikut dhe si periudha e vdekur. Sezonaliteti i turizmit krijon probleme në nivelin e shërbimeve të realizuara dhe në shkallën e zhvillimit të faktorëve prodhues ekzistues, gjithashtu redukton efikasitetin e kësaj industrie. Sjellja sezonale e turizmit ndryshon në përputhje me orgjinën e ardhjes së turistëve, për shkak të produkteve të ndryshme që konsumojnë, të kohëzgjatjes së pushimeve, etj. Sezonaliteti shkaktohet nga zakonet e turistëve, nga kushtet klimaterike, nga traditat kombëtare dhe nga faktorë të jashtëm( pushimet shkollore vjetore, lejet nga puna). Problemet, të cilat krijohen nga sezonaliteti i turizmit, lidhen drejtpërdrejt me procedurat e ofrimit të shërbimeve turistike, ndërsa njëkohësisht ndikojnë në planifikimin e prodhimit të atyre industrive, të cilat kanë lidhje direkte dhe indirekte me turizmin. Përshtatje e ngadaltë e mallrave turistike të ofruara. Shumica nga mallrat turistike të ofruara tek turisti për konsum duan shumë kohë përgatitjeje për prodhimin e tyre. Objektet e infrastrukturës turistike në një destinacion nënkuptojnë kapitale të mëdha të investuara dhe eficencë afatgjatë në investimet e tyre. Veçanërisht, kur bëhet fjalë për mjetet e transportit masiv dhe sistemet që atyre u duhen që të funksionojnë(aerodromet, stacionet hekurudhore dhe rrjeti i tij, portet etj) kërkohen investime të mëdha, liçensa të veçanta etj. 9

Vështirësia e përballjes së kërkesës të shtuar të produktit turistik dhe vonesa në kohë e ofrimit të disa produkteve turistike të reja ka ndikime afatgjata me zmbrapsjen e segmenteve të tregut turistik, që do të kanalizojnë kërkesën e tyre drejt prodhuesve turistik të tjerë. Konkurrenca. Konkurrenca është një specifikim karakteristik në industrinë e turizmit. Dallojmë konkurrencë direkte dhe indirekte. Konkurenca direkte është pasojë e ndryshimit të zakoneve, ndryshimit në nivelin e jetesës të konsumatorit dhe e promovimit të produktit turistik. Konkurenca indirekte shkaktohet nga mundësia e zgjedhjes, për shpenzimin që i takon udhëtimit turistik, në ofertën e llojeve të reja të udhëtimeve që u interesojnë. Problemi i konkurrencës në veprimtarinë turistike është shumë i theksuar, pasi mënyra e investimeve të kapitalit të huaj në veprimtarinë turistike me formën e sistemeve hoteliere, zinxhirë turistik, fshatrave turistik, blerje hotelesh, gjithmonë e më shumë merr përmasa të rëndësishme. Varësia për përqëndrimin e një force të madhe politike dhe ekonomike tek Tour Operators është një prirje botërore. Pandashmëria e produktit turistik. Produkti turistik është një shumë mallrash dhe shërbimesh, që konsumohen ose përdoren në shkallë të shumëllojshme nga turistët. Eshtë një produkt i kombinuar që përbëhet nga elementë natyrorë, të mira materiale, të mira të paprekshme dhe shërbime. Përbërja e shërbimeve turistike përmban: shplodhjen, kohën e lirë, argëtimin, kënaqësinë. (Smith, S. 1994:587) Struktura e produktit turistik është komplekse dhe është përfundimi i një veprimtarie prodhuese komplekse, e cila është integral me produktin turistik. Si rrjedhim, segmentimi i produktit turistik ka dobësi objektive. Ky fakt përcjell tek produkti turistik një vecori e cila është e rëndësishme dhe e dallon nga produktet e tjera të sektorit të parë dhe të dytë, të cilët kanë një element homogjen. Produktit turistik i nevojitet një konkretizim më i madh në lidhje me origjinën prodhuese të produktit. Ajo ndihmon në planifikimin, zhvillimin e prodhimit, të tregtisë dhe të reklamimit të tij. 1.4 Teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit. Në mënyrë specifike janë analizuar: Turizmi dhe teoria mikroekonomike e konsumit. Turizmi dhe teoria makroekonomike e konsumit. Turizmi dhe teoria e shërbimeve. Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore. Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik. 10

1.4.1 Turizmi dhe teoria e konsumit. Studimi i turizmit në lidhje me teorinë e konsumit, mbështetet në idenë se turizmi është një konsum individual i krijuar në ekonominë kombëtare, d.m.th konsumi turistik dhe përbën një kategori analizuese të përcaktuar të ciklit ekonomik. Kërkesa turistike konsiderohet pjesë e kërkesës totale të një ekonomie. Si rrjedhim, studimi i faktorëve përcaktues të dy elementëve bazë të kërkesës turistike, d.m.th. të kërkesës turistike për konsum dhe të kërkesës turistike për investime, përbëjnë domosdoshmërisht shkakun për të përcaktuar nivelin e kërkesës turistike totale. Studimi i kërkesës konsumatore turistike teorikisht (Λαγού,Δ.1996) mbulohet nga dy fusha të teorisë ekonomike: Teoria mikroekonomike, që studion sjelljen dhe karakteristikat e turistit-konsumator dhe përcaktimin e lakores së kërkesës individuale dhe kërkesës së tregut për një të mirë turistike. Teoria makroekonomike, që studion faktorët që përcaktojnë konsumin turistik, në kuadër të funksionit të konsumit, d.m.th. të marrëdhënies ndërmjet të ardhurave dhe konsumit, siç ajo përcaktohet nga teoria makroekonomike e konsumit. 1.4.1.1 Turizmi dhe teoria mikroekonomike e konsumit. Në teorinë e sjelljes së konsumatorit, konsumatori zgjedh atë shportë mallrash, e cila maksimizonë dobinë e tij, nën kufizimin e të ardhurave të tij dhe me çmimet e të mirave të dhëna. (Hicks,R.J.1946:1-30.;Stigler,J.G.1950:307-324) Studimi i sjelljes të konsumatorit analizohet nga teoria mikroekonomike me tre teoritë e mëposhtme: Teoria e Dobisë Kardinale Teoria e Dobisë Ordinale Teoria e Preferencave të Shfaqura Qëllimi final i teorive të mësipërme të trajtimit mikroekonomik është të sqarojnë ligjin e kërkesës nëpërmjet sjelljes së konsumatorit. Këto teori përdoren dhe nga analiza turistike për përcaktimin e faktorëve të sjelljes së turistit-konsumator dhe për ndërtimin e lakores së kërkesës turistike individuale e të tregut për një produkt turistik të përcaktuar. Në kuadër të teorisë mikroekonomike të konsumit, kërkesa turistike mund të trajtohet me bazë synimin për maksimizimin e dobisë të një individi ose ekonomie familjare që i nënshtrohet kufizimeve të të ardhurave dhe me kushtin se ka informacion të plotë. Në përputhje me teorinë mikroekonomike neoklasike, konsumatori i orienton të ardhurat e tij që disponon për blerjen e të mirave dhe shërbimeve që ofrohen me çmime të dhëna, në mënyrë që të marrë dobinë e mundshme maksimale nga sasia totale e konsumit të këtyre të mirave dhe shërbimeve. Për këtë qëllim, konsumatori duhet 11

të ketë njohuri të plotë të të gjitha kombinimeve të mundshme të të mirave dhe shërbimeve, si dhe aftësinë, t i kontrollojë dhe t i mbizotërojë këto të mira. Funksioni i dobisë na jep një informacion të plotë për dobinë që ofrohet nga konsumi i të mirave dhe shërbimeve të ndryshme. Kërkesa individuale për turizëm vjen nga një shpërndarje e të ardhurave, e cila mund të maksimizojë dobinë. Kërkesa e turistit-konsumator për çdo të mirë turistike dhe çdo shërbim turistik të specializuar, është një funksion i të gjitha çmimeve dhe të ardhurave të konsumatorit, me kushtin që koha e lirë e turistit është e qëndrueshme dhe e përcaktuar. Gjatë kohëve janë zhvilluar sisteme të ndryshme të kërkesës, që përcaktojnë nga ana sasiore kërkesën turistike. Një nga sistemet e kërkesës që quhet sistemi i shpenzimeve lineare u zhvillua nga R. Stone(1954). Një përshtatje direkte e këtij sistemi të kërkesës prezantohet nga punimet e O Hagan and Harrison(1984) dhe Smeral (1988). Interpretimi i turizmit në kuadër të teorisë mikroekonomike të konsumit shkon më tej me kontributin e K. J. Lançster(1966). Ndryshe nga dogmat e teorisë neoklasike mikroekonomike, teoria e Lançasterit klasifikon të mirat dhe shërbimet, jo si objekte të përdorimit të drejtpërdrejtë, por në përputhje me karakteristikat e tyre të vecanta. Sipas Lançasterit konsumi konsiderohet se është një aktivitet. Inputet e këtij aktiviteti janë mallrat dhe shërbimet e izoluara ose kombinimi ndërmjet tyre. Outputet janë një tufë karakteristikash. Marrëdhënien midis inputeve dhe outputeve e ka quajtur teknologjia e konsumit. Hierarkia e preferencave konsiderohet se është një vlerësim i këtyre karakteristikave. Të mirat dhe shërbimet rreshtohen vet në mënyrë indirekte, nëpërmjet karakteristikave të tyre. Argumenti është se, vendimi i konsumatorit mbështetet në maksimizimin e një funksioni dobie në përshtatje me karakteristikat e të mirave dhe shërbimeve me një teknologji konsumi të dhënë dhe me një kufizim buxhetor linear. Aplikimi i vecantë i kësaj teorie të turizmit mbështetet në cështjen se në kushte të përcaktuara, është e mundur që konsumi të shpërndahet në një lidhje karakteristikash dhe aktivitetesh. Duke parashikuar që udhëtimet për pushime, në pjesën më të madhe, janë të pavarura nga konsumi jo turistik i turistit, konsumi i përgjithshëm nuk duhet të përfshijë konsumin turistik, siç ndodh në teorinë neoklasike. Një pasojë e kësaj cështjeje është se ndryshimet që ndodhin në çmimet e të mirave dhe shërbimeve joturistike nuk sjellin ndikime në sjelljen e turistit. Teoria e Lançasterit është e dobishme për hyrjen e të mirave dhe shërbimeve të reja pa pasur të domosdoshme transformimin e funksionit të dobisë, siç ndodh në teorinë neoklasike mikroekonomike. Në zbatimet praktike, teoria e Lançasterit është e domosdoshme të lidhet me idetë e Young(1969). Young tregoi se kur një individ maksimizon një funksion dobie në përshtatje me tiparet karakteristike të produktit, i cili i nënshtrohet kufizimit buxhetor, atëhere rezultati i funksionit të kërkesës është se përfshin karaktetistikat e produktit si variabla shpjegues. Si përfundim, shumë modele të tjera që përdoren për të analizuar kërkesën turistike, janë zhvilluar në bazë të ideve qëndrore të teorisë neoklasike mikroekonomike. 12

1.4.1.2 Turizmi dhe Teoria makroekonomike e konsumit. Në teorinë makroekonomike të konsumit trajtohen katër hipoteza kryesore (Λαγού,Δ.1996) në lidhje me të ardhurat dhe konsumin, të cilat janë: Hipoteza e të ardhurave absolute Hipoteza e të ardhurave relative Hipoteza e të ardhurave të përhershme Hipoteza e ciklit të jetës Hipoteza e të ardhurave absolute u formulua nga Keynes, i cili e hodhi gjithë peshën tek përmasat absolute të të ardhurave të disponueshme për marrëdhënien midis të ardhurave dhe konsumit. (Keynes, J. M. 1936:96) Sipas Keynes funksioni i konsumit është niveli i konsumit të programuar për nivele të ndryshme të të ardhurave që disponojmë. Kjo shkallë është përfundim i një ligji themelor psikologjik ku sipas tij, ndryshimi në konsum është më i vogël se ndryshimi në të ardhura. Marrëdhënia midis konsumit dhe të ardhurave të disponueshme është përpjestimore, kur prirja mesatare për konsum është e njëjtë për të gjitha nivelet e të ardhurave të disponueshme dhe jopërpjestimore kur APC nuk është e njëjtë. Bëhet fjalë për teorinë ekonomike më të pastër me kuptimin, sepse mban të qëndrueshme ndryshimet e moshës, arsimit, pozicionit social, vendbanimit etj. Por studimet empirike që u bën nga Kuznets(1946) në ekonominë Amerikane për marrëdhënien midis të ardhurave dhe konsumit, treguan se prirja mesatare për konsum (APC) për periudha afatgjata është pothuajse e qëndrueshme. Duesenberry(1949) formuloi hipotezën alternative të të ardhurave relative. Duesenberry duke përdorur argumenta nga teoria e psikologjia sociale mbronte idenë se vendimet e familjeve për konsum dhe për kursim ndikohen në një masë të madhe nga mjedisi social në të cilin jetojnë, për shkak të efektit të demostrimit. Pra, madhësia e të ardhurave që një ekonomi familjare do të shpenzojë për konsum, do të varet jo nga niveli absolut i të ardhurave të tij, por nga niveli relativ, pra nga vendi i tij në shkallën e të ardhurave. Si rrjedhim, në totalin e ekonomive familjare do të presim një marrëdhënie përpjestimore midis konsumit total dhe totalit të të ardhurave të disponueshme. Gjithashtu Duesenberry konstatoi se ekonomitë familjare duan të mbajnë një nivel jetese të caktuar. Kështu formuloi funksionin e konsumit për një familje C=f(Yc, Ypp) ku Yc janë të ardhurat rrjedhëse, Ypp të ardhurat maksimale të kaluara. Pra në qoftë se Yc është gjithmonë më e madhe se Ypp, konsumi do të varet nga niveli i jetesës, që u përcaktua nga të ardhurat maksimale të kaluara. Sipas kësaj teorie ekonomitë familjare do të ndyshojnë prirjen e tyre marxhinale për konsum kur të ardhurat bien, që të mbajnë një nivel jetese të caktuar. Në terma afatgjatë do të ketë proporcionalitet ndërmjet konsumit total dhe totalit të të ardhurave të disponueshme, në qoftë se të ardhurat rrjedhëse bien nën të ardhurat maksimale të kaluara. 13

Pra si përfundim në përputhje me analizën e Duesenberry, kur shtohen të ardhurat me një rritëm të qëndrueshëm për çdo vit, prirja mesatare për konsum mbetet e qëndrueshme. Por kur reduktohen të ardhurat, prirja mesatare për konsum shtohet. Milton Friedman(1957) me teorinë e të ardhurave të përhershme analizonë marrëdhënien midis konsumit dhe të ardhurave të disponueshme, duke u shprehur se konsumi nuk mbështetet mbi nivelin rrjedhës të të ardhurave të disponueshme.. Sipas Friedman të ardhurat e disponueshme rrjedhëse Ym përbëhen nga të ardhurat e përhershme Yp dhe të ardhurat e përkohshme Yt. Të ardhurat e përhershme janë ato që familjet presin të marrin gjatë periudhës së disa viteve, ndërsa të ardhurat e përkohshme përbëhen nga çdo shtesë ose zbritje e papritur nga të ardhurat e përhershme, pra Ym=Yp+Yt. Sipas Friedman, ashtu si të ardhurat dhe konsumi, përbëhet nga dy element C=Cp+Cr,ku: C-konsumi rrjedhës, Cp-konsumi i përhershëm dhe Cr- konsumi i rastit. Konsumi i përhershëm është konsumi që është përfundim i sjelljes konsumatore të zakonshme, ndërsa i rastit është konsumi që bëhet për arsye të vecanta. Friedman bëri dallimin midis shpenzimeve konsumatore dhe konsumit dhe arriti në rezultatin që, madhësia e shpenzimeve të konsumit nuk përfaqëson madhësinë e konsumit. Sipas Friedman, shpenzimi i një familjeje për blerjen e një të mire konsumi afatgjatë, gjatë një periudhe nuk përbën konsum të kësaj periudhe. Sipas Friedman të ardhurat e përhershme përcaktojnë konsumin. Ando, Modiglian dhe Brumberg(1963:55-85) konstatuan hipotezën e ciklit të jetës sipas së cilës konsumi i periudhës së dhënë përbën sektor vetëm të një projekti, i cili shtrihet gjatë gjithë jetës së njeriut. Të ardhurat rrjedhëse janë një nga të dhënat, në bazë të të cilave formohet projekti i mësipërm, dhe sipas këtij, ndikon tek konsumi vetëm me reagimin e tij tek projekti. Kjo hipotezë pajtohet me përfundimet e studimit të Kuznets dhe konsiderohet nga të gjithë ekonomistët më e suksesshmja, në lidhje me hipotezat e tjera, sepse ka avantazhin të mbështetet në një analizë ekonomike të pastër dhe të marrë parasysh të gjitha të ardhurat. Në kuadër të teorisë makroekonomike të konsumit, konsiderohet se ekziston një lidhje ndërmjet të ardhurave dhe konsumit. Kërkesa turistike është një formë e veçantë konsumi, prandaj dhe studiohet në marrëdhënie me konsumin total dhe të ardhurat në kuadër të teorisë makroekonomike të konsumit. Por teoria makroekonomike e konsumit prezanton ndryshime të rëndësishme, ku kryesoret janë: Në periudhë afatgjatë, konsumi total varet nga shtimi i të ardhurave dhe vecanërisht nga ai sektor i të ardhurave, tek i cili njerëzit mund të mbështeten. Në periudhë afatshkurtër, konsumi total varet nga pritjet ekonomike të njerëzve. Kjo sepse pozicioni i turizmit në hierarkinë e nevojave konsiderohet se është një formë më e lartë e konsumit, pasi udhëtimi për pushime është një e mirë luksi. 14

Si rrjedhojë, elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i kërkesës totale të ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia. Kjo vecori e turizmit është arsyeja kryesore e krijimit të varësisë së fortë të tij për një zhvillim në klimën konsumatore dhe në pritjet ekonomike. Kështu në periudha të paqëndrueshme, që ekziston papunësi e madhe, ekonomitë familjare priren të kursejnë më shumë dhe të reduktojnë konsumin për të mira dhe shërbime të cilësisë së lartë, siç janë udhëtimet. Në këto raste për ekonomitë familjare më mirë është të heqin dorë nga pushimet e tyre sesa nga të mirat bazë, si ushqimi, ngrohja, ndricimi, etj. Por, një shtim në kursime ose në koston e pushimeve mund të shkaktojë anullim të pushimeve të programuara në raste vetëm ekstreme. Përfundimi është, të kemi reduktim të kohëzgjatjes së pushimeve ose të preferojmë destinacione turistike në vende më të afërta, ose shpenzime turistike ditore më të ulta. Gjithashtu, ekziston mundësia për disa ekonomi familjare, të cilat gjenden në situatën e mungesës së të ardhurave afatshkurtër, të mos reduktojnë udhëtimet e tyre të zakonshme për pushime, por t i financojnë ato nga kursimet e tyre. Por në afatgjatë do të bëhet përshtatja e nevojshme e nevojave turistike në nivelin e të ardhurave të reja. Hierarkia e nënkuptuar e nevojave ose e ndryshimeve tek hierarkia e nevojave bazohet tek ideja se, në procesin e zhvillimit ekonomik ka dallgë të kërkesës. Pas plotësimit të një grupi nevojash të përcaktuara, shpenzimet e nivelit tjetër ose të grupit të nevojave shtohen mbi mesataren. Pas aritjes së një niveli të caktuar kënaqësie, shpenzimet e nivelit tjetër fillojnë të shtohen me shpejtësi. Marrëdhënia midis nivelit të të ardhurave dhe një niveli të caktuar nevojash në hierarkinë e nevojave u konstatua nga E. Engel(1857). Quhet ligji i Engelit dhe kërkon që, elasticiteti i të ardhurave për të mira të jetë më i vogël se njësia. Studimet prezantojnë ekzistencën e një hierarkie, e cila fillon me mallra, si ushqime dhe veshje dhe kalon në shërbime të cilat përmbledhin dhe udhëtimet për pushime. Ndryshimet strukturore në procedurën e zhvillimit kanë ndikim dhe tek kërkesa turistike. Teoria e konsumit individual pranon se gjatë procesit të zhvillimit, kërkesa për mallra turistike me cilësi më të lartë, si argëtimi, ushqimi në restorante, blerje, etj, ka peshë më të madhe në funksionin e kërkesës turistike. Përkundrazi shpenzimet e mallrave turistike të një cilësie më të ulët, kanë peshë më të vogël. Ndryshimet në strukturën e konsumit, që mund të shfaqen, shkaktohen ose nga ndryshimet strukturore të formave të ndryshme të pushimeve, ose nga zgjedhjet e udhëtarëve për forma të tjera pushimesh. Këto forma të ndryshme të pushimeve kalojnë brenda një cikli të jetës të veçantë të produktit turistik. Në përputhje me këtë, një rajon turistik mund të ofrojë, mënyra jetese për pushime të shumta dhe të ndryshme. Kantona(1951 dhe 1960;54-55) kishte një pjesëmarrje të rëndësishme në sqarimin e ndryshimeve afatshkurtra të kërkesës. Ai tregoi se konsumi individual i mallrave të konsumit të vazhdueshëm, në afatshkurtër, nuk përcaktohet vetëm nga faktorë objektiv (p. sh. të ardhura, çmimet, etj, ) por dhe nga faktorë subjektiv. 15

Konstatimet e Kantona gjejnë zbatim në kërkesën për turizëm, pasi produkti turistik në hierarkinë e mallrave zë një vend të njëjtë me mallrat e konsumit të vazhdueshëm. Si rrjedhim, kërkesa për turizëm mund të analizohet vetëm në marrëdhënie me llojet e tjera të shpenzimeve konsumatore. Pra, analiza e kërkesës turistike është e lidhur ngushtë me strukturën e konsumit. Si konkluzion, theksohet se turizmi si fenomen ekonomik mund të studiohet mirë në kuadër të teorisë së konsumit dhe veçanërisht të teorisë makroekonomike të konsumit. Në kuadër të kësaj teorie turizmi mund të shihet si një konsum i veçantë d.m.th si konsumi turistik. 1.4.2 Turizmi dhe teoria e shërbimeve Shërbime konsiderohen asetet e patrupëzuara që nuk mund të magazinohen, të ripërdoren ose të transferohen. Kjo nënkupton se prodhimi dhe konsumi i tyre përkojnë në kohë dhe në hapësirë. Të gjitha analizat e sotme bazohen në pikëpamjen e Fisher(1939) dhe Clark(1940) e njohur si teoria e tre sektorëve sipas së cilës zhvillimi ekonomik i vendeve të industrializuara kalon nga tre faza: Faza paraindustriale, në përputhje me të cilën ekonomia mbështetet në sektorin parësor. Faza industriale, gjatë së cilës forca kryesore e zhvillimit vjen nga sektori i dytë i aktivitetit ekonomik. Faza pasindustriale, gjatë së cilës ekonomia industriale evoluon në ekonomi të shërbimeve. Kriteri bazë që përcakton kalimin nga një fazë në tjetrën është niveli i të ardhurave dhe i produktivitetit dhe konkretisht marrëdhënia që lidh ritmin e shtimit të kërkesës dhe të produktivitetit. Logjika në të cilën mbështetet teoria e sektorëve është se mallrat dhe shërbimet, që ofrohen nga sektori i dytë dhe i tretë, kanë elasticitet të kërkesës më të madh nga ai që kanë produktet e prodhimit bujqësor. Pra, rritja e të ardhurave çon në zhvendosjen e burimeve të prodhimit nga degët e sektorit të parë tek degët e dy sektorëve të tjerë, pra të sektorit të dytë dhe të tretë. Turizmi është veprimtaria e ofrimit të shërbimeve dhe degë e sektorit të tretë të ekonomisë. Zhvillimi i shpejtë i sektorit të tretë duke përfshirë dhe turizmin ka dy karakteristika kryesore: Ndryshimi në strukturën e konsumit të ekonomive familjare, të cilat orientohen në konsumin e mallrave dhe shërbimeve të sektorit të tretë. Shtimin e kërkesës së ndërmjetme nga prodhuesit, të cilëve u nevojiten gjithnjë e më shumë mallrat e sektorit të tretë, për prodhimin e mallrave të sektorit të tretë. Me bazë këto dy karakteristika të sektorit të tretë, turizmi si aktiviteti kryesor i tij, me format e ndryshme të specializuara të tij, në të ardhmen pritet të krijojë avantazhe të rëndësishme në lidhje me veprimtaritë e tjera të sektorit të tretë, kryesisht nga ndryshimi i strukturës së konsumit të ekonomive familjare. 16

Në përgjithësi pranohet se zhvillimi teknologjik sjell më pak ndikime të veprimtarive ekonomike në sektorin e tretë, sesa në sektorin e parë dhe të dytë. Kjo shpjegohet nga fakti se sektori i tretë, i cili përfshin dhe turizmin, kryesohet nga shërbime personale të cilat nuk kërkojnë ndryshime të mëdha teknologjike dhe ristrukturim organizativ. Por, disa rajone të industrisë turistike do të mundeshin të shkëpusnin përfitime të mëdha nga risitë teknologjike dhe organizative. Një tjetër trajtim i rolit të sektorit të tretë është teoria klasike e avantazheve krahasuese. Sipas Sapir, A. and Lutz, E. (1981) ekonomitë e zhvilluara duhet të specializohen në zhvillimin e shërbimeve të kapitalit intensiv dhe teknologjisë së lartë, ku zotërojnë avantazhe të rendësishme dhe të braktisin tek ekonomitë në zhvillim prodhimin dhe eksportin e materialeve të mallrave industriale. Në kuadër të kësaj qasje teorike bëhet dhe Ndarja Botërore e Punës, ku vendet e industrializuara orientohen në ofrimin e shërbimeve që prezantojnë avantazhe krahasuese të forta. Kjo ndodh se ato zotërojnë një potencial shumë të zhvilluar dhe një sektor të tretë të ndërkombëtarizuar thellë të specializimit dhe produktivitetit të lartë, ndërsa vendet në zhvillim kufizohen në zhvillimin e disa shërbimeve tradicionale pune intensive, specializim dhe vlerë të shtuar të ulët, të cilat nuk mund të ofrojnë asnjë nxitje të rëndësishme tek degët e tjera prodhuese. Si përfundim vlerësohet se teoria e shërbimeve mund të interpretojë kënaqshëm procedurën dhe përfundimet e zhvillimit turistik. 1.4.3 Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore Ndikimi i tregtisë botërore në problemin ekonomik të njeriut bëhet me këmbimin ndërmjet vendeve të ndryshme, të mallrave ekonomike dhe faktorëve të prodhimit. Meqënëse mallrat ekonomike përfshijnë faktorë prodhimi, që përdoren në prodhimin e tyre, këmbimi ekonomik botëror ndihmon procedurën e optimizimit të alokimit të faktorëve të prodhimit. Kështu që, shumë vende, të cilat e kanë të pamundur të prodhojnë disa produkte, sepse nuk zotërojnë faktorët e prodhimit të domosdoshëm, mund të furnizohen me këto produkte nga vende të tjera, në këmbim të produkteve të tyre, të cilat janë objekt kërkese jashtë shtetit. Shkëmbimet botërore mund të çojnë në disavantazh disa vende, kryesisht të pazhvilluara, të cilat nuk kanë mundësinë të zbatojnë politikën e tregut, që është efikase për to. Ndërmjet mallrave dhe shërbimeve, që përbëjnë objekt të tregtisë botërore, janë dhe mallrat e shërbimet turistike. Shkëmbimet botërore të mallrave dhe shërbimeve turistike, ndërmjet vendeve, janë të njëjta me shkëmbimet botërore të mallrave dhe shërbimeve të tjera. Por nga pikëpamja ekonomike, turizmi ndryshon nga tregtia botërore e mallrave dhe shërbimeve të tjera: Kërkesa turistike adresohet drejt konsumit të disa lloj mallrash dhe shërbimesh të huaja. 17

Mallrat dhe shërbimet turistike nuk transferohen, si mallrat dhe shërbimet e tjera ekonomike, që importohen tek përdoruesit e tyre brenda vendit. Por turistët konsumatorë shkojnë jashtë vendit të tyre për mallrat dhe shërbimet që shfaqin interes për plotësimin e nevojave të tyre. Rrjedhimisht, objektivi dhe drejtimi i transferimit të shkëmbimeve botërore të mallrave dhe shërbimeve turistike janë diametralisht të kundërta me atë të mallrave dhe shërbimeve të tjera të tregtisë botërore. Turizmi botëror është eksport i mallrave dhe shërbimeve dhe realizohet kryesisht nga ekonomitë familjare. Përfundimet empirike të teorisë së përgjithshme të tregtisë botërore mund të gjejnë zbatim dhe tek turizmi botëror. ( Gray 1970;Schulmeister 1977) Turizmi botëror, në përputhje me teorinë neoklasike të kostove krahasuese, kryesisht në kuadër të modelit Heckscher-Ohlin, konsiderohet se është i trupëzuar në sistemin botëror të ndarjes së punës ndërmjet vendeve më shumë dhe më pak të zhvilluara, d.m.th. vendeve që prodhojnë mallra industriale me kosto të larta dhe vende ku shoqëria e tyre është e orientuar në prodhimin e lëndëve të para dhe që burimet natyrore ofrohen për zhvillimin e turizmit. Kështu, në kushtet e tregtisë së lirë dhe në fillim të avantazhit krahasues, vendet më pak të zhvilluara që janë destinacione të flukseve turistike, orientohen drejt specializimit të prodhimit të produkteve dhe shërbimeve turistike, që kanë kosto më të ulët dhe si rrjedhojë, avantazh absolut në tregtinë e tyre, përballë vendeve të tjera. Turizmi si rrjedhje e shumës së mallrave dhe shërbimeve, me bazë trajtimin monetar të tregtisë botërore, mund të shkaktojë përfundimet bazë: Në shtimin autonom të kërkesës turistike të ekonomisë ose të madhësisë të multiplikatorit të eksporteve turistike. Në shtimin e të ardhurave për udhëtime jashtë vendit nga banorët e përhershëm të një rajoni/ vendi ose në madhësinë e prirjes për importe të mallrave dhe shërbimeve turistike. Tek elasticiteti i kërkesës për udhëtime në lidhje me ndryshimet e çmimeve dhe kursit të këmbimit. Teoria e tregtisë botërore, si teoria e inputeve e Heckscher(1949) dhe Ohlin(1933)(modeli input-output), e shohin kërkesën si një faktor të mrekullueshëm në udhëtimet botërore për turizëm. Modeli I-O, mund të përdoret me rezervim, në shpjegimin e shkëmbimeve ndërsektoriale të mallrave industriale dhe të shërbimeve turistike. Që të zërë vend procesi i prodhimit, duhet të ekzistojnë në dispozicion disa faktorë të domosdoshëm në çdo vend. Por këta faktorë ndryshojnë për çdo vend. Prodhimi dhe ofrimi i mallrave dhe shërbimeve turistike, janë pothuajse punë intensive, ndërsa prodhimi i mallrave industriale janë respektivisht kapital intensiv. Në vendet e zhvilluara industriale, kapital intensiv është më i lartë sesa në vendet në zhvillim. Përfundimi është se vendet e zhvilluara industriale përpiqen të specializohen në prodhimin e mallrave kapitale, ndërsa vendet në zhvillim fokusohen në prodhimin e shërbimeve, si të turizmit. Por që të dy kategoritë e vendeve kryejnë shkëmbimet e tyre tregtare me mënyrën e tyre. 18

Modeli klasik i Ricardos është një model i orientuar nga ana e ofertës, i cili përdoret për shpjegimin e këmbimeve tregtare botërore ndërmjet vendeve në zhvillim dhe vendeve të industrializuara. Në kundërshtim me shumë teori të tregtisë botërore, që përqendrojnë më shumë vëmendjen e tyre nga ana e ofertës, teoria neoklasike përpiqet të krijojë një kompozim midis ofertës dhe kërkesës. Ajo e përqendron vemendjen tek kërkesa. 1.4.4 Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik Evoluimi i aktivitetit ekonomik nuk është i qëndrueshëm. Përkundrazi, prezanton faza të njëpasnjëshme zgjerimi dhe tkurrjeje. Këto luhatje quhen cikli ekonomik dhe shfaqen në madhësitë ekonomike si PBB, Konsumi, Investimet, Importet etj. Problematika e luhatjeve ekonomike të veprimtarisë ekonomike fillon të studiohet nga ekonomistët klasik të shekullit të 19, Ricardo dhe Maltus, të cilët përpiqeshin të sqaronin rëniet si fenomene të lëkundjes së ekuilibrit. Teoria ekonomike jep shpjegime të ndryshme në luhatjet ciklike të aktivitetit ekonomik. (Zarnowitz, V. 1985:523-558;Plosser, C.1989:51-77) Ato meren me: Shkaqet e luhatjeve ekonomike. Me mekanizmat ekonomik të transmetimit të luhatjeve në të gjithë sistemin. Me interpretimin e frekuencave të luhatjeve. Turizmi si aktivitet ekonomik, është subjekt dhe ai i luhatjeve ciklike. Luhatjet turistike fillojnë ose nga goditje që janë faktorë të jashtëm, dhe përmes sistemit ekonomik ndryshojnë në ciklike, ose vijnë nga vet funksionimi i sistemit ekonomik dhe shprehen kryesisht në ndryshimin e madhësisë të shpenzimeve konsumatore turistike, të investimeve turistike, të ardhurave turistike. Në bibliografinë turistike ka dy studime të rëndësishme që studiojnë turizmin në marrhënie me luhatjet e veprimtarisë ekonomike. E para (Schulmeister 1975) eksploron përfundimet e ciklit ekonomik mbi ndryshimet strukturore të kërkesës turistike. E dyta( Schulmeister 1979) eksploron ndikimet e ciklit ekonomik të përgjithshëm në kërkesën turistike totale. 1.5 Konkluzione Turizmi është një fenomen social ekonomik kompleks me karakteristika të vecanta. Turizmi përbën një formë të veçantë të kërkesës dhe të ofertës. 19

Heterogjeniteti dhe kompleksiteti i industrisë turistike çon në konkluzionin se turizmi nuk mund të përbëjë një sektor prodhues të pavarur ose degë në veprimtarinë ekonomike. Asnjë sektor ekonomik ose degë nuk prodhon ekskluzivisht për turizmin. Turizmi si fenomen ekonomik, mund të studiohet mirë në kuadër të teorisë së konsumit dhe veçanërisht të teorisë makroekonomike të konsumit. Në kuadër të kësaj teorie turizmi mund të shihet si një konsum i veçantë, d.m.th si konsumi turistik. Elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i kërkesës totale të ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia. Teoria e shërbimeve mund të interpretojë kënaqshëm procedurën dhe përfundimet e zhvillimit turistik. Ndërmjet mallrave dhe shërbimeve, që përbëjnë objekt të tregtisë botërore, janë dhe mallrat e shërbimet turistike. Objektivi dhe drejtimi i transferimit të shkëmbimeve botërore të mallrave dhe shërbimeve turistike janë diametralisht të kundërta me atë të mallrave dhe shërbimeve të tjera të tregtisë botërore. Turizmi si aktivitet ekonomik, është subjekt i luhatjeve ciklike. 20

2. KAPITULLI II Konsumi turistik dhe ndikimi i tij në ekonomi Vendet e Evropës Juglindore janë të vendosura për t'u bërë destinacionet kryesore turistike gjatë viteve të ardhshme. Trashëgimia kulturore dhe historike e rajonit nxjerr në pah korridore të ndryshme kulturore, të cilat ofrojnë mundësi politike, ekonomike dhe sociale për zhvillimin e vendeve të rajonit. Shqipëria ka potenciale turistike të rralla dhe duhet të vazhdojë rrugën e saj, një rrugë të pavarur dhe të përgjegjshme në industrinë e turizmit T. Rifai 5 2.1 Ndikimet e përgjithshme të turizmit në rajon dhe në Shqipëri. Turizmi botëror, pasi kaloi stade të ndryshme zhvillimi deri më sot, pas demokratizimit(durand, H, Guirand, P, Spindler, J. 1994:7-11 ) dhe masivizimit, përfaqëson një veprimtari ekonomike të rëndësishme për zhvillimin e një numri të madh vendesh. Në 1966 një nga drejtuesit e Bankës Botërore M. D. Davis theksonte: Për vendet që ndodhen në stadin e zhvillimit turizmi përfaqëson forcë lëvizëse të vërtetë per t u zhvilluar, siç ishte industria në Europë në shek 19. Një shembull që vërteton këtë thënie është shëmbulli i Japonisë. Turizmi botëror ndikoi në rritjen ekonomike të saj nëpërmjet rrjedhjes së valutës turistike. Arkëtimet valutore turistike gjatë periudhës së zhvillimit ishin të barabarta afërsisht me ato të eksporteve, ndërsa gjatë periudhës1950-70 turizmi botëror i solli kapitale 4 herë më të mëdha se ato të Planit Marshall, që solli për gjithë Evropën. Përparimi i Spanjës në përputhje me turizmin botëror ishte më i rëndësishëm se përfundimet në vendet e tjera pritëse tradicionale (Franca, Italia, Austria, Zvicra) si dhe në destinacione turistike të specializuara (Greqi, Tunizi, Marok etj). Turizmi është bërë një aktivitet popullor global i kohës së lirë. Ardhjet ndërkombëtare turistike arritën në 1035 milion në vitin 2012, nga 983 milion në vitin 2011, dhe 940 milion në vitin 2010. Në vitin 2011 dhe 2012, kërkesa për udhëtim ndërkombëtar vazhdoi të përmirësohet pas tkurrjes që rezultoi nga recensioni nga gjysma e dytë e vitit 2008 deri në fund të vitit 2009. Pas një rritjeje prej 5% në gjysmën e parë të 2008, në gjysmën e dytë të 2008 numri i turistëve pësoi një rënie të theksuar duke vazhduar në 2009 me rënie prej 4. 2% në ardhjet e turistëve dhe 5. 7% në të ardhurat turistike. Viti 2012 shënon një moment historik në turizmin global. Të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi u rritën në 1030 miliard US $ në vitin 2012, që korrespondon me një rritje reale me 3. 8% në krahasim me vitin 2011. Në vitin 2012, Kina u bë shpenzuesi më i madh në turizmin ndërkombëtar global me 102 miliard US$ ose(+38%), duke tejkaluar Gjermaninë (+4%)dhe Shtetet e Bashkuara(+5%). Kina dhe tregjet në zhvillim kanë rritur ndjeshëm shpenzimet e tyre gjatë dekadës së kaluar, me Rusinë(+21%) dhe Brazilin (+32%) si shëmbuj të rendësishëm. Turizmi është i rendësishëm, dhe në disa raste, me rendësi jetike për shumë vende. Në Deklaratën e Manilas mbi 5 Seminar rajonal i zhvilluar në Shqipëri 25. 11. 2010 për zhvillimin e turizmit të qendrushëm 21

Turizmit Botërorr të 1980, turizmi shikohet si "një aktivitet thelbësor për jetën e kombeve, për shkak të efekteve të tij të drejtpërdrejta në sektorët socialë, kulturorë, arsimorë dhe ekonomik të shoqërive kombëtare dhe në marrëdhëniet e tyre ndërkombëtare". Turizmi sjell të ardhura të mëdha në pagesa për mallra dhe shërbime në dispozicion, duke përbërë 30% të eksporteve të shërbimeve të botës dhe 6% të eksporteve të përgjithshme të mallrave dhe shërbimeve. Figura 2.1: Numri i turistëve dhe i popullsisë botërore (në milion) 8000 7000 6000 5000 4000 3000 Turistë Popullsia 2000 1000 0 1950 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2010 2011 2012 Burimi: Organizata Botërore e Turizmit & Banka Botërore 2013 Figura 2.2: Rritja e % së numrit të turistëve ndaj numrit të popullsisë botërore 20% 15% 10% 5% 0% 1950 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2010 2011 2012 Burimi: Kalkulime të autorit. Ai gjithashtu krijon mundësi për punësim në sektorët e shërbimeve të ekonomisë, të lidhura me turizmin. Këtoo industri të shërbimit përfshijnë shërbime të transportit, si linjat ajrore, anijet turistike e taksitë, shërbimet e mikpritjes si strehimet, duke përfshirë hotelet, vendpushimet dhee objektet argëtuese, si: parqet, kazinotë, qendrat tregtare, vende argëtimi etj. Përkundrejt pasigurisë së vazhdueshme ekonomike, ardhjet turistike në Evropë arritën në 503 milion turistë në vitin 2011, me shtesë të të ardhurave nga turizmii me 28 milion euro, nga 41 milion që ishte kjo shtesë e regjistruar në mbarë botën. Destinacionet mesdhetare përjetuan rezultatet më të mira, me një rritje prej 8% %. Ekonomitë në zhvillim morën rolin udhëheqës me rritjen mëë të madhe në Azi (+4%)dhe Afrikë (+6%), të ndjekura nga Evropa(+2%) dhe Amerikat (+ 4%). 22

Organizata Botërore e Turizmit raportoi për vitin aspektin e numrit të udhëtarëve ndërkombëtarë. 2011, dhjetë vendet e mëposhtme si më të vizituarat në Figura 2.3: Vendet më të vizituara në vitet 2010,2011 (milionn turistë) 50 40 30 20 10 0 Franca SH.B.A. Kina Spanja Italia Turqiaa Mbretëriaa e Bashkuarr Gjermania Malajzia Meksika 2010 2011 Burimi: Organizata Botërore e Turizmit 2012 Ndryshimin më të madh në rritjen e numrit të vizitorëve në 2011 në krahasim me 20100 e kishte Turqia me (+8. 7%), Spanja (+ +7. 6%), Italia (+5. 7% %), kurse ndryshimin më të vogël e kishin Meksika dhe Malajzia përkatësishtë me (+0. 5%) dhe (+0. 6%). Turizmi ështëë një aktivitet i rëndësishëm ekonomik në Kontinentin Evropian. Ai A përfshin një shumëllojshmëri të gjërë produktesh e destinacione sh. Në të janë të përfshira si sektori privat, ashtuu edhee sektori publik në fushat e tyre të decentralizuara në nivel rajonal ose lokal. Evropa, me diversitetin dhe densitetin më të madh të tërheqjeve turistike, është një nga rajonet më të vizituara turistike në botë. Shumë zona rurale janë ndër territoret më dinamike në Evropë, ndërsa shumë të tjera vuajnë për shkak të mungesës së shërbimeve bazë dhe të një tregu të papërshtatshëm të punës. Rritja ekonomike në shumicën e vendeve vazhdon të jetë e përqëndruar në rajone të caktuara. Madhësia e vendit nuk duket të ketë ndonjë ndikimm të dukshëm në përqëndriminn rajonal të zhvillimit ekonomik. Shumica e shteteve evropiane me një traditë të gjatë në turizëm janë duke vuajtur nga dobësitë e prodhimit. Ndërmarrjet e turizmit dhe degët e industrisë janë nën presione konkurruese të jashtëzakonshme. Në një tregg shumë më të liberalizuar të turizmit në botë, ato janë duke konkurruar me destinacione të reja që mund të përfitojnë nga burime që janë të paprekura ose që shfrytëzohen shumë pak dhe nga shumë kushte të favorshme ekonomike duke përfshirë rrogat e ulëta dhe monedhat e buta. Në këto destinacione bën pjesë edhe Shqipëria. Turizmi Evropian dhe industritë e tij u janë nënshtruar ndryshimeve të mëdha për disa vite. Shifrat përkatëse tregojnë se turizmi bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm për rajonett evropiane. Turizmi në Shqipëri gjatë periudhës së sundimit komunist njohu një zhvillim të ngadaltë dhe të politizuar. Pas viteve 90, turizmi filloi të vlerësohet si një nga degët e ekonomisë së vendit me më shumë perspektivë dhe leverdi ekonomike. Burimet turistike tek të cilat u bazua zhvillimi turistik në Shqipëri pas viteve 90, ishin nga 23

njëra anë pozita gjeografike dhe kushtett klimaterikee dhe nga ana tjetër historia dhe trashëgimia e saj kulturore. Zhvillimi i mahnitshëm dhe me ritme të shpejta i turizmit në Shqipëri filloi pas vitit 2000. Kjo është e lidhur me nevojën e industrisë turistike evropiane për destinacione turistike të reja me nivel të përgjithshëm të ulët të çmimeve dhe të pagave. Këto cilësi e bënë Shqipërinë një destinacion turistik tërheqës. Gjërat kanë ndryshuar ndër vite për Shqipërinë dhe tashmë ajoo po merr formën e një destinacionii të mirëfilltë turistik. Figura 2.4: Ardhjet turistike për vendet e rajonit (000 turistë) 12000 10000 Shqipëria Bullgaria Kroacia 8000 6000 Malta Maqedoniaa Rumania 4000 Serbia 2000 0 1993 1997 1998 2002 2003 2007 2008 2012 Mali I Zi Bosnje Hercegovina Sllovenia Burimi: Organizata Botërore e Turizmit 2013 Figura 2.5: Ardhjet turistike për banor për vendet e rajonit 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Bullgaria Franca Greqia Hungaria Italia Kroacia Malta Maqedonia Portugaliaa Rumania Shqipëria Sllovenia Spanja Turqia Burimi: World Bank. 2011. World Development Indicators 2011. 24

Duke krahasuar numrin e turistëve në vitin 2011 me vitin 1995, është rritur 9 herë. Në vitin 2000 ardhjet turistike për banor në Shqipëri ishin 0,10 turistë për banor. Nëë listën e 14 shteteve(bullgaria, Franca, Greqia, Hungaria, Italia, Kroacia, Malta, Maqedonia, Portugalia, Rumania, Shqipëria, Sllovenia, Spanja, Turqia) që zhvillojnë turizmin, ajo zinte vendin e fundit. Nga viti 2001 deri në vitin 2005 turizmi në Shqipëri filloi të rritet me ritme më të shpejta, duke dyfishuar ardhjet turistike për të aritur në 2005 në 0,24 turistë për banor. Gjatë kësaj periudhe Shqipëria lë pas Maqedoninë me 0,10 turistë për banor. Në periudhën kohore 2006 deri në 2009, ardhjet turistike dyfishohen në krahasim me vitin 2005 dhe gjashtëfishoh hen në krahasim me vitin 2000. Gjatë kësaj periudhe Shqipëria në ardhjet turistike për banor lë pas Maqedoninë, Turqinë, Rumaninë. Në vitin 2010 ardhjet turistike për një banor rriten, në krahasim me 2009, me 29. 3%, duke lënë pas Maqedoninë, Turqinë, Italinë, Rumaninë, Portugalinë. Përpjekjet për zhvillimin e turizmit në Shqipëri në fillim të viteve 90, u përballën me shumë vështirësi dhe kjoo kryesisht sepse kapitalet e nevojshme që mund të disponohesh hin për këtë qëllim, ishin shumë të kufizuara. Si S rrjedhim përpjekjet që të zhvillohej turizmi në Shqipëri gjatë kësaj periudhe, nuk ishin në proporcion të drejtë me mundësitë që paraqiteshin. Figura 2.6: Numri i turistëve të ardhur në Shqipëri 3000000 2000000 1000000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Numri i turistëve në Shqipëri Burimi: INSTAT 2013 Megjithatë numri i vizitorëve në Shqipëri vazhdonte të shtohej dhe kështu, të bëhej më i fortë ndikimi pozitiv i turizmit në zhvillimin e ekonomisë shqiptare. Të ardhurat nga turizmi rrisin indirekt kërkesën për faktorë prodhimi, e si pasojë rritet dhe kontributi në të ardhurat kombëtare duke e shndëruar turizmin në një faktor me produktivitet të lartë. Megjithë konkurrencën e fortë nga vendet e rajonit si Kroacia, Greqia, sektori i potencialin të kontribuojë pozitivisht në rritjen ekonomike. turizmit në Shqipëri ka Synimi kryesor i politikës së zhvillimit turistik është të përfitojë Shqipëria sa më shumë të jetë e mundur nga gjendja e turizmit botëror, d..m.th. turistët të lëvizin nga vendi i banimit të përhershëm jashtë vendit të tyre, duke bërë përdorim të plotë të burimeve turistike të vendit pritës dhe akomodues të tyre, pra në Shqipëri. Sektori i turizmit në Shqipëri, vlerësohet si një ndër sektorët me nivel rritjeje të lartë, veçanërisht gjatë tremujorit të dytë dhe të tretë. Turizmi ka disa lloje ndikimesh në shumë prej vendeve të cilat turistët vizitojnë. Kategoritë kryesore të ndikimit turistik janë ekonomike, sociale,, natyrore ose mjedisore, politike dhe kulturore: 25

Ndikimet ekonomike përfshijnë përfitimet ekonomike, që vijnë nga zhvillimi i veprimtarisë turistike në një rajon (p.sh. shtimi i të ardhurave, i punësimit, i të ardhurave publike, kërkesë e shtuar për mallra dhe shërbime, etj). Ndikimet sociale përfshijnë ndryshime në mënyrën e jetesës së banorëve të një rajoni turistik (p.sh. shtimi i popullsisë në rajon, ndryshime gjeografike dhe profesionale, ndryshime në formimin e shtresave sociale, krijimi i ideve të reja, etj. ) Ndikimet politike përfshijnë ndryshime në nivelin politik të banorëve të rajonit turistik (p.sh. kontroll i dobët i zhvillimit turistik nga vendasit, politizim i shtuar i banorëve për shkak të interesave vendore që janë në kundërshtim me politikat qeveritare etj. ) Ndikimet natyrore ose mjedisore përfshijnë ndryshimet që bëhen në mjedisin natyror dhe artificial të rajonit(p.sh. ndotje, shkatërim i monumenteve historike, privatizimi i bregut të detit dhe i pyjeve etj) Ndikimet kulturore, përfshijnë ndryshimet që bëhen në sistemin kulturor të rajonit turistik (p.sh. komercializimi i traditës, varësi kulturore e rajonit nga prototipet e kulturës të vendeve të dërgimit të turistëve etj). Figura 2.7: Kategoritë kryesore të ndikimit të aktivitetit turistik Ndikime ekonomike Ndikime sociale Ndikimet Turistike Ndikime politike Ndikime kulturore Ndikime mjedisore Burimi: Autori Ndikimet turistike, pozitive apo negative, janë të rëndësishme dhe i përkasin të gjithë sektorëve të aktivitetit social-ekonomik. Ndërmjet kategorive të ndryshme të ndikimeve nuk ka kufi të qartë ndarjeje. Në analizën turistike, përcaktimi i vlerësimit sasior të çdo kategorie ndikimi është një procedurë e vështirë dhe komplekse. Sipas një studimi të OBT ndikimet e turizmit në një ekonomi kombëtare ose rajonale vlerësohen nga shkalla e pjesëmarrjes së kësaj veprimtarie në synimet e ekonomisë, d.m.th. pjesëmarjen e saj në zhvillimin ekonomik, qëndrueshmërinë e çmimeve, ekuilibrin e bilancit të pagesave, shpërndarjen e drejtë dhe të barabartë të të ardhurave kombëtare, punësimin e plotë. Studimi i OBT(1980) i grupon ndikimet e turizmit në tri kategoritë e mëposhtme: Ndikime në strategjinë e zhvillimit ose ndikimet e përgjithshme. 26

Ndikime të pjesshme në ekonominë kombëtare, d.m.th. tek prodhuesit, tek sektorët ekonomik dhe tek variablat makroekonomik të ekonomisë kombëtare. Ndikime të jashtme, të cilat në sektorin social-kulturor të burimeve njerëzore dhe të mjedisit natyror gjënden më afër me ndikimet ekonomike. Tabela 1: Ndikimet e përgjithshme të turizmit Llojet e ndikimeve Synime të politikës ekonomike Ndikimet ekonomike Të përgjithshme 1. Strategji zhvillimi 1. Ndikime të përgjithshme në ekonominë kombëtare. 2. Ndikime në varësinë nga jashtë. 2. Zmadhim të sektorëve prodhues. 1. Ndikime në prodhim. 2. Ndikime në punësim. Të pjesshme 1. Sektori i jashtëm 1. Ndikime në bilancin e pagesave. 2. Ndikime në vlerën reale të shkëmbimit. 3. Ndikime në ofertën e parasë dhe në shpejtësinë e qarkullimit të saj. 2. Sektori publik 1. Ndikime në arkëtimet publike. Niveli i ndërhyrjes së shtetit 2. Ndikimet në shpenzimet publike. 3. Qëndrueshmëri e çmimeve. 1. Ndikime në popullsi. 2. Ndikim në rritjen e vlerës së tokës. 4. Gjykim me paanësi të sistemit 1. Ndikim në shpërndarjen e të ardhurave. 5. Organizim racional i vendit. 1. Ndikime në zhvillimin rajonal. 2. Ndikime në zonat rurale. 27

3. Ndikime në ndryshimet demografike. Të jashtme 1. Përdorimi racional dhe mbrojtja e burimeve njerëzore dhe natyrore. 1. Ndikime në mjedisin natyror. 2. Ndikime në formimin profesional. 2. Ndikime sociale dhe kulturore. 1. Ndikime në shprehitë konsumatore. Burimi: Organizata Botërore e Turizmit(1980) 2. Ndikime në ndryshimet sociale dhe kulturore. 2.2 Përmbledhje e literaturës Turizmi sipas Richter L. G. (1983) ka evoluar në forcë ekonomike sovrane për shumicën e vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim, me ndikime të rëndësishme mjedisore dhe social politike. Natyra komplekse e turizmit dhe ndikimet që mund të sjellë zhvillimi i tij në një vend pritës, ka çuar në përcaktime të shumta te fenomenit nga shumë studiues të degëve akademike të ndryshme. Pas vitit 1970, studiuesit filluan të dokumentojnë ndikimet negative sociale, ekonomike dhe mjedisore të turizmit (Jordani 1980). Më vonë studiuesit filluan të hetojnë ndikimet pozitive të turizmit. Gilbert D. C. (1990) është përqëndruar në studimin e kërkesës turistike, e cila konsiderohet se mund të matet më thjesht se oferta turistike dhe favorizon krahasimin ekonomik ndërmjet vendeve ose rajoneve, duke nxjerrë në pah përfitimet e turizmit. Sipas Ζαχαρατος Γ. Α. (2000a) turizmi nuk mbështetet vetëm në kërkesën turistike, por përfshin dhe studimin e një totali komponentësh si të kërkesës ashtu dhe të ofertës, të cilat kanë si përfundim plotësimin e dëshirave të turistit për të realizuar një udhëtim të gjatë larg vendbanimit të tij të qendrueshëm. Përkufizimi i turizmit është dhënë nga Hunziger,W. and Krapf, K.(1942, 1965), ku sipas tyre turizmi është shuma e fenomeneve dhe marrëdhënieve që krijohen gjatë udhëtimit dhe qendrimit të të huajve në një vend, i cili nuk është vendbanimi i përhershëm i tyre dhe nuk ushtrohet ndonjë veprimtari fitimprurëse. Elementi bazë i këtij përcaktimi është se e trajtuan turizmin si një fenomen të përbërë, i cili përfshin një gamë të gjërë 28

marrëdhëniesh që krijohen ndërmjet udhëtarëve dhe banorëve vendas. Përcaktimi i tyre krijoi bazën për studimin e turizmit si sistem, sepse paralelizuan turizmin me totalin e marrëdhënieve dhe të fenomeneve dhe trajtuan koncepte të tilla si subjekti turistik, që është turisti dhe objekti turistik që ka të bëje me mekanizmat teknik ekonomik që janë të domosdoshëm për zhvillimin e turizmit. Kaspar C(1991) duke u bazuar në përkufizimin teorik të Hunziger and Krapf dha një përcaktim më të gjërë për turizmin. Pra totali i ndërveprimeve dhe fenomeneve që rezultojnë nga udhëtimi dhe qëndrimi i njerëzve, për të cilët vendqendrimi nuk përbën rajonin e banimit të përhershëm të tyre dhe nuk ka lidhje me vendin e punës së tyre. Autori e pa turizmin si sistem, i cili ndahet në dy nënsisteme që janë vazhdimisht në bashkëpunim: subjekti turistik dhe objekti turistik. Me fjalë të tjera turizmi është një sistem i hapur që pranon dhe në të njëjtën kohë shkakton ndikime të konsiderushme në mjedise të ndryshme të vendit ku zhvillohet. Diagrama 2.1: Sistemi turistik i Kaspar Mjedisi ekonomik Sisteme më të larta Mjedisi social Sistemi turistik Destinacioni turistik Nënsisteme : Subjekte turistike Nënsisteme : Objekte turistike Bizneset turistike Organizata turistike Mjedisi teknologjik Mjedisi politik Mjedisi ekologjik Burimi:Kaspar, C.1991:14 Përkufizim për turizmin kanë dhënë dhe Mathieson, A and Wall G. (1982:1). Përkufizimi i tyre prezanton faktorin e ndikimeve që shkaktojnë udhëtarët në prosperitetin ekonomik, natyror dhe social të komunitetit vendas. Sistemi turistik i Leiper, N. (1979 and 1990 a) i jep rëndësi të vecantë lidhjes se vendit të orgjinës me stacionet e ndërmjetme dhe vendin pritës. Ai identifikon 5 komponentë që ndikojnë në realizimin e një udhëtimi turistik: Elementi njeri-turist 29

Vendi i orgjinës Stacionet e ndërmjetme Vendi i destinacionit Elementi ekonomik. Industria turistike. Leiper, N. (1990 b) në përgjithësi, konsideron turizmin si një aktivitet njerëzor i cili përfshin sjelljen e turistëve, idetë që formojnë këtë sjellje dhe aktivitetet individuale dhe shoqërore të kohës së lirë që ndërmarrin turistët. Diagrama 2.2 : Sistemi turistik i Leiper Mbështëtje politike të nxitjes Vendet e prejardhjes së turistëve Dalje e turisteve Kthimi I turistëve Rrugët e Kalimit të turisteve Vendet e pritjes së turistëve. Hyrje e turistëve që qëndrojnë në destinacion për një kohë të caktuar Mbështëtje politike e tërheqjes Industria Turistike: Lejon dhe mbështët faktorët nxitje dhe tërheqje Burimi:Leiper N. 1979:404, Leiper N.1990:367-384 Edgell, D(1990), arrin në përfundimin se turizmi është një nga industritë më të mëdha në botë. Shprehësi kryesor i kësaj teorie është Smith, S(1988:183) i cili e konsideron turizmin si shuma e bizneseve, të cilat ofrojnë drejtpërdrejt mallra dhe shërbime për të ndihmuar realizimin e aktiviteteve profesionale dhe aktiviteteve të kënaqësisë dhe kohës së lirë, të cilat ndodhin larg nga mjediset e shtëpisë së turistit. Bull, A. (2002) përdor termin industria turistike, për t u shprehur se turizmi ndryshon nga çdo sektor i industrisë. Sipas tij turizmi nuk përbën një sektor, por bëhet fjalë për një total shërbimesh plotësuese reciproke dhe njësi prodhuese, të cilat mund të funksionojnë dhe të pavarura dhe për këtë shkak ekonomistët nuk mund ta kategorizojnë. Siç thekson Doswell, R.(2002;18) nuk është aspak e thjeshtë të përshkruajmë turizmin në totalin e vet, sepse kemi të bëjmë me një aktivitet që është vështirë ta përcaktojmë dhe ta menaxhojmë. Papadopulos, S. I. and Mirza, H. (1985) identifikuan turizmin si industri e shërbimeve, d.m.th si një burim i kërkesës përfundimtare të shërbimeve që ofrojnë degët e tij. Reduktimin e turizmit në industri të turizmit ose sektor i ekonomisë e refuzon dhe Davidson, P. W. et al(1994), pasi mbron se turizmi është një fenomen social ekonomik i cili funksionon si forcë shtytëse e zhvillimit ekonomik, por dhe si një forcë sociale. 30

Sipas Davidson, P. W. et al(1994) çdo industri e cila ofron produkte tek konsumatorët, në shkallë të vogël apo të madhe, merr të ardhura nga turistët, sepse shpenzimet turistike nuk prekin vetëm produkte të specializuara, por në masë të rëndësishme pajtohen me shpenzimet e komunitetit vendas. Sipas autorëve turizmi përbën një konsum individual që në pjesën më të madhe të tij është i krahasueshëm, si me konsumin e komunitetit të vendit pritës, ashtu dhe të vendit të orgjinës. Për të analizuar konsumin turistik, sipas Mitchell, L.S.(1991) është domosdoshmëri studimi i vendit të orgjinës dhe destinacioni, si dhe lidhjet hapësinore ndërmjet tyre, të cilat arrihen nëpërmjet krijimit të rrjetit të telekomunikacionit dhe transportit. Në përgjithësi autori mbron idene se nuk është e mundur të analizohen fenomenet turistike, pa u marre parasysh vendi i kërkesës(i origjinës), vendi i ofertës(destinacioni) dhe lidhja e tyre. Lëvizjen, si faktor themelor për realizimin e konsumit turistik e analizoi dhe Walterspiel A. M. (1974) i cili mbështeti idenë se turistët përbëjnë një grup konsumatorësh specifik, sepse duhet të zhvendosen në destinacion, që të konsumojnë produktet e bizneseve turistike, por nuk duhet të qëndrojnë në atë vend gjithmonë, sepse atëherë pushojnë së pasuri specifikën e turistit. Autori konsideron se konsumi turistik shfaq disa karakteristika specifike, si produktet që ofrohen tek turisti janë për përdorim individual dhe qendrimi i tij i përkohshëm në destinacion krijon domosdoshmërinë për krijimin e një seri biznesesh, të cilat ofrojnë shërbime strehimi dhe ushqimi. Walterspiel, A. M. (1974) mbështet idenë, se konsumi turistik përmban dhe mallra publike si trashëgimia kulturore dhe vendet me bukuri natyrore të veçantë, përderisa hyrja tek ato presupozon pagesën indirekte nga turistët, si p.sh. imponimin për pagesën e çmimeve të larta në njësi hoteliere me pamje nga këto vende. Joschke, H. K. (1954) dallon këtë lloj konsumi në dy kategori: Konsumin turistik plotësues, i cili shfaqet kur turistët konsumojnë të njëjtat produkte me popullsinë vendase dhe kështu turisti përbën një klient shtesë të bizneseve të rajonit. Konsumin turistik specifik, ku turistët konsumojnë produkte të specializuara, të cilat prodhohen vecanërisht për ata dhe rrjedhimisht ndryshon dhe struktura e prodhimit të vendit të destinacionit me tipe të reja biznesesh. Ζαχαρατος, Γ. Α. (2000) thekson se turizmi ndërkombëtar si konsum individual edhe pse në pamje të parë shfaq ngjashmëri me konsumin e vendasve, nga ana ekonomike mund të ndahet nga ajo dhe të shfaqet si kategori ekonomike e vecantë e kërkesës përfundimtare. Ritmet e rritjes së turizmit në mbarë botën duke shkaktuar ndikime të rëndësishme janë një fushë e kërkimit për ekonomistët. Creaco(2003) tregoi se efektet negative, sipas banorëve, kryesisht janë të përqëndruara në zhurmën, ndotjen e mjedisit, rëndimin e trafikut dhe rritjen e çmimeve. Shumë shkencëtarë besojnë se turizmi është një mjet i zhvillimit me shumë përfitime të mëvonshme ekonomike që mund të maten objektivisht dhe të përdoren për zhvillimin e mëtejshëm (Cohen, 1972). 31

Në vlerësimin e ndikimit social, i një rëndësie të madhe është mendimi i komunitetit lokal, sidomos kur bëhet fjalë për zonë të vogël. Faktorë të rëndësishëm që formojnë qëndrimet dhe perceptimet e banorëve për turizmin, janë informacionet demografike dhe personale të banorëve. (Belisle and Hoy, 1980). Pikëpamjet e banorëve duhet të merren parasysh në hartimin e politikave të turizmit nga ana e autoriteteve lokale. Ky theksim mbi planifikimin fizik u pasua nga Baud-Bovy and Lawson (1977), të cilët bënë thirrje për integrimin e planifikimit turistik në politikën ekonomike të vendit. Pavarësisht se si do të zhvillohet turizmi në një komunitet të vogël, njerëzit janë parë si "lojtarët" kryesorë dhe se sjellja e tyre do të ketë një ndikim të rëndësishëm në suksesin apo dështimin e tij. Ka disa shembuj të ishujve të vegjël që varen shumë nga të ardhurat e turizmit ndërkombëtar dhe ku sektori i turizmit ka marrë përkrahje të fuqishme nga qeveria ( Louca 2006). Në çdo rast, zhvillimi i turizmit, sidomos në komunitete të vogla, duhet të balancohet në mënyrë që të nxjerrë në pah shkallën maksimale pozitive dhe minimizimin e impakteve negative. Për shembull, Gunn (1979) mbrojti pjesëmarrjen e aktorëve të shumtë në procesin e planifikimit të turizmit, edhe pse një trajtim i tillë është praktikuar rrallë. Murphy (1985) theksoi domosdoshmërinë e përfshirjes së banorëve në procesin e planifikimit të turizmit. Autori gjithashtu theksoi çështjet sociale dhe mjedisore, si elemente të rëndësishme të planifikimit të turizmit të suksesshëm. Candela,G. and Figini, P. (2010) argumentojnë se ekonomiksi i turizmit formon veten si një disiplinë e pavarur brenda ekonomiksit të aplikuar nëpërmjet analizës së destinacioneve. Destinacionet nuk janë as agjentë mikroekonomik dhe as agregatë makroekonomik, por sisteme teritoriale të furnizimit me një produkt turistik, i cili plotëson nevojat komplekse të kërkesës turistike. Zhvillimi i turizmit ndjek një cikël të jetës. Pas një periudhe të rritjes, zhvillimi turistik zakonisht ngec dhe fillon rënien. Prania e përgjithshme turistike dhe shuma e investimeve të kryera në zonat turistike, përcaktojnë cilësinë e produktit turistik të ofruar nga ky destinacion turistik. Kjo cilësi nuk mund të vërehet nga ana e konsumatorëve në kohën e blerjes së produktit. Megjithatë, në këtë situatë të informacionit jo të përkryer, konsumatorët formojnë pritjet në lidhje me cilësinë e produktit turistik të ofruar në çdo moment të kohës. Këto pritje, do të përcaktojnë pozicionin e kurbës së kërkesës turistike. Ndikimet e turizmit fillojnë me shpenzime nga vizitorët në zonën lokale (Horvath and Frechtling, 1999). Szabo, R. (2012) duke analizuar numrin e njësive akomoduese, kapacitetin e tyre, të ardhurat tatimore lokale nga turizmi, netëqëndrimet e turistëve për rajonin e HevesCounty në Rumani, konkludon se turizmi ka luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e rajonit dhe është e vlefshme për të bërë investime të mëtejshme në turizëm. Horst, T( 2009) jep një vlerësim kritik të tezave të UNWTO, se turizmi është një mjet efektiv për zhvillimin e rajoneve në përgjithësi, por veçanërisht i vështirë për rajonet malore. 32

Sipas Zaman, G. et al( 2010 ) turizmi ofron shumë mundësi për zhvillim ekonomik të qëndrueshëm. Në nivel lokal, duke shkaktuar efektet e tij ai mund të përfaqësojë një faktor të rimëkëmbjes ekonomike, duke vënë në përdorim të mirë burimet lokale dhe potencialin njerëzor. Hazari and Kaur (1995) argumentojnë se turizmi ndikon gjithmonë në përmirësimin e mirëqënies, kurse Chao, Hazari, and Sgro (2005) duke shqyrtuar ndikimin e turizmit në mirëqënie në një ekonomi, vërejnë se një zgjerim në turizëm prodhon një rritje në çmime. Brundenius, C. (2002) e shikon turizmin si një motor të rritjes ekonomike për Kubën. Turizmi ka luajtur një rol kyç në strategjinë e zhvillimit të ri që nga fillimi i viteve 1990. Një rritje e kërkesës botërore për turizëm do të ketë një efekt pozitiv në rritjen afatgjatë të ekonomisë së vogël të hapur( Hazari and Sgro 1995). Në një studim gjithëpërfshirës, Brau, Lanza, and Pigliaru (2007) gjetën se për vendet e vogla, specializimi në fushën e turizmit është i dobishëm për rritjen ekonomike. Sipas Schubert, F. S. and Brida, G. J. ( 2009 ) kërkesa e turizmit, e shkaktuar nga rritja e lartë ekonomike jashtë vendit, çon në zhvillim në një ekonomi të vogël të hapur. Norma e rritjes së ekonomisë në periudhë afatgjatë është e lidhur me normën e rritjes së kërkesës së turizmit. Lanza, Temple, and Urga (2003) sugjerojnë se rritja e të ardhurave reale mund të mbështetet nga specializimi në turizëm. Sipas, Avramescu, T. C. and Popescu, R. F. (2008), zhvillimi i qëndrueshëm rajonal duhet të lidhet me integrimin e turizmin në Rumani, ndërmjet komponentëve të tjerë të ekonomisë lokale, duke marrë parasysh edhe ndikimin më të ulët në mjedis dhe investimet e nevojshme për zhvillimin e tij. Gooroochurn, N. and Blake, A. (2005) identifikojnë burimet nëpërmjet të cilit zgjerimi i turizmit mund të sjellë përfitime ose të dëmtojë një ekonomi. Mënyrat e matjes së ndikimeve ekonomike të turizmit janë të ndryshme. Ivanov, S. and Webster, C. (2006), paraqesin një metodologji për matjen e kontributit të turizmit në rritjen ekonomike, e cila është testuar me të dhëna nga Qiprua, Greqia dhe Spanja, duke përdorur rritjen e PBB-së reale për frymë si një masë e rritjes ekonomike dhe duke e ndarë atë në rritjen ekonomike të gjeneruar nga turizmi dhe rritjen ekonomike të gjeneruar nga industri të tjera. Myles, E. A. and Carter, R. (2009) maten ndikimet ekonomike të turizmit duke analizuar numrin e vizitorëve, sasinë e shpenzimeve të vizitorëve, të dhëna për furnizimin lokal dhe multiplikatorin ekonomik për 82 vende në Misissipi. Mathieson and Wall, (1987), Pearce(1989), analizojnë rolin e zhvillimit të turizmit dhe ndikimin e tij në punësim, që nënkupton se zhvillimi i tij pasohet me krijimin e vendeve të reja te punës, jo vetëm në turizëm por edhe në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik të një vendi. Pra, turizmi shikohet si një mundësi për zbutjen e papunësisë. 33

Guisan, M. C. and Aguayo, E. (2001) e analizojnë këtë ndikim për Rajonet Gjermane, Aguayo, E. Lamelas, N. and Alvarez, L.(2004) analizojnë ndikimet e turizmit në punësim për rajonet meksikane. Benković, A and Mejía. J. F. (2008), analizojnë rëndësinë dhe potencialet e sektorit të turizmit për zhvillimin ekonomik, duke shqyrtuar të ashtuquajturat aftësitë sociale dhe potencialin e rinovimit në kuadër të procesit të rritjes ekonomike të çdo kombi. Grzinic, J. and Vitasovic, A. (2007) analizojnë ndikimin e turizmit në punësim në Kroaci pas luftës. Aguayo, E. (2005) analizon zhvillimin e turizmit dhe efektet e tij në tregun e punës nëpërmjet krahasimit ndërmjet vendeve të Evropës Qëndrore. Turizmi mund të luajë një rol në zvogëlimin e papunësisë në vendet në tranzicion përmes ndikimit të tij, si në nivel kombëtar dhe rajonal. (Aguayo, E. Exposito, P. Vazquez, E. 2009) Një studim nga Chao, Hazari, Laffargue, Sgro, and Yu (2008) shqyrton efektet e turizmit në punësim, në akumulimin e kapitalit dhe mirëqenien e banorëve për një ekonomi të vogël të hapur me papunësi, duke treguar se një bum turistik përmirëson kushtet e tregtisë dhe rrit punësimin, por ul akumulimin e kapitalit. Ndikimet e turizmit në shkallën më të madhe janë pozitive. Belisle dhe Hoy (1980) treguan se ndikimet pozitive të turizmit përfshijnë përmirësimin e infrastrukturës në rajone, ndërsa Figini, P. et al(2007) treguan se politikat turistike dhe investimet publike në destinacionet turistike ndikojnë në mirëqenien e banorëve. Turizmi përbën një kompleks reciprok produktesh dhe shërbimesh plotësuese, njësi prodhimi, burimesh fizike dhe njerëzore, të cilat kushtëzojnë realizimin e një seri investimesh në infrastrukturë dhe superstrukturë, në mënyrë që të arrihet prodhimi i përsëritur dhe konsumi turistik i ndryshuar në një vend pritës.(bull A. 2002) Rëndësia e investimeve turistike publike apo private të një rajoni është e madhe, si për ekonominë turistike, ashtu dhe për ekonominë në tërësi, sepse mallrat kapitale turistike përbëjnë mjetet me të cilat shtohet aftësia prodhuese e ekonomisë turistike dhe identifikojnë në shkallë të rëndësishme, nivelin e zhvillimit turistik të vendit ose rajonit. Dwyer,L.,Forsyth,P and Rao, P.(2000) analizojnë ndikimin e investimeve të huaja në turizëm dhe tregojnë se investimet e huaja luajnë një rol pozitiv në tërheqjen e turistëve të huaj dhe në rritjen e shpenzimeve turistike për vendin e destinacionit. Zhang, J. and Jensen, C.(2005) i japin një mbështetje të fuqishme rëndësisë së ofertës në shpjegimin e flukseve ndërkombëtare të turizmit, si pasuritë e krijuara lidhur me investimet e huaja, kapacitetet hoteliere dhe nivelin e zhvillimit. Turizmi ndikon në krijimin e infrastrukturës së përgjithshme. Infrastruktura në fushën e turizmit do të ketë efekte pozitive të mëdha në zhvillimin rajonal vetëm n.q.s. rajoni është i pajisur me faktor relevantë plotësues, d.m.th. me një mentalitet të shërbimit të orientuar në kuadër të popullsisë. (Rosenfeld, T.W.M and Kauffmann, A. 2010). Stan, R E., Gabroveanu, E. and Radneantu, N. (2009), duke përdorur metodën e analizës Anova, identifikojnë 34

ekzistencën e një lidhjeje pozitive midis investimeve neto në hotele dhe restorante dhe kapaciteteve të akomodimit turistik në Rumani. Andergassen, R. and Candela, G.(2009) analizojnë lidhjen pozitive midis investimeve të huaja dhe turizmit në vendet në zhvillim. Në një studim të kohëve të fundit, Tiwari and Mihai(2011)duke krahasuar performancën e rritjes së eksporteve dhe investimeve të huaja direkte për vendet aziatike për periudhën 1986-2008 identifikojnë lidhjen pozitive midis investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike. Megjithatë ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë mjaft të shumanshme, duke shkaktuar përfitime të rëndësishme, por dhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të përgjithshëm të një vendi pritës. (Brohman, J. 1996;Bull, A. 2001). Gorg and Greenaway (2004) kanë theksuar se investimet e huaja direkte kanë më shumë ndikime negative sesa efekte pozitive në ekonomitë në tranzicion. Turizmi konsiderohet një sektor eksportues që mund të ndihmojë në përmirësimin e bilancit të pagesave, përderisa turizmi ndërkombëtar përfaqëson një konsum mallrash dhe shërbimesh jashtë vendit të origjinës së turistëve. Kështu, turizmi, i cili është një formë alternative e eksporteve, kontribuon në bilancin e pagesave, nëpërmjet të ardhurave valutore. Mihalić (2002) tregon disa përparësi të turizmit si një strategji e zhvillimit në krahasim me eksportin e mallrave dhe shërbimeve tradicionale. Studimet empirike të publikuara testojnë një marrëdhënie pozitive midis eksporteve dhe rritjes ekonomike. Balaguer and Cantavella-Jorda (2001) për Spanjën; Awokuse, T. O. (2005) për Japoninë; Tang, T. C. (2006) për Kinën. Cortés-Jiménez et al, (2009) konsiderojnë eksportet dhe turizmin si faktorë potencial që ndikojnë për rritjen ekonomike. Nowak, J. J. and Sahli, M. ( 2008) analizojnë lidhjen që ekziston midis eksporteve të turizmit, importeve të mallrave kapitale dhe rritjes ekonomike për ekonomitë, si: Tunizia, Maroku, Turqia dhe Egjipti, në të cilat rritjet ekonomike afatgjata janë arritur nga importet e kapitalit të huaj të financuara nëpërmjet eksporteve të turizmit. Duke marrë parasysh që një pjesë e madhe e shpenzimeve turistike shpenzohen për konsumin e mallrave dhe shërbimeve në vendin pritës, ekzistojnë faktorë, që mund të kenë një ndikim të pafavorshëm në rritjen ekonomike pasi mallrat dhe shërbimet nuk janë eksportuar në kuptimin tradicional, sepse çmimi i tyre nuk është përcaktuar në tregun ndërkombëtar, por në tregun lokal. Balaguer and Cantavella-Jorda (2002). Në fakt, Sinclair and Bote Gómez (1996), theksojnë se hyrjet e mëdha të faturave valutore nga turizmi ishin një tipar dallues i modelit spanjoll. Një karakteristikë e veçantë është se për shkak të zgjerimit të pandalshëm të turizmit, në mënyrë të admirueshme u përfitua prej tij në drejtim të financimit të importeve kapitale, duke ndihmuar procesin e industrializimit. 35

Nowak, Sali, and Cort'es-Jim'enez (2007) sigurojnë një shpjegim teorik të rritjes ekonomike, ku pikat kyçe janë importet e kapitaleve, të financuara me të ardhurat e turizmit. Hazari and Sgro (2004) analizojnë kërkesën turistike në varësi të çmimeve të shërbimeve turistike dhe të ardhurave të turistëve, ku të ardhurat nga turizmi janë përdorur ekskluzivisht për të blerë kapital të huaj. Ata tregojnë se turizmi mundëson vendin pritës për të importuar rritje nga jashtë. Turizmi ndërkombëtar kontribuon në rritjen e të ardhurave si një eksport, nëpërmjet rritjes së efektivitetit përmes konkurrencës ndërmjet firmave vendore me firmat ndërkombëtare turistike koresponduese. (Bhagwati and Srinivasan, 1979). Eksportet kontribuojnë pozitivisht në rritjen ekonomike, duke lehtësuar kufizimet e këmbimit valutor ose duke rritur eficencën nëpërmjet rritjes së konkurrencës (Krueger 1980). Ka shumë studime në kontekstin e vendeve në zhvillim, të cilat shprehin dyshime në lidhje me marrëdhëniet pozitive të eksporteve dhe rritjes ekonomike. (Bahmani-Oskoee and Alse, 1993; Levin and Raut, 1997). Chen and Devereux(1999) argumentojnë se turizmi në fakt mund të reduktojë mirëqënien e popullsisë për regjimet e tregtisë së dominuar nga taksat e importet. 2.3 Ndihmesa e turizmit në përpjekjet e vendeve për t u zhvilluar Turizmi është një faktor i zhvillimit ekonomik dhe progresit, i cili në kushte të caktuara mund të ndihmojë në përpjekjet e popujve të botës për të ndaluar ciklin e varfërisë dhe mjerimit që i rrënoi ato, duke i dhënë atyre më shumë prosperitet në të ardhmen dhe sidomos një jetë më njerëzore. Nga të gjitha kategoritë e ndikimeve turistike, ndikimet ekonomike kanë rëndësinë më të madhe për zhvillimin e përgjithshëm, dhe kjo jo vetëm sepse mund të përcaktohen nga ana sasiore më lehtë nga të tjerat, por edhe për ndërvarësitë e theksuara të tyre me kategoritë e tjera të ndikimeve. Duken qartë përmasat reale të ndikimeve ekonomike të turizmit në kuadër të një ekonomie botërore dhe njëkohësisht plotësimi i synimit të dyfishtë të tij: Kontributi në zhvillimin ekonomik të një vendi. Përmirësimi i nivelit të jetesës së banorëve të saj. Një analizë standarte e ndikimit ekonomik heton flukset e parave që vijnë nga shpenzimet e turistëve, fillimisht në biznese e agjensitë turistike, ku turistët shpenzojnë paratë e tyre dhe më pas tek (Stynes,J.D.1997): Bizneset e tjera:për furnizimin me mallra dhe shërbime të bizneseve turistike. Familjet: në trajtën e të ardhurave të fituara nga puna në turizëm ose nga mbështetja e industrive. Qeveria:përmes taksave të ndryshme mbi turistët, bizneset dhe familjet. 36

Kur turizmi zhvillohet në mënyrë të njëanshme, ndikimet afatgjata në ekonominë e një vendi janë negative, sepse dobëson sektorët produktiv dhe sidomos industrinë dhe bujqësinë, ndërsa gradualisht ndryshon ekonominë e vendit në ekonomi të shërbimeve. Ndikimet afatgjata, në kushtet e zhvillimit të njëanshëm të industrisë turistike, zgjidhin të paktën përkohësisht disa nga problemet e ngutshme të zhvillimit ekonomik të një vendi, të tilla si defiçiti i llogarisë korente dhe krijimi i punësimit, pavarësisht se është sezonal. Përfitimet e shumta ekonomike të zhvillimit të turizmit mund të shoqërohen me kosto të ndryshme natyrore dhe shoqërore, të cilat mund të sjellin kontradikta për zhvillimin e mëtejshëm të turizmit. Për këtë arsye zhvillimi i turizmit është i nevojshëm të zhvillohet në të njëjtën kohë me sektorët e tjerë produktivë të ekonomisë, d.m.th duhet të jetë i planifikur, i balancuar, harmonik dhe kryesisht të shërbejë si një mjet nxitës për rritjen ekonomike, por të mos luajë rolin kryesor, por një rol plotësues. Për shkak të potencialit të turizmit për të kontribuar për formimin e të ardhurave kombëtare, uljen e papunësisë, balancimin e bilancit të pagesave, turizmi duhet të marrë pjesë në programet e zhvillimit ekonomik menjëherë pas bujqësisë dhe industrisë, duke sugjeruar rolin e tij si një faktor, i cili ndihmon kryesisht sektorët kryesor të aktivitetit ekonomik, d.m.th bujqësinë dhe industrinë, në një përpjekje të përbashkët për të promovuar progresin. Por duhet të mbahet parasysh nevoja për të përcaktuar kufijtë e zhvillimit të turizmit në një zonë, që do të thotë të përcaktohet kapaciteti i mbartjes së turizmit, pa prishur ekuilibrin me përbërësit e tjerë, d.m.th në lidhje me njerëzit që jetojnë përgjithmonë në atë zonë. Në vendet në zhvillim, turizmi në shumicën e rasteve, përbën një veprimtari relativisht të re ekonomike që u zhvillua në nivele të larta në një periudhë relativisht të shkurtër kohore, fakt i cili kishte si vazhdim shfrytëzimin pa masë si të objekteve të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike, po aq dhe të burimeve njerëzore të tyre. Në disa raste objektet e infrastrukturës dhe superstrukturës turistike të vendeve pritëse dhe akomoduese të turistëve, nuk janë të mjaftueshme për të absorbuar një numër të madh hyrjesh turistike. Në raste të tjera numri relativisht i vogël i turistëve mund të jetë i pamjaftueshëm për një shfrytëzim të plotë të objekteve turistike ekzistuese. Në raste të tilla mund të konsiderohet e nevojshme rritja e çmimeve të përdorimit të objekteve turistike, për të kompensuar sa më shumë të jetë e mundur kostot e tyre. Transformimi i ekonomisë tradicionale rurale të një vendi në zhvillim në një ekonomi industriale, kërkon si parakusht zhvillimin ekonomik të tij. Zhvillimi ekonomik i një vendi, nuk është një çështje e thjeshtë, sepse kërkon kapitale të mëdha, të cilat vendet në zhvillim zakonisht nuk i kanë. Kjo thjesht do të thotë se në qoftë se këto vende duan të zhvillohen ekonomikisht, duhet të apelojnë për hua të brendshme dhe të jashtme. Përtej kësaj, rritja ekonomike kërkon durim, sepse procesi i zhvillimit në përgjithësi konsumon kohë. Të gjitha këto kanë qënë shkaku kryesor që i detyruan shumë vende në zhvillim të synojnë drejt turizmit, me shpresën se duke zhvilluar turizmin do të sigurojnë burimet ekonomike të nevojshme për industrializimin e vendit. Përveç kësaj, turizmi është përdorur gjerësisht sot në vendet e zhvilluara si një mjet efektiv për të stimuluar aktivitetin ekonomik në periferi dhe në ekonomitë lokale, kur ato paraqesin shenja të dukshme të rënies ekonomike. 37

Por me gjithë përpjekjet e vazhdueshme dhe të zellshme të shumë vendeve në zhvillim për të zhvilluar turizmin, ato eventualisht nuk mund të arrinin objektivat që kishin përcaktuar dhe planifikuar qeveritë politike të tyre dhe kjo për shkak të nënshfrytëzimit të burimeve turistike të tyre ose të keqadministrimit të tyre. Një nga karakteristikat kryesore të vendeve në zhvillim zakonisht është shkalla e lartë e papunësisë. Si një sektor i aktivitetit ekonomik me punë intensive, turizmi ka potencialin për të absorbuar drejtpërdrejt një përqindje të madhe të popullsisë ekonomikisht aktive që janë të papunë, ndërsa, si rezultat i ndikimit që ushtron zhvillimi i turizmit në degë të tjera të aktivitetit ekonomik, ofron tek këto degë mundësinë të punësohen tek ato shumë të papunë. Një efekt ekonomik total në turizëm është një përmbledhje e efekteve direkte, indirekte e të induktuara në një zonë. Efektet direkte janë të lidhura me ndryshimin e prodhimit të efekteve të menjëhershme të ndryshimeve të shpenzimeve në turizëm,d.m.th këto efekte shkaktohen nga shpenzimet direkte që bëjnë turistët në vendet pritëse,p.sh: në hotele,restorante,për suvenirë,muzeume etj. Efektet indirekte janë të lidhura me ndryshimet në prodhim, që ndodhin nga një sërë raundesh rishpenzimesh në industrinë e hoteleve, në industritë e tjera të lidhura me industrinë e turizmit,d.m.th këto efekte shkaktohen nga mbartësit e efekteve direkte për shpenzimet që bëjnë për produktet e tyre(bizneset që furnizojnë direkt turistët,blejnë një shumëllojshmëri të mallrave dhe shërbimeve të tyre nga furnizuesit,p.sh: produktet bujqësore). Efektet e induktuara janë të lidhura me ndryshimet në aktivitetin ekonomik, që rrjedhin nga shpenzimet e familjeve, të ardhurave të fituara drejtëpërdrejt ose tërthorazi, si rezultat i shpezimeve turistike,d.m.th të punësuarit e bizneseve që furnizojnë turistët dhe prodhuesit,furnizuesit që mbështesin këto kompani,pagat e të cilëve rrjedhin direkt ose indirekt nga shpenzimet e vizitorëve,të cilët i shpenzojnë të ardhurat e tyre në bizneset lokale. Me anë të efekteve indirekte dhe të induktuara, ndryshimet në shpenzimet e turistëve mund te ndikojnë virtualisht në të gjithë sektorët ekonomik në një mënyrë apo në një tjetër. Madhësia e efekteve sekondare varet nga prirja e bizneseve dhe familjeve në rajon që të blejnë mallra dhe shërbime nga furnizuesit vendas. Ndikimet direkte janë: Veprimtaria turistike ndikon në transaksionet botërore, si faktor i rëndësishëm i bilancit të pagesave. Veprimtaria turistike përfaqëson një pjesë të rëndësishme të konsumit tërësor. Turizmi është krijuesi i një sasie të madhe veprimtarish prodhuese direkte dhe indirekte. Veprimtaria turistike është krijuese e vendeve të punës. Ndikimet indirekte përmblidhen në faktorët përfundimtar të kërkesës turistike dhe të multiplikatorit. 38

Figura 2.8: Ndikimet direkte të veprimtarisë turistike Ndikimet direkte të veprimtarisë turistike Krijon vende pune Përfaqëson pjesë të konsumit botëror Krijon veprimtarii prodhuese Ndikon në transaksionet botërore Burimi: Autori 2.4 Përfitimett kryesore ekonomike në rajon dhe në Shqipëri nga zhvillimi i turizmit Turizmi përbën një aktivitet ekonomik, d.m.th. një shumë veprash dhe aktivitete të koordinuara që kanë si s qëllim, përmbushjen e një numri nevojash që lidhen me kohënn e lirë dhe lëvizjen e njerëzve. Për më tepër, ai a përfaqëson një industri, sepse bëhet fjalë për shumicën e aktiviteteve që synojnë shfrytëzimin e resurseve turistike, si dhe shndërriminn e burimevee natyrore, njerëzore dhe burimevee kapitale në produkte dhe shërbime turistike. Turizmi perceptohet shpeshh nga planifikuesit e qeverisë si njëë motor i rritjes ekonomike. Performanca e një vendi mund të rritet me anënn e politikave për zhvillimin e turizmit, që mbështesin hapjen ekonomike. (Ige,C.S. and Odularu,G.O.2008) Industria e turizmit është një faktor shumë i rëndësishëm që ndikon në rritjen e aktivitetit ekonomikk në të gjithë botën. Turizmi ka potencial të madh përsa i përket kontributit në arritjet e objektivave të mëdha si: rritja ekonomike, punësimi, zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik dhe social. Kontributi direkt i industrisë së turizmit në PBBB Botëror për vitin 2011 ishte 2 trilon US$ ose 2. 8% e PBB, ndërsa në PBB Europiane ishte 2. 8%. Figura 2.9: Kontributi i turizmit në PBB për vitin 2011 (shprehur në % ) Kontributi direkt Kontributi total 9.1 7.9 2.8 2.8 Ekonomia botërore Ekonomia evropiane Burimi: Economic Impact of Travel & Tourism 2012: :Summary 39

Turizmi për vitin 2011 gjeneroi 98 milion vende pune në mbarë botën, ose kontributi direkt i punësimit në sektorinë e turizmit përbënte 3. 3% të punësimit total në botë dhe 2. 7% të punësimit total në Europë. Gjatë 100 viteve të ardhshme PBB e turizmit pritet të rritet me 4%, duke kontribuarr në PBB Botëror në vitin 2022 me 10%. Figura 2.10: Kontributi i turizmit në punësim për vitin 20111 (shprehur r në % ) 8.7 Kontributi direkt Kontributi total 7.7 3.3 2.7 Ekonomia botërore Ekonomia evropiane Burimi: Economic Impact of Travel & Tourism 2012: :Summary Dihet që ndikimet e turizmitt janë jo vetëm direkte, por edhe indirekte dhe të induktuara, ku shuma e tyre përbënn kontributin total të sektorit turistik në ekonomi. Pra kontributi total i këtij sektori për 2011 në PBB Botëror ishte 6. 3 trilon US$ ose 9. 1% e PBB, dhe në PBB Europian ishte 7. 9%. Kontributi i punësimit total nga industria e turizmit për 2011 nëë punësimin total botëror ishte 255 milion vende pune, ose 8. 7% e punësimit botëror dhe në punësimin total në Europë ishte 7. 7%. Ky kontribut përbën 1 në 122 vende pune. Si rezultat i zhvillimit të turizmit në 2022 është parashikuar që ajo të përbëjë 328 milion vende pune ose 1 në çdo10 vende pune në planet. Gjithashtu për vitinn 2011 industria e turizmit në botë gjeneroi 7433 bilion US$ investime ose 5% të investimeve botërore dhe 1. 2 trilon US$ eksporte ose 5% te eksporteve botërore. Figura 2.11: Kontributi direkt, total i turizmit në PBB në rajon për vitin 2011(%) 30 25 20 15 10 5 0 Kontributi direkt Kontributi total Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, France, Italy, Hungary, Turkey 40

Turizmi është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikon direkt në konkurrencënn dhe zhvillimin rajonal. Turizmi ndërkombëtar ështëë konsideruar si një nga sektorët e ekonomisë përmes të cilit shumë rajone kanë arritur të rrisin pjesëmarrjen e tyre në ekonominë globale. Në disa shoqëri ai ështëë aktiviteti dominues në ekonomi. Shumica e njerëzve e konceptojnë turizmin vetëm ngaa pikëpamja e ndikimevee ekonomike, si rritja e të ardhurave, krijimi i vendevee të punës, taksat etj. Por fusha e ndikimit të turizmit është edhe më e gjërë dhe shpesh prek edhe vendet që nuk merren me aktivitet turistik. Çdo vend pritës përjeton me mënyra të ndryshme ndikimet e turizmit, për shkak të kushteve të ndryshme që ka secili vend. Duke analizuar kontributin total të turizmit në PBB për disa vende të zhvilluara në turizëm, vërejmë se për vendet, si: Malta, Kroacia, Shqipëria për vitin 2011, turizmi ndikon me rreth 25% në PBB e këtyre vendeve, ndërkohë që në Francë, Itali, Turqi ky ndikim është afërsisht 10% të PBB. Pra roli i industrisë së turizmit në Shqipëri është shumë i rëndësishëm. Nga pikëpamjaa e përmbajtjes së tij dhe në lidhje me ekonominë botërore, turizmi vepron si një faktor stimulues i sistemit ekonomik global. Turizmi mund të jetë një motor i rritjes ekonomike dhe krijimi i partneriteteve ndërmjet sektorit publik dhe atij privat është i rëndësishëm në mënyrë që të stimulojë investimet në këtë sektor. Turizmi nuk është vetëm një gjenerator i PBB-së, por ai gjithashtu ka një kontribut të rëndësishëm në realiziminn e vlerës së shtuar. Ndikimi i turizmit mbi burimet natyrore në mjedis, në infrastrukturën e përgjithshme dhe në destinacionet turistike, është i rëndësishëm si për turistët, ashtu edhe për banorët e zonës së destinacionit turistik. Një arsye bindëse për të analizuar efektet e turizmit, është supozuar ndikimi i tij pozitiv mbi zhvilliminn ekonomik në destinacione në të gjithë botën. (Chang, Ch-L. et al. 2009) Në shkallë globale, turizmi është bërë një nga kategoritë kryesore të tregtisë ndërkombëtare, i cili gjeneron të ardhura në valutë, që çon në një kontribut pozitiv për bilancin e pagesave. Në vitet e fundit ka pasur një rritje të shpejtë te interesit për rolin e turizmitt në rritjen ekonomike. Vëndet në zhvillim po fokusohen në politika ekonomike për të promovuar turizmin ndërkombëtar si një burimm potencial të rritjes ekonomike. Figura 2.12: Kontributi i turizmit në PBB ( miliard lek, me çmimet nominale) në Shqipëri Kontributi direkt Kontributi indirekt Kontributi i induktuar 33.4 39.1 42.6 51.8 50.9 50.4 53.3 102.8 123 134 157.5 155.1 156.1 169.9 49.2 60.9 67.7 83.3 80.7 81.4 88.5 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania 41

Në vitin 2010 Shqipëria u rendit nga Organizata Botërore e Turizmit në vendin e 11-të në listën e mbi 800 vendeve turistike. Rritja e arkëtimeve nga turizmi në vitin 2010, në krahasim me vitin 2000, është 4. 47 herë. Për vitin 2010, megjithëse numri i turistëve u shtua në krahasim me vitett e mëparshme, arkëtimet turistike u ulën ndjeshëm me 11. 5%. Kjo tregon se shpenzimet turistike të një turisti në këtë vit janë ulur me 32%. Figura 2.13: Kontributi total i turizmit në PBB për Shqipërinë (miliard lek) Kontributi total i turizmit në PBB 185. 4 223 244.3 292.6 286.7 287.9 311.7 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania Në lidhje me përfitimet kryesore ekonomike që vijnë nga zhvillimi i turizmit ndërkombëtar për vëndet në zhvillim, duhet të respektohen:(mathieson A. and Wall G. 1982;Proenca and Soukiazis 2008 ). Zhvillimii i turizmit ndërkombëta ar në vendet në zhvillim,, duhet patjetër të inkurajohet, por dhe të synohet nga pushteti politik, sepse në këtë mënyrë do të ketë përfitime ekonomike, dhe jo vetëm në nivel lokal, por rajonal dhe kombëtar. Për ato vende në zhvillim që nuk kanë alternativa të tjera të zhvillimit ekonomik, sepse nuk kanë burime të tjera të shfrytëzueshme, zhvillimii i turizmit ndërkombëta ar, mund të kontribuojë në mënyrë vendimtare për zgjidhjenn e pjesshme ose të plotë të problemeve të shumta ekonomike, por jo të të gjithave. Me pak fjalë, zhvillimi i turizmit ndërkombëtar nuk mund të jetë një zgjidhje për të gjithaa problemet ekonomike të një vendi në zhvillim.. Përfitimet kryesore ekonomike që vijnë nga zhvillimi i turizmit ndërkombëtarr në vendet në zhvillim, janë krijimi i vendeve të punës, si dhe rritja e të ardhurave të popullatës vendase dhe si rrjedhimm përmirësimi i standartit të jetesëss së tyre. Krahasuar me modele të tjera të rritjes ekonomike, një shtim i numrit të turistëve ndërkombëtar që vizitojnë një vend në zhvillim, të kombinuara me fondet që shpenzojnë gjatë qëndrimitt të tyre atje, lejojnë një përmirësimm relativisht të shpejtë të standarteve të jetesës së popullsisë tëë përhershme. Gjithashtu duhet të theksohet se aftësitë e kërkuara për të gjithë ata që punojnë në industrinë e turizmit, janë kryesisht të thjeshta dhe mund të fitohen relativisht shpejt prej tyre, madje edhe kur ata kanëë trajnim të vogël ose nuk kanë fare nga ana profesionale. 42

Në shumë vende në zhvillim turizmi, në pergjithësi dhe në veçanti turizmi ndërkombëtar, i cili përbën punëdhënësin kryesor, apo ndonjëherë edhe të vetmin, ka avantazhin që vendet e punës që krijohen atje, të kërkojnë investime relativisht të vogla në kapital fiks për punonjësit. Kështu pra, shumë vende në zhvillim me burime natyrore me shfrytëzim të kufizuar ose me produkte eksporti të kufizuara, por edhe me një numër të madh të individëve të papunë ose me punësim të pjesshëm, i japin përparësi zhvillimit të turizmit dhe turizmit ndërkombëtar në veçanti. Në vëndet për të cilat flasim, arkëtimet nga turizmi ndërkombëtar përfaqësojnë një pjesë të madhe të prodhimit bruto kombëtar të tyre, ndërsa për shumë nga këto është burimi kryesor i valutës së huaj, që kaq shumë nevojë kanë për të mbështetur përpjekjet e tyre të zhvillimit. Turizmi ndërkombëtar mund të kontribuojë gjithashtu në rritjen e të ardhurave të qeverisë nga detyrimet që vendosen për produktet e importuara nga vendet në zhvillim për qëllime turistike. Gjithashtu nga taksat indirekte mbi shitjet, taksat mbi vlerën e shtuar, tatimin e drejtpërdrejtë mbi të ardhurat e të punësuarve në ekonominë e turizmit dhe tatimet mbi fitimet e bizneseve turistike dhe joturistike, që prodhojnë dhe ofrojnë prodhimet e tyre për turistët, në përgjithësi dhe për të përmbushur nevojat apo dëshirat turistike specifike. Duhet theksuar se taksat e të ardhurave që merren nga shteti, do të rriten me rritjen e punësimit dhe do të tatohen të ardhurat e shtuara që realizohen në ekonomitë turistike të vendeve në zhvillim dhe jo vetëm. Kjo theksohet shumë specifike, sepse turizmi ndërkombëtar nuk gjeneron të ardhura dhe mundësi punësimi vetëm në ekonominë turistike të një vendi pritës të turistëve, por në të gjithë sektorët e tjerë të aktivitetit ekonomik, të tilla, si: në bujqësi, në industri, transport, etj. Krijimi i infrastrukturës dhe superstrukturës turistike që përcaktohet e nevojshme për zhvillimin e turizmit ndërkombëtar në një vënd në zhvillim ose përmirësimi i asaj ekzistuese i shërbejnë paralelisht dhe nevojave të zhvillimit të sektorëve të tjerë të aktivitetit ekonomik. Ata që përfitojnë nga zhvillimi i turizmit në përgjithësi dhe në veçanti të turizmit ndërkombëtar, janë me siguri të gjitha bizneset që prodhojnë dhe ofrojnë produkte turistike dhe produkte të tjera që plotësojnë nevojat apo dëshirat turistike të blerësve të tyre. Disa nga këto biznese dhe kryesisht bizneset turistike kanë një varësi të përgjithshme të mbijetesës së tyre ekonomike nga produktet që prodhojnë dhe ofrojnë tek turistët. Disa të tjera, të tilla si bankat, kompanitë telefonike, kompanitë elektrike, kompanitë e transportit, bizneset e shitjes me pakicë, mbështeten vetëm pak tek turizmi, në përgjithësi, por ekzistojnë kryesisht për t i ofruar shërbimet e tyre popullatës lokale. Këto biznese, mund të klasifikohen në tri kategori dhe përkatësisht: Ndërmarrje që janë tërësisht të varura nga turistët për të ardhurat e tyre. Ndërmarrje që varen kryesisht nga turistët për të ardhurat e tyre. Ndërmarrje që varen vetëm pjesërisht nga turistët për të ardhurat e tyre. 43

2.5 Matja e ndikimeve ekonomike të turizmit Matja e rolit ekonomik të turizmit është shumë kompleks, sepse turizmi është një amalgamë e industrive të tilla, si: transport, strehim, ushqim dhe pije, shërbim, argëtim dhe agjencitë e udhëtimit. Ndryshe nga sektorët e tjerë të prodhimit si, bujqësia dhe industria, industria e turizmit nuk matet si një sektor i vecantë në llogaritë kombëtare. Turizmi është bërë një ndër aktivitetet kryesore ekonomike në zhvillimin e vendeve të vogla. Prandaj, ndryshimet në kërkesën e turizmit mund të kenë ndikime të konsiderueshme ekonomike, si në nivel makroekonomik dhe në sektorë të ndryshëm brenda ekonomisë. Matja e e ndikimeve tradicionalisht bëhej duke përdorur modelimin input-output, i cili është i kufizuar nga supozime të tilla si çmimet fikse dhe koeficientët fiksë. Analizat dhe trajtimet ekonomike të sektorit turistik kanë qënë të vështira dhe të shumanshme. Pjesa më e madhe e informacionit të dhënë, mbi specifikat dhe zhvillimet e turizmit është bazuar kryesisht në statistikat e mbërritjeve dhe të netëqëndrimeve të turistëve si dhe në bilancin e pagesave. Një analizë e ndikimive ekonomike të turizmit, në vetvete, ofron një perspektivë të ngushtë dhe ndonjëherë të njëanshme në ndikimet e turizmit. Studimet e ndikimit ekonomik të turizmit tentojnë të theksojnë përfitimet pozitive të turizmit duke mohuar disa ndikime ekonomike negative të turizmit, (p. sh punësimi sezonal dhe punësimi me pagë të ulët). Një vlerësim i ndikimeve ekonomike të turizmit zbulon ndryshimet në aktivitetin ekonomik, që rrjedhin nga disa veprime në industrinë e turizmit, identifikon se cilët sektorë ekonomik do të përfitojnë nga turizmi dhe vlerëson ndryshimet që rezultojnë në të ardhura dhe punësim në rajon. Një analizë e ndikimeve ekonomike do të vlerësojë kontributin e aktivitetit turistik në ekonominë e një vendi. Sipas Stynes, J. D. (1997 ) pyetjet bazë që zakonisht adreson një studim i ndikimeve ekonomike janë: Sa shpenzojnë turistët në një zonë? C pjesë e shitjeve të bizneseve vendase është e lidhur me turizmin? Sa të ardhura gjeneron turizmi për familjet dhe bizneset e zonës? Sa vende pune mbështet turizmi në zonë? Sa të ardhura nga taksat sjell turizmi? Një analizë e ndikimeve ekonomike gjithashtu nxjerr në pah marrëdhëniet ndërmjet sektorëve të tjerë ekonomik dhe siguron vlerësime të ndryshme që ndodhin në një ekonomi, për shkak të disa veprimeve ekzistuese apo të propozuara. Aplikimet më të zakonshme të analizave të ndikimit ekonomik të turizmit janë: Të vlerësojë efektet ekonomike të ndryshimeve në furnizimin dhe mundësitë e turizmit. Të vlerësojë efektet ekonomike të ndryshimeve në kërkesën e turizmit. 44

Ndryshimet në popullsi, ndryshimet në pozicionin konkurrues të zonës ose ndryshimi në shijet dhe preferencat e konsumatorit mund të ndryshojnë nivelet e aktivitetit turistik, shpenzimet dhe aktivitetet e tjera të ekonomisë. Një studim i ndikimit ekonomik mund të vlerësojë madhësinë dhe natyrën e këtyre ndikimeve. Të vlerësojë efektet e politikave dhe veprimeve, të cilat ndikojnë në aktivitetin turistik në mënyrë direkte ose indirekte. Studimi i ndikimit ekonomik siguron informacion për të ndihmuar vendimmarrësit të kuptojnë më mirë pasojat e disa vendimeve në industrinë e turizmit dhe në sektorët e tjerë te ekonomisë. Për të kuptuar strukturën ekonomike dhe varësinë e sektorëve të ndryshëm ekonomikë. Studimet ekonomike na ndihmojnë ne për të kuptuar më mirë përmasat dhe strukturën e industrisë së turizmit në një rajon të dhënë dhe lidhjen e tij me sektorët e tjerë të ekonomisë. Mirëkuptime të tilla janë të nevojshme për të identifikuar partnerët e mundshëm të industrisë së turizmit si dhe për të synuar ato industri që do të jenë pjesë e strategjive ekonomike të zhvillimit rajonal. Të diskutojë për trajtim të favorshëm në shpërndarjen e burimeve apo taksave lokale, ose politikave të tjera vendimarrëse. Duke treguar se turizmi ka ndikime të rëndësishme ekonomike, përfitimet e turizmit mund të bindin vendimmarrësit të shpërndajnë më shumë burime për turizmin ose të hartojnë politika që nxisin turizmin. Të krahasojë ndikimet ekonomike të shpërndarjes së burimeve alternative, të politikave, menaxhimit apo propozimet për zhvillim. Analizat e ndikimit ekonomik janë përdorur zakonisht për të vlerësuar meritat relative të alternativave të dallueshme. Kontributi ekonomik në zgjerimin e ofertave të turizmit mund të krahasohet përshëmbull me alternativa si aktiviteti i nxjerrjes së burimeve (minierat, korrje gruri) ose prodhimi. Fusha e kërkimit e fokusuar në marrëdhëniet ndërmjet turizmit dhe rritjes ekonomike është ende në zhvillim. Në ditët e sotme, ekzistojnë dy metodologji të pranuara në përgjithësi që janë aplikuar për të vlerësuar ndikimin e turizmit në rritjen ekonomike: Llogaria Satelitore e Turizmit(TSA) dhe modeli i ekuilibrit të përgjithshëm(cge). Disa studime përdorin modelin input output të Leontiefit dhe disa të tjerë përdorin modelin e Keynesit, që ndryshe quhet modeli i ekuilibrit të përgjithshëm. Llogaria Satelitore e Turizmit (TSA) është një sistem statistikor, i cili përshkruan rëndësinë dhe efektet ekonomike të turizmit në një mënyrë të gjithanshme dhe të plotë. TSA është përdorur dhe në Shqipëri, duke matur ndikimet e turizmit në Shqipëri për vitet 2007-2009. Të inkurajuara nga OBT shumë vënde përdorin TSA për të përcaktuar sasinë e kontributit të industrisë së turizmit dhe udhëtimit në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Konttinen, J. P. (2006) analizon efektet rajonale dhe strukturat rajonale ekonomike te turizmit në Finlandë nëpërmjet TSA. Zhang, J. (2001), Madsen, B. and Zhang, J. (2010) përdorin modelin LINE për Danimarkën duke u bazuar në modelin input -output të Leontiefit dhe modelin e ekuilibrit të përgjithshëm. Blake et al. (2006) theksojnë, se TSA siguron një bazë ideale për modelin CGE, që mund të 45

shqyrtojë dhe pyetjet analitike. Ahlert, G. (2004) në punimin e tij për matjen e ndikimeve të turizmit në ekonomi ka përdorur modelin Voyage i cili bazohet në TSA për Republikën Federale të Gjermanisë. Ky model integrohet në vazhdimësi në modelin INFORGE. INFORGE është një model stimulimi dhe parashikimi për ekonominë Gjermane, i cili përshkruan ekonominë Gjermane për 59 industri. Diagrama 2.3: Struktura e modelit INFORGE Çmimet Politika monetare Pagat Normat e interesit Vlera e shtuar Punësimi Modeli i tregtisë Kërkesa finale : Produkte vendase Produkte të importuara Input Output Kërkesa e ndërmjetme Inpute vendore Inpute të importuara Kërkesa Importet botërore Çmimet e tregut botëror Prodhimi Kosto për njësi Qeveria Qëndrore. Njësitë Familjare. Korporata financiare dhe jofinanciare. Tatimet. Sigurimet shoqërore. Të ardhurat e disponueshme. Huamarrje Neto. Kreditimi. Burimi: Ahlert, G. (2004) Ai e prezanton ekonominë në sektorë të detajuar. Lidhur me klasifikimin e West (1995) ai është një model ekonometrik, plus, model input-output, i cili i përket grupit të modeleve kombëtare interindustriale të grupit INFORUM. 46

Modelet CGE janë përdorur gjerësisht nga organizata të tilla si Organizata Botërore e Turizmit (OBT), Banka Botërore dhe Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD). François, B., Anne-Sophie, R. and Sherman, R. (2008) përdorën modelin CGE për të matur efektet në varfëri dhe pabarazi të krizës financiare që goditi Indonezinë në 1997. Sipas Weiss, J. (2000), avantazhi më i madh për përdorimin e modeleve CGE është se ato mund të jenë të dizenjuara për të përfshirë tipare të ekonomive individuale. Modelet CGE janë përdorur në modelimin e turizmit, ilustruar nga Adams and Parmenter (1995). Sinclair, Th. M., et al (2005) përdorën modelin e ekuilibrit të përgjithshëm (CGE) për të përcaktuar sasinë e ndikimeve të turizmit në ekonomitë e vogla të ishujve të Qipros, Maltës dhe Mauritius. Modelet CGE përcaktojnë sasinë e ndikimeve të ndryshimeve të kërkesës turistike mbi variablat makroekonomik të tillë, si: buxheti i shtetit, PBB, punësimi dhe kërkesa totale. Gjithashtu janë trajtuar dhe efektet e politikave të taksave të turizmit. Gooroochurn, N. and Blake, A. (2005) shqyrtojnë literaturën teorike dhe empirike për të identifikuar burimet nëpërmjet të cilit zgjerimi i turizmit mund t i sjellë përfitime ose të dëmtojë ekonominë. Më pas këto burime trajtohen empirikisht duke përdorur një model të CGE për Mauricius. Sipas Dwyer et al. (2003), CGE është "mjet arti për matjen e efekteve të turizmit në një ekonomi". Studimi i kontributit ekonomik të turizmit i është nënshtruar kohët e fundit një ndryshimi të modelit, si rezultat i përdorimit të modelit të Ekuilibrit të Përgjithshëm të Llogaritshëm (CGE) në vend të modelit të input-output. Aplikimi i kësaj teknike superiore ka efekte të mëdha në mënyrën që ekonomistët mendojnë rreth ndikimeve ekonomike të turizmit dhe për këshillimin e politikave që ata japin për vendimmarrësit si në sektorin publik, ashtu dhe në atë privat. "Dwyer et al. (2003:117) Origjina e modeleve CGE qëndron në metodologjinë e modelit input-output (IO), e cila ka qënë baza e modeleve për të matur ndikimin e turizmit (Archer 1973; Fletcher and Archer 1991). Megjithatë, pak vëmendje i është kushtuar marrëdhënieve afatgjata midis turizmit dhe zgjerimit ekonomik. Surugiu (2009) përdor analizën e input-output për Rumaninë për të matur kontributin e turizmit në ekonominë rumune. Autori përdor lidhjet e sektorit të turizmit me degët e tjera të ekonomisë për të përshkruar se si rritja e prodhimit në sektorin e turizmit gjeneron një rritje të kërkesës për inpute nga sektorë të tjerë të ekonomisë. Modeli Input-Output i Leontief është një metodë tradicionale që është aplikuar shumë për të studiuar impaktet e turizmit. (shih: Fletcher, J. E. and Archer, B. H. 1996; Frechtling and Horvath 1999). Modeli I-O i Leontief mund të konsiderohet një ekuilibër i përgjithshëm, i përshtatshëm, i thjeshtuar që mund të përdoret për hetimin empirik të problemeve ekonomike. Analiza Input-Output e Leontief-it kërkon sasinë e produktit që do të prodhohet nga çdo njësi prodhuese në një ekonomi për të përmbushur kërkesën globale për këtë produkt. Wagner (1997) ka aplikuar modelin SAM në analizën e ndikimit të turizmit. Zhou et al. (1997) kanë përdorur të dy modelet, edhe modelin e ekuilibrit të përgjithshëm (CGE) edhe modelin I-O për të shqyrtuar ndikimin e 47

turizmit në ekonominë rajonale. Ata krahasuan rezultatet nga të dy modelet dhe dhanë komente mbi të dy modelet. Hansen (1970) thekson se dy sistemet statike të ekuilibrit të përgjithshëm kanë dominuar ekonominë moderne. Krahasuar me modelin Keynesian, modeli input-output i Leontief është më i thjeshtë dhe i drejtpërdrejtë. Disa studiues kanë bërë krahasim të plotë ndërmjet modelit Keynesian dhe modelit I-O. (shih Fletcher, J. E. and Archer, B. H. 1991; Wagner1997; Zhou et al. 1997). Gjatë dekadave të fundit, rëndësia e sektorit të turizmit për ekonominë ka qënë vazhdimisht në rritje. Turizmi ndërkombëtar është njohur të ketë një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike afatgjatë përmes kanaleve të ndryshme. Teza se turizmi mund të nxisë ose të shkaktojë rritje ekonomike afatgjatë është njohur në literaturë si the Tourism Led Growth Hypothesis (TLGH). Ky term është prezantuar në fillim nga Balaguer and Cantavella-Jord'a (2002). Lidhja midis rritjes së industrisë së turizmit dhe rritjes së përgjithshme ekonomike ka pasur interes të konsiderueshëm nga hulumtuesit ekonomikë, në të dy nivelet, teorik dhe empirik. Pikëpamja dominuese është se industria e turizmit mund të kërkojë investime të mëdha në infrastrukturën themelore me fusha të tilla, si: transporti, akomodimi, furnizimi me ujë dhe kujdesi shëndetësor. Shumica e dokumenteve janë studime empirike që hetojnë TLGH për një vend të caktuar duke përdorur teknikat ekonometrike. (Cort'ez-Jim'enez and Pulina (2010), Dritsakis (2004), Louca (2006), Kim, Chen, and Jang (2006), Soukiazis and Proenca (2008),. Schubert, F. S. and Brida, G. J. ( 2009) studiojnë dinamikën e rritjes ekonomike të shkaktuar nga një rritje në normën e rritjes së kërkesës së turizmit. Koncepti i paqëndrueshmërisë së kërkesës turistike është duke u bërë gjithnjë e më popullor në studimin e turizmit. Disa studime kanë aplikuar modele të luhatshmërisë në kërkesën e turizmit në frekuenca të ndryshme kohore, Chang et al. (2009). 2.6 Konsumi turistik në Shqipëri dhe në rajon Konsumi turistik përfaqëson shpenzimet që shkakton kërkesa turistike, të cilat synojnë përftimin e një numri mallrash dhe shërbimesh. Si pasojë e heterogjenitetit që karakterizon sektorin turistik, një mall ose shërbim fiton karakteristikën turistik nga përdorimi që i jep konsumatori i fundit, d.m.th. turisti. (Krapf, K. 1962. Figura 9) Madhësia e konsumit turistik është e barabartë me madhësinë e prodhimit turistik. Pra do të prodhohet ajo që faktikisht do të konsumohet, kjo si rrjedhojë e karakteristikave të kërkesës turistike, sepse të mirat dhe shërbimet turistike nuk mund të magazinohen që të shiten më vonë. Ky është rezultat i dy variablave: Nivelit të çmimeve. Të ardhurave të disponueshme të konsumatorit. Ndikim të rëndësishëm në këto variabla ushtron përmirësimi social i konsumit turistik, fakt që vërteton trupëzimin gjithnjë e më shumë të aktiviteteve turistike në mënyrën e jetesës së shtresave të ndryshme të popullsisë të vendeve të zhvilluara dhe të vendeve në zhvillim. Rritja e nivelit të jetesës, e shoqëruar me uljen e orëve të punës në vendet e origjinës të turistëve, e zhvendosën konsumin nga të mirat materiale tek shërbimet. 48

Përmirësimi social i konsumit turistik përputhet me hyrjen në tregun turistik të klasave me të ardhura të mesme dhe të ulta. Kryesisht, masivizimi i konsumit turistik përputhet me masivizimin e fenomenit turistik. Diagrama 2.4: Prezantim i procedurës së konsumit Të ardhurat kombëtare Të ardhurat personale Të ardhura që destinohen për nevojat bazë Të ardhura të disponueshme të lira Konsum i detyruar Niveli i jetesës Konsumi ekzistues duke marrë parasysh marrëdhëniet çmim të ardhura Depozitim Konsumi i lirë Konsum turistik Konsume të tjera Burimi:Krapf, K. (1962) R. Languar (Languar, R. 1983:35-36) në lidhje me konsumin turistik thekson : Do të arrijmë shpejt në një qëndrueshmëri të këtij konsumi, në qoftë se vendet në zhvillim do të plotësojnë nevojat e tyre bazë dhe do të synojnë të përmirësojnë cilësinë e jetës së banorëve të tyre nëpërmjet turizmit. Natyrisht, ky model konsumi duket pak i realizueshëm në një botë plot kufizime dhe me burime të kufizuara. Konsumi turistik duhet të lidhet më shumë me një nga vlerat bazë të turizmit, marrëdhëniet ndërpersonale, si dhe me mundësinë e një përmirësimi social dhe kulturor që mund të krijojë. 49

Diagrama 2.5: Piramida e konsumit. Turizëm elitar. Elita Të ardhura të larta Turizëm i shtresave të mesme. Pakicë e dallueshme. Të ardhura mesatare. Turizëm masiv Konsumatorë të momentit të fundit. Të ardhura të pakta. Burimi: Βαρβαρεσος,Σ.2000.fq 227 Vështirësia kryesore që rrjedh gjatë procedurës të përcaktimit të konsumit turistik detyrohet tek përcaktimi i saktë i sektorit turistik, d.m.th ku fillon e ku mbaron sektori turistik. Analiza e sektorit turistik rezulton mjaft e ndërlikuar, sepse përfaqëson në thelb një konsum mallrash dhe shërbimesh, heterogjene. Nuk ekziston një ekonomi, një degë turistike apo një produkt turistik. Pjesa më e madhe e mallrave dhe shërbimeve që konsumohen nga konsumatori ndikojnë njëkohësisht në plotësimin e një sasie të madhe nevojash turistike dhe jo.prandaj, sektori turistik përcakton shumën e të mirave dhe shërbimeve që synojnë në plotësimin e nevojave turistike. Domethënë, sektori turistik kufizohet si fushë e konsumit nëpërmjet përcaktimit konceptual të vet turistit. G. Vergniol, (Vergniol, G, 1976: 2) duke pasur njohuri për ekzistencën e vështirësive në lidhje me analizën e sektorit turistik thekson se : Analiza e hollësishme dhe e thellë e sektorit turistik është pothuajse e pamundur. Në këtë kuadër dhe pasi pranojmë një interpretim të gjerë të aktivitetit turistik, konsumi turistik përmban të gjitha shpenzimet për mallra dhe shërbime që konsumohen nga turisti gjatë kohës së lëvizjes të tij ose brenda saj, si dhe për të mira dhe shërbime që prodhohen nga sektorë që mbështesin drejtpërdrejt shtimin e konsumit turistik. (Baretje, R. 1972:189). Të gjitha këto shpenzime i përkasin të gjitha veprimtarive ekonomike që prodhojnë mallra dhe shërbime, të cilat kanë si qëllim të plotësojnë nevojat e turistëve. Konsumi turistik 50

përbëhet nga pagesat e turistëve të huaj dhe vendas në biznesett turistike për blerjen e mallrave dhe shërbimeve turistike, si dhe shpenzimet e qeverisë për ofrimin e shërbimeve në parqe kombëtare dhe muzeume. Konsumi turistik, në përputhje me prejardhjen e rrjedhjeve turistike në brëndësi të kategori të mëdha: një vendi ndahet në dyy Konsumi turistik kombëtar, domethënë konsumi që realizohet nga banorët e një vendi brenda një vendi. Konsumi turistik ndërkombëtar që përfaqëson konsumin e turistëve ndërkombëtar jashtë vendit të origjinës së tyre. Figura 2.14: Konsumi turistik kombëtar dhe ndërkombëtar në Shqipërii (miliard lek) 200 100 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Konsumi turistik kombëtar Konsumi turistik ndërkombëtar Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania Konsumi turistik kombëtar në 2006 përbënte 22, 3% të konsumit turistik total. Në vitet më pas kjo peshë është zvogëluar, për të aritur në 2009 vlerën më të vogël prej 15. 2% dhe në 2012 është 21. 6%. Këto të dhëna tregojnë se shqiptarët preferojnë të udhëtojnë jashtë vendit për turizëm. Konsumi turistik, kërkon ndarjen e shpenzimeve turistike në dy kategori të mëdha: Në lidhje me periudhën kohore, natyrën dhe karakterin e të mirave e shërbimevee turistike. Në lidhje me kategoritë e prodhuesve turistik. Figura 2.15: Konsumi turistik direkt dhe indirekt në Shqipëri (miliard lek) 300 200 100 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Konsumi turistik direkt Konsumi turistik indirekt Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania Periudha e konsumit të mallrave dhe shërbimeve turistike përcakton konsumin turistik direkt dhe indirekt. 51

Konsumi turistik direkt përmbledh të gjitha shpenzimett konsumatore që realizohen gjatë periudhës së lëvizjes turistike, d. m. th. pasqyrohet në llogaritjet klasike të pushimeve. Konsumi turistik indirekt përfaqëson totalin e të miravee dhe shërbimeve që konsumon turisti me shkak lëvizjen turistike. Prandaj, shpenzimet e konsumit turistik janë të barabarta me shumën e konsumit turistik të drejtpërdrejtë dhe indirekt. Konsumi turistik total për Shqipërinë nga viti 2008 në 2009 është rritur me 22. 7%. Kjo rritje ka ardhur si rezultat i rritjes së konsumit turistik kombëtar me 21% dhe konsumi ndërkombëtar me 23%. Për vitin 2009 në 20100 kemi një rënie të konsumit turistik total prej 3%, e cila kaa rezultuar nga rënie prej 4% të konsumit turistikk ndërkombëtar dhe një rritje prej 3. 2% e konsumit turistik kombëtar. Nga viti 2011 në 2012 kemi një rritje prej 8.8% të konsumit turistik total në Shqipëri, e cila ka rezultuar nga rritja e konsumit turistik ndërkombëtar me 10. 5% dhe konsumi turistik kombëtar me 12. 7%. Figura 2.16: Konsumi turistik në Shqipëri (miliard lek) 6000 4000 2000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Konsumi turistik total Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania Figura 2.17: Ndryshimi i konsumit turistik direkt në vendet e rajonit 30 20 10 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 10 20 30 Hungariaa Bullgaria Kroacia Turqia Malta Greqia Portugalia Rumania Shqipëria Sllovenia Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly 52

Luhatjet më të theksuara në konsuminn turistik direkt vërejmëë se i ka Shqipëria, Bullgaria dhe Rumania në krahasim me shtetet e tjera të rajonit. Të tre këto vende janë destinacione të reja në zhvillimin e tregut turistik. Figura 2.18: Ndryshimi i konsumit indirekt dhe i induktuar në vendet e rajonit 20 10 0 10 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 20 30 40 Hungari Bullgari Kroaci Turqia Malta Greqi Rumania Portugalia Shqipëria Spanja Burimi: Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly Në vitin 2007, Shqipëria ka rritjen më të madhe prej+ 20%, kurse Bullgariaa në 2007 pati një rënie të theksuar të turizmit dhe ka vlerën më të madhe negative -27. 6%. Në vitin 2009, pothuajse të gjitha destinacionet turistike patën rënie të turizmit, si rezultat i krizës ekonomike, ndërsa Shqipëria pati një rritje të konsumit turistik total prej 18. 7%. Në industrinë turistike, konsumi nuk përbëhet vetëm nga blerjet e mallrave dhe shërbimeve në ndërmarjet turistike. Turistët në mënyrëë që të plotësojnë nevojat dhe dëshirat e tyre kërkojnë mallra dhe shërbime edhe nga degë të tjera të industrisë vendase, duke rritur akomaa më shumë ndikimin e turizmit në ekonominë e vendit tonë. Turizmi ndikon në zhvillimin dhe zgjerimin e shumë degëve tëë ekonomisë, sepse paratë që shpenzojnë turistët kalojnë nëpërmjet biznesevee turistike dhe jo turistike për blerjen e mallrave dhe shërbimeve të ndryshme duke sjellë përforcimin e podhimit vendas. Sipas J. Carayon( Carayon, J.1969:11)tipologjia e konsumit turistik, e lidhur me karakterin dhe përdorimin e mallrave dhe shërbimeve, con në segmentimin e aktivitetit ekonomik në katër sektorë: Në sektorin që pëson tërësisht ndikimin e turistit. Ky përbëhet nga biznese që prodhojnë mallra dhe shërbime turistike në masë të madhe. Në sektorin që konsiderohet pjesërisht i varur nga turizmi. Ai përbëhet nga kompani, prodhimi i të cilave plotëson mjaft motive të konsumatorëve. Në sektorin që kontributi i tij në turizëm karakterizohet i vogël. Në sektorin që konsiderohet si i pavarur nga veprimtariaa turistike. 53

2.7 Vlera e shtuar e turizmit në Shqipëri dhe në Rajon Matja e prodhimit turistik përfshin jo vetëm përcaktimin e vlerës totale të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga sektori turistik, por edhe vlerësimin e ndryshimit ndërmjet vlerës së mallrave dhe shërbimeve që prodhon dhe vlerës së mallrave dhe shërbimeve që blen nga sektorët e tjerë në kuadër të procesit të prodhimit. Ky ndryshim përfaqëson Produktin e Brendshëm Bruto të prodhuar nga industria e turizmit ose vlerën e shtuar të krijuar nga turizmi. (Fabre, P. 1979:104-105;Languar, R. 1983:39-41;Heytens, J. 1974:15-16;) Vlera e shtuar mat kontributin e njësisë ekonomike ose të degës ekonomike në prodhimin e përgjithshëm. Shuma e vlerave të shtuara të pjesshme përfaqëson atë pjesë që vjen tek cikli i prodhimit, d.m.th. Produktin e Brendshëm Bruto. ( Brunhes, B. 1976:17) Diagrama 2.6: Vlera e shtuar dhe shpërndarja e të ardhurave Importet Nga jashtë vendit Prodhimi Vlera e shtuar Pagat Rezultatet operative Forca punëtore Bizneset Taksat Shteti Burimi: Fabre.P. 1979 Në analizën ekonomike, sektori turistik është përcaktuar si pikë takimi e faktorëve të prodhimit ose të inputeve. Qëllimi kryesor është devijimi maksimal ndërmjet çmimit të blerjes së faktorëve të prodhimit dhe çmimit të shitjes së mallrave dhe shërbimeve të prodhuara. Vlera e mallrave dhe shërbimeve të prodhuara është ekuivalente me shpenzimet e konsumit turistik. Shpenzimet, nga ana tjetër, gjenerojnë të ardhura në një numër të madh njerëzish të punësuar në akomodimet turistike, restorante, agjenci udhëtimi, agjencitë e transportit, etj, d.m.th. kudo që turistët shpenzojnë paratë e tyre. Duke pasur parasysh faktin se sektori i turizmit përfshinë në procesin e prodhimit pjesën më të madhe të degëve të (Fabre, P. 1979:37-38) ekonomisë së një ekonomie kombëtare, llogaritja e vlerës së shtuar nënkupton 54

trajtimin e seksionit që atribuohet tek turizmi në prodhimin e përgjithshëm të degëve Prandaj, analiza orientohet në mënyrë të pashmangshme drejt një analize sektoriale. ekonomike të përfshira. Vlera e shtuar e turizmit duhet të jetë e barabartë me vlerënn e shtuar të degëve të ndryshme, e përcaktuar statistikisht nga blerjet e bëra nga ana e sektorit të turizmit nëë sektorë të tjerë të ekonomisë, për të prodhuar mallra dhe shërbime të specializuara. Figura 2.19: Vlera e shtuar bruto në Shqipëri me çmime kostante (milion lek) 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 V.SH.B. Tregti,Hotele,Restorante V.SH.B.e Ekonomisë 0 200000 400000 600000 800000 1000000 Burimi: INSTAT 2012 Kontributi i sektorit të turizmit në prodhimin kombëtar vjen nëpërmjet një krahasimi të arkëtimeve bruto të transaksioneve turistike me PBB. Figura 2.20: PBB dhe arkëtimet turistike në Shqipëri (milionn US$) 2010 2008 2006 2004 2002 P.B.B. Arkëtimet turistike 2000 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 Burimi: INSTAT & MTKRS,2012 Arkëtimet turistike për banor në vitin 2000 për Shqipërinë ishin 129, 56$ duke lënë pas Maqedoninë, Turqinë dhe Rumaninë. Në vitin 2000 arkëtimett turistike për banor në Shqipëri ishin 3 herë më të mëdha se arkëtimet turistike për banor në Maqedoni, 7, 6 herë më të mëdha se në Rumani dhe pothuajse të barabarta me Turqinë. Në vitin 2010 arkëtimet turistike për banor u rriten me 4, 2 herëë në krahasim me vitin 2000 ku arritën 555, 38$ $ për banor. Në këtë vit këto arkëtime ishin 5, 5 herë më të larta see në Maqedoni, 1, 6 herë më të lartaa së në Turqi, 7, 2 herë më të larta se në Rumani. Gjithashtu Shqipëria në vitin 2010 kaloi dhe Bullgarinë me 20$ për banor. 55

Figura 2.21: Arkëtimet turistike si % e PBB në Shqipëri 20 15 10 Arkëtimet turistike si %PBB 5 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 20088 2009 2010 Burimi: World Development Indicators 2011 Figura 2.22: PBB për banor për vendet e rajonit 25,,000 20,,000 15,,000 10,,000 5,,000 0 20000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kroacia Shqipëria Italia Turqia Greqia Bullgaria Maqedonia Rumania Slloveniaa Hungaria Spanja Portugalia Franca Malta Burimi: World Development Indicators 2011 Duke krahasuar rritjen e arkëtimeve turistike për banor të vitit 2010 me ato të vitit 2000, Shqipëria dhe Rumania ka rritjen më të madhe, duke tejkaluar disa herë destinacione tradicionale dhe të specializuara në turizëm si s Kroacia, Greqia, Malta, Spanja, Italia etj. 56

Figura 2.23: Arkëtimet turistike për banor për vendet e rajonit ($) $3,,500.00 $3,,000.00 $2,,500.00 $2,,000.00 $1,,500.00 $1,,000.00 $500.00 Bullgaria Franca Greqia Hungaria Italia Kroacia Malta Maqedonia Portugalia Rumania Shqipëria Sllovenia Spanja Turqia $0.00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Burimi: World Development Indicators 2011 Figura 2.24: Rritja e arkëtimeve turistike për banor në vitinn 2010 në krahasim me vitin 2000 për vendet e rajonit 4.5 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Rritja e arkëtimeve për banor Burimi:World Development Indicators 2011 57

Figura 2.25: Arkëtimet turistike për destinacione et tradicionale të rajonit (miliard US$) 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2005 2010 2011 2012 Hungaria Spanja Franca Italia Turqia Greqia Portugalia Kroacia Burimi: Organizata Botërore e Turizmit, 2013 Figura 2.26: Arkëtimet turistike si % e PBB për vendet e rajonit 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Bullgaria Greqia Hungaria Kroacia Maqedonia Malta Qiproja Rumania Shqiperiaa Turqia Burimi: World Development Indicators 2011 Duke e krahasuar Shqipërinë me destinacionet turistike të rajonit, ajo ka një trend në rritje të peshës që zë turizmi në PBB të vendit, ndërkohë që për destinacione të tillaa si Malta, Qiproja, Kroacia, kjo peshë vjen në ulje. Në vitin 2000, për Shqipërinë dhe Bullgarinë, sektori i turizmitt kishte të njëjtin ndikim në PBB të vendit, prej 10. 8%, dhe në vitin 2010 ky ndikim për Shqipërinë u rrit në 15.. 2% dhe përr Bullgarinë u ul në 8. 5% %. Kurse për Maltën në 2000 ky kontributt ishte 18. 8% dhe në 2010 u ul në 15. 2% sa Shqipëria. Për Qipron në vitin 2000 kyy kontribut ishte 22. 9% për të arritur në 2010 në 14. 4%. 58

Shpenzimet e konsumit që burojnë nga turizmi ndërkombëtar nuk mund të konsiderohen si kontributi neto i turizmit në PBB e një vendi. Prodhimi i sektorit të turizmit duhet të kufizohet në sektorin e brendshëm të tij, d. d m. th të përjashtojë derdhjet jashtë. Kjo do të thotë që arkëtimet bruto të transaksioneve të turizmit duhet të pakësohen me koston e këmbimit të mallrave dhe shërbimeve të importuara, të konsumuara direkt apo indirekt nga sektori i turizmit. (pajisje, mallra, ushqime, pije, pagat e personelit të huaj, etj). Kështu, vlera e produktit të brendshëm të prodhuar, është më e vogël se arkëtimet bruto tëë transaksioneve turistike, përderisa një pjesë e rëndësishme e tyre përdoret për financimin e importeve. Figura 2.27: Blerjet nga (miliard lek) ofruesit e turizmit (duke përfshirë dhe mallrat e importuara) në Shqipëri Blerjet nga ofruesit e turizmit. 84.1 104.4 116 141.5 137.6 139.4 152 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania Pra për të matur pjesën e produktit të turizmit në PBB e një vendi, duhet të dimë së paku madhësinëë e importeve në shpenzimet e turistëve ndërkombëtar, ose ndryshe të jemi në gjëndje për të matur vlerën e shtuar që krijonn turizmi. Që të vlerësojmëë "importet" në shpenzimet turistike, do të duhett t i përcaktojmë dhe për t i përcaktuar, duhet në fillim të njohim përbërjen e këtyre shpenzimeve, në mënyrë që të jemi në gjendje t i shpërndajmë ndërmjet degëve të ndryshme të ekonomisë që shesin direkt tek turistët. Pastaj, në secilin prej këtyre sektorëve të ekonomisë, ne duhet të dallojmë faktorët e prodhimit të importuar nga ato të cilat furnizohen nga sektorë të tjerë. Bashkë me importet indirekte, duhet të dimë se cilat janë importet e realizuara nga degët e tjera. Vështirësitë që takohen për të përcaktuarr ciftin "prodhim turistik- konsum turistik", detyrohen kryesisht: Në implikimin e aktiviteteve të ndryshme që përfshin sektori i turizmit ( akomodimi turistik, agjenci udhëtimi, kompanitë e transportit, administrimi turistik etj). Në faktin që degët e ekonomisë që përfshihen në veprimtarinë turistike shesin vetëm një pjesë të produktitt të tyre përfundimtar tek turistët. Në transaksionet financiare të realizuara, d. m. th. në faktin, që degët e huaja në lidhje me sektorinn turistik e furnizojnë me mallra të ndërmjetmee (ndërtimi, ushqimi, veshjeje). Sipas R. Erbes (Erbes, R. 1973:81) për të vlerësuar kontributin neto të turizmit duhet të fiksohet: 59

Në qoftë se sektori i turizmit lejon një vend të përfitojë, me të njëjtën sasi faktorësh, më shumë të ardhura në valutë të huaj, se sa nga sektorët e tjerë të ekonomisë. Nëse sektori i turizmit lejon përdorimin e më shumë faktorëve të prodhimit nga cfarë do të mundej të konstatohej, atëherë turizmi nuk do të ekzistonte. Nëse sektori i turizmit lejon përdorimin e faktorëve me shpërblime më të larta. Nëse sektori turistik kontribuon më shumë tek shteti se sa degët e tjera. 2.8 Roli i shtetit në zhvillimin e turizmit. Politikat e qeverisë shqiptare për sektorin e turizmit Turizmi është përcaktuar si një pjesë përbërëse e mekanizmit të shumë qeverive dhe politika turistike si një formë e dallueshme e politikës qeveritare. Aktualisht, qeveritë kanë marrë rol të rendësishëm dhe përgjegjësi në procesin e zhvillimit turistik kryesisht në vendet në zhvillim, ku shqetësimi kryesor sipas shumë studiuesve( Middleton,V.&Hawkins R 1998 ;Scheyvens,R.2002 ) duhej të ishte problemi i qendrueshmërisë e cila mund të arrihet vetëm nëpërmjet projektimit të kontrolluar dhe sistematik të zhvillimit turistik i mbështetur plotësisht në një kuadër institucional të integruar dhe efektiv. Qeveritë kanë forcën të hartojnë ato politika që mund të përcaktojnë në qoftë se një vend do të ndjek një kurs të zhvillimit të turizmit, i cili varet kryesisht nga interesat botërore dhe nga kapitali, ose synojnë të arrijnë fitim ekonomik për popullsinë vendase dhe shtetin duke ruajtur integritetin e karakteristikave sociale, politike, mjedisore të vendeve të tyre.(scheyvens,r.2002 ) Ndërkaq, zhvillimi turistik në menyrë të tillë që të përmbush interesat e qeverisë aktuale përbën një sfidë për cdo qeveri, fakt që formuloi në menyrë të përkryer, DeKadt.E.(1990:33) duke theksuar se: Hartuesit e politikave mund të përparojnë vetëm me ato që tashmë ekzistojnë dhe ajo është një industri turistike botërore e fortë,e inregruar dhe akoma në zhvillim. Se me cilën menyrë do ta bindin këtë gjigand të ketë një sjellje më pak shkatëruese, përbën detyrën kryesore që kanë përpara tyre. Mungesa nga qeveritë e kontrollit të përmasave dhe të natyrës të zhvillimit turistik ka çuar në varësinë e një vendi nga produktet e huaja dhe nga investimet e huaja direkte. Fenomen,i cili vërehet kryesisht në vendet në zhvillim, të cilat karakterizohen nga rrallësia në burimet ekonomike të disponueshme dhe sektori i tyre privat shfaq shpesh përvojë të vogël në aktivitetin turistik. Qeveritë kanë mundësi të forcojnë turizmin duke ofruar infrastrukturë, shërbime dhe burime ekonomike, por kanë dhe mundësinë të kontrollojnë prodhimin turistik, në menyrë që të sigurojnë cilësinë e produktit dhe të shërbimeve që kërkon zhvillimi turistik dhe vendos kritere të ndryshme të krijimit dhe funksionimit të biznesit turistik me qëllim interesin e përbashkët të turistëve dhe të komunitetit vendas. Rëndësia e turizmit është e njohur nga qeveritë kombëtare. Ato janë plotësisht të vetëdijshme se turizmi mund të sjellë përfitime të shumta social-ekonomike për një vend. Disa vende nuk e kanë shfrytëzuar plotësisht këtë potencial dhe menaxhimi aktual i turizmit natyror nuk është efektiv. Për të siguruar një turizëm të qëndrueshëm duhet të përmirësohen lidhjet midis ruajtjes së natyrës, zhvillimit të komunitetit lokal dhe zhvillimit të industrisë turistike. Një mënyrë me të cilën mund të arrihet kjo lidhje është planifikimi. Aplikimi i teknikave të 60

planifikimit është zgjeruar veçanërisht në fushën ekonomike. Ky është rezultat i rritjes së vetëdijes se ritmi i rritjes ekonomike në vetvete nuk është i mjaftueshëm për të përmbushur nevojat gjithnjë në rritje dhe rritjen e popullsisë. Një plan i përgjithshëm i zhvillimit të një vendi duhet të përfshijë aktivitetet e sektorëve të ndryshëm dhe të sigurojë një kuadër të përgjithshëm për zhvillimin harmonik të vendit. Brenda një plani kombëtar të përgjithshëm, plani kombëtar i turizmit duhet të përcaktojë: një kuadër të përgjithshëm metodologjik të parametrave makro-ekonomik brenda të cilit turizmi do të zhvillohet, të cilësojë udhëzimet e politikave sektoriale dhe qëllimet që duhet të arrijnë investimet publike në këtë sektor. Plani i përgjithshëm i zhvillimit të një vendi duhet të njohë se turizmi mund të luajë një rol të rëndësishëm në zhvillimin kombëtar, sidomos në nivel rajonal, për shkak të aftësisë së tij për të gjeneruar punësim dhe të ardhura, si dhe për shkak të mundësive që ofron turizmi për argëtim dhe edukimin e popullatës vendase. Në konferencën e zhvilluar në Vankuver, Kanada, në mars 1990, për zhvillimin e qendrueshëm të ekonomisë, ndër rekomandimet e saj ishin dhe rekomandimet për një zhvillim të qendrueshëm të turizmit. Disa rekomandime për veprimet që duhet të ndërmarin qeveritë për promovimin dhe zbatimin e zhvillimit të turizmit të qendrueshëm janë: Të sigurohet që të gjitha departamentet qeveritare të cilat janë të përfshira në turizëm, të jenë të informuara mbi konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm. Të sigurohet që marrëveshjet kombëtare dhe lokale të zhvillimit të turizmit të theksojnë një politikë të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Të mbështesë zhvillimin e modeleve ekonomike për turizmin për të ndihmuar në përcaktimin e llojeve të turizmit për zonat natyrore dhe urbane. Të ndihmojë dhe të mbështesë qeveritë lokale në zhvillimin e strategjive turistike. Hartimi dhe zbatimi i programeve arsimore për sensibilizimin dhe ndërgjegjësimin e njerëzve për çështjet e zhvillimit të turizmit të qendrueshëm. Ndërtimi i standardeve për të siguruar që projektet e zhvillimit të turizmit nuk prishin kulturën lokale dhe mjediset natyrore. Përveç politikave nacionale, ekzistojnë disa marrëveshje ndërkombëtare përkatëse të turizmit, si dhe disa deklarata të politikës ndërkombëtare, duke përfshirë Deklaratën e Manilas( 1980) për Turizmin Botëror dhe Deklaratën e Hagës mbi Turizmin(1989). Megjithëse marrëveshje të tilla nuk janë detyruese, ato i shërbëjnë qëllimit të dobishëm për të sjellë konsideratat më të gjera sociale dhe mjedisore në vëmendjen e investitorëve dhe të drejtuesve të industrisë turistike. Qeveria shqiptare i ka kushtuar vëmendje të veçantë sektorit të turizmit si një nga sektorët kryesorë ekonomik në vend. Pas viteve 90 ajo filloi të punoj për t i siguruar zhvillimit të turizmit një kuadër ligjor. Ligji i Turizmit Nr. 7665, datë 21 Janar 1993 Për zhvillimin e zonave që kanë përparësi turizmin dhe amendamentet e tij siguruan një kuadër ligjor përmbledhës në të cilin ishin zhvilluar strategjitë e turizmit të vendit. Pikat kritike më të rëndësishme të kuadrit ligjor për turizmin kanë qënë ato me të cilat po ballafaqohej vendi në atë periudhë. 61

Ky ligj nuk ishte një ligj modern dhe i përgjithshëm për zhvillimin e turizmit, por më shumë ishte një përgjigje e përshtatshme ndaj çështeve prioritare me të cilat ballafaqohej vendi në vitin 1993. Ligji paraqiste një mungesë të akteve nënligjore dhe rregulloreve për zhvillimin e turizmit. Strategjia e Zhvillimit të Turizmit 2002-2012. Ministria e Rregullimit të Territorit dhe e Turizmit prezantoi në vitin 2002 Strategjinë për zhvillimin e turizmit në Shqipëri. Kjo strategji ka qënë përpjekja e parë e bashkërenduar në vend për të nxjerrë në dritë objektivat dhe një plan konkret për zhvillimin e sektorit të turizmit në hapat e para te tij. Objektivat kryesore makro-ekonomike të strategjisë afatgjatë të turizmit për zhvillimin e sektorit të turizmit ishin: Përftimi i vendeve të punës dhe të ardhurave. Përshpejtimi i zhvillimit ekonomik e social anembanë vendit. Përmirësimi i kushteve të jetesës në Shqipëri. Fillimi i aktiviteteve ekonomike. Krijimi i një imazhi pozitiv ndërkombëtar të vendit si një destinacion turistik. Rritja e të ardhurave në valutë të huaj dhe e të ardhurave nga taksat për shtetin. Zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm dhe dashamirës me mjedisin. Shqipëria mund të zhvillonte imazhin e saj si një destinacion i ri turistik me slloganet: Shqipëria sekreti i fundit i Evropës! Shqipëria E juaja për t u zbuluar! Strategjia e sektorit përshkruante konceptin strategjik të zhvillimit të turizmit duke dhënë drejtimet strategjike dhe zhvillimin e produkteve turistike që Shqipëria të ishte një destinacion turistik i ardhshëm në tregun turistik ndërkombëtar në sjelljen e turistëve të huaj. Tërheqja e turistëve të huaj do të influenconte që Shqipëria të shfrytëzonte kapacitetet turistike për të garantuar një përfitim maksimal nga futja e valutës së huaj dhe do të ndikonte në funksionimin e sektorit të turizmit në Shqipëri me të njëjtat parime me të cilat funksiononte industria e turizmit në botë. Vizioni i kësaj strategjie ishte: Shqipëria njihet si një destinacion turistik në bregdetin Mesdhe dhe ka një pozicion konkurrues në tregun ndërkombëtar të turizmit. Kontributi i sektorit të turizmit në PBB është i konsiderueshëm. Qëndrueshmëria dhe ndërgjegjësimi për çështjet mjedisore janë pjesa kryesore e strategjisë së zhvillimit të turizmit. Objektivi i kësaj strategjie ishte që të vendoste një drejtim të qartë për një strategji kombëtare të turizmit të orientuar drejt turizmit të bazuar në natyrë dhe kulturë. Ky dokument ofronte një strategji operacionale dhe të orientuar në veprime për krijimin e një tregu ndërkombëtar të turizmit në Shqipëri. 62

Në Strategjinë për zhvillimin e turizmit në Shqipëri është përcaktuar dhe një objektiv specifik për përmirësimin e legjislacionit ekzistues dhe të rregulloreve si një kuadër ligjor e rregullator i veçantë dhe përmbledhës, që do të sigurojë një drejtim të përbashkët për të gjithë partnerët në industrinë e turizmit. Me qëllimin e rritjes së promovimit të Shqipërisë si destinacion turistik, marketingut të produktit turistik shqiptar dhe monitorimit dhe standartizimit të strukturave akomoduese u krijua në vitin 2005, Enti Kombëtar i Turizmit. Me hyrjen në fuqi të Ligjit të ri Për Turizmin, (Ligj Nr. 9734, datë 14. 5. 2007 Për Turizmin) kompetencat e këtij institucioni u zgjeruan akoma më shumë, si p.sh.: përgatitja e programeve të asistencës financiare për përkrahjen e investitorëve e sipërmarrjeve turistike që paraqesin projekte bashëkohore, për zhvillimin e një turizmi të qëndrueshëm, si dhe sigurimi i ndihmës në sigurimin e shërbimeve e të lehtësive për biznesin privat të turizmit, nëpërmjet tarifave të miratuara për këto shërbime. Sipas ligjit, Institucioni emërtohet Agjencia Kombëtare e Turizmit (AKT). Gjatë vitit 2005-2006, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, përgatiti dhe miratoi me VKM nr. 395, datë 21.6.2006, Strategjinë dhe planin e peprimit për zhvillimin e turizmit natyror dhe mjedisor. Qëllimi i këtij dokumenti ka qënë lehtësimi i procesit të drejtuar nga Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë e Sporteve për hartimin e strategjisë dhe zbatimin e saj. Ky proces u mbështet në kuadrin ekzistues ligjor. Objektivi ka qënë që të krijohet një drejtim i qartë për një strategji kombëtare të turizmit të orientuar drejt turizmit të natyrës dhe të kulturës. Synimi i përgjithshëm i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë ishte të rritej cilësia e jetesës të një numri të konsiderueshëm në rritje shqiptarësh. Strategjia e Turizmit dhe Plani i Veprimit vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë lidhur me aftësinë e tij për të përmirësuar mirëqenien e shqiptarëve. Theksimi i turizmit natyror e kulturor në Shqipëri do të mbajë në një fokus të rëndësishëm përfitimin nga komunitetet lokale e provinciale që aktualisht ballafaqohen me mundësi të kufizuara ekonomike dhe risku bëhet i pakët. Vendet fqinje si Greqia, Turqia dhe Kroacia i kanë fokusuar përpjekjet e tyre në turizmin e diellit dhe rërës, duke rënduar më tej një treg turizmi tashmë tejet të ngarkuar (i cili përfshin gjithashtu Afrikën Veriore, bregdetin e Spanjës, Karaibet, ishujt e oqeanit Indian dhe shumë të tjerë). Shqipëria ka një mundësi unike për të diferencuar veten e vet nga fqinjët dhe për të mënjanuar një treg të mbipopulluar me të ardhura dhe përfitime në rënie. Turizmi i fokusuar në turistët e pavarur që vizitojnë komunitetet lokale dhe marrin pjesë aktivisht në veprimtaritë në natyrë dhe kulturë, ka treguar të ketë një të ardhur 5 deri 10 herë më shumë në përfitimet e zhvillimit për dollar të shpenzuar nga turisti, se sa turizmi në shkallë të gjerë i diellit dhe rërës. Shqipëria ndodhet në një situatë ideale për të plotësuar kërkesat në ndryshim të një tregu turistik në rritje i orientuar në turizmin natyror e kulturor. Ne muajin Maj të vitit 2007 u miratua Ligji i ri per turizmin në Shqipëri, (Ligj Nr. 9734, datë 14. 5. 2007 Për Turizmin), i cili kishte për qëllim krijimin e një sektori turistik me standarte ndërkombëtare dhe për të ndihmuar konkretisht zhvillimin e industrisë turistike në përputhje me drejtimet strategjike të zhvillimit të turizmit, duke i dhënë prioritet dhe duke lidhur burimet e trashëgimisë kulturore dhe natyrore me zhvillimin e turizmit. 63

Nëpërmjet këtij ligji u krijuan struktura të reja institucionale për monitorimin, manaxhimin dhe promovimin e drejtëpërdrejtë të destinacioneve turistike në nivel lokal, të cilat deri deri në atë kohë kishin qenë inekzistente në Shqipëri. Sipas këtij ligji (neni 25) u krijua fondi i zhvillimit të turizmit, si pjesë e programit të zhvillimit të turizmit, i cili do te administrohej nga AKT-ja, për sigurimin dhe përmirësimin e zhvillimit të sektorit të turizmit, duke promovuar mbrojtjen dhe ruajtjen e zonave, të vendeve dhe pikave turistike, vlerat e trashëgimisë kulturore dhe mbështetjen e profesionalizmit në sektorin e turizmit. Përveç Buxhetit të Shtetit, fondi i zhvillimit të turizmit shfrytëzon edhe burime të tjera financiare, si: a) tarifat për licencat e dhëna nga ministri përgjegjës për turizmin, në përputhje me këtë ligj; b) të ardhurat nga qiratë e trojeve, sipas marrëveshjeve të lidhura me subjektet që zhvillojnë veprimtari turistike, sipas akteve nënligjore në fuqi; c) donacionet nga organizatat jofitimprurëse dhe subjekte të tjera, sipas marrëveshjeve të lidhura mes tyre dhe ministrisë. Strategjia Sektoriale e Turizmit 2007 2013. Dokumenti i Strategjisë Sektoriale të Turizmit, u përgatit në kuadrin e procesit të iniciuar nga Qeveria Shqiptare, për koordinimin e strategjive të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, ku i është dhënë prioritet nevojës për rishikimin e Strategjisë së Zhvillimit të Turizmit 2002-2012 dhe ndërthurja e saj me Strategjinë dhe planin e veprimit për zhvillimin e turizmit natyror dhe mjedisor. Ky dokument bazohet edhe në parimet e dala nga deklaratat e Forumeve të Turizmit Evropian të Maltës dhe Qipros mbi: Zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm të tregut të turizmit kulturor, si dhe ndërrmarrjen e hapave pozitiv, me plane afatgjata me qëllim shtimin e numrit të turistëve. Gjithashtu Strategjia është në përputhje të plotë me Ligjin e ri Për turizmin dhe ka për qëllim përcaktimin e parimeve dhe rregullave që veprojnë në fushën e turizmit, si dhe vendosjen dhe zhvillimin e standardeve të shërbimeve turistike dhe të shërbimeve të tjera të lidhura me to. Strategjia u dizenjua për rritjen dhe forcimin e sektorit, me fokus të veçantë në parimin e zhvillimit te qëndrueshëm dhe identifikimin e sfidave për të maksimizuar kontributin në sektor. Vizioni i kësaj strategjie është: Shqipëria është një destinacion turistik i sigurt me vlerë të lartë që karakterizohet nga një larmi e pashoqe e atraksioneve natyrore e kulturore të klasit botëror në një sipërfaqe të vogël gjeografike, i menaxhuar në një mënyrë të përgjegjshme mjedisore e sociale, lehtësisht e arritshme nga tregjet turistike europiane. Qëllimi i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë, është të rrisë cilësinë e jetesës, të një numri të konsiderueshëm shqiptarësh. Zhvillimi i turizmit do të duhet të matet dhe të vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë, lidhur me aftësinë e tij për të përmirësuar mirëqënien e shqiptarëve. Në këtë aspekt, ai duhet të jetë një pjesë e strategjisë së vendit për arritjen e prioriteteve të zhvillimit, të tilla si angazhimet e vendit për Synimet e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Më shumë turistë nuk do të thotë më shumë zhvillim apo të ardhura për shqiptarët. 64

Tipi i turizmit që një vend zgjedh për ta zhvilluar, përcaktohet kryesisht nga kontributi për begatinë e banorëve të tij. Theksimi i turizmit natyror dhe kulturor në Shqipëri, do të mbajë në fokus përfitimin nga komunitetet lokale që sot ballafaqohen me mundësi të kufizuara ekonomike. Përfitimet e prekshme të dëshiruara nga një strategji e suksesshme turizmi do të jenë rritja e punësimit, të ardhura shtesë për ekonomitë (kryesore apo shtesë), infrastruktura e përmirësuar dhe rritje e të ardhurave nga taksat për të kontribuar në përmirësimin e kujdesit shëndetësor, arsim dhe në zhvillime të tjera shoqërore. Përfitime më pak të prekshme përfshijnë konfirmimin e kulturës lokale dhe të traditave, mundësia për të mbajtur brezin e ri të interesuar për të qëndruar në vend. 2.9 Konkluzione Zhvillimi i turizmit në vendet në zhvillim shkakton ndryshime të rëndësishme, të cilat ndryshojnë sipas vendeve për shkak të strukturës social- ekonomike të tyre, të nivelit të zhvillimit turistik dhe llojit të turizmit që zhvillojnë këto vende. Ndërmjet zhvillimit të turizmit dhe përfitimeve ekonomike për ekonominë e një vendi nuk ka një marrëdhënie të drejtë. Në fazat e para të zhvillimit të turizmit krijohen shpesh ndikime ekonomike pozitive, në fazat e mëpasme mund të krijohen ndikime social-ekonomike negative nëse nuk ekziston një strategji e përshtatshme turistike. Madhësia e ndikimeve ekonomike që shkaktohen nga zhvillimi i turizmit përcaktohet nga këta faktorë: Niveli i zhvillimit ekonomik të vendit pritës të turistëve. Përmasat e varësisë ekonomike të vendit nga importet e mallrave, shërbimeve dhe kapitalit. Nga madhësia e konsumit turistik. Nga shpërndarja e burimeve në ekonomi. Kritikat që i bëhen turizmit si faktor zhvillimi, është karakteri i tij sezonal që shkakton luhatje në të gjithë treguesit ekonomik e turistik. Kategoritë kryesore të ndikimit turistik janë ekonomike, sociale, natyrore ose mjedisore, politike dhe kulturore. Turizmi është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë direkt në konkurrencën dhe zhvillimin rajonal. Duke e krahasuar me vendet e tjera të rajonit, turizmi në Shqipëri luan një rol të rëndësishëm në Produktin e Brendshëm Bruto, fakt që na lejon të themi se Shqipëria po orientohet drejt specializimit në turizëm si Malta dhe Kroacia. Prodhimi turistik është i barabartë me konsumin turistik dhe që të dyja kufizohen nga koncepti i turistit. Në Shqipëri konsumi turistik ndërkombëtar është pothuajse 5 herë më i madh se konsumi turistik kombëtar. Një pjesë e madhe e arkëtimeve turistike dalin jashtë vendit për importimin e mallrave dhe shërbimeve nga furnizuesit e turizmit. Qeveria shqiptare i ka kushtuar vëmendje të veçantë sektorit të turizmit si një nga sektorët kryesor ekonomik në vend. Qëllimi i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë, është të rrisë cilësinë e jetesës të banorëve të saj. 65

3. KAPITULLI III Ndikimi i turizmit në punësim Gjatë dekadës së ardhshme bota ka nevojë për 600 milion vende të reja pune për të mbështetur rritjen ekonomike. Një punë e krijuar në turizëm krijon 1,5 vende pune shtesë në ekonomi. T. Rifai 3.1 Turizmi një punëdhënës i rëndësishëm Turizmi në shumë vende të botës përbën padyshim një nga sektorët më të rëndësishëm të veprimtarisë ekonomike, zhvillimi i të cilit sjell përfitime të konsiderueshme ekonomike, që në asnjë rast nuk mund të nënvlerësohen dhe shumë më tepër të neglizhohen. Përveç se është një degë e rëndësishme e aktivitetit ekonomik, turizmi është dhe një punëdhënës i rëndësishëm, (Mathieson and Wall, 1987; Pearce, 1989) që nënkupton se zhvillimi i tij pasohet me krijimin e vendeve të reja të punës, jo vetëm në turizëm, por edhe në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik në një ekonomi. Turizmi mund të luajë një rol në zvogëlimin e papunësisë në vendet në tranzicion përmes ndikimit të tij, si në nivel kombëtar dhe rajonal, mbi punësimin në sektorin e shërbimeve. (Aguayo, E. Exposito, P. Vazquez, E., 2009) Ajo, që mund të ketë një rëndësi edhe më të madhe, është se ekonomia turistike e një vendi në zhvillim, përvec të tjerave mund të krijojë vende të punësimit të plotë dhe të pjesshëm, atje ku shpesh degë të tjera të ekonomisë, si psh industria, bujqësia etj, për arsye që lidhen me ekonomitë e jashtme të vendit në të cilin zhvillohet turizmi, e kanë të pamundur të krijojnë. Me zhvillimin e turizmit nuk arrihen vetëm qëllime ekonomike, por njëkohësisht dhe qëllime sociale, sepse vendet e punës që krijohen me zhvillimin e turizmit në rajonet e një vendi, ku sektorët e tjerë të aktivitetit ekonomik kanë pak ose aspak shanse të zhvillohen, ndikojnë duke kufizuar rëndësishëm emigracionin e brendshëm dhe të jashtëm, ndërsa njëkohësisht zvogëlojnë hendekun që ekziston ndërmjet të ardhurave të popullsisë ekonomikisht aktive në qëndrat urbane në përgjithësi dhe zonat në të cilat zhvillohet turizmi. Është e vërtetë se sektori i tretë i ekonomisë, dmth sektori i shërbimeve, është i vetmi sot që ka aftësinë të krijojë më lehtë vende pune të një punësimi të plotë ose të pjeshëm, qoftë edhe sezonal, që të përballojë në një masë të realizueshme problemin e madh social të papunësisë, që siç është i njohur, përfshin individë të moshave të reja. Turizmi bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm për rajonet evropiane. Evropa është një nga destinacionet kryesore turistike në botë. Me një numër të madh rajonesh, veçanërisht ato në jug dhe në zonat malore, turizmi është një burim i madh i punësimit dhe ka një efekt të konsiderueshëm në zhvillimin ekonomik. 66

Figura 3.1: Kontributi direkt dhe total i turizmit në punësim për vendett e rajonit për vitin 2011(%) 35 30 25 20 15 10 5 0 Kontributi direkt Kontributi total Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly, France Kontributi direkt i turizmit në punësim për botën është mesatarisht 5.3% e punësimit total të ekonomisë. Mbi këtë mesatare ndodhen Kroacia dhe Malta me një ndikim pothuajse 2deri në 3 herë më të madh se mesatarja botërore, përkatësisht 28.3% dhe 28.6% %. Ndikim të turizmit në punësim mbi mesataren botërore kanë dhe Greqia, Shqipëria, Hungaria, Mal i Zi, Portugalia, Qipro. Pavarësisht ndikimit direkt të turizmit në punësim, që këto shtete janë mbi nivelet e Shqipërisë, në kontributin total të turizmit në punësimin total të ekonomisë, Shqipëria qëndron mbi këto vende me 19.8%, kur mesatarja botërore është 13.6%, duke lënë pas Greqinë, Francën, Italinë, Turqinë, Spanjën etj. Rritja e vazhdueshme e turizmit është veçanërisht e dobishme për ndërmarrjet e turizmit, të vogla e të mesme dhe sidomos për ato që ofrojnë shërbime akomodimi, të cilat për nga natyraa e tyre janë më shumë ose më pak të punës intensive për pjesën më të madhe. Kjo thjesht do të thotë se faktori njeri, si faktor prodhimi punë, vështirë se mund të zëvendësohet me përparimet e teknologjisë moderne,, veçanërisht në bizneset turistike të vogla dhe të mesme që ofrojnë shërbime akomodimi, që në botë janë më shumë se ndërmarrjet e mëdha. Figura 3.2: NJAT sipas dhomave dhe sipas qarqeve në Shqipëri për vitin 2011 LEZHË NJAT ME 5 20 dhoma KORÇË GJIROKASTËR VLORË NJAT ME 20 40 NJAT ME 40 60 NJAT ME MBI 60 NJAT ME MBI 100 TIRANË NJAT ME MBI 200 0 50 100 150 200 250 Burimi: MTKRS,20122 67

Industria e turizmit në Shqipëri kryesisht është e dominuar nga grupe të vogla dhe të mesme të ndërmarrjeve. Figura 3.3: Numri i ndërmarrjeve sipas madhësisë për vitin 2011(hotele, restorante, kafene) në Shqipëri Të punësuar:1 4 Të punësuar:5 9 Të punësuar:10 49 Të punësuar:50+ Burimi: INSTAT,20122 Për të mbijetuar në një mjedis konkurrues e global, ndërmarrjet turistike, në veçanti të voglat, duhet të arrijnë ekonomitë e shkallës, në mënyrë për të reduktuar kostot e transaksionit, të rrisin produktivitetin për të fituar pushtet në tregun turistik. Roli i kapitalit në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve turistikee është po aq i rëndësishëm, me atë të punës. Kyy konkluzion, në asnjë rast nuk mund të zhvlerësojë tezën se turizmi si sektor i aktivitetit ekonomik, është kryesisht punë-intensive, që do të thotë se faktori njerëzor vetëm në disa raste dhe deri në një pikë mund të zëvëndësohet në procesin e prodhimit nga kapitali. Roli që luan faktori i prodhimit "punë" në turizëm dhe vecanërisht për sa i përket në prodhimin e shërbimeve turistike është vendimtar, pasi kufijtë e mekanizimit dhe të automatizimit janë relativisht të kufizuara. (Krapf 1962). Kjo e provuar dhe nga fakti se shumica, nëse jo të gjitha vendet turistike të zhvilluara, përballen me mungesa seriozee në fuqi punëtore të specializuar për përdorimin n e tyre në punë të ndryshme në turizëm. Nëse ende marrin seriozisht faktin që faktori i prodhimit "punë"" luan një roll kyç në formimin e ofertës turistike, në përgjithësi, arrihet thjeshtt në konkluzionin se përbërja sasioree dhe cilësore e punës së ofruar nga të punësuarit në turizëm ka efekte të drejtpërdrejta në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve turistike si nga ana sasiore ashtuu dhe cilësore(ηγουμενάκης 2007). Sipas R. Erbes (Erbes, R. 1973) një çështje e rëndësishme qëë krijohet në lidhje me vlerësimi i tri situatave të mëposhtme: punësimin turistik është Në qoftë se turizmi ndërkombëtar krijon vende pune më shumë se ato që krijojnë sektorët e tjerë ekonomik. Nëse në mungesë të turizmit, punësimi do të ishte më i madh apo më i vogël. Në qoftë se përfitimet janë relativisht më të mëdha në sektorin e turizmit se në sektorë të tjerë. Sektori i turizmit karakterizohet në një përqindje të madhe si sektori i punës intensive dhe gjeneron një numër të konsiderueshëm vende pune në vendet pritëse të turistëve. Kryesisht ka të bëjë me punën gjysmë të 68

kualifikuar apo të pakualifikuar dhe prek në masë të madhe strukturat e punës në vendet më pak dhe rajonet bregdetare të vendit pritës. të zhvilluara ( Greenwood, 1976) duke u shprehur për rëndësinë e turizmit nëë vendet e pazhvilluara dhe në vendet në zhvillimm nënvizon: "Ndikimi kryesor i turizmit gjatë njëzet e pesë vitevee të fundit mund të përqëndrohet në një fjalë dhe vetëm: Punë". 3.2 Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit Punësimi që krijon sektori i turizmit mund të dallohet në tri kategori të mëdha: Figura 3.4: Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit Llojet e punësimit që krijon zhvillimi i turizmit Punësimi direkt Punësimi indirektt Punësim i induktuar Burimi: Ηγουμενάκης, Ν.Γ., Κραβαρίτης, Κ. Ν., και Λύτρας, Π.Ν. 1999. fq 222. Punësimii direkt Punësimii indirekt Punësimii i induktuar Punësimii direkt, vjen nga shpenzimet që turistike. realizojnë turistët në ndërmarrje prodhuese të industrisë Ky lloj i punësimit është kryesisht në sektorin e turizmit dhe përfshin të gjithë personat të cilët punojnë në akomodimet turistike, në transport, në restorantee dhe qëndra rekreative, në menaxhimin e turizmit, në kualifikimin turistik, në dyqane që shesin suvenire, agjencitë e udhëtimit, etj. Pjesa më e madhe e punësimit të drejtpërdrejtë i përket akomodimit turistik. Numri i të punësuarve ndryshon në varësi të mrekullisë së sektorit. Koeficenti që jepet nga raporti (Numri i të punësuarve /Numri i dhomave) përdoret shumë shpesh dhe ka si s synim të vlerësojë fillimisht vendet e punës të krijuara,, dhe në vazhdim të kalojë në krahasime. Faktorët që ndikojnë në numrin e të punësuarve direkt në akomodimet kryesore turistike janë: Lloji i akomodimit turistik. Kategoria e akomodimit turistik. Kapaciteti i akomodimit turistik. Zona dhe vendndodhja. Cilësia e shërbimeve të ofruara. 69

Karakteristikat e vendit pritës, si niveli i pagave dhe politika aktuale të turizmit. Prandaj, një hotel luksoz me kapacitet të madh, që është i vendosur në një zonë turistike dhe tregon shfrytëzim të lartë, kërkon një numër më të madh të të punësuarve për një shtrat në krahasim me një hotel të të njëjtit lloj dhe me të njëjtat karakteristika, i cili ndodhet në një zonë turistike më pak të zhvilluar, pra numri i mallrave dhe shërbimeve të konsumuara rritet me rritjen e numrit të netëqendrimeve. Përkundrazi, në bizneset e vogla hoteliere familjare, vërehen luhatje të vogla në punësim në lidhje me periudhën e funksionimit të tyre. Punësimi indirekt i përket bizneseve që furnizojnë sektorin turistik me të mirat dhe shërbimet që ka nevojë. Si rrjedhojë, konsiderohen si punësim indirekt vendet e punës që përgjigjen tek veprimtaria turistike dhe që i përkasin industrisë së ndërtimit, zejtarisë, të bujqësisë etj. Vendet e punës, të krijuara në sektorin e ndërtimit, janë më të shumta (akomodim turistik, porte, qëndra konferencash, etj.) Punësimi i induktuar buron nga shpenzimet e turistëve, të cilët gjenerojnë të ardhura shtesë tek popullsia vendase që përfshihet direkt në veprimtarinë turistike. Si rrjedhim krijohen vende të reja pune, të cilat synojnë të plotësojne nevojat e reja që shfaqen si rezultat i turizmit (shërbimet publike, shëndetësore, arsimore, etj. ) Punësimi i induktuar është i lidhur direkt me strukturën ekonomike të vendit pritës, pra me përmbajtjen e importeve në tregjet e ndryshme të konsumit të ndërmjetëm dhe blerjet e pajisjeve nga sektori i turizmit. Sa më e vogël të jetë përqindja e importeve, aq më i madh do të jetë numri i vendeve të punës të krijuara. Shuma e këtyre tri lloje punësimi jep kontributin total të turizmit në punësim. Turizmi sot është një nga sektorët kryesorë të ekonomisë globale, i cili ka një kontribut të drejtpërdrejtë në ekonomitë tona lokale dhe kombëtare, duke ndihmuar njëkohësisht në reduktimin e varfërisë, inkurajimin e investimeve dhe tregtisë. Vlera e ulët e shkëmbimit të lekut përkundrejt monedhës së vendeve të orgjinës së turistëve në kombinim me nivelin e ulët të çmimeve dhe të pagave e bën Shqipërinë një nga destinacionet turistike më tërheqëse, veçanërisht tek turistët masiv, që interesohen ekskluzivisht dhe vetëm për paketa turistike të lira dhe në përgjithësi për vende pritëse me kosto jetese të ulët. Kjo ka si përfundim për Shqipërinë, një rritje të konsiderueshme të të ardhurave të këmbimit valutor, krijimin e mundësive të punësimit dhe shtimin e të ardhurave të të punësuarve direkt apo indirekt në turizëm. Për shkak të natyrës së sektorit të turizmit, ndikimi i tij në punësim në Shqipëri është pothuajse rreth 4 herë më i madh se ndikimi direkt i tij. Për vitin 2011 të punësuarit në sektorin e turizmit ishin 51100, kurse të punësuarit ne degët e tjera të lidhura me turizmin ishin 132300, duke arritur ndikimi total i turizmit në punësim në 183400. 70

Figura 3.5: Kontributi i turizmit në punësim në Shqipëri (000 të punësuar) 3000 2000 1000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kontributi direkt Kontributi total Burimi: Travel & Tourism Economic I mpact 2012, Albania Në vitin 2010 në krahasim me vitin 2009 punësimi direkt në turizëm u ul me 14%, kurse punësimi total pati një rënie prej 13%. Kjo erdhi si rezultat i rënies së PBBB në turizëm me 3% dhe uljes së kontributit total të turizmit në PBB e Shqipërisë me 2%. 3.3 Disa konstatime në lidhje me punësimin në turizëm. Në përgjithësi për punësiminn në turizëm ekzistojnë argumente që lejojnë të bëhen disa konstatime dhe kryesisht ato janë : Ndikimet e turizmit në punësim varen nga tipi i aktivitetit turistik. Disa forma të turizmit janë më shumë punë intensive dhe disa më pak. Ky vëzhgim vlen veçanërisht për bizneset që ofrojnë shërbimin e strehimitt dhe veçanërisht për hotelerinë, e cila thith një përqindje të rëndësishme të forcës punëtore të destinacioneve turistike. Punësimii në turizëm plotësohet nga aftësitë profesionale që janë në dispozicion në momentin që kërkohen. Turizmi kërkon një numër të madh të punësuarish me aftësi të mjaftueshme. Gjithashtu krijon një numër të vogël vendesh pune, të cilat shpesh plotësohen nga menaxherëë apo personel profesional, që vijnë nga degë të tjera të veprimtarisë ekonomike ose nga individë që drejtohenn drejt këtij qëllimi nga zona të tjera të vendit pritës. Disa prej bizneseve të mëdha turistike janë të dominuaraa nga vendee pune të pakualifikuara dhe gjysmë- kualifikuara (Mathieson, and Wall, 1982). Punonjësi i turizmit është parë shpesh si i paarsimuar, i pamotivuar, i patrajnuar, i pakualifikuar dhe joproduktiv. Ndikimi real i turizmit në punësim është i vështirë të përcaktohet. Duke krijuar vende pune, turizmi orientohet drejt tërheqjes së forcës punëtore nga degë të tjera të veprimtarisë ekonomike, veçanërisht nga zona rurale. Gjithashtu orientohet drejt tërheqjes së individëve të tjerë, që nuk janë të përfshirë ligjërisht në popullsinë e aftë ekonomikisht për punë si p. sh.: pensionistë, shtëpiakë, studentë. Ndikimet e turizmit në punësim nuk përcaktohen vetëm në kufizimet e ngushta të një destinacioni turistik të një vendi pritës dhe akomodimi turistësh. Vendet e reja të punësimit që krijohen në turizëm janë shumë herë vetëmm 71

punësim i pjesshëm, që nënkupton se në ato mund të punësohen individë që kërkojnë një punësim të dytë, që të shtojnë të ardhurat e tyre. Në këtë situatë turizmi sjell një shfrytëzim të plotë të atyre që aktualisht janë të punësuar në ekonominë turistike, por nga ana tjetër nuk sjell një ulje të rëndësishme të papunësisë. Në situata të tjera forca e aftë për punë mund të tërhiqet nga degë të tjera të veprimtarisë ekonomike të turizmit. Mungesa e forcës punëtore që natyrshëm do të shfaqet në degët e tjera të ekonomisë, do të ketë pasoja negative për këto degë. Punësimi në turizëm është në shumicën e rasteve sezonal dhe ndikon në luhatjet e papunësisë në një vend që pret dhe akomodon turistët, në të gjitha nivelet dhe përkatësisht në nivel kombëtar, lokal, dhe vendor dhe veçanërisht kur tek vendi për të cilin bëhet fjalë, turizmi ka rol kryesor në ekonominë e atij vendi. Madhësia e punësimit sezonal ndryshon sipas llojit të biznesit turistik (hotele, agjenci turistike, restorante, etj), vendndodhjen dhe kapacitetin e tij. Në këtë mënyrë, në hotelet luksoze me kapacitet të lartë, punësimi është më i qëndrueshëm, sepse ky lloj i akomodimit turistik gjatë periudhës jashtë sezonit mund të organizojë konferenca, ekspozita etj. Karakteri sezonal i fenomenit turistik sjell efekte të rëndësishme mbi numrin e vendeve të punës, si gjatë periudhës me numër të pakët turistësh, ashtu edhe gjatë periudhës së pikut. Meqënëse zhvillimi i turizmit, në përgjithësi, në vendet në zhvillim, në shumicën e rasteve nuk është i kthyeshëm, ndryshimet e papritura në kërkesën turistike mund të çojnë në papunësi të lartë dhe humbje të rëndësishme ekonomike dhe si pasojë e gjithë këtyre, tensione të forta sociale. Të gjitha llojet e objekteve turistike, të vendosura në territorin e vendit në zhvillim, shpesh nuk mund të përshtaten për përdorime të ndryshme nga ato për të cilat janë ndërtuar në fillim, si dhe krijimi i mundësive për punësim alternativ në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik, përveç se kohë kërkon investime të konsiderueshme. Një nga problemet më serioze është me siguri, ajo që shkaktohet nga prania e papritur e një numri të madh të turistëve ndërkombëtar në vendet në zhvillim, fakt i cili kontribuon në zhvillimin dhe shpërndarjen e prototipeve të sjelljes konsumatore (Mathieson, A, and Wall, G., 1987) që në shumicën e rasteve nuk përputhen me ato të banorëve vendas. Modeli i turizmit shqiptar bazohet në diell dhe det. Kjo tregon sezonalitet të fortë. Forma të turizmit alternativ, që do të mundeshin të zvogëlonin intensitetin e sezonalitetit, mbeten pothuajse të pashfrytëzuara. Sezoni turistik në Shqipëri zgjat rreth 4 muaj, qershor-shtator, me një bum të madh ardhjeje turistësh në muajt korrik-gusht. Dallojmë tri kategori të punësimit turistik: a) Punësimi i vazhdueshëm, që zgjat gjatë gjithë vitit. b) Punësimi sezonal afatgjatë, i cili zakonisht kufizohet në periudhën turistike (gjashtë deri në tetë muaj). 72

c) Punësimii sezonal afatshkurtër, i cili krijohet vetëm gjatë pikut turistik (dy deri në tre muaj). Figura 3.6: Turistë të ardhur në Shqipëri sipas muajve 800000 600000 400000 200000 0 Janarr Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: MTKRS,20122 Nga ana tjetër karakteri sezonal i turizmit ka minuset e veta, sepse ka tendencën të dekurajojë çdo përpjekje drejt orientimit të një punësimi produktiv të forcës punëtore. Përshëmbull punësimi sezonal mund të tërheqë një numër të madh force punëtore, fakt i cili do të dekurajojë bizneset joturistike të përqëndrohen në zona turistike të vendeve pritëse. Kjo për më tepër, provuar nga fakti se shumica nëse jo të gjitha vendet turistike të zhvilluara, përballen me mungesa serioze të fuqisë punëtore të kualifikuar për përdorim në vende pune të ndryshme në turizëm. Sipas Candela, G. et al(2009 ) turizmi ka disa eksternalitete negative të bashkangjituraa me të, ai është objekt i luhatjeve sezonale dhe ka elasticitet të lartë të kërkesës. Për këtë arsye turizmi mund të jetë burim i paqëndrueshëm i të ardhurave dhe punësimit. Vëndet e punës sezonale më pak të kualifikuara kryesisht zihen nga njerëz që banojnë në zonën përreth biznesit turistik, që kryesisht janë dy kategori sociale, të papunët dhe fermerët, fakt që krijon një ndikim pozitiv në komunitet dhe ekonomitë lokale, të tilla si uljen e papunësisë dhe ngadalësimin e shpopullimit të zonave rurale. Në të njëjtën kohë krijon dhe ndikime negative të tilla si braktisje e kulturave bujqësore nga fermerët, të cilët tërhiqen nga mundësitë e punësimit në sektorin e turizmit. Ndërmjet zonave urbane dhe rurale, ata që përfitojnëë më shumë nga krijimi i vendeve të punës sezonale në sektorin e turizmit janë të rinjtë dhe gratë. Por kushtet e punës tëë të punësuarve sezonal janë më pak të favorshme në krahasim me ato të të punësuarve të përhershëm dhe shpesh kërkojnë forcë punëtore të lirë për punëdhënësit e tyre. Zhvillimi i turizmit në përgjithësi në një vend krijon, siç u tha tashmë, mundësi të punësimit produktiv dhe në veçanti jo vetëm në industrinë e turizmitt por edhe në degë të tjera të aktivitetit ekonomik, të tilla si përshembull bujqësia në kuptimin më të gjerë, industria, transporti, tregtia, etj. Kjo do të thotë që zhvillimi i turizmit në një vend ka ndikime të dobishme zinxhir që nuk kufizohen vetëm nëë industrinë e turizmit. Si pasojë, kur ne flasim për mundësi të punësimit, të krijuara nga zhvillimii i turizmit në një vend, nuk duhet të merren parasysh vetëm ato që janë krijuar në fushën e turizmit, por edhe ato të krijuara për shkak të kërkesës në rritje të turistëve për produktet, që nuk prodhohen në turizëm, por në degë dhe sektorë të tjerë të ekonomisë. 73

Në shumicën e vendeve, punësimi në turizëm është kryesisht sezonal, që do të thotë se shumica e bizneseve të turizmit dhe sidomos hotelet pezullojnë çdo vit përkohësisht funksionimin e tyre për disa muaj, për shkak se nuk ka kërkesë për shërbimet e prodhuara dhe të ofruara. Por edhe nëse ka ndërmarrje turistike që nuk pezullojnë përkohësisht funksionimin e tyre, d.m.th. që funksionojnë vazhdimisht, është e sigurt se në mënyrë drastike reduktojnë kostot e tyre operative, për disa kohë, veçanërisht duke hequr nga puna pjesën më të madhe të burimeve njerëzore të punësuar dhe të mbajnë vetëm ata absolutisht të nevojshëm. Përshembull, shumica e shtretërve të mundshme në banesën turistike në vendpushimet bregdetare dhe qëndrat e pushimit, veçanërisht ato në zona rurale, bie çdo vit në letargji. Duhet të theksojmë se në këtë numër nuk janë përfshirë numri i shtretërve të njësive akomoduese të paregjistruara dhe të shtëpive që jepen me qira. Si pasojë, papunësia sezonale në turizëm është më shumë se ajo që paraqitet në bazë të statistikave zyrtare. Shumica e njerëzve që punojnë në industrinë e turizmit dhe sidomos të gjithë ata që janë të punësuar në biznese turistike, hotele dhe qëndra pushimi të periferisë janë të papunë, për shkak të sezonalitetit, për një periudhë të gjatë ose më të shkurtër kohe çdo vit dhe në veçanti gjatë periudhës jashtë pikut të periudhës turistike. 3.4 Fleksibilitet në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri Në ditët e sotme, në kontekstin e politikave për punësim në nivelin kombëtar, debati për format fleksible të punësimit bëhet edhe më i fuqishëm në mënyrë që të luftohet papunësia. Duke bërë fjalë për fleksibilitetin e tregut të punës, nënkuptojmë aftësinë e tregut të punës për t'iu përshtatur ndryshimeve të brendshme ose të jashtme. Politikat e fleksibilitetit kanë çuar në një sërë forma punësimi fleksible atipike të ndryshme nga modeli tipik i marrëdhënieve të punës. Fleksibiliteti i punës shfaqet në tri fusha kryesore: Në punësim Të ardhurat Kohën e punës Fleksibiliteti i paligjshëm, përbën shprehjen ekstreme të fleksibilitetit sipas së cilës puna nuk operon brenda rregullave që përcakton ligji. Fleksibiliteti i paligjshëm nënkupton mënyra të paligjshme të marrëdhënieve të punësimit si, moszbatim të ligjit në pagesën dhe sigurimin social të të punësuarve apo në tërësinë e të drejtave që rrjedhin nga marrëdhëniet e punës. Format fleksibël të punësimit ofrojnë pasiguri dhe paqëndrueshmëri në punë pasi në shumicën e rasteve mbulojnë një pjesë të nevojave të biznesit. U përkasin kryesisht vendeve të punës që nuk kërkojnë punonjës me aftësi të larta, por kryesisht të pakualifikuar ose gjysëm të kualifikuar, si rezultat të mos krijojnë mundësinë e formimit profesional, por as të zhvillimit të karrierës. Këto forma të punësimit karakterizohen nga pagesa të ulta, por edhe nga sigurime të pakta ose fare. 74

Format fleksibël të punësimit që vihen re në sektorin e turizmit janë: Punësim i pjesshëm Punësim i përkohshëm Punësim i padeklaruar Dega e turizmit ndodhet në një përpjekje të vazhdueshme të rritjes së konkurrencës së saj, me politika fleksible të punës, ulje të kostos së punës, por dhe përmirësim të nivelit të fuqisë punëtore. Çmimi përfundimtar i disponueshëm është faktori më i rëndësishëm në procesin e vendimit për blerjen e produkteve dhe shërbimeve turistike, prandaj koha për të marrë vendimin për të blerë afron gjithnjë e më tepër me periudhën kohore të konsumit. Kjo do të thotë se shtohen vazhdimisht nevojat e përshtatjes së ofertës turistike me kërkesën. Kërkesa karakterizohet nga sezonaliteti, periodiciteti dhe sidomos ndryshime të momentit të fundit. Pra, është e domosdoshme ekzistenca e fleksibilitetit. Karakteristikë e punësimit turistik është sezonaliteti i cili përputhet me fenomenin e sezonalitetit të lëvizjes turistike. Sigurimi i stafit për një periudhë të përkohshme ka si rezultat që firmat të investojnë mbi stafin e rekrutuar, me rrezikun, që në fund të sezonit turistik stafi të largohet sepse kërkon një punësim të përhershëm. Ky proces sjell rezultate të qëndrueshme që konsistojnë në mungesën e specializimit dhe rëndimin e ekonomisë, për shkak të pagesës së ndihmës financiare, por edhe në kostot e larta për trajnimin e personelit të punësuar në turizëm. Prandaj vihet re fenomeni i papunësisë së lartë jashtë sezonit turistik dhe mungesës së personelit të kualifikuar gjatë periudhës turistike. Sezonaliteti i punësimit ka efekte negative në rastin e fuqisë punëtore me përvojë dhe të specializuar, e cila nuk thithet në një masë të mjaftueshme, gjatë periudhës jashtë sezonit, nga dy degët kryesore të sektorit, hotelet dhe agjensitë turistike dhe shpesh i kthehet punëve jashtë tregut turistik të punësimit. Në të kundërt, funksionon pozitivisht në rastin e stafit të pakualifikuar që kërkojnë punë rastësore apo të ardhura shtesë. Eshtë i njohur dhe i shpeshtë fenomeni që fermerë të punojnë gjatë sezonit të verës në sektorin e turizmit, apo edhe të papunë nga zona të tjera të zhvendosen në qendra të mëdha turistike, duke kërkuar punësim të përkohshëm në profesione turistike. Zhvillimi i sektorit të turizmit si në vendet e industrializuara, ashtu edhe në vendet në zhvillim shkaktoi një rritje të vendeve të punës të pakualifikuara ose gjysmë të kualifikuara, duke rezultuar që punësimi sezonal në turizëm të mbulohet në përmasa të mëdha nga punëtorë të pakualifikuar ose të rastësishëm që thjesht kërkojnë të ardhura të dyta ose shtesë dhe jo punë të qëndrueshme. Puna e pakualifikuar ka qënë gjithmonë karakteristikë e tregut të punës në sektorin e turizmit, funksionimi i të cilit mbështetet mbi një numër të vogël punonjësish të kualifikuar. Në vija të përgjithshme, sektori i turizmit si një i tërë nuk është vecanërisht kërkues për njohuri teknike të specializuara. Meqënëse pagat e punës zënë një përqindje të lartë të totalit të shpenzimeve operative të ndërmarrjeve turistike, nevoja për fleksibilitet të çon në nevojën për të ushtruar një trysni mbi shpenzimet e punës. Kjo trysni shfaqet më e fortë për punën e pakualifikuar dhe gjysmë të kualifikuar. Nevoja për uljen e kostos në kombinim me nevojat më të ulta të sektorit për personel me specializim të avancuar, interpretojnë dhe karakteristika të tjera të fuqisë punëtore në fushën e turizmit, si: 75

Gjithnjë e më tepër shtohet përqindja e punëtorëve që punojnë me kohë të pjesshme, veçanërisht në ndërmarjet e vogla dhe të mesme, kërkesat financiare të të cilave janë relativisht të ulëta. Përqindja e lartë e të punësuarve të cilët vijnë nga fusha apo degë të tjera të aktivitetit ekonomik, që gjithashtu kanë kërkesa ekonomike relativisht të kufizuara ose për shkak se punësimi ka rënë në sektorët nga të cilët ata vijnë dhe janë nën presionin e papunësisë, ose vuajnë nga mungesa e specializimit. Një numër i madh femrash të punësuara, por një përqindje shumë e vogël e tyre mbajnë poste me përgjegjësi. Është e njohur se në shumë vende pagat e punës të femrave dhe kryesisht të pakualifikuara janë relativisht të ulta. Përqindje e lartë pjesëmarrjeje në punësimin e përgjithshëm të të rinjve në moshë, me nivel të ulët të trajnimit, që bien dakord të punojnë me rroga të ulta, për shkak të mungesës së eksperiencës ose për pamundësi të tjera punësimi. Një numër i madh i të punësuarve në kushte të ekonomisë informale, që kufizojnë koston totale të punës për punëdhënësin. Orët e gjata të punës, të cilat kanë tendencë për të reduktuar koston për njësi. Puna e padeklaruar, përmendet zakonisht si mënyrë e fleksibilitetit të paligjshëm e cila shfaqet gjithnjë e më shumë në tregun e punës në turizëm. Me termin punë e padeklaruar kuptojmë të gjitha aktivitetet e paguara që janë të ligjshme për sa i përket natyrës së tyre, por nuk deklarohen në autoritetet publike, duke marrë parasysh rregulloret e ndryshme që aplikohen në shtete të ndryshme (Komisioni i Komuniteteve Evropiane, 2007). Ky përkufizim lidh punën e padeklaruar me shmangien nga taksat dhe mashtrimin e tyre në sektorin e sigurimeve shoqërore dhe mbulon një shumëllojshmëri të aktiviteteve, si p. sh. ofrimi i shërbimeve familjare etj. Karakteristikë është fakti se në çdo vend pritës do të ketë një përqindje të konsiderueshme të popullsisë, të cilët do të fshehin të ardhurat ose çdo formë të punësimit në turizëm. Në këtë pikë duhen theksuar marrëdhëniet e ngushta të rritjes së jashtëzakonshme të turizmit me efektin shkatërrues të ekonomisë formale. Flitet për një fenomen kompleks i cili ndikohet nga një gamë e gjërë faktorësh ekonomik, social, institucional dhe kulturor. Njihet në linja të përgjithshme se puna e padeklaruar ka tendencë të jetë pengesë ekonomike për politikat buxhetore dhe sociale të orientuara drejt arritjes së zgjerimit ekonomik. Vitet e fundit është vënë re një kthesë në format atipike të punës së pakualifikuar, si: marrëveshje gojore për sigurimin e punës, përdorimi i anëtarëve të familjes në biznesin e familjes, kontrata me kohëzgjatje të shkurtër (1-4 muaj) dhe kryesisht punë pa sigurime sociale. Shumë nga këto forma atipike të punës janë të lidhura me ofrimin e shërbimeve të tyre në biznese hoteliere si dhe në restorante apo bar. Në çdo rast, karakteristikë e formave të punësimit që përmendëm më lart është se ato kanë tendencë për t u bërë një tipar i qendrueshëm në zhvillimin e turizmit shqiptar, gjë që vështirëson sa vlerësimin e tyre statistikor, aq dhe vlerësimin e punësimit tek turizmi në përgjithësi. Është e qartë se shtimi i formave të tilla të punësimit kontribuon në zhvlerësimin e vazhdueshëm dhe degradimin e të drejtave të punëtorëve që rrjedhin nga ligjet e punës, legjislacioni për sigurimet shoqërore dhe legjislacioni për mundësi të barabarta në punësim ndërmjet femrave dhe meshkujve. Punëdhënësit përdorin si mekanizëm të rëndësishëm për reduktimin e kostos së punës, shmangien e pagimit të taksave dhe e sigurimeve shoqërore. Tendencat e reja në tregun e punës dhe promovimi i një modeli për clirimin e marrëdhënieve të punës, që karakterizohen nga fleksibiliteti e bën më të lehtë shkeljen e ligjeve të punës dhe kanë çuar në rritjen e rrjetit të punës së padeklaruar. Në kuadër të përpjekjeve të përgjithshme që bëjnë vëndet 76

pritëse të turistëve, pra dhe Shqipëria, për trajtimin e ndikimeve ekonomike të papunësisë sezonale në turizëm, përpjekje janë bërë për të zgjatur sezonin turistik dhe zhvillimin e formave alternative të turizmit, si turizmi dimëror, turizmi i qyteteve, turizëm biznesi, etj. Megjithatë, deri më sot, këto përpjekje nuk kanë dhënë rezultatet e pritshme dhe kjo për shkak të mungesës së koordinimit dhe programimit të veprimeve nga palët e interesuara. Rrjedhimisht këto përpjekje për uljen e papunësisë sezonale në turizëm duhet të vazhdojnë edhe në të ardhmen për të zbutur sa më shumë të jetë e mundur ndikimin ekonomik. 3.5 Konkluzione Zhvillimi i turizmit ka ndikim pozitiv në një shoqëri sepse krijon vende pune të reja jo vetëm në sektorin e turizmit, por dhe në sektorë të tjerë të ekonomisë si pasojë e efekteve dytësore të tij. Kontributi total i turizmit në punësim për Shqipërinë është i lartë, pothuajse 20% të punësimit total. Duke u krahasuar me vendet e rajonit, Shqipëria ndodhet pas Maltës dhe Kroacisë, duke lënë pas të gjitha vendet e tjera. Karakteristikë e tregut të punës në turizëm është fleksibiliteti. Karakteristika kryesore e punësimit në turizëm është sezonaliteti. Karakteri sezonal i turizmit, ka tendencën të dekurajojë çdo përpjekje drejt orientimit të një punësimi produktiv të forcës punëtore. Punësimi sezonal në turizëm mbulohet në përmasa të mëdha nga punëtorë të pakualifikuar ose të rastësishëm. Ekzistenca e një numri të madh të punësuarish në kushte të ekonomisë informale. Puna e padeklaruar po bëhet një tipar i qendrueshëm në ekonominë shqiptare. 77

4. KAPITULLI IV Ndikimi i turizmit në investime Është e domosdoshme që vendet në zhvillim të marrin të gjitha masat e nevojshme paraprake, në menyrë që të shmangin vrasjen e patës që bën vezët e arta pasi është shumë e vështirë për një qeveri, në kuadër të konkurencës globale për fondet e investimeve të disponueshme, të refuzoi cdo lloj forme të investimeve turistike. UNESCO(1980) 4.1 Rëndësia dhe domosdoshmëria e investimeve turistike Turizmi është konsideruar nga qeveria shqiptare si sektori më premtues ekonomik i vendit. Zhvillimi i pasurive të patundshme është një nga parakushtet për rritjen e ofertës së infrastrukturës së turizmit, pavarësisht se natyra e turizmit imponon përshtatjen e ofertës përballë një kërkese jashtëzakonisht të paqëndrueshme ndërkombëtare. Realizimi i prodhimit turistik nënkupton kapitalin turistik të domosdoshëm, i cili synon investimin e vazhdushëm të burimeve ekonomike, për ndërtimin, mirëmbajtjen, dhe modernizimin e një sërë objektesh të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike. Veprimtaria turistike investuese përfshin të mirat materiale që nuk konsumohen menjëherë komplet, por destinohen të ofrojnë shërbimet ose aftësinë e tyre prodhuese në të ardhmen dhe në një periudhë kohore të gjatë si mjete prodhimi të bizneseve turistike dhe të shtetit me destinacion që të përdoren në prodhimin turistik. Turizmi përbën një kompleks reciprok produktesh dhe shërbimesh plotësuese, njësi prodhimi, burimesh fizike dhe njerëzore, të cilat kushtëzojnë realizimin e një seri investimesh në infrastrukturë dhe superstrukturë, në mënyrë që të arrihet prodhimi i përsëritur dhe konsumi turistik i ndryshuar në një vend pritës. (Pearce, D. 1991;Bull, A. 2002) Kapitali është një nga faktorët më të rëndësishem të prodhimit turistik, që prek aftësinë dhe përmasat e ekonomisë turistike, dhe si rrjedhim madhësinë e kërkesës turistike totale. Kështu pra,përqëndrimi i një kuadri financiar i bazuar në një programim afatgjatë ekonomik dhe mjedisor të vendit dhe të mbështetur nga burime financiare të ndryshme, përbën një domosdoshmëri dhe kusht të kënaqshëm për zhvillimin e turizmit dhe në përgjithësi për zhvillimin e vendit që pret dhe akomodon turistët. Rëndësia e investimeve turistike të një rajoni është e madhe, si për ekonominë turistike, ashtu dhe për ekonominë në tërësi, sepse mallrat kapitale turistike përbëjnë mjetet me të cilat shtohet aftësia prodhuese e ekonomisë turistike dhe identifikojnë në shkallë të rëndësishme, nivelin e zhvillimit turistik të vendit ose rajonit. Investimet në sektorin e turizmit janë një përzierje e burimeve publike dhe burimeve private, gjë që krijon vështirësi në vlerësimin e efekteve ekonomike për zhvillimin turistik dhe në hartimin e një strategjie të përshtatshme. Investimet në infrastrukturë janë të një rëndësie të veçantë. Njohja e cilësive të tyre përbën kontributin thelbësor për planifikimin dhe programimin më të mirë të zhvillimit turistik. Krijimi i një rrjeti të infrastrukturës turistike dallon produktin e turizmit, përmirëson imazhin turistik të vendit apo të zonës te 78

destinacionit dhe promovon procesin e zhvillimit turistik. Investimet e sektorit turistik karakterizohen si kapitale intensive, për shkak të kostos së lartë të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike. R. Erbes(1973)thekson në lidhje me turizmin se Bëhet fjalë për një industri të rëndë (Durand, H, et al.1994) për sa i përket investimeve, sepse turizmi nuk përfaqëson një sektor real të ekonomisë, por një bashkësi veprimtarish që varen nga sektorë dhe degë të ndryshme(transport, ndërtim, objekte publike etj). Vendi i cili dëshiron zhvillimin e sektorit turistik, duhet të marrë një sërë masash që të kordinohen me planin e zhvillimit racional të ekonomisë. Roli i shtetit në lidhje me investimet turistike është: Duhet në fillim të përcaktojë nivelin e zhvillimit që synon të marrë sektori turistik. Kjo kërkon si fillim studimin e tregut turistik botëror dhe në vazhdim adoptimin e programeve konkrete, që i përkasin si zhvillimit të turizmit masiv, ashtu edhe zhvillimit të turizmit elitar në përputhje me përcaktimin e zonave turistike. Duhet të përcaktohet, në mënyrë të qartë, roli i sektorit publik dhe privat në zhvillimin e turizmit. Duhet të përcaktohet roli i prejardhjes së kapitaleve kombëtare apo ndërkombëtare që investohen në sektorinë turistik. Investimet turistike shkaktojnë flukse ekonomike në veprimtarinë ekonomike nëpërmjet: Sektorit familjar Sektorit prodhues Sektorit publik Investime turistike konsiderohen, në përgjithësi, vendosja e kapitaleve nga invenstitorët në biznese turistike, me synimin që të sjellë tek ata disa të ardhura në të ardhmen. 4.2 Karakteristikat kryesore të investimeve turistike Karakteristikat kryesore të investimeve turistike janë: Investimet në sektorinë turistik janë një përzierje e burimeve private dhe publike. Kjo krijon vështirësi në vlerësimin e ndikimeve ekonomike të zhvillimit turistik dhe në hartimin e një strategjie të përshtatshme programimi ekonomik të aktivitetit turistik. Pjesëmarrja e sektorit publik në turizëm përfshin investime si për infrastrukturën turistike, ashtu edhe për shërbime të përfitimit publik. Kjo shkakton vështirësi në vlerësimin dhe efektivitetin e kostos dhe të përfitimeve që nënkupton veprimtaria turistike. Komplementariteti i inventimeve turistike në lidhje me investimet e sektorëve të tjerë të aktivitetit ekonomik është një karakteristikë që sjell një shkallë vështirësie në përcaktimin e investimeve për turizëm dhe gërsheton një numër sektorësh të veprimtarisë ekonomike përtej turizmit. 79

Investimet turistike zgjerojnë aftësinë prodhuese të ekonomisë turistike dhe ofrojnë në praktikë shtimin e prodhimit të mallrave turistike, rrjedhimisht përbëjnë përçuesit kryesor të zhvillimit ekonomik turistik. Që të konsiderohet me leverdi ekonomike një investim turistik dhe çdo lloj investimi duhet që para realizimit të tij, të ekzistojnë tregues bazë se do të japë tek invenstitori, brenda një periudhe kohore të kënaqshme, kapitalin që destinohet të invenstohet në një aktivitet prodhues të caktuar të ekonomisë turistike, si dhe një fitim llogjik të dëshirueshëm. Investimet turistike përbëjnë elementin e dytë të rëndësishëm të shpenzimeve totale të ekonomisë turistike pas konsumit ose përdorimit turistik dhe përputhen me prodhimin e produkteve kapitale siç janë p.sh. akomodime turistike, mjete transporti, bar-restorant, që i shërbejnë turizmit, etj. Pra meqënese, kapitali është një nga faktorët kryesor të prodhimit turistik, është e natyrshme që mundësia e ekonomisë turistike për prodhimin e produkteve turistike të përcaktohet dhe nga niveli i kapitalit që do të invenstohet tek ajo. Si rrjedhim, kur shtohet kapitali që invenstohet në ekonominë turistike, shtohet dhe aftësia prodhuese e ekonomisë turistike. Përkundrazi, kur pakësohet kapitali që invenstohet në ekonominë turistike, pakësohet dhe aftësia prodhuese e ekonomisë turistike. Në kundërshtim me konsumin ose përdorimin turistik, investimi turistik karakterizohet nga paqëndrueshmëria. Me fjalë të tjera, prezanton luhatje ndërkohore të menjëhershme dhe të vazhdueshme. Kjo ndryshueshmëri e investimeve turistike prek në mënyrë të konsiderueshme luhatjet që vërehen në nivelin e të ardhurave turistike nga njëra anë, dhe nga ana tjetër të punësimit në ekonominë turistike. Aktiviteti turistik i nismës individuale në ekonominë turistike, varet nga fitimi që synojnë të arrijnë invenstitorët nga realizimi i investimeve tek ajo. 4.2.1 Kategoritë e investimeve turistike J. Heytens(Heytens, J. 1974) dallon tre kategori të mëdha të investime turistike: Investime nga të cilat nuk burojnë të ardhura turistike, ku mund të përmëndim planifikimin e infrastrukturës, menaxhimi i organizatës, etj. Investime nga të cilat burojnë të ardhura turistike indirekte, siç janë furnizimi me ujë, shpërndarja e energjisë elektrike, rrugë automobilistike, aerodrome, reklamat turistike të financuara nga bizneset hoteliere dhe ajrore, etj. Investime nga të cilat burojnë të ardhura turistike direkte, hotelet, restorante, pishina, fusha tenisi, taksi, qëndra argëtimi, etj. Këto investime financohen nga invenstitorë të ndryshëm të cilët bashkëpunojnë për vlerësimin e burimeve turistike ekzistuese. Dy kategoritë e para të investimeve merren përsipër kryesisht nga shteti, pavarësisht që në kategorinë e dytë vërehet një bashkëpunim ndërmjet shtetit dhe investitorëve privat, ndërsa kategoria e tretë i takon pothuajse ekskluzivisht sektorit privat. Sipas P. Fabre, (Fabre. P. 1979) investimet që kërkohen për zhvillimin turistik të një vendi dallohen në dy kategori: 80

Investime në biznese që shesin të mira dhe shërbime të cilat konsumohen direkt nga vizitorët. Investime në infrastukturë të përgjithshme dhe shërbime publike. Kontributi i shtetit në zhvillimin turistik shprehet në dy drejtime kryesore: Krijimi i një klime favorizuese për investime. Financimet favorizuese. Për sa i përket drejtimit të parë, janë pranuar disa faktorë të cilët janë në gjëndje të plotësojnë kërkesat e drejtimit të parë: Perspektiva e një zhvillimi të përgjithshëm. Shpallja publike e programeve të zhvillimit turistik. Roli i qeverisë dhe mbështetja administrative. Krijimi i infrastrukturës së përgjithshme. 4.3 Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi Investimet turistike shkaktojnë ndikime ekonomike të shumëfishta në procedurën e zhvillimit të ekonomisë turistike. Shtrirja e tyre varet nga natyra, madhësia dhe cilësia e strukturës së kategorive të ndryshme të investimeve që realizohen në sektorin turistik. Investimet turistike janë në gjendje të shkaktojnë një seri ndikimesh makro-ekonomike, të (Fabre, P. 1979) drejtpërdrejta apo të tërthorta në vendin pritës për turistët. Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi dhe në jetën sociale të një vendi janë: Sjellin mundësi të reja punësimi. Shfrytëzojnë burimet e pasurisë turistike. Shpejtësojnë procedurën e zhvillimit ekonomik turistik. Shkaktojnë ndikime shtytëse të shumanshme në mekanizmin prodhues të ekonomisë turistike. Përforcojnë ofertën e mallrave dhe shërbimeve turistike. Përmirësojnë prodhimin turistik dhe konkurrencën. Shkaktojnë ndikime të rëndësishme në klasat produktive dhe në rajone të ndryshme. Zgjerojnë ciklin e punës së veprimtarisë ekonomike turistike dhe krijojnë kështu burime potenciale për shtimin e të ardhurave publike. Kontribuojnë në promovimin e përparimit teknologjik, pasi investimet turistike trupëzojnë në procesin e prodhimit dhe teknologji të përparuara. Niveli dhe shtrirja e ndikimeve potenciale ekonomike të mësipërme varet nga shumë faktorë, të cilët ndryshojnë nga vendi në vend, ku mund të përmëndim: Niveli i zhvillimit turistik që gjendet vendi ose rajoni. 81

Strategjia e përgjithshme dhe programi i zhvillimit turistik. Masat e zhvillimit turistik(p.sh. financimi i bizneseve turistike). Kuadri institucional i zhvillimit turistik. Politikat kombëtare dhe rajonale të zhvillimit turistik. Në lidhje me investimet turistike (publike apo private) është e nevojshme, për çdo investues, të mundet të vlerësojë kthimin e kapitalit që do të invenstojë. Kështu, mund të zgjedhë investimin më efiçent, d.m.th atë që maksimizon më shumë kthimin e kapitalit të tij. 4.3.1 Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e investitorëve Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e invenstitorëve, në lidhje me përfitimet ekonomike që do të rezultojnë për ata nga realizimi i investimeve turistike, janë përkatësisht: Ritmi i zhvillimit të metodave prodhuese dhe produkteve të reja në ekonominë turistike. Përdorimi i metodave të reja në procesin e prodhimit, nga ana e bizneseve turistike, çon në uljen e kostos së prodhimit dhe si rezultat, në rritjen e fitimeve të tij. Gjithashtu, zhvillimi i një produkti turistik të ri, sjell fitime të larta për bizneset turistike, që e promovojnë të parat në tregun turistik. Zhvillimi i metodave të reja prodhuese dhe produkteve turistike të reja është i lidhur ngushtë me realizimin e investimeve të reja, niveli i të cilave varet nga ritmi i përparimit teknologjik. Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale në ekonominë turistike. Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale të reja në ekonominë turistike prek eficencën e investimeve që realizohen për këtë qëllim. Konkretisht, sa më e ulët është kjo kosto, aq më e madhe është efiçenca e investimeve, d.m.th fitimi që synon investitori nga realizimi i tij. Përkundrazi, sa më e lartë është kjo kosto, aq më i vogël do të jetë efiçenca e investimit dhe si rrjedhim fitimi që synon investitori i tij. Kosto e kapitalit financiar që kërkohet për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë turistike. Interesi është kosto e kapitalit financiar që është i domosdoshëm për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë turistike. Kur kapitali financiar vjen nga kredi, interesi përbën një kosto që duhet të merret parasysh nga investuesi dhe kjo sepse në përputhje me nivelin e tij kufizohet dhe efiçenca e investimit të tij. Politika shtetërore për përforcimin e veprimtarisë investuese në ekonominë turistike. Politika shtetërore që zbatohet, çdo herë, në lidhje me tatimet e fitimeve të bizneseve turistike dhe stimujt e ndryshëm, për përforcimin e veprimtarisë investuese në ekonominë turistike luan patjetër rol të rëndësishëm në formimin e synimeve të investitorëve për fitime më të mëdha, ndërsa paralelisht prek në masë të madhe nivelin e investimeve që realizojnë ata. 82

Figura 4.1: Faktorët kryesor që prekin veprimtarinë investuese të iniciativës private në ekonominë turistike Ritmi i zhvillimit të metodave prodhuese dhe produkteve të reja në ekonominë turistike. Politika shtetërore për përforcimin e veprimtarisë invenstuese në ekonominë turistike. Veprimtaria investuese e iniciativës private në ekonominë turistike Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale në ekonominë turistike. Kosto e kapitalit financjarë që kërkohet për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë turistike. Burimi: Ηγουμενάκης, Ν.Γ.,1997.fq 113 4.4 Investimet private në turizëm në Shqipëri dhe në rajon Përveç infrastrukturës, sektori turistik ka të bëjë me investimet që realizojnë bizneset, të cilat prodhojnë mallra dhe shërbime që, ose konsumohen drejtpërdrejt nga turistët ose furnizojnë konsumin e ndërmjetëm. Investimet në hotele kërkojnë fonde të konsiderueshme, ndërsa efektiviteti i tyre, në periudha afatshkurtra dhe afatgjata, konsiderohet i pasigurtë, për shkak të natyrës sezonale të fenomenit turistik. Vendimet për investime varen nga një numër kriteresh(languar, R. 1983), që rrjedhin nga analiza e një numri faktorësh: Informacioni mbi mjedisin (ekonomikë, politikë, socialë, etj). Informacioni në lidhje me projektin e investimit. Analiza e rrezikut. Vlerësimi i investimit (kapitali i vet apo kredi, burimet e financimit, normat e interesit etj). Çdo ndryshim në këto variabla mund të ketë ndikim të rëndësishëm në qëndrueshmërinë ekonomike të projektit të investimit. Vlerësimi i përgjithshëm i investimeve që bëhen në turizëm has vështirësi të mëdha. Sektori i cili është përdorur gjerësisht për një sërë vlerësimesh dhe përllogaritjesh, në bazë të literaturës botërore, është sektori i akomodimit turistik. (Fabre, P. 1979) Zhvillimi i turizmit në përgjithësi presupozon realizimin e investimeve të rëndësishme të kapitalit si nga ana e shtetit ashtu dhe nga ana e sektorit privat. Investimet publike janë të domosdoshme për 83

realizimin e objekteve të infrastrukturëss turistike, ndërsa investimet e nismës private janë të domosdoshme për realizimin e objekteve të superstrukturëss turistike. Figura 4.2: Ndryshimi i investimeve kapitale në turizëm për vendet e rajonit 60 40 20 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 200 400 600 Bullgaria Greqia Franca Kroacia Malta Hungaria Portugalia Rumania Spanjaa Shqipëria Turqia Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly Figura 4.3: Investimet turistike si % e investimeve totale përr vendet e rajonit në vitin 2011 25 20 15 10 5 0 4.9 6.1 4.2 14 3.9 4 Investimet Turistike 23.6 15.4 11.4 8.3 11.5 6.8 7.3 4.8 9.9 5.7 8.6 Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly Në Shqipëri ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme është marrë përsipër nga shteti, pasi kërkonn fonde të rëndësishme për investime, programe ndërtimi afatgjata, dhe përpjekje të vazhdueshme për mirëmbajtjen e tyre. Financimi i infrastrukturës, pasi është e pamundur për të dalluar infrastrukturën e përgjithshme nga ajo turistike të një vendi, sigurohet ekzkluzivisht nga sektori publik nëpërmjet tatimeve publike dhe huamarrjes publike. Ndërmarja e politikave zhvilluese në sektorin e turizmit, duhet të synojë në 84

përmirësimin e infrastrukturës, ndërtimi dhe modernizimi i së cilës është një kërkesë jo vetëm e këtij sektori, por i të gjithë ekonomisë. Përmirësimi i shërbimeve turistike brenda vëndit, përmirësimi i infrastrukturës përkatëse do të vepronte në rritjen e të ardhurave të këtij sektori. Investimet në turizëm patën një rënie të theksuar në vitin 2009. Pavarësishtt nëse janë destinacione të vjetra apoo të reja në turizëm në të gjitha vendet e rajonit, investimet turistike kanë luhatje shumë të mëdha. Kroacia, Malta, Greqia, Mali i Zi janë vënde që e mbështesin ekonominë e tyre në industrinë e turizmit, prandaj dhe investimet turistike zënë një peshë të madhe në investimet totale të ekonomisë. Sektori i turizmit në Shqipëri është në rritje të shpejtë dhe ka pasur një rritje impresionuese ekonomike që nga viti 2000. Me disa prej çmimeve të pronave më të ulëta në Evropë, me një kosto të ulët të jetesës dhe një regjimm tejet të favorshëm tatimor, Shqipëria është duke tërhequr vëmendjen e investitorëve të pronës kudo. Shqipëria ofron potencial të pafund për investitorëtt të përfitojnë nga mundësitë e paeksploruara në turizëm, si s dhe duke ndihmuar për zhvillimin e kësaj industrie në një sektorr strategjik kyç në ekonominë e vendit. Përmirësime të vazhdueshm me janë duke u bërë për të inkurajuarr investitorët për të zhvilluar infrastrukturën për turizmin në Shqipëri. Ndryshimi në infrastrukturë ka rritur ndjeshëm interesin për të vazhduar investimet në këtë fushë, duke sjellë një bum ndërtimesh si në bregdet ashtu dhe në pjesët e tjera të vendit. Mund të themi se Shqipëria së shpejti do të mund të përmirësojë imazhin e saj me anë të bukurive që natyra i ka falë dhe ekonominë me fitimet që kjoo industri sjell çdo ditë. Bizneset private e shikojnë turizmin si një veprimtari ekonomikee që siguron tek të gjithë që investojnë tek ai, fitim të shpejtë dhe të lehtë. Figura 4.4: Investimet kapitale turistike në Shqipëri (miliardd lek) Investimet kapitale turistike 24 23 22 21 20 19 18 17 20.7 2006 21.7 2007 21.9 2008 19.5 2009 21 2010 21 2011 23.2 2012 Burimi: Travel & Tourism Economicc Impact 2012, Albania Hotelet si biznese me element të caktuar intensiv, karakterizohen nga shpenzime fikse të larta dhe rrjedhimisht nga kosto joelastike. Më hollësisht, shpenzimet fikse i përkasin atyre treguesve të kostos që për një kohë të caktuar qëndrojnë të pandryshueshëm edhe në qoftë se reduktohet vëllimi i prodhimit. 85

Figura 4.5: Hotelet në Shqipëri për periudhën 2000-2011 4000 3000 2000 1000 Hotele 0 2000 2001 20022 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: INSTAT,2012 Kjo nënkupton që mbyllja e njësisë ose shfrytëzimii me kapacitet të ulët gjatë periudhës jashtë sezonit turistik, shumë pak ndikon në reduktimin e shpenzimeve fikse, pasi shpenzimet për instalimin e objekteve dhe pajisjeve kapitale, si dhe detyrimet për kredi ngelen fikse. Njëkohësisht, problemi në lidhje me koston bëhet akoma më i theksuar dhe nga qëndrueshmëria që paraqesin shpenzimet e funksionimit të bisneseve hoteliere, të cilat përfshijnë pagat e punëtorëve, shpenzimet e ushqimit, si dhe shpenzimet e përgjithshme siç janë shpenzime të ngrohjes, energji ekektrike, shpenzime të pastrimit etj. Shpenzimet e përgjithshme janë më të lartaa kur shtohet konsumi i këtyre shpenzimeve, por deri në një nivel të caktuar qëndrojnë të pandryshueshme dhe rëndojnë biznesin akoma edhe pse është reduktuarr ndjeshëm kërkesa ose ka ndaluar funksioniminn e tij për një periudhë. Gjithashtu hotelet karakterizohen si biznese të punës së tensionuar, sepsee veçoria e tyre si njësi që ofrojnë shërbime nënkupton shërbimin privat të klientit. Më konkretisht prodhimi i shërbimeve turistike bëhet njëkohësisht me konsumin e tyre dhe çdo nëpunës ofron shërbim individual të drejtpërdrejtë tek turisti, fakt i cili tregon se kostoja e personelit është dhe varet direkt nga shfrytëzimi i kapacitetit të hotelit. Pra në rastin e hoteleve me funksionim të vazhdushëm kostoja e personelit është e pandryshueshmee si dhe punësimi direkt, ështëë në përputhje me numrin e shtretërve. Kjo situatë ështëë rrjedhojë e prodhimit të njëkohshëm të produktit hotelier, i cili detyron biznesinn të ndjek një program funksionimi 24 orësh gjatë gjithë vitit, në mënyrë që të bëhet i mundur prodhimi i të mirave dhe shërbimeve që duhen për qëndrimin e turistit në çdo moment tëë ditës që kërkohet. Ky fenomen tregon nivelin e lartë të gatishmërisë që personeli dhe objektet prodhuese, duhet të gjendenn gjatë gjithë ditës që të munden të përballojnë nevojat e turistit. Niveli i lartë i gatishmërisë prodhuese sjell shtimin e shpenzimeve fikse, për shkakk se hotelet paguajnë paga për 3 turne, për 7 ditë të javës, shpërblime shtesë për shkakk të punës natën dhe ditë festash. (Bull, A. 2001) Pra një nga problemet kryesore që përballen investimet private hoteliere është problemi i kostos. Njësitë industriale e kanë zgjidhur këtë problem me kontrollin e vëllimitt të prodhimit. Në situatën e e hoteleve, produkti nuk magazinohet, sepse hotelet ofrojnë produkte për konsum përfundimtar të cilët nuk mund të zhvendosen në vendin e prejardhjes së turistëve, një problem i cili bëhet akoma më i rëndësishëm, për njësitë që funksionojnë vetëm në sezon, pasi dhe në periudhën jashtë sezonit turistik shpenzimet fikse rëndojnë në përqindje të madhe biznesin. Kapaciteti i hotelit është i përcaktuar, dhe që të ketë shfrytëzim të plotë duhet që shtretërit të jenë të zënë, fitimi i biznesit për shtrat humbet çdo darkë dhe nuk mund të zëvendësohet. Pra dhomat e pashfrytëzuara dhe tavolinat 86

bosh në restorante, nënkuptojnë kosto funksionimi të lartë e cila në kombinim me shpenzimet fikse të shtuara, ka si përfundim uljen e eficencës së biznesit hotelier dhe pamundësinë e tij për të mbuluar nevojat e tij me kapitale të njëjta ose të gjejë lehtë financues.në Shqipëri shfrytëzimi i hoteleve për periudhën 2000-2011 ishte mesatarisht 1993 netëqendrime për një hotel në një vit kalendarik. Në vitin 2009 ky tregues ishte i ulët në 16844 netëqendrime për hotel, kurse në vitin 2011 ky tregues u dyfishua. Netëqendrime për shtrat për Shqipërinë në vitin 2011 ishte 42. 3, kjo është vlera më e ulët në periudhën 2000-2011, kurse vlera më e lartë ka qënë në vitinn 20022 me 66. 5 netëqendrimee për një shtrat. Figura 4.6: Netëqendrime për një hotel në Shqipëri 4000 3000 2000 1000 Netëqendrime për një hotel 0 2000 2001 20022 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 20111 Burimi: Kalkulime të autorit Figura 4.7: Netëqendrime për një shtrat në hotelet e Shqipërisë 80 60 40 20 Netëqendrime për një shtrat 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: Kalkulime të autorit Inelasticiteti i kostos në njësitë hoteliere dhe pamundësia e depozitimit t të produktit, sjell detyrimisht dhe politikën e modelimit të çmimeve të biznesit. Më konkretisht, që të kenë mbulim të shpenzimeve fikse të tyre hotelet dhe njëkohësisht, të krijojnë kapitalet investuese të domosdoshme, me qëllim përballjen e nevojave në të ardhmen, duhet të shesin produktet e tyre me çmime shumë të larta, kjo do të shkaktojë reduktim të kërkesës, pasi turistët do të orientohenn drejt konkurrenteve të tyre ose dhe drejt destinacioneve të tjera që ofrojnë të njëjtinn produkt turistik me çmime më të ulta. Problemi i kostos prek direkt dhe elasticitetin e lartë të kërkesës turistike. Pra përballë një elasticiteti të lartë të kërkesës ekziston një inelasticitet i ofertës hoteliere. Kjo situatë buron nga fakti se ato biznese janë veçanërisht joelastike për sa i përket kapacitetit të tyre. Më konkretisht, kapaciteti i një njësie hoteliere është i përcaktuar për një periudhë të gjatë kohore, pasi përcaktohet gjatë fazës së planifikimit të njësisë dhe realizohet gjatë përfundimit të objektit. Shtimi i kapacitetit mund të bëhet vetëm në periudha afatgjata, nëpërmjet një investimi intensiv të kapitalit nga njësia, me qëllim zgjerimin e tij. Kostoja e ndërtimit të një hoteli është e lartë dhe ndryshonn në varësi të vendndodhjes. Faktorët kryesorr që prekin madhësinë e 87

investimeve private, janë niveli i interesit, rezultatett e pritshme të kapitalit,, rezervat e kapitalit që ekzistojnë në ekonomi dhe kushtet e ofertës të mallrave kapitale. 4.5 Investimet private të huaja në turizëm në Shqipëri Investimet e huaja përbëjnëë levën bazë të zhvillimit turistik dhe atij të përgjithshëm të vendeve pritëse të turistëve. Investimet direktee dhe indirekte përbëjnë dy kategoritë bazë të investimeve të huaja. Investimet direkte të huaja në përputhje me përkufizimin e FMN, janë investime afatgjata me të cilat sigurohet një pjesë e madhe e kapitalit të një biznesi që quhet filial i kompanisë, nga një kompani jashtë vendit, kompania mëmë. Investimi direkt i huaj përfshin zhvendosjen jashtë kufijve kombëtar të vendit ku ka selinë kompania mëmë, të një pakete kapitali shtesë modern dhe të ndryshëm. Gjithashtuu në investimet direkte të huaja përfshihet dhe struktura e bashkëpunimit ndërmjet dy ose më shumë kompanive, me qëllim krijimin e një njësie të re jashtë vendit, ku kompanitë kontribuojnë në kapitale, teknologji, aftësi drejtuese etj. Bull(Bull, A. 2001) thekson se forma më e shpeshtë e kompanisë shumëkombëshe është ajo që përfshin një kompani mëmë që gjendet në vëndin A dhe blen aksione të një kompanie ekzistuese në vendin B ose krijon në vendin B një filial të kompanisë, i cilii i takon plotësisht ose pjesërisht. Zhvillimi i investimeve të huaja indirekte ku nuk kanë elementin e zotërimit të aksioneve të kapitalit ka çuar në shtimin e konceptit, bisnes shumëkombësh, i cili në përputhje me Duuning (Duuning, J. H.1989) konsiderohet si s një "kompani që zotëron ose kontrollon veprimtari të vlerës së shtuar në dy ose më shumë vende". Këto veprimtari mund të çojnë në prodhimin e të mirave dhe shërbimeve, ose në kombinimin dhe të të dyjave, si s dhe gjithashtu koncepti "vlerë e shtuar" " mund të përfshijë shtimin e sasisë të këtyre të mirave, përmirësimin e cilësisë ose të shpërndarjes së tyre në lidhje me vendin dhe me kohën. Është e qartë se ky përcaktim i konceptit kompani shumëkombëshe është në shkallë të madhe i përgjithësuar, përderisa përfshin si bizneset që kanë realizuar investime direkte të huaja në më shumë se një vend po kaq dhe ato që kanë shtrirë ciklin e punimeve të tyre jashtë kufijve të tyre kombëtar nëpërmjet krijimit të marrëveshjeve të ndryshme. Shumë herë ndodh që investimet që realizohen nga shteti dhe sektori privat për zhvillimin turistik të një vendi ose rajoni, të mos mjaftojnë për zhvillimin e turizmit. Në këto situata shpesh në ndihmë vijnë investimet e huaja, të cilat ndihmojnë në zhvillimin e sektorit turistik duke plotësuar ofertënn turistike. Figura 4.8: Investimet turistike të huaja në Shqipëri (milion ) Investimet 100 94 94 79 76 70 50 0 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: Banka e Shqipërisë,2012 88

4.5.1 Faktorët aktivizues të investimeve private të huaja në turizëm Bizneset që ushtrojnë aktivitetin në turizëm realizojnë investime të huaja, me qëllim që të arrijnë këto synime bazë: Figura 4.9: Synimet e bizneseve turistike që realizojnë investime të huaja Të maksimizojnë fitimet e tyre Të shfrytëzojnë destinacionet ekzistuese Të ruajnë klientelën e tyre Të krijojnë emër tregëtar të fortë Të ndërhyjnë në tregje të reja Burimi: Autori Të maksimizojnë fitimet e tyre. Qëllimi bazë i i bisneseve shumëkombëshe që realizojnë investime të huaja është shtimi i fitimit të tyre. Maksimizimi i fitimit me koston më të mundshme të ulët është qëllimi final i tyre. Në periudha afatgjata një biznes shumëkombësh nuk do që një njësi, që ndodhet në vendet pritëse dhe akomoduese të turistëve, të vazhdojë të funksionojë nëse nuk është eficente. Të ruajnë klientelën e tyre. Kompanitë shumëkombëshe ndjekin klientët e tyre, duke realizuar veprimtari invenstuese në ato vende ku duket se klientët e tyre zgjedhin si destinacion turistik. Kompanitë shumëkombëshe ruajnë avantazhin e tyre duke siguruar se klientët e tyre gjithmonë konsumojnë produktet dhe shërbimet e tyre si kur ndodhen brenda vendit ku kanë selinë e tyre, ashtu edhe jashtë. Të ndërhyjnë në tregje të reja, dhe të shfrytëzojnë avantazhe monopolistike. Bisneset synojnë të sigurojnë ekonomi nga funksionimi zinxhir brënda integrimit horizontal dhe vertikal. Këto lloj ekonomie të jashtme janë ekonomi marketing, që kanë lidhje me imazhin botëror, reklamën, etj. Kompanitë shumëkombëshe vijnë në tregje të reja, duke ofruar imazhin e tyre, produktet dhe shërbimet e tyre. Madhësia dhe zhvillimi i tregjeve të mundshme që mund të tërheqë një destinacion, përbën një komponent bazë në zgjedhjen e vendit të ndërtimit të bizneseve turistike, sepse bëhet fjalë për një strategji biznesi që synon të ndryshojë gjeografikisht veprimtarinë e saj, dhe të reduktojë riskun e investimeve të saj. Të krijojnë një emër tregtar të fortë. 89

Të krijojë një emër tregtar popullor, i cili në shumë raste të jetë tërheqës përballë mbartësve të ndryshëm të financimit të kredive afatgjata, të cilët nuk janë dhe kaq të gatshëm të negociojnë pa sigurimin e një administrimi profesional. Të shfrytëzojnë destinacionet ekzistuese. Kompanitë shumëkombëshe vijnë në destinacione të reja që të shfrytëzojnë burimet, (tregun e punës, pozicionin gjeografik dhe mjedisin natyror social-kulturor të vendit pritës etj) dhe stimujt investues(lehtësi në tatime etj) që gjenden në dispozicion të iniciativës private dhe japin një avantazh konkurrues në bizneset e huaja që kryejnë investime në ato vende pritëse. Në përgjithësi vërehet se investimet e huaja direkte preken në një shkallë të madhe nga këta faktorë bazë: Pronësia Vendi i ndërtimit Këta faktorë përbëjnë komponentët bazë të qasjes eklektike të prodhimit botëror, që vërejti Dunning(Dunning, J. H. 1980) në përputhje me të cilët, kompanitë shumëkombëshe në turizëm realizojnë investime, në mënyrë që të zhvillojnë disa avantazhe në lidhje me kompanitë vendase në vendet pritëse dhe të krijojnë fuqi monopolistike në vendet pritëse. Vecanërisht, bizneset turistike të huaja që të konkurojnë me kompanitë vendase në vendet pritëse, duhet të zotërojnë disa avantazhe në prodhim dhe në pronësi siç janë: teknologji të nivelit më të lartë, njohuri më të larta menaxhimi, njohuri më të mira profesionale, ose më shumë aksione në dispozicion. Gjithashtu madhësia dhe zhvillimi i tregjeve turistike përbëjnë komponentët bazë në zgjedhjen e vendit të ndërtimit të bizneseve turistike, pasi bëhet fjalë për një strategji biznesi që synon të ndryshojë gjeografikisht veprimtarinë e saj dhe të reduktojë rrezikun e investimeve të tij. Rrjedhimisht, faktori i dytë bazë që prek vendimin e kryerjes së një investimi të huaj direkt është vendi i ndërtimit, një komponent që përfshin kryesisht avantazhe, të cilët i krijon vendi pritës dhe ndikojnë pozitivisht në procesin e prodhimit të biznesit. 4.5.2 Ndikimet e investimeve private turistike të huaja në vendet pritëse. Në përuthje me letërsinë botërore konstatohet se përfitimet bazë që mund të kenë vendet në zhvillim nga ekzistenca e bizneseve turistike shumëkombëshe dhe sidomos zinxhirë hotelesh janë;(cohen, E. 1972; Dieke, P. 1989;Bull, A. 2001; Tiwari, A. K. and Mihai, M. 2011). Hyrja e kapitaleve investuese. Hyrja e këtyre kapitaleve ndikon shumë në zhvillimin ekonomik të një vendi pritës, veçanërisht të vendeve në zhvillim që karakterizohen nga rrallësia e burimeve. Në shumë raste qeveritë e ekonomive në zhvillim ftojnë kompani shumëkombëshe të krijojnë një filial, pasi iniciativa individuale vendase nuk zotëron burimet e 90

kërkuara, ose përvojën që të krijojë dhe të funksionojë një biznes turistik në përputhje me standartet botërore, siç është një njësi hoteliere luksoze, ose një kamp pushimi turistik i kompletuar. Në rastin e pjesëmarrjes aksionere, ofrimi i burimeve ekonomike çon në shtimin e investimeve në hoteleri dhe rritjen e lëvizjes turistike si rezultat i uljes së çmimeve, përmirësimit të cilësisë dhe një marketing më të mirë. Zhvendosja e teknologjisë moderne, njohurive teknologjike dhe aftësive drejtuese. Investimet e huaja direkte ndikojnë në përmirësimin e konkurrencës së tregut vendas nëpërmjet zhvendosjes së teknologjisë moderne, njohurive teknike dhe përvojës. Shumë pak vende në zhvillim kanë mundësinë të përmirësojnë produktet dhe shërbimet që përdoren në ciklin turistik, pa përdorur njohje dhe përvojë të huaj. Përdorimi i i njohurive dhe përvojës së huaj përbën një mjet bazë për të reduktuar hendekun ndërmjet teknikave të prodhimit dhe të drejtimit që kanë përvetësuar biznesmenët vendas me metodat moderne të organizimit që kërkohen për prodhimin e udhëtimeve turistike që zotërojnë kompanitë shumëkombëshe. Ofrimi i shëmbullit për bizneset vendase. Kompanitë hoteliere shumëkombëshe mund të bëhen "njësi shëmbull" për krijimin dhe funksionimin të një rrjeti hotelesh në përputhje me standartet botërore në vende të zgjedhura, të cilat u drejtohen turistëve të shtresave me të ardhura të larta, dhe nga ana tjetër të funksionojnë si "shëmbull i veprimtarisë investuese" për privatët vendas në një sektorë të ri investues dhe profesional fitimprurës, turizmin e huaj të importuar, i cili ka nevojë për objekte që të funksionojnë me një cilësi shumë të lartë, nga ato ekzistueset në stadet e para të zhvillimit të një vendi pritës. (Andergassen, R. and Candela, G. 2009). Lidhjet me sektorë të veçantë të tregut turistik botëror. Investimet e huaja mund të shtojnë përpjekjet e inkurajimit të produktit turistik të vendit pritës në tregun e vendit të origjinës së investitorit, por dhe në tregun botëror, duke shkaktuar shtim të numrit të mbërritjeve. Bizneset hoteliere shumëkombëshe ofrojnë hyrje direkte të vendit pritës në tregje të vecantë të ndryshëm turistësh nëpërmjet sistemit automatik të rezervimit dhe rrjetit që kanë krijuar me degën e agjencive të udhëtimit. Prirja për përqëndrim të bizneseve hoteliere shumëkombëshe, tek të cilat trupëzohen agjenci turistike, kompani ajrore dhe grupe të ndryshme biznesesh turistike, ofron tek biznesi organizim të përkryer dhe kordinim në të gjithë botën si dhe rrjet komunikimi që i lejojnë të orientojnë rrjedhjet turistike drejt destinacioneve të caktuara. Sigurimi i cilësisë së shërbimeve, sigurisë dhe imazhit pozitiv të destinacionit. Bizneset turistike të një vendi pritës, do të mundeshin të bashkëpunonin dhe të krijojnë një imazh për destinacionet e tyre, pa pasur nevojën e zinxhirit të hoteleve botërore. Në teori kjo gjë duket e arritshme, por në praktikë është e vështirë, pasi zinxhiri i hoteleve ka krijuar imazhin dhe famën në tregun turistik botëror dhe mundet të tërheqë me lehtësi turistë nga sektorë të ndryshëm të tregut botëror. Konkretisht, në stadin fillestar të zhvillimit turistik të një vendi pritës, bizneset hoteliere botërore funksionojnë si mbartës të sigurimit të cilësisë, të familjarizimit dhe të sigurisë, pasi shumë turistë kur gjenden në një mjedis të huaj kërkojnë gjëra që u janë të njohura. Turisti shpesh kërkon të panjohurën, të ndryshmen nëpërmjet sigurimit të familjarizimit dhe të njohjes. (Cohen, E. 1972:166) 91

Shtimi i konkurrencës dhe i cilësisë së shërbimeve. Cështja këtu qëndron se pavarësisht faktit se një vend në zhvillim disponon burime turistike për të tërhequr vizitorë të huaj, ka nevojë nga njohuri teknike të biznesit botëror, si dhe për biznese që ofrojnë shërbime në përputhje me starndartet botërore në mënyrë që të jenë konkurrues dhe të zënë një vend në tregun botëror. Sipas Dieke (Dieke, P. 1989) turizmi botëror përbën një veprimtari konkurruese të vecantë drejt dy parametrave: çmimet dhe kënaqësinë e klientëve. Në fazën fillestare të zhvillimit turistik, sektori privat i një vendi në zhvillim mund të mos zotërojë përvojën ose kapitalin që të ndikojë në krijimin sasior dhe cilësor të kapitalit hotelier të domosdoshëm që do ta çojë turizmin në një nivel të ri përfitimi profesional. Zinxhiri hotelier botëror mund të ndihmojë në përmirësimin e cilësisë së shërbimeve të ofruara të bizneseve vendase dhe të forcojë konkurrencën e një vendi në zhvillim në tregun botëror turistik. Vendet në zhvillim adaptojnë politika inkurajimi të investimeve të huaja duke pasur qëllim që këto investime të përbëjnë katalizatorin në zhvillimin ekonomik të vendit të tyre dhe të plotësojnë disa nevoja bazë të strukturës së tyre prodhuese dhe sociale. Megjithatë ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë mjaft të shumanshme, duke shkaktuar përfitime të rëndësishme dhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të përgjithshëm të një vendi pritës siç janë; (Brohman, J. 1996;Bull, A. 2001; Gorg and Greenaway, 2004) Përfitime ekonomike të reduktuara. Hyrja e kapitaleve private të huaja funksionon pozitivisht në bilancin e pagesave të një vendi pritës, ndërsa përkundrazi, nevoja për importimin e të mirave dhe shërbimeve nga jashtë për funksionimin e njësisë turistike në kombinim me riatdhesimin e fitimeve dhe shpërblimeve rëndojnë bilancin e pagesave, sepse përbëjnë derdhje nga të ardhurat e ekonomisë. Më analitikisht, përfitimeve të ekonomisë së vendit pritës nga hyrja e kapitalit, mund t i kundërvihen rrjedhjet që krijohen nga importimi i i lëndëve të para dhe të ndërmjetme që përdorin filialet e shoqërive shumëkombëshe për të prodhuar të mirat dhe shërbimet që plotësojnë nevojat e klientëve të tyre. Vetëm në qoftë se një qeveri zbaton sistem të rreptë të lejeve për importe, mund në thelb të bindë hotelet të drejtohen nga furnitorë vendas. Kjo ide nënkupton se ofruesit vendas prodhojnë produkte në sasi të konsiderushme dhe në përputhje me llojin e cilësisë botërore. Shumë janë arsyet për të cilat një kompani hoteliere shumëkombëshe nuk blen produkte dhe shërbime vendase. Ndërmjet arsyeve për sasitë e larta të importuara dhe mungesës së lidhjeve Belisle, ( Belisle.J. F.1983) zbuloi disa faktorë bazë që ndikojnë tek lidhjet e bizneseve hoteliere shumëkombëshe me ekonominë vendase. Konkretisht janë: Turistët shpesh, kanë pikëpamje dhe dëshira të qëndrueshme për sa i përket llojit dhe cilësisë së produktit që iu ofrohet dhe nuk i ndryshojnë lehtë. Ushqimet e importuara mund të jenë më ekonomike nga ato që prodhohen në vend. Hotelet janë të gatshme të paguajnë më shumë për të siguruar furnitorë të besueshëm dhe produkte të cilësisë së lartë. Ushqimet vendase mund të përgatiten pa u u zbatuar rregullat e higienës. Hotelet mund të mos njohin ushqimet e përgatitura vendase. Prodhuesit vendas mund të mos kenë mundësinë të marrin kontakte me zinxhirin e hoteleve. 92

Një arsye tjetër që sqaron mungesën e lidhjeve, mund të jetë taktika e kompanive shumëkombëshe të qëndrojnë në produkte të përcaktuara, që janë të kompanive të njohura botërore, të cilat mund të bashkëpunojnë me bashkësinë e hoteleve nëpërmjet investimeve të ndryshme. "Siguria" që ndiejnë drejtuesit e huaj me furnitorët e përditshëm, përbën një arsye kryesore që nuk mund dobësohet lehtë. Varësi nga shoqëritë shumëkombëshe dhe homogjenizimi i produktit turistik të vendit pritës. Shoqëritë shumëkombëshe si dhe tur-operatorët botëror, të cilët kanë njohuri të specializuara marketingu dhe mund të administrojnë një destinacion në tregje turistike të ndryshme, kanë mundësinë të kontrollojnë rrjedhjet turistike që vijnë nga destinacione të përcaktuara dhe të ushtrojnë presion të konsiderueshëm gjatë krijimit të politikës qeveritare në përputhje me tema të përshtatjes së madhësisë dhe të llojit të tregjeve turistike që dëshirojnë të tërheqin. Mbizotërimi i mbartësve të huaj. Në stadet e para të zhvillimit turistik të vendeve në zhvillim vërehet se natyra dhe madhësia e turizmit varet në një përqindje të madhe nga investimet e huaja dhe përvoja botërore, ndërsa inisiativa private tërhiqet shpesh në stadin e zhvillimit, ku turizmi është shndërruar në një sektor solid të përfitimit profesional. Kështu pra, bizneset turistike më të rëndësishme janë të pronësisë së huaj, fakt ky që nënkupton se kompanitë shumëkombëshe me qëllim të maksimizojnë fitimet e tyre ushtrojnë kontroll të rreptë dhe trysni në vendimet e qeverive në mënyrë që të përshtasin llojin dhe madhësinë e tregjeve turistike që synojnë në nevojat dhe synimet e tyre. Në thelb investimet e huaja direkte realizohen në një destinacion jo me mendimin të përforcojnë aftësinë menaxheriale të investitorëve vendas, por me mendimin që kompania shumëkombëshe të mbizotërojë në tregun vendas dhe të krijojë një lloj monopoli ose oligopoli. Zhvillimi turistik në nivel jo të përshtatshëm dhe ndikim në përdorimin e tokës. Në kuadër të stimujve për investime që dekretojnë vendet në zhvillim për të tërhequr investime direkte të huaja, përfshihej dhe dhënia e sipërfaqeve në rajone vecanërisht të pasura natyrore ose shitja e tyre në çmime të ulta. Fakt ky që u lejon bizneseve botërore të përfitojnë sipërfaqe të konsiderushme toke në destinacione të reja të shfaqura dhe të realizojnë investime të shkallës së lartë. Përqindja e sipërfaqes kombëtare bëhet dhe më e madhe sepse, hyrja e një serie hotelesh në një destinacion të ri, shkakton prirjen për të hyrë dhe hotele të tjera konkurrente në rajon me të njëjtat mënyra, dhe si rezultat të zhvillohet shumë niveli i lëvizjes turistike në rajon por njëkohësisht të kalojë një sasi e konsiderushme toke në interesa të huaja. Zhvillimi turistik, nën këto kushte funksionon si vendimtar në rajonet turistike të sapokrijuara, duke zotëruar gjithmonë më shumë vend për ndërtesat e tyre, duke zhvendosur në shumë raste përdorimin tradicional të tokës, por dhe banorë vendas nga rajoni. Investimet e huaja të shkallës së lartë prezantojnë ndikime të ndryshme në ekonomi, në komunitet, në mjedisin e një destinacioni, me përfundimin, se këto investime edhe pse orientohen në një numër të madh turistësh, nuk shkatërrojnë vetëm mjedisin natyror, por shkatërojnë në periudha afatgjata vlerën e burimeve natyrore, duke shkaktuar tension të madh në burimet e disponueshme, si errozion i brigjeve, shkatërrim të florës dhe faunës, 93

konsum i tejkaluar i energjisë dhe ujit, krijimi i një sasie të madhe mbeturinash, përdorim i madh sipërfaqe toke për ndërtimin e bizneseve për argëtim dhe sport etj. Aftësitë e rajonit, rëndohen akoma më shumë, sepse zona turistike pasi ka përfituar një rol udhëheqës në ekonominë vendase, mund të reduktojë autonominë e qeverisjes vendase, në lidhje me llojin e politikës investuese që dëshiron të ndjekë, duke ushtruar presion të ndërtohen objekte të caktuara infrastrukture dhe superstrukture në atë vend, si aerodrom kombëtar, ndërtesa sportive të mëdha etj. Reduktim i eficensës dhe kostot e largimit. Varësia e plotë në një treg të përcaktuar turistësh dhe kryesisht tek ai i turizmit masiv së bashku me nënvlerësimin e vazhdueshëm të produktit turistik të një destinacioni, natyrshëm funksionon negativisht në eficencën e investimeve të huaja, me rezultat që shumë nga shoqëritë shumëkombëshe të largohen nga një destinacion i tejngopur. Shumë destinacione bregdetare u shndërruan në sipërfaqe me betone, hotele shumëkatëshe, duke shkaktuar ndikime të rëndësishme në imazhin dhe në cilësinë e peizazhit. Në situatat ku bizneset hoteliere shumëkombëshe zgjerohen në bazë të marrëveshjeve të menaxhimit pa u rrezikuar kapitali, ka më shumë fleksibilitet të largohen më lehtë nga këto zona, pa u rënduar. Kjo nënkupton se pas investimeve të larta në infrastrukturë dhe superstrukturë, vendet në zhvillim mund të ngelen pa biznese dhe me aftësi prodhuese të plogësht. 4.6 Financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik. Sipas literaturës botërore, burimet bazë të financimit të zhvillimit turistik janë: (Wanhill, S. 2001. ) Politika financiare e shtetit. Organizma financiar botëror. Kapitali privat vendas. Kapitali privat i huaj. Financimi dhe ndërtimi i infrastrukturës konsiderohet si një nga politikat më të rëndësishme që mund të ndikojnë në zhvillimin turistik dhe zhvillimin e përgjithshëm të një vendi ose të rajoneve të ndryshme brenda një vendi, që karakterizohen të pazhvilluara. Zhvillimi i suksesshëm i turizmit në një vend pritës lidhet drejtpërdrejt me krijimin e një kuadri financiar për krjimin e superstrukturës dhe infrastrukturës të domosdoshme në sasi dhe cilësi, e nevojshme për të siguruar prodhimin vjetor të konsumit turistik. Më konkretisht, turizmi, si një konsum turistik i veçantë përmban kategoritë kryesore të konsumit për shoqërinë (fjetje, ushqim, transport, argëtim, blerje etj) të domosdoshme si për njeriun në vendbanimin e tij ashtu dhe për turistin në destinacionin turistik. Pra, duke e konsideruar turizmin, si një konsum individual të veçantë vjetor sasior dhe cilësor, bëhet e nevojshme realizimi i zbatimit të një politike financiare për ndërtimin dhe përmirësimin e infrastrukturës bazë dhe të shërbimeve të përfitimit publik, të cilat janë të afta të plotësojnë nevojat e strukturës së përgjithshme prodhuese dhe sociale të një vendi, si dhe gjithashtu nevojat dhe shpresat e vizitorit. 94

Veçanërisht Pearce, D. (1991) thekson se prototipet e prodhimit të produktit turistik varen drejtpërdrejt nga ekzistenca dhe ndikimi reciprok i pesë elementëve bazë të ofertës: Trashëgimia Mjetet e trasportit Njësitë e akomodimit Objekte të ndryshme ndihmëse Superstruktura e përgjithshme Infrastruktura edhe pse nuk përbën element bazë të produktit turistik përfundimtar, i cili është i aftë të tërheqë turistët, përbën synimin bazë për funksionimin e veprimtarisë turistike në një vend pritës. Infrastruktura e përgjithshme, sipas pjesës më të madhe të letërsisë turistike, është e domosdoshme të ekzistojë para superstrukturës, dhe të jetë e aftë të shërbejë për plotësimin e nevojave sa të banorëve, aq dhe të turistëve, ( Gunn, C. A. 1994:767; Bull, A. 2002; etj, ). Gunn, C. A. (1994) thekson se infrastruktura duhet t i prijë superstrukturës, përderisa përfshin ato ndërtesa dhe shërbime që mbështesin funksionimin e saktë të superstrukturës, e cila përfshin ndërtesat dhe stabilimentet që përdoren drejtpërdrejt nga turistët. Në përgjithësi ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme ngarkohet shpesh tek shteti, pasi nuk krijon drejpërdrejt të ardhura, përveç faktit të autostradave, dhe njëkohësisht kërkon fonde të rëndësishme për investim, programe ndërtimi afatgjata dhe përpjekje të vazhdueshme për mirëmbajtjen e tyre(pearce, D. 1991), fakt i cili krijon një kosto totale investimi e cila shpesh, është e pamundur dhe pa interes t a marri përsipër vet sektori individual. Kështu pra veprat e infrastrukturës financohen nga sektori publik nëpërmjet tatimit publik dhe borxhit publik. Financimi i infrastrukturës nga shteti shpesh përfshin dhe investime publike në infrastrukturë vecanërisht të karakterit turistik, të cilat kanë si qëllim bazë të vlerësojnë karakteristikat natyrore, mjedisore, kulturore me interes turistik të vendit pritës dhe të sigurojnë imazhin konkurrues në tregun botëror turistik si: Përmirësimi i vendeve urbane dhe mjedisit jashtë qëndrave urbane për aktivitete çlodhëse. Çdo objekt i përdorimit të përgjithshëm që i shërben turistëve dhe si rrjedhim përfitimit të përgjithshëm turistik. Investimet në infrastrukturën e përgjithshme dhe sidomos të karakterit turistik konsiderohet se përbëjnë kompetencë të sektorit publik kryesisht për këto arsye: Veprat e infrastrukturës dhe shërbimet e përfitimit publik duhet të jenë të disponueshme si për turistët ashtu edhe për banorët e rajonit dhe të funksionojnë pa kufizime dhe dallime. Rrjeti i infrastrukturës është e domosdoshme të ndërtohet dhe të mirëmbahet në përputhje me standartet botërore dhe të sigurohet cilësia e shërbimeve. Ndërtimi i një sistemi të kompletuar infrastrukture është i domosdoshëm të lehtësojë prodhimin e përgjithshëm dhe strukturën sociale të një zone. 95

Çdo investim është i domosdoshëm të synojë në vlerësimin dhe mbrojtjen e rezervave të mjedisit të vendit, si dhe në mirëmbajtjen e infrastrukturës kulturore të përgjthshme të tij. 4.7 Konkluzione Investimet turistike shkaktojnë ndikim të shumëfishtë në zhvillimin e vendit. Investimet turistike zgjerojnë aftësinë prodhuese të ekonomisë turistike, pra përbëjnë faktorin kryesor të zhvillimit ekonomik turistik të një vendi. Kapitali është një nga faktorët më të rëndësishëm të prodhimit turistik, që ndikon në madhësinë e kërkesës turistike totale. Krijimi i një rrjeti të infrastrukturës turistike e bën të dallueshem produktin e turizmit, përmirëson imazhin turistik të vendit apo të zonës të destinacionit dhe promovon procesin e zhvillimit turistik. Investimet e sektorit turistikë karakterizohen si kapitale intensive, për shkak të kostos së lartë të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike. Investimet në sektorinë turistik janë një përzierje e burimeve private dhe publike. Pjesëmarrja e sektorit publik në turizëm përfshin investime si për infrastrukturën turistike ashtu dhe për shërbime të përfitimit publik. Investimet shkaktojnë ndikime pozitive në ekonomi dhe në jetën sociale të një vendi. Investimet në hotele kërkojnë fonde të konsiderueshme, ndërsa efektiviteti i tyre, në periudha afatshkurtra dhe afatgjata, konsiderohet i pasigurtë, për shkak të natyrës sezonale të fenomenit turistik. Në Shqipëri ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme është marrë përsipër nga shteti, pasi kërkon fonde të rëndësishme për investime, programe ndërtimi afatgjata, dhe përpjekje të vazhdueshme për mirëmbajtjen e tyre. Infrastruktura turistike jo vetëm përforcon infrastrukturën e përgjithshme ekzistuese të vendit, por ndihmon zhvillimin turistik të zonave të ndryshme dhe ndihmon në plotësimin më të mirë të nevojave turistike. Në Shqipëri në krahasim me vendet e rajonit, investimet turistike si përqindje ndaj investimeve totale janë të ulta. 96

5. KAPITULLI V Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe në të ardhurat e shtetit "Turizmi ndërkombëtar paraqiti të dhëna të reja në vitin 2011, pavarësisht nga kushtet e vështira. Për një sektor përgjegjës të drejtpërdrejtë për 5% të PBB-së botërore, 6% të totalit të eksporteve dhe të punësimit të 1 në çdo 12 njerëz në ekonomitë e zhvilluara dhe në zhvillim, këto rezultate janë inkurajuese, që vijnë në një kohë në të cilën kemi nevojë urgjente për leva stimuluese për rritjen dhe krijimin e vendeve të punës " T.Rifai.(2012) 5.1 Turizmi ndërkombëtar një eksport në mënyrë jotradicionale në rajon dhe në Shqipëri. Shumica e vendeve sot në botë përballen me probleme të rëndësishme për shkak të deficitit që kanë në bilancin e pagesave. Prandaj qeveritë e këtyre vendeve krijojnë stimuj në ato degë të veprimtarisë ekonomike, të cilat mund të ndihmojnë me vendosmëri në hyrjen e monedhës së huaj të fortë, që e kanë shumë nevojë për të reduktuar sa të jetë e mundur hendekun e bilancit të pagesave. Kjo ka shumë rëndësi sidomos për vendet në zhvillim, ku monedha vendase e të cilave nuk është shumë e fortë. Zakonisht, vendet e pazhvilluara ose vendet në zhvillim janë të karakterizuara nga një mangësi të rezervave valutore dhe paraqesin vështirësi për sa i përket gjetjes së fondeve financiare për mallra kapitale dhe shërbime që kërkon zhvillimi i tyre ekonomik. Për shumë vende, turizmi ndërkombëtar luan rol të rëndësishëm në përpjekjet për balancimin e bilancit të pagesave të tyre. (Heytens,J. 1974:12-14). Rol të rëndësishëm në studimin e ndikimit të turizmit ndërkombëtar në bilancin e pagesave kanë metodollogjitë e vlerësimit të të ardhurave dhe shpenzimeve nga turizmi. Përpjekjet e organizatave ndërkombëtare si OBT kanë kontribuar ndjeshëm në zgjerimin e koncepteve dhe një trajtimi ekonomik më të mirë të fenomenit turistik ndërkombëtar. Këto përmirësime janë karakterizuar veçanërisht të dobishme në adoptimin e politikave makroekonomike që janë të bazuara në analizën shkencore dhe parashikime të besueshme, duke ngacmuar jo vetëm efektet e turizmit ndërkombëtar për bilancin e pagesave, por edhe efektet e bilancit të pagesave mbi flukset turistike ndërkombëtare. Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave mund të dallohen në: Ato që shkaktohen në një vend të pritjes dhe akomodimit të turistëve nga banorët vendas si dhe nga vizitorët e huaj. Ato që shkaktohen nga turizmi botëror, d.m.th nga aktivitetet turistike të banorëve vendas të një vendi pritës dhe akomodimi turistësh që realizohen jashtë vendit tek i cili janë banues të përhershëm. Ky dallim konsiderohet i rendësishëm, sepse ndihmon të njohim veprimtarinë turistike të banorëve të huaj që vizitojnë një vend, në mënyrë që të vlerësojmë rolin që luajnë fitimet e transaksioneve nga turizmi në bilancin e pagesave. 97

Shumë vende të zhvilluara dhe në zhvillim kanë filluar të konsiderojnë turizmin si një pjesë integrale të rritjes ekonomike të tyre, pasi ai shërben si një burim i sigurimit të valutës së huaj, krijimit të vendeve të punës, rritjenn e të ardhurave të këmbimit valutor, si dhe asistencë teknike. Turizmi ndërkombëtar mund të konsiderohet si një eksport në një mënyrë jotradicionale. Eksportet kontribuojnë pozitivisht në rritjen ekonomike, duke lehtësuar kufizimet e këmbimit valutor ose duke rriturr eficencën nëpërmjet rritjes së konkurrencës. Për vendet që e shikojnë turizmin si degë kryesore të sektorit tëë shërbimevee dhe ekonomisë së tyre, eksportet e turizmit përbëjnëë peshën më të madhe të eksporteve në sektorinëë e shërbimeve dhe në eksportet në tërësi. Për Shqipërinë pesha që zënë eksportet e turizmit në eksportet e shërbimit arriti vlerën më të lartë në vitin 20000 që ishin 86. 96 e eksporteve të shërbimit dhe vlerën më të ulët në vitin 2006 që përbënte 67. 3% të eksporteve të shërbimit. I njëjti fenomen, pra ulja e peshës së eksporteve të turizmit ndajj eksporteve të shërbimit, vihet re dhe për vendet e rajonit si Greqia dhe Malta, kurse për Kroacinë, Maqedoninë eksportet turistike si pjesë e eksporteve të shërbimeve, rriten. Në vitin 2011 për Kroacinë dhe Shqipërinë eksportet turistike përbëjnë 41. 8% të eksporteve në tërësi. Kurse për vende të zhvilluara si Franca, Italia, që janë destinacione të vjetra të turizmit, eksportet e turizmit zënë një pjesë të vogël të eksporteve të vendit të tyre, përkatësisht 7. 5 %dhe 6. 7%. Vendet e rajonit si Mal i Zi, Kroaci, Greqi, dhe Shqipëria në lidhje me rolin e eksporteve turistike në eksportet totale të vendit ndodhen mbi mesatarenn botërore që ështëë 15. 9%. Figura 5.1: Eksportet e turizmit si % të eksporteve të shërbimit për vendet e rajonit 1000 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Bosnjë Hercegovina Greqia Kroacia Malta Maqedonia Qipro Sllovenia Shqipëria Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly 98

Figura 5.2: Eksportet turistike si % e eksporteve totale për vendet e rajonit në vitin 2011 60 50 40 30 20 10 0 Eksportet turistike Burimi: Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania, Greece, Hungary, Turkey, Portugaly Argumenti në lidhje me rolin e eksporteve si një nga faktorëtt kryesorë determinist të rritjes ekonomike nukk ështëë i ri. Ai shkon prapaa në teoritë klasike ekonomike nga Adam Smith dhe David Ricardo, të cilët argumentojnë se tregtia ndërkombëtare luan një rol të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Është e njohur gjithashtu se eksportet ofrojnë për ekonominë valutë të huajj të nevojshme për importet, që nuk mund të prodhohen në vend. Turizmi konsiderohet një sektor eksportues që mund të ndihmojë në përmirësimin e bilancit të pagesave, përderisa turizmi ndërkombëtar përfaqëson një konsum mallrash dhe shërbimesh jashtë vendit të origjinës të turistëve. Sipas Samuelson (Samuelson, P. 1972: 458) veprimtaria e eksportit të sektorit të turizmit qëndron në shitjen e mallrave dhe shërbimeve tek turistët ndërkombëtar ngaa banorët e vendit pritës. Anderla(Anderla, G.1971:2) thekson se turizmi është një nga pjesët më të rëndësishme të bilancit të pagesave. Eksportet janë një burim i valutës së huaj dhe kështu një mjet i financimit të importeve të mallrave kapitale të huajaa që ndikojnë në rritjen e nivelit të kapitalit. Eksportet mund të kontribuojnë pozitivisht në rritjen ekonomike përmes mjeteve të ndryshme, duke lehtësuar shfrytëzimin e ekonomive të shkallës ose duke promovuar përhapjen e njohurive teknike. Sektori i turizmit tregon ndikimin e tij mbi tregtinë ndërkombëtare për mallrat e nevojshme për të përmbushur kërkesat në rritje të vizitorëve të huaj. Valuta e siguruar nga turizmi ndërkombëtar në vendet në zhvillim, i jep atyre mundësinë për të përballuar, pak a shumë deficitet e krijuara në bilancin e llogarive rrjedhëse të tyre nga kërkesa e shtuar për importe për lëndë të parë, të cilat janë të rralla per atë vend si dhe mallra industriale. Gjithnjë e më shumë turizmi po shndërrohet në furnizuesin kryesor të ekonomisë shqiptare me të ardhura. Për herë të parë turizmi u ngjit në krye të klasifikimit për sa i përket prurjeve valutore në ekonominë shqiptare nga jashtë në vitin 2000. Historiku i fluksit të valutës së hyrë në Shqipëri, tregon për epërsinë e eksportit të shërbimeve të turizmit ndaj eksportit të mallrave. 99

Figura 5.3: Eksportet e mallrave dhe të shërbimeve në Shqipëri (000 US$) 30000000 20000000 10000000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Eksportet e mallrave Eksportet e shërbimeve Burimi: Banka e Shqipërisë,2012. Në vitin 2005 në krahasim me vitin 2000 eksportett e mallrave u rritën me 157%, kurse eksportet e shërbimeve u rritën me 159% %. Në pesë vitet e tjera eksportet e mallrave u rritën më shumë se eksportet e shërbimeve dhe përkatësisht 504% dhe 399% duke ngushtuar hendekun ndërmjet dy eksporteve. Në qoftë se në vitin 20000 eksportet e shërbimeve ishin 1. 75 herë më të mëdha se eksportet e mallrave, në 2010 ato ishin 1. 45 herë më të mëdha se eksportet e mallrave. Pavarësisht këtyre rezultateve peshën më të madhe në eksportet shqiptare e zënë eksportet e shërbimeve. Industria e turizmit në Shqipëri ka pasur ndikim të madh në eksporte pas vitit 2000, duke mbajtur një nivel mesatar vjetor rreth 50% të eksporteve shqiptare. Për vitin 2000 eksportet turistike përbënin 56. 57% të eksporteve totale të ekonomisë. Gjatë këtij 10 vjeçari vlerat e eksportit të turizmit si s përqindje e eksporteve totale kanë lëvizur midis vlerave 46. 02% në vitin 2003 dhe 56. 94% në vitin 2009. Në vitin 2010, eksportet kanë rënë në 46. 95% të eksporteve totale në Shqipëri. Si një aktivitet eksporti, turizmi ndërkombëtar është një burim i rritjes afatgjatë nëpërmjet disa rrugëve: Ekonomitë e vogla të hapura përfitojnë nga specializimii i turizmit, një rritje më të shpejtë, në lidhje me ekonomitë e tjera. Rritja e të ardhurave të turizmit do të lehtësojë kufizimett e këmbimitt valutor. Këto burime shtesë mund të shfrytëzohen për të rritur importett e mallrave kapitale që mund të rritin më tej investimet e brendshme dhe konsumin. (Nowak, J. J., et al. 2007;Sinclair and Gómez Bote 1996;). Figura 5.4: Eksportet turistike si % e eksporteve totale në Shqipëri 60 50 40 30 20 10 0 1995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010 Eksportet turistike si përqindje e eksporteve totale Burimi: Banka e Shqipërisë,2012 100

Në disa vende hyrjet e transaksioneve nga turizmi pranohen se janë shumë të vogla, ndërsa turizmi botëror shikohet si shkaktar i shterimit të hyrjeve të shkëmbimit të bilancit të pagesave. Industria e turizmit nuk mund të prezantohet si një industri kryesore për ekonomitë e vogla dhe të varfëra, sepse ekonomitë e vogla me strukturë të dobët financiare vuajnë nga rrjedhje të larta të të ardhurave dhe të ardhura të ulëta. (Kim, S-H. and Kyo, K-H. 1998). Gjithashtu sezonaliteti i turizmit mund të çojë në një inflacion të lartë dhe të krijojë vështirësi në bilancinë e pagesave në vendet pritëse (Mathieson and Wall, 1982). 5.1.1 Kategoritë e ndikimeve të turizmit në bilancin e pagesave Në tre kategori mund të dallohen ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe konkretisht në parësore, dytësore dhe tretësore. Ndikimet parësore janë të drejpërdrejta dhe mund të maten shpejt dhe thjesht. Përkundrazi, ndikimet dytësore të turizmit, janë më shumë komplekse dhe më shumë të vështira për t u matur. Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave janë ato të shpenzimeve turistike parësore, pasi depërtojnë në ekonomi. Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave mund të shfaqen me tre forma të ndryshme dhe konkretisht: Ndikime dytësore të drejtpërdrejta. Në këto përfshihen shpenzime që bëhen për reklama turistike jashtë shteti, furnizime me agjentë udhëtimesh, derdhje në formën e kësteve dhe dividente për pagesa në invenstitorë të huaj si dhe importet që bëhen nga bizneset turistike të ndryshme, me qëllim që të plotësojnë nevojat dhe dëshirat turistike të turistëve të huaj. Figura 5.5: Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave Ndikime dytësore të drejtpërdrejta Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave Ndikime dytësore indirekte Ndikime dytësore të induktuara Burimi : Ηγουμενάκης, Ν., Κραβαρίτης, Κ. και Λύτρας, Π. 1999. fq 220. 101

Ndikimet dytësore indirekte. Në këto përfshihen fitimet që realizohen nga bizneset turistike për ofrimin e shërbimeve turistike, të cilat në vazhdim do të kalojnë në furnitorë të tjerë mallrash dhe shërbimesh. Në rastet kur prodhimi i të mirave dhe shërbimeve të ofruara varet nga mallrat dhe shërbimet e importuara, atëhere një rrjedhje transaksionesh nga vendi pritës dhe akomodues i turistëve është e pashmangshme. Pra importet janë një rrjedhje që kufizon ndikimin pozitiv të shpenzimeve turistike në një destinacion të sjellin valutë të huaj, e cila mund të përdoret për të importuar mallra kapitale në mënyrë që të prodhojnë mallra dhe shërbime, që kthehen në rritje ekonomike (Balaguer, J. and Cantavella-Jordá, M. 2002). Ndikime dytësore të induktuara. Në këto përfshihen shpenzimet që bëhen për pagesën e prodhuesve të mallrave e shërbimeve turistike dhe punonjësit e punësuar, në formën e pagës dhe rentës. Raporti i forcës punëtore, që janë me prejardhje të huaj, do të përcaktojë në shkallë të madhe raportin e pagesave që derdhen jashtë shtetit në valutë. Hyrjet e transaksioneve që nuk u shkaktuan nga shpenzime turistike të drejpërdrejta, karakterizohen si ndikime tretësore. Këto përfshijnë produkte të importuara, si p. sh produkte të veshmbathjes dhe bagazhe udhëtimi, që u blenë nga banorët vendas të një vendi në kuadër të përgatitjes së tyre që të udhëtojnë në një destinacion turistik të kërkuar, si dhe gjithashtu mundësi invenstuese që u krijuan nga zhvillimi i aktivitetit turistik. Ekzistenca e aktivitetit turistik mund të motivojë biznese që gjënden në vendet e pritjes dhe të akomodimit të turistëve, të eksportojnë produkte në vende të ndryshme dhe kryesisht tek ato nga të cilat vijnë turistët që i vizitojnë. Turizmi ndërkombëtar përbën një produkt eksporti të paqëndrueshëm dhe të pasigurt, kompleks, dhe si i tillë në mënyrë të pashmangshme ka disa mangësi të mëdha, por jo në të njëjtën masë si e kanë produkte të ndryshme të tjera eksporti, sidomos ato të prodhimit primar. Turizmi ka disa avantazhe krahasuese, të cilat mund të zbulohen nëse krahasohet eksporti i tij me atë të produkteve të prodhimtarisë primare. Kështu pra, vendi në zhvillim ka mundësinë të ushtrojë kontroll më të madh në përcaktimin e çmimeve të produkteve turistike që prodhon dhe eksporton, nga ajo që ka për pjesën e lëndëve të para që eksporton. Duke ushtruar kontroll të tillë vendi në zhvillim nuk rrezikon të bëhet rob i rrethanave specifike që prezantojnë eksportet e prodhimit primar dhe që kanë tendencën të keqësohet edhe në kohë të paqëndrueshmërisë ekonomike apo recesioni. Në një situatë të tillë, vendi në zhvillim ka potencialin për të ulur çmimet e produkteve të industrisë së turizmit, duke krijuar stimuj për turistët ndërkombëtar për ta vizituar (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45-45). Vendet në zhvillim që kërkojnë të zhvillojnë turizmin ndërkombëtar, nxiten dhe nga fakti që produkti turistik, duke u krahasuar me produktet e tjera të eksportit, të tilla si: lëndë të para të ndryshme, ka elasticitet të të ardhurave më të lartë. Si pasojë, rritja më e vogël në të ardhurat për frymë të vizitorëve të supozuar, mund të çojë patjetër në një rritje të konsiderueshme në ardhjet turistike ndërkombëtare dhe si rrjedhim të arkëtimeve turistike valutore. Përkundrazi, kërkohen rritje më të mëdha në të ardhurat për frymë, që të sjellin një rritje ekuivalente të arkëtimeve valutore nga realizimi i eksporteve të lëndëve të para. (Mathieson, A. and Wall, G. 102

1987:45-45)Turizmi ndërkombëtar për të plotësuar produkte të tjera eksporti shton shumëllojshmëri në bazën e eksportit të një vendi në zhvillim dhe në këtë mënyrë kontribuon pozitivisht në stabilizimin e të ardhurave valutore nga eksporte të tregtisë. Përtej kësaj, megjithatë, me valutën e siguruar, turizmi ndërkombëtar në vendet në zhvillim, i jep atyre mundësinë për të përballuar, pak a shumë deficitet e krijuara në bilancin e llogarive rrjedhëse të tyre nga kërkesa e shtuar për importe për lëndë të parë, të cilat janë të rralla për atë vend si dhe mallra industriale. Në përgjithësi mund të thuhet se turizmi ndërkombëtar zakonisht nuk kërkon importe me vlerë të madhe për çdo njësi të monedhës së huaj që vjen në ekonominë e vendit në zhvillim. Kështu, një përqindje e madhe e këtyre transaksioneve mund të përdoren për realizimin e investimeve produktive, që kanë për qëllim të përshpejtojnë, zhvillimin e industrisë së tyre, të vazhdojnë zhvillimin e bujqësisë, të kufizojnë defiçitin e bilancit të transaksioneve korente, etj. Në pyetjen se sa të gjitha këto janë të mundura, përgjigjja varet vetëm nga aftësia e një vendi në zhvillim, të furnizojë industrinë e saj të turizmit me faktor prodhues vendas sesa me të importuar, që të minimizohet sa të jetë e mundur rrjedhja e valutës së vlefshme, e cila është aq e nevojshme për financimin e zhvillimit të saj ekonomik. (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45-45) 5.2 Ndikimi i turizmit në të ardhurat e shtetit. Turizmi është një nga aktivitetet me rritjen ekonomike më të shpejtë, prandaj përbën një objektiv kyç për t u tatuar. Si një burim kryesor i të ardhurave në monedhë të huaj, turizmi është shpëtimi për qeveritë, të cilat ballafaqohen me kufizime buxhetore. Tatimet mbi turizmin aplikohen në të gjithë botën. Organet ndërkombëtare, bizneset e turizmit dhe konsumatorët bëjnë apel për reduktime në nivelet e taksave për turizmin. Edhe pse të ardhurat e fituara nga tatimet e turizmit mund të përdoren në përfitim të opinionit publik me mjete të tilla si ofrimi i shërbimeve publike, nga ana tjetër mund të reduktojnë mirëqënien dhe të veprojnë si një dekurajim i kërkesës së turizmit. (Durbarry,R. 2008) Një rritje në normën e tatimit është gjithmonë një reduktim në mirëqënie për shoqërinë, pavarësisht se mund të fitojnë disa anëtarë të shoqërisë. (Clarke and Ng 1993). Në figurën 5.6 pasqyrohen të ardhurat nga taksat (direkte,indirekte dhe sigurimet shoqërore) si përqindje e PBB për vendet e rajonit. Nga viti 2000 deri në vitin 2002, Shqipëria kishte të ardhurat nga taksat më të ulëtat në rajon, dhe prej vitit 2003 dhe në vazhdim nivelin më të ulët të të ardhurave nga taksat e ka Kroacia. Ndërsa nivelin më të lartë e ka Franca,Italia,Sllovenia dhe Hungaria. Shqipëria paraqet një trend rritës të të ardhurave nga taksat, për të aritur në 2011 në 23.1% e PBB. Ndikim tek të ardhurat nga taksat pati kriza ekonomike dhe financiare e vitit 2007. Për shumicën e shteteve të ardhurat nga taksat pas vitit 2007 janë ulur (Greqi, Turqi, Rumani, Bullgari, Spanjë, Hungari),kurse për disa shtete këto pasoja u duken pas vitit 2008 (Shqipëri, Portugali, Francë, Maltë). 103

Figura 5.6: Të ardhurat nga taksat (% e PBB) në vitet 2000-2011 për vendet e rajonit 50 45 40 Kroacia Malta Shqipëria 35 Sllovenia 30 25 20 Franca Italia Portugalia Hungaria 15 Spanja 10 5 Bullgaria Rumania Turqia 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Greqia Burimi: OECD.Stat Extracts &Ministria e Financave të Shqipërisë 2012. Në figurën 5.7 prezantohet niveli i të ardhurave nga taksat si përqindje e PBB, në vitin 2007 dhe në vitin 2011. Vetëm disa shtete kanë nivel më të lartë të të ardhurave nga taksat në vitin 2011 në krahasim me vitin 2007, që janë: Malta, Franca, Portugalia, Turqia dhe Greqia. Figura 5.7: Të ardhurat nga taksat (%e PBB) për vitet 2007,,2011 në vendet e rajonit 50 40 30 20 10 0 2007 2011 Burimi: OECD.Stat Extracts &Ministria e Financave të Shqipërisë 2012. 5.2. 1 Tatimi në sektorin e turizmit në Shqipëri Sektori i turizmitt mund të tatohet ose duke taksuar biznesin e turizmit, ose duke taksuar turistët direkt. Të dyja metodat mund të zbatohen ose përmes sistemit të përgjithshëm tatimor të ekonomisë, ose nëpërmjet taksave të veçanta të turizmit. 104

Organizata Botërore e Turizmit (OBT, 1998) ka identifikuar 45 lloje të ndryshme të taksave të aplikuara për sektorinë e turizmit si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim. Nga 45 taksa, 30 taksa janë direkt të pagueshme nga turistët dhe 15 janë të aplikuara mbi bizneset e turizmit. Tatimi mbi bizneset turistike. Sektorin e turizmit mund ta ndajmë në pesë nënsektorë për të analizuar tatimin e bizneseve të turizmit. Aeroportet dhe linjat ajrore. Njësitë e akomodimit turistik. Transporti rrugor. Sektori ushqim dhe pije. Ofruesit e shërbimeve të turizmit. Tabela 5.1: Llojet e e taksave të turizmit Nr SEKTORI EMRI I TAKSËS PAGUAR NGA 1 Taksat e Hyrjes-Daljes Taksa e nisjes së vendasve/ Taksa mbi udhëtimin e të huajve Konsumatori 2 Vizat/ Lejet e udhëtimit Konsumatori 3 Transporti Ajror Detyrimet e pasagjerëve ajror Konsumatori 4 Taksa mbi biletat ajrore Konsumatori 5 Taksa mbi karburantin e aviacionit Biznesi 6 Aeroportet/ Portet Taksa mbi nisjen Konsumatori 7 Detare/ Kufijtë Taksa mbi shërbimin e pasagjerëve Konsumatori 8 Rrugor Taksa mbi sigurimin në aeroporte Konsumatori 9 Taksa mbi parkimin në aeroporte Konsumatori 10 Taksa mbi transportin Konsumatori 11 Taksa mbi alpinizmin Konsumatori 12 Hotelet/ Taksa e fjetjes Konsumatori 13 Akomodimi Taksa e shtretërve Konsumatori 14 Taksa e zotërimit Konsumatori 15 Diferenca midis normave të TVSH Konsumatori 105

16 Mbitaksa Konsumatori 17 Taksa e shitjes Konsumatori 18 Taksa mbi shërbimin Konsumatori 19 Taksa mbi xhiron Biznesi 20 Taksa mbi hotelet dhe restorantet Konsumatori 21 Taksa mbi banimin e përkohshëm Konsumatori 22 Taksa mbi akomodimin në hotele Konsumatori 23 Taksa mbi dhomat e marra me qira Konsumatori 24 Taksa mbi përfitimet ekstreme Biznesi 25 Taksa mbi pagat Biznesi 26 Dogana dhe Akciza Biznesi 27 Restorantet Taksa e shitjes/ TVSH Konsumatori 28 Detyrimet dhe taksat mbi pijet alkolike Biznesi 29 Taksat rrugore Taksa e kalimit në autostradë Konsumatori 30 Detyrimet dhe taksat mbi karburantin Biznesi 31 Marrja me qira e Taksa vendase/ komunale Konsumatori 32 automjeteve Detyrimi i blerjes Biznesi 33 Detyrimi mbi naftën/ benzinën Konsumatori 34 Tragetet Detyrimi i blerjes Konsumatori 35 Taksa specifike shtesë Biznesi 36 Taksa mbi transportin e turistëve Konsumatori 37 Atraksionet turistike Taksa mbi atraksionet turistike Konsumatori 38 TVSH dhe taksa e shitjes Konsumatori 39 Stërvitja Taksa mbi industrinë e stërvitjes Biznesi 40 Taksa mbi furnizim me ushqim Biznesi 41 Mjedisi Taksa Eko-Turistike Biznesi 106

42 Taksa e karbonit Biznesi 43 Taksa e groposjes Biznesi 44 Kumari Taksa mbi bastet Biznesi 45 Taksa mbi kazinotë Konsumatori Burimi: Organizata Botërore e Turizmit (1998) Vlera e shërbimeve të transportit ajror përbën një përqindje të madhe të kostos totale të paketave turistike, prandaj tatimi në këtë sektor duhet të jetë fitimprurës. Ky është një opsion për vendet e zhvilluara, sepse shumica e vendeve në zhvillim nuk e zotërojnë një kompani ajrore. Njësitë e akomodimit turistik: Këto janë burimi më i rëndësishëm i të ardhurave të industrisë së turizmit dhe më të lehta për t u tatuar. Niveli i tatimit të këtij sektori ndryshon midis vendeve të zhvilluara dhe vendeve në zhvillim dhe tenton të jetë më problematik në këtë të fundit. Sektori i hotelerisë në vendet në zhvillim shpesh subvencionohet dhe merr nga qeveria investime dhe stimulime taksash, me qëllim të tërheqë investime të jashtme dhe të brendshme për sektorin e turizmit. Motivimi është i dyfishtë: së pari, për zgjerimin e sektorit, si një pjesë e politikës për të zgjeruar industrinë e turizmit. së dyti, për të mbrojtur sektorin për shkak se ai është relativisht i paqëndrueshëm për shkak të natyrës së tij sezonale. Taksitë, ushqim, pije dhe shërbimet turistike: Këta sektorë janë relativisht të lehtë për tu tatuar në vendet e industrializuara, por janë pjesë e sektorit të biznesit të vogël, dhe nuk kontribuojnë në përqindje të madhe në të ardhurat nga turizmi. Turizmi përfshin dhe sektorë të tillë si argëtimi, artizanati, suvenire dhe bizhuteri, etj. Në shumicën e vendeve në zhvillim, këto aktivitete formojnë një pjesë të sektorit informal ose të sektorit që është e vështirë të mblidhen taksat dhe kjo krijon vështirësi për të rritur të ardhurat nga ky burim. Struktura e tatimpaguesve në aktivitetin hotelier në Shqipëri përbën 13% të numrit të përgjithshëm të aktiviteteve në vend. Në këtë numër, shoqëritë që kanë një rrjetë hotelesh e restorantesh janë më pak se 0. 5% e numrit të përgjithshëm të aktiviteteve hoteliere dhe bar-restorante. Peshën kryesore e mbajnë aktivitetet që janë rregjistruar në biznesin e vogël dhe administrohen nga administrata tatimore vendore. Ky segment mban një peshë prej 65% të aktiviteteve hoteliere dhe bar-restorant në vend. Pjesa tjetër prej 34. 5% mbahet nga aktivitete që tatohen me tatimin mbi vlerën e shtuar(tvsh). Të ardhurat që vijnë nga konsumi i shërbimeve hoteliere në vendin tonë për vitin 2011 arritën në 700 milion Euro. Kjo e ardhur përbën 8% të PBB së vendit. Tatimi mbi turistët 107

Tatimi i bizneseve turistike nuk është gjithmonë një mënyrë fitimprurëse për shtimin e të ardhurave tatimore. Shumë të ardhura tatimore nga turizmi gjenerohen nga tatimet e konsumit dhe nga taksaa të vecanta të turizmit të aplikuara direkt në konsumin e turistëve. Taksat e konsumit marrin formën e taksave të përgjithshme të shitjes ose taksa e vlerës së shtuar(tvsh). Tatimi në shitje ose TVSH-ja aplikohet në pothuajse të gjitha vendet, pavarësisht nga politikat tatimore të turizmit. Si rrjedhim me anën e këtij lloji tatimi mbi shitjen, turistët tatohenn pa ndonjë politikë tatimore të qëllimshme të turizmitt nga ana e qeverisë. Në kuadër të përmirësimit tatimor, disa vende bëjnë dallime midis konsumitt të brendshëm dhe konsumit turistik, në mënyrë që konsumi turistik të tatohett me një normë më të lartë tatimi ose të kemi një tatim shtesë turizmi të zbatuar në konsumin turistik. Nga ana tjetër kjo mënyrë sjell probleme administrimi gjatë zbatimit dhe monitorimit të këtyre taksave. Figura 5.8: TVSH për vendet e rajonit në vitin 2012 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% T.V.SH Burimi: Organization for Economic Co.operation and Development,2012 Tatimet e veçanta të turizmit Tatimet e veçanta të turizmit në përgjithësi aplikohen direkt mbi turistët dhe, mund të marrin forma të ndryshme. Format e zakonshme të këtyre taksave përfshijnë taksat për hotele dhe restorante, taksa të transportit të pasagjerëve, taksa të transportit turistik, taksa të hyrje - dalje në vendet pritëse dhe taksat e akomodimit në hotel. Taksaa e akomodimit në hotel është taksa më e zakonshme dhe është një taksë që vendoset mbi shpenzimet e turistëve për akomodim. Niveli i taksës zakonisht varet nga kategoria e hotelit dhe nga sezoni. Është relativisht e lehtë për tu mbledhur, panvarësisht se ndarja e kategorive të hoteleve sjell disa herë probleme administrative. Në Shqipëri niveli i kësaj takse është përcaktuar me ligjin Nr. 9975, datë 28. 7. 2008, neni 15, ku theksohet: Baza e taksës së fjetjes në hotel është çmimi i fjetjes, sipas rastit, për dhomë ose për person, për një natë. Niveli i taksëss është deri në 5 për qind të çmimit të fjetjes. Për vendet e rajonit kjo taksë lëviz nga 0. 25 Euro deri në 5. Më konkretisht: Në Kroaci, vizitorët me moshë mbi 18 vjec përballen me një taksë nga 0. 25 deri 1 në varësi të kategorive të qyteteve dhe të sezoneve. Çdo kategori ka katër sezone themelore. Fëmijëtt nën 12 vjeç janë të përjashtuar nga taksat, ndërsa për vizitorët e moshës 12-18 vjeç ka një ulje të kësaj takse me 50%. Në Spanjë taksa e fjetjes për një natë për një turist është në varësi të yjevee të hoteleve, p.sh. hotele me 3 yje e kanë taksën 0.75, hotele me 4 yje kanë një taksë prej 1.25 dhe hotelet me 5 yje e kanë taksën 2.5. Fëmijët nën moshën 16 vjeç përjashtohen nga taksa. 108

Në Slloveni taksa e fjetjes lëviz nga 0. 6 deri në 1. 25 për një vizitor në një natë. Ndryshimi ështëë në varësi të vendndodhjes dhe kategorisë së hotelit. Fëmijët nënn moshën 7 vjeç përjashtohen nga taksa, ndërsa për personat nga 7 deri në 18 vjeç ka një ulje të taksëss me 50%. Për Rumaninë kjo taksë varion nga 0.5%-5% dhe vendoset nga organet hoteleve. Turistët nën moshën 18 vjeç janë të përjashtuar nga taksa. lokale pavarësisht nga kategoritë e Në Itali taksa e fjetjes ndryshon nga yjet e hotelit dhe nga njeri vend në vendin tjetër. Kjo taksë shkon nga 1 në 5, p. sh. një dhomë që kushton 20 e ka taksën 0. 5, ndërsa një dhomë që kushton nga 50-100 e ka taksënn 2. Në Itali aplikohen taksa të ndryshme për periudha të ndryshme, p. sh. në Venecia ka dy sezonee taksash për hotelet. Për Francën taksa e fjetjes lëviz nga 0. 2 në 0. 55, në bazë tëë kategorive të hoteleve. Fëmijët nënn moshën 133 vjeç përjashtohen nga taksimi. Taksat e hyrje- daljes përfshijnë taksa për nisjen nga aerodromi, të cilat janë shuma fikse që duhet të paguhenn gjatë daljes nga vendi, taksaa të mbërritjes në aeroporte, e cila paguhet kur hyn në një vend, si dhe taksa e vizës. Këto taksa janë të vendosura zakonisht në një normë të sheshtë dhe janë relativisht të vogla. Në Shqipëri taksa e kalimit me avion të kufirit të Republikës së Shqipërisë është 10 euro. Në ligjin Nr. 8977, datë 12. 12. 2002 për sistemin e taksave në Republikën e Shqipërisë, neni 4 thekson se Taksa portuale është 1 euro. Kjo taksë paguhet, për çdo prekje, për të gjitha anijet që prekin portet dhe radat e Republikës së Shqipërisë e që kryejnë veprime tregtare, kursee neni 5 thekson Veprim tregtar i anijes quhet ngarkimi dhe/ose shkarkimi i mallrave, zbarkimi dhe/ose imbarkimi i udhëtarëve, përpunimi i anijeve turistike dhe i jahteve/cruiser-ëve. Gjithashtu çdo turist që hyn në portet shqiptare paguan taksën prej 0. 5 që quhet taksaa e sigurisë, ndërsa kur del nga portet shqiptare, paguan një tarifë prej 3 që quhet taksa e imbarkimit. Meqënse këto taksa janë taksa fikse për person, vlera e të ardhurave nga këto taksa varet nga numri i turistëve. Figura 5.9: Të ardhurat e siguruara nga taksa 10 për kalimin e kufirit shqiptar nga turistët( ne ) 3000000 2000000 1000000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Të ardhurat Burimi: Kalkulime të autorit Pra, rritja e numrit të turistëve që ka kaluar kufirin shqiptar ka sjell dhe rritjen e të ardhurave për qeverinë nga kjo taksë, ndërsa numri i turistëve të ardhur në Shqipëri nëpërmjet detit ka qënë me luhatje të cilat janë pasqyruar dhe me luhatjet e të ardhurave nga taksa e imbarkimit. 109

Figura 5.10: Të ardhurat e realizuara nga taksa e imbarkimit nga turistët (ne ) 800000 600000 400000 200000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Të ardhurat Burimi: Kalkulime të autorit 5.2.22 Domosdoshmëria e taksimit të turizmi Shumica e argumenteve në favor të tatimit të sektorit të turizmitt janë të bazuara në faktin se produktet e turizmit konsumohen së bashku me kushtet natyrale të paçmueshme dhe të mirat publike. Kushtett natyrale të paçmueshme përfshijnë diellin, detin dhe bukuritë natyrore, ndërsa në të mirat publike përfshihen siguria dhe shërbimet shëndetësore. Të mirat publike, furnizimii i tyre dhe çmimi i tyre, janë relativisht më të rëndësishme në fushën e turizmit sesa në shumë industri të tjera, për shkak tëë rolit të madh të qeverisë në jetën e përditshme, kur të huajt qëndrojnë përkohësisht brenda kufijve të këtij vendi. Shkaqet kryesore për tatimin e turizmit mundd t i ndajmë në këto kategori: Sigurimi i të mirave publike Një nga rolet kryesore të qeverisë, përveç sigurimit të rendit dhe ligjit, sipas të cilëve kontratat mund të zbatohen dhe e drejta e pronës të mbrohet, që sigurojnë se sektori privat funksionon në mënyrë efikase, është që të sigurojë të mirat publike. Shëmbuj të zakonshëm të të mirave publike përfshijnë mbrojtjen kombëtare dhe ndriçimin rrugor. Karakteristikat dalluese të të mirave publike është e vështirë t i përcaktosh përmes sektorit privat, sepse nuk ka ndonjë mekanizëm çmimi që kontrollonn tregun. Ato mund të përcaktohen vetëm nga qeveria, e cila përdor të drejtën e saj të tatimit për të gjeneruar burime, të cilat nevojiten për furnizimin e të hyrave të qeverisë. Taksapaguesit vendas zakonisht financojnë ofrimin e mallravee të tilla. Fluksi i turistëve imponon një kostoo shtesë për qeverinë në lidhje me financimin e artikujve si p. sh. siguri më të madhe dhe një mjedis të përmirësuar. Një taksë për turistin do të shërbejë për të përmirësuar bilancin e buxhetit të shtetit. Ka shpeshh pagesa nga përdoruesit për shfrytëzimin e disa atraksioneve, tëë tilla si parqe, por në raste të tjera, si ndriçimi rrugor dhe siguria publike, pagesa bëhet me vështirësi. Taksa e hyrjes së turistit në Parkun Kombëtar të Butrintit në Shqipëri është 500 lek. Në rrethana të tilla, taksa është e vetmja mënyrë për ti bërë ata të paguajnë ato që konsumojnë. Gjenerimi i të hyrave 110

Rritja e të ardhurave i krijon mundësinë qeverisë të rrisë mirëqenien nëpërmjet përmirësimit të financimit në shërbimet publike. Kjo mund të ndihmojë për të zvogëluar barrën e tatimit të të ardhurave tek banorët vendas dhe kjo mund të jetë gjithashtu një politikë alternative për vendet që duan të reduktojnë varësinë e tyre nga taksat e transaksioneve, ndërsa, në të njëjtën kohë, të mos imponohet një barrë shtesë mbi banorët vendas. OBT vlerëson se qeveritë e vendeve turistike marrin rreth 10-25% e të ardhurave të tyre tatimore nga sektori i turizmit. Sektori i turizmit është një sektor i pazakontë për gjenerimin e të ardhurave. Bird (1992) beson se vendet në zhvillim kanë tendencë të ulin taksat në sektorin e tyre të turizmit, duke dështuar të shfrytëzojnë plotësisht të ardhurat ekonomike që rrjedhin nga ky sektor. Këto rezultate burojnë nga kërkesa plotësisht elastike e produktit turistik. Shkalla e elasticitetit të kërkesës varet pjesërisht nga niveli i diferencimit të destinacionit turistik dhe ndikon në aftësinë për taksim. Një shkallë e madhe e diferencimit të destinacionit, e bën kërkesën për produktin turistik më inelastike dhe rrit mundësinë për taksim. Diferencimi i produktit turistik zakonisht ndodh në aspektin e llojeve dhe cilësinë e atraksioneve, llojet dhe cilësia e mallrave dhe shërbimeve të shitura në vend, vendndodhja gjeografike dhe distanca. Eksporti i tatimeve turistike Tatimi mbi turizmin mund të jetë i eksportueshëm në kuptimin që turistët mbajnë barrën më të madhe të taksimit. Efektet tatimore referohen në shpërndarjen e barrës tatimore ndërmjet konsumatorit dhe hotelierit ndërsa tatimi i eksportit i referohet masës sipas së cilës është shpërndarë barra e tatimit midis banorëve dhe jorezidentëve. Në qoftë se industria e turizmit është një sektor që ka një përqindje të lartë të investimeve të huaja, atëherë dallimi midis efekteve tatimore dhe taksës së eksportit është i një rëndësie të vogël për shkak se efektet e tatimit janë eksportuar nga furnizuesi. Efekti i taksës së fjetjes varet nga madhësia relative e elasticitetit të kërkesës dhe të ofertës. 5.2.3 Efektet negative të taksimit të turizmit Megjithë avantazhet që ka taksimi i turizmit, qeveritë kanë qenë të kujdesshme në lidhje me rëndësinë e taksave në sektorin e turizmit, sepse ato kanë edhe efekte negative. Argumentet kundër tatimit të sektorit të turizmit janë: Kostot e vendosjes se taksave Tatimet e vendosura direkt në sektorin e turizmit nganjëherë janë të vështira për t u justifikuar. Shuma e tatimeve të mbledhura mund të jetë e vogël, por tatimi mund të ketë një ndikim negativ të konsiderueshëm mbi sektorin e turizmit, me pasoja për ekonominë e vendit. Kjo ndodh sidomos me taksat e vëna drejtpërdrejt mbi turistët, të tilla si tarifat e vizave. Lidhur me këtë argument, problemi nuk qëndron vetëm në tarifat e larta, por dhe në burokracitë e panevojshme të cilat mund të rrisin në masë të madhe shpenzimet e turistit dhe të veprojnë si një pengesë për të vizituar vendin. Kjo mund të sjellë reduktim të ardhjeve turistike dhe të ndikojë në sektorët e tjerë të lidhur me sektorin e turizmit. Për vendet e specializuara në turizëm, kjo mund të ndikojë negativisht në nivelin e punësimit dhe bilancin e pagesave, që rezulton në një tkurrje të përgjithshme të nivelit të aktivitetit të ekonomisë. Një shembull që ndikon negativisht në ardhjet turistike në Shqipëri është furnizimi i jahteve me 111

karburant me çmimin e shitjes me pakicë, kur në vendet e tjera karburanti që furnizohen jahtet është i përjashtuar nga taksat, kështu që jahtet që vijnë të vizitojnë Shqipërinë nuk qëndrojnë gjatë pasi largohen për t u furnizuar me kaburant më të lirë. Humbja e të hyrave Efektet fiskale mund të ndryshojnë nga vendi në vend dhe nga koha në kohë, për tre arsye kryesore. Së pari, efektet fiskale varen nga politika e qeverisë. Nëse qeveria dëshiron që të maksimizojë të ardhurat, normat e taksave do të priren të jenë të larta. Nga ana tjetër, në qoftë se qeveria dëshiron që të promovojë sektorin, normat e taksave do të jenë shumë të ulta. Së dyti, efektet fiskale varen edhe nga sa i rëndësishëm është turizmi për ekonominë. Sa më i lartë të jetë kontributi i turizmit në ekonomi, aq më të larta do të jenë efektet e taksave të turizmit në buxhetin e qeverisë. Së treti, efektet fiskale varen nga lidhjet e sektorit të turizmit me sektorët e tjerë të ekonomisë, si dhe nga rrjedhjet nga ekonomia që shkakton sektori i turizmit. Lidhjet me sektorët e tjerë të ekonomisë kanë tendencë për të rritur të ardhurat e qeverisë, ndërsa rrjedhjet çojnë në një reduktim të të ardhurave. Shuma e të ardhurave që do të merret nga taksimi i turizmit varet, pjesërisht, nga elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimet për turizmin. Në qoftë se elasticiteti i kërkesës është i lartë, atëherë efekti i rritjes së taksave mund të jetë për të ulur të ardhurat. 5.3 Konkluzione Turizmi ndërkombëtar është një eksport në mënyrë jotradicionale. Turizmi konsiderohet një sektor eksportues që mund të ndihmojë në përmirësimin e bilancit të pagesave, përderisa turizmi ndërkombëtar përfaqëson një konsum mallrash dhe shërbimesh jashtë vendit të origjinës të turistëve. Eksportet e shërbimeve në Shqipëri janë më të larta se eksportet e mallrave. Në Shqipëri eksportet turistike, duke u krahasuar me vendet e rajonit, zënë një përqindje më të madhe në eksportet totale, pothuajse njësoj me vendet e specializuara turistike si Malta, Kroacia, Greqia. Turizmi ndërkombëtar, si një eksport është një burim i rritjes afatgjatë të vendeve të specializuara në turizëm. Rritja e të ardhurave të turizmit, sjell lehtësimin e kufizimeve të këmbimit valutor. Ekonomitë e vendeve të vogla të specializuara në turizëm kanë rrjedhje të larta të të ardhurave. Sezonaliteti i turizmit çon në një inflacion të lartë dhe krijon vështirësi në bilancin e pagesave. Turizmi ndërkombëtare përbën një produkt eksporti të paqëndrueshëm, të pasigurt dhe kompleks. 112

Produkti turistik, duke u krahasuar me produktet e tjera të eksportit, ka elasticitet të të ardhurave më të lartë. Të ardhurat e fituara nga tatimet e turizmit mund të përdoren në përfitim të opinionit publik, duke ofruar shërbime publike. Tatimet e turizmit mund të reduktojnë mirëqenien, pasi mund të veprojnë si dekurajim të kërkesës turistike. Sektori i turizmit tatohet në dy mënyra, duke tatuar biznesin turistik dhe duke tatuar turistin. Jane identifikuar 45 lloje taksash të aplikuara në sektorin e turizmit. Burimi më i rëndësishëm i të ardhurave të industrisë turistike dhe që mund të tatohen lehtë janë njësitë e akomodimit turistik(njat). Sektori i shërbimeve është pjesë e sektorit të biznesit të vogël dhe nuk kontribuon në përqindje të madhe në të ardhurat nga turizmi. Në Shqipëri aplikohet taksa e fjetjes në masën 5% mbi çmimin e hotelit. Kurse në vendet e rajonit kjo taksë është e ndryshme në varësi të kategorive të hotelit dhe të destinacionit turistik, përveç Rumanisë që këtë taksë e ka si Shqipëria. 113

6. KAPITULLI VI Efektet ekonomike negative të turizmit dhe ndikimi i krizës në turizëm Ekuilibri i shpërndarjes të pasojave pozitive dhe negative të turizmit në komunitetet lokale transformohet me përfshirjen aktive të komunitetit në aktivitetin turistik në mënyrë që pjesa më e madhe e vendasve të marrë pozitivet e turizmit, në kundërshtim me marrjen eksluzivisht të peshës së dëmit. (Brohman, J. 1996) 6.1 Kosto financiare dhe kosto oportune e zhvillimit të turizmit në vendet në zhvillim Industria e turizmit është një faktor shumë i rëndësishëm që ndikon në rritjen e aktivitetit ekonomik në të gjithë botën. Shumica e njerëzve e konceptojnë turizmin vetëm nga pikëpamja e ndikimeve ekonomike, si rritja e të ardhurave, krijimi i vendeve të punës, taksat etj. Por fusha e ndikimit të turizmit është edhe më e gjërë dhe shpesh prek edhe vendet që nuk merren me aktivitet turistik. Çdo vend pritës përjeton me mënyra të ndryshme ndikimet e turizmit për shkak të kushteve të ndryshme që ka secili vend. Zhvillimi i turizmit, përveç përfitimeve ekonomike që sjell për ekonomitë e vendeve në zhvillim të destinacioneve turistike dhe si rrjedhim të vendeve pritëse dhe akomoduese të turistëve, ka në mënyrë të pashmangshme dhe kosto ekonomike të cilat në asnjë rast nuk mund të nënvlerësohen dhe shumë më tepër të neglizhohen. (Mathieson, A. and Wall. G.1982:52) Kostua ekonomike që shkakton krijimi i superstrukturës dhe infrastrukturës së domosdoshme për zhvillimin e turizmit, si edhe përmirësimi ose zgjerimi i asaj ekzistuese, përveç se është e lartë, rëndon në shkallë të madhe në buxhetin e shtetit të një vendi në zhvillim. Sidomos në lidhje me kostot ekonomike që sjell krijimi ose përmirësimi i infrastrukturës turistike të një vendi në zhvillim, duhet të thuhet se kjo rëndon pothuajse ekskluzivisht buxhetin e shtetit, pasi iniciativa private nuk ka zakonisht mundësinë ekonomike, por as dhe gadishmërinë të realizojë të tilla lloj investimesh, të cilat nuk kanë interes të drejtpërdrejtë ekonomik për këto biznese. Kostot e larta financiare, që sjell krijimi i superstrukturës dhe infrastrukturës së nevojshme turistike dhe veçanërisht i të parës, në një vend në zhvillim që dëshiron të zhvillojë turizmin e saj dhe si rrjedhim zgjerimin e ekonomisë së saj, mund të çojë në një rritje të taksave të popullsisë vendase, fakt ky i cili mund të shkaktojë tensione inflancioniste. Nëse, kërkesa turistike është sezonale, atëherë pashmangërisht krijohen probleme të nënshfrytëzimit të superstrukturës turistike të një vendi në zhvillim, fakt ky i cili do të çojë në një reduktim të ndjeshëm të fitimeve të hoteleve, restoranteve, etj, n.q.s nuk do të kemi njëkohësisht reduktimin e kostove të mirëmbajtjes ose riparimit të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike. Dhe akoma, nëse disa shtëpi të një vendi në zhvillim blihen me çmime të larta si shtëpi të dyta ose për pushime, atëherë kjo mund të çojë në rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve të pronave, duke krijuar kështu probleme dhe pakënaqësi të popullsisë lokale. 114

Vendet në zhvillim duke investuar burimet e tyre të pakta për zhvillimin e turizmit, shumë rrallë marrin në konsideratë se çfarë mund të sillnin të njëjtat burime, në qoftë se do investoheshin në një industri tjetër të këtij vendi. Duke mos bërë krahasimin e përfitimeve financiare të një investimi në industrinë turistike për zhvillimin e turizmit, kundrejt investimit në një industri tjetër, kjo përbën një dështim të papranueshëm nga ana e autoritetit për realizimin e tij. Me pak fjalë nuk duhet realizuar një investim në industrinë e turizmit për zhvillimin e turizmit në vend, nëse më përpara nuk matet kosto oportune e tij. Por që të matet kostua oportune e investimeve turistike, është e nevojshme të përshkruhen me saktësi dhe qartësi mundësitë, që në fund të fundit nuk do të tentohet shfrytëzimi i tyre. (Mathieson, A and Wall. G. 1982:86) Injorimi sa i kostos oportune që sjell realizimi i një investimi në industrinë turistike aq dhe i faktorëve të jashtëm negativ të zhvillimit të turizmit, kanë kontribuar në dhënien e një mbivlerësimi të rolit të turizmit në zhvillimin ekonomik. (Mathieson, A. and Wall. G, 1982:87) 6.1.1 Efektet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri Shumë vende në zhvillim duke u përpjekur të kapërcejnë sa më shpejtë pengesën e moszhvillimit ekonomik, përpiqen me çdo mënyrë të përshpejtojnë ritmin e zhvillimit të turizmit të tyre dhe veçanërisht të turizmit ndërkombëtar, në mënyrë që me të ardhurat valutore që do të sigurojnë nga ky, të financojnë përpjekjet e zhvillimit të tyre ekonomik. Megjithatë, një zhvillim me ritme shumë të shpejta i turizmit ndërkombëtar në vendet në zhvillim mund të shkaktojë ndikime ekonomike negative të ndryshme (Creaco, 2003; Gorg and Greenaway.2004; Chen and Devereux.1999) si, shmangien e kapitalit invenstues nga format e zhvillimit ekonomik më eficente, si dhe presione inflacioniste të shpeshta në ekonomi, për shkak të një rritjeje të papritur dhe në mënyrë disproporcionale të çmimeve të pronave, çmimeve të pasurive të paluajtshme, fakt i cili patjetër do të ketë si pasojë inkurajimin e spekullimit me tokën dhe shtëpitë, tkurrjen e tokës bujqësore dhe shumë të tjera. Zhvillimi i turizmit dhe rritja e kërkesës lidhur me pasuri të patundshme mund të rrisin ndjeshëm koston e ndërtimit dhe vlerën e truallit. Kjo jo vetëm që e bën më të vështirë për vendasit, sidomos në vendet në zhvillim për të përmbushur nevojat e tyre të përditshme, por edhe mund të çojë në dominimin e lojtarëve të huaj në blerjen e tokës. Regjistrimi i pasojave pozitive dhe negative përbën një shqetësim të madh, me qëllim veçanërisht në reflektimin e palëve të interesuara, për të zhvilluar planifikimin e duhur të turizmit, në marrjen e vendimeve kritike në lidhje me ekonominë dhe shoqërinë në përgjithësi. Sektori turistik për shkak të natyrës së tij, por dhe të rëndësisë së tij, mund të konsiderohet për një numër të madh vendesh si shkak i krijimit të situatave inflancioniste në ekonominë e tyre. ( Fabre, P. 1979:74-75;Languar. R. 1983:81-83). Përqëndrimi kohor dhe vendor i kërkesës turistike përballë një oferte turistike joelastike shkakton një rritje të çmimeve, që nuk i përkasin vetëm produkteve plotësisht turistike, por dhe mallrave dhe shërbimeve që karakterizohen si plotësuese. Kërkesat gjithnjë në rritje të turistëve për mallrat ose shërbimet bazë, shpesh 115

shkakton rritje të mprehtë të çmimeve, cilëve nuk rriten proporcionalisht. të cilat prekin negativisht banorëtt e vendeve pritëse, të ardhurat e të Por në fund të periudhës së pikut, çmimet, në vend që të rikthehen në nivelet e tyre të mëparshme, fiksohen në një nivel më të lartë. Kështu që, kërkesa për mallra dhe shërbime turistike, e cila priret të bëhet pothuajse joelastike përballë luhatjevee të çmimeve, përbën një faktor, i cili ndihmon situatat inflancioniste të sektorit turistik. Në Shqipëri çmimet fillojnë të ulen në muajin prill, për t u çuar në muajin gusht, që është piku i sezonit turistik dhe vazhdojnë me këtë trend dhe në periudhën jashtë sezonit turistik, në muajt Tetor Nëntor, për të kapur vlerat më të larta të rritjes në muajin Dhjetor. Figura 6.1: Ndryshimi i indeksit të çmimeve të konsumatoritt në Shqipëri 2. 5 2 1. 5 1 0. 5 0 0. 5 Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 1 1. 5 2009 2010 2011 2012 Burimi: INSTAT,2012 Sektori turistik, karakterizohet si një sektor shumëdegësh, i cilii implikon në procesin e prodhimit pothuajse të gjitha degët e ekonomisë për të kënaqur klientelën e tij. Dega e akomodimit të turistëve, e cila i përket sektorit të tretë të ekonomisë, përbën gjithashtu një sektor të krijimit të situatave inflancioniste. Shkaqet për këtë situatë janë: Ndikimi i tij në ndryshimin e PBB të sektoritt të tretë është i rëndësishëm. Punëson një pjesë të madhe të forcës punëtore të një vendi. Kërkesa që shfaq konsiderohet e rendësishme. Shfaq fitime të vogla produktiviteti. Rritja e çmimit të tokës është shkak i tensioneve inflancionistee që shfaqen plotësisht në veprimtarinë turistike. Zmadhimi i fenomenit turistik dhe i kërkesës turistike shkakton jo vetëm shtim të çmimit të tokës në rajonet turistike, por shfaq edhe shënja të spekullimit. Në rritjen e çmimeve shtohet dhe një variabël rrallësia, në situatën që përqëndrimi i superstrukturëss turistike të një rajoni tejkalon një nivel të caktuar. Inflancioni shfaqet me forma të ndryshme si: (Durand, H Guirand,P., Spindler, J.1994: 149-162) Inflancion që i detyrohet shtimit të kërkesës. 116

Inflancion që i detyrohet shtimit të kostos. Inflancion që i detyrohet rritjes së pagave. Sipas R. Erbes(Erbes, R.1973:70-73), sektori turistik mund të karakterizohet si faktor i situatave inflancioniste në rastin kur ekzistojnë situatat e mëposhtme: N.q.s. arkëtimet neto nga transaksionet turistike janë më të vogla nga shuma e të ardhurave që sjell drejtpërdrejt sektori. N.q.s. kostua në monedhë kombëtare e shërbimeve turistike është më e madhe se arkëtimet neto të transaksioneve turistike, d.m.th. në qoftë se varësia ndërmjet arkëtimeve neto të transaksioneve turistike dhe shpenzimeve, të shprehura në monedhë kombëtare është më e vogël se njësia. N.q.s. personeli i punësuar në sektorin turistik konsiderohet në sytë e pjesës tjetër të popullsisë së vendit si një kategori-pilot tek e cila shtresat e tjera sociale do të dëshironin të identifikoheshin në lidhje me të ardhurat e tyre dhe sjelljen e tyre konsumatore. Në rastin që sektori turistik konsiderohet një burim situatash inflancioniste, madhësia e ndikimeve në ekonomi matet nga rëndësia që e karakterizon atë në totalin e ekonomisë kombëtare. Ndikimi tjetër negativë i turizmit është rrjedhja e valutës së huaj. Mënyra kryesore me të cilën ndodh arratisja e fitimeve lidhet me importet. Kjo ndodh sepse turistët kërkojnë disa standarte të ushqimit dhe produkteve të tjera që vendi ynë nuk mund t i ofrojë. Veçanërisht pijet dhe ushqimi duhet të importohet vazhdimisht, sepse produktet lokale nuk plotësojnë kërkesat e turistëve ose nuk ka ndonjë industri vendase që të kontribuojë. Sipas Shareef, një përqindje e madhe e të ardhurave të turizmit largohet nga ekonomia për financimin e importeve për nevojat e turizmit (Shareef, R.2003).Organizatat ndërkombëtare dhe kompanitë e mëdha të huaja kanë kontributin e tyre kryesor për largimin e fitimit që lidhet me importin. Shpesh, kompanitë e mëdha të huaja, vecanërisht në vende të varfëra, janë të vetmet që kanë kapitalin e nevojshëm për investime në infrastrukturë dhe strehim. Pasojat e këtyre janë që të kemi largim të fitimeve jashtë vendit, kur investitorët që financuan vend pushimet dhe hotelet të marrin fitimet e tyre përsëri në vendin e tyre të origjinës. Gjithashtu mund të shkaktojë një kërkesë në rritje për të gjitha llojet e objekteve të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike, dhe në vazhdim, rritjen e kërkesës për industritë që merren me furnizimin e turizmit me produktet që plotësojnë nevojat apo dëshirat turistike specifike. Kjo mund të kontribuojë në zhvillimin e turizmit ndërkombëtar në vendet në zhvillim, por mund të ketë ndikim negativ për mjedisin në përgjithësi. Pra një rritje shumë e shpejtë e turizmit ndërkombëtar mundet, ndërmjet të tjerave të ushtrojë një ndikim negativ në mjedisin natyror të një vendi në zhvillim, si edhe në zonat kulturore, historike dhe arkeologjike të saj. Në këto raste e vetmja mënyrë efektive për trajtimin e tyre është marrja e masave legjislative për mbrojtje më të madhe nga ajo që marrin sot, plus që ajo shpesh përfshin një kosto të lartë financiare. Kërkesa dhe oferta janë gjeografikisht të përqëndruara në disa destinacione të caktuara. 117

Zhvillimi i turizmit në vendin tonë ështëë i përqëndruar në qarkun e Tiranëss ku ndodhet kryeqyteti i Shqipërisë, në vendet bregdetare, si qarku i Durrësit dhe qarku i Vlorës dhe në qarkun e Korçës. Në këto qarqe kemi dhe numrin më të madh të njësive të akomodimit turistik për vitinn 2011;Tirana 145, Durrësi 104, Vlora 201 dhe Korca 59. E njëjta mund të thuhet dhe për ndërmarrjet si hotele, restorante, kafene ku:tirana ka 6597, Durrësi ka 2121 dhe Vlora ka 1627 ndërmarrje të tilla. Figura 6.2: Njësitë e Akomodimit Turistik sipas qarqeve përr vitin 2011 250 200 150 100 50 0 NJAT Burimi: INSTAT,20122 Kostoja e infrastrukturës është një ndikim negativ në ekonominë lokale. Zhvillimi i turizmit mund të kushtojë tek prodhuesit lokal dhe tek qytetarët e thjeshtë shumë para. Ndoshta do të duhet të bëhen përmirësime në aeroporte, rrugë dhe infrastrukturë, me lehtësime të mëdha nga taksat dhe lehtësira të tjera ekonomike, të cilat janë procedura të dëmshmee për një ekonomi lokale. Të ardhurat publike që përdoren në infrastrukturë ose përjashtimet nga taksat mund të ulin investimet në fusha të tjera të rëndësishme të tilla si, arsimi dhe shëndetësia. Një tjetër anë negative e turizmitt është dhe varësia ekonomike e komunitetit lokal nga turizmi. Rajonet e vogla turistike në Shqipëri e kanë turizmin si buriminn e vetëm të të ardhurave. Problemi më serioz që shkakton sezonaliteti i turizmit është mosfunksioni imi i bizneseve për shumicën e muajve të vitit. Kjo ndodhh kryesisht në formën tradicionale të turizmit masiv. Në vendin tonë ka rreth 7000 biznese, hotele dhe strehime të tjera me rreth 30. 000 shtretër, agjenci të udhëtimit dhe një numër të papërcaktuar të bizneseve të bazuar tek turizmi, të tilla si njësi argëtimi, tregtare etj. Këtoo funksionojnë, përafërsisht gjysmën e vitit dhe në këtë periudhë 3 deri në 4 muaj funksionojnë vetëm me kohë të plotë. Muajt e mbetur, bizneset ose mbyllen ose funksionojnë, duke pushuar nga puna një pjesë të personelit. Por edhe kur është i mbyllur një biznes hotelier, vazhdonn të shpenzojë shuma të konsiderueshme për mirëmbajtjen, ruajtjen e objektit dhe në disa raste, pagat e personelit të domosdoshëm. Ka edhe shpenzime të tilla si amortizimi dhe interesa për kreditë pavarësisht nëse biznesi është në punë apo jo. Bizneset e turizmit shpesh përfshijnë një numër të madh vende pune me pagë të ulët, paga minimale ose më pak. Këto vende pune janë shpesh sezonale dhe shkaktojnë papunësi në periudhën jo turistike. Problemi i sezonalitetit në turizëm është një nga problemet më të mëdhaa me të cilat ballafaqohet ekonomia turistike e vendit tonë. Numri i bizneseve që merren drejtpërdrejt me turizmin në Shqipëri rritet duke u hapur çdo vit 118

mesatarisht rreth 2000 hotele, restorante, kafe në Shqipëri.. Duke bërëë një krahasim, numri i hoteleve, restoranteve, kafeneve në vitin 2011 është rritur 4 herë në krahasim me vitin 2005. Figura 6.3: Numri i bizneseve të reja (hotele, restorante, kafene) të hapura në Shqipëri cdo vit 4000 2000 Ndërmarrjet 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: INSTAT,20122 Figura 6.4: Ndërmarrjet (hotele, restorante, kafene) në Shqipëri 20000 Ndërmarrjet:Hotele,Restorante,Kafene 17113 10000 4876 0 Viti2005 Viti2011 Burimi: INSTAT,20122 Figura 6.5: Faktorët që mund të kufizojnë efektett pozitive tëë turizmit Faktorët kufizues Importet Shpenzime që qëndrojnë në origjinë Rrjedhjee të të ardhurave Shpenzime publike Rritja e çmimeve Efekte Crowding out Burim: Autori 6.2 Ndikimet e krizës ekonomike në zhvillimin e turizmit në Shqipëri Turizmi ndërkombëtar është rritur me një ritëm pak më të shpejtë se ekonomia botërore në vitet e fundit dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbështetjen e rritjes ekonomike, e punësimit dhe në gjenerimin e valutës së huaj për vendet e botës. 119

Turizmi tani është një nga industritë më të mëdha në botë. Sipas OBT-së, të ardhurat e eksportit, të gjeneruara nga turizmi ndërkombëtar, e rendisin turizmin të katërtin pas lëndëve djegëse, lëndëve kimike dhe të produkteve të automobilave. OBT thekson se, për shumë vende në zhvillim, turizmi është një nga burimet kryesore të të ardhurave të këmbimit të huaj dhe krijon mundësi për punësim dhe për zhvillim ekonomik. Industria ka gëzuar rritje drastike gjatë gjashtë dekadave të fundit. Sipas të dhënave të OBT-së për vitet 1950-2012, ardhjet turistike ndërkombëtare u rritën nga 25 milion në një miliard turistë, pra numri i turistëve ndërkombëtar në botë është rritur 40 herë. Industria pritet të vazhdojë të rritet me shpejtësi në periudhë afatgjatë. Shpenzimet në turizëm janë të lidhura ngushtë me ciklin ekonomik. Shpenzimet për aktivitete të kohës së lirë janë një nga shpenzimet e para që konsumatorët do të presin kur kanë vështirësi ekonomike. Industria turistike preket dhe nga ulja e kërkesës për udhëtim nga sektori i biznesit, i cili është një nga fushat e para që preket nga ritmet e ulta të ekonomisë. Nëse njerëzit janë të frikësuar se nuk kanë para të mjaftueshme për të paguar nevojat themelore, atëherë për shumë njerëz ka një tendencë për t u tërhequr prapa për turizëm. Kjo tërheqje mbrapa nuk do të thotë se njerëzit nuk do të udhëtojnë për pushime. Kjo do të thotë se ata mund të kërkojnë opsione më pak të shtrenjta dhe për periudha të shkurtra kohore. Ato biznese të turizmit që janë në afërsi të qendrave të mëdha të populluara kanë mundësi më të shumta, ndërsa ato destinacione që janë të varura nga udhëtime dhe qëndrime shumë të gjata, mund të kenë disa sfida për të kapërcyer. Rënia globale e viteve 2008-2009 pati një ndikim të theksuar në sektorin e turizmit. Sipas OBT ardhjet turistike ndërkombëtare për kohë të lirë, biznese dhe qëllime të tjera në mbarë botën për vitin 2009 kanë rënë me 4.2%. Në vitin 2009 të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi në mbarë botën kanë rënë në 852000 milion US$ nga 942000 milion US$ që ishin në 2008. Në terma realë, ( duke marrë parasysh luhatjet e kursit të këmbimit dhe inflacionin) arkëtimet ndërkombëtare turistike janë ulur me 5.7%, kur ardhjet turistike janë ulur me 4.2%. Kjo tregon për një lidhje të ngushtë ndërmjet ardhjeve turistike dhe shpenzimeve turistike. Përvoja tregon se në kohën e krizës, të ardhurat turistike kanë tendencë të jenë më të prekura se ardhjet turistike. "Kriza ekonomike globale e bëri vitin 2009, një nga vitet më të vështira për sektorin e turizmit, megjithatë, rezultatet e muajve të fundit sugjerojnë se rimëkëmbja është duke u zhvilluar dhe madje disi më herët dhe me një ritëm me të fortë se sa pritej fillimisht. " theksoi Sekretari i Përgjithshëm i OBT, Taleb Rifai në janar 2010. Ndikimi i krizës në këtë sektor nuk ishte i njëjtë në të gjitha rajonet e botës. Kërcënimet e brendshme dhe të jashme të krizës ekonomike në industrinë e turizmit janë: Kërcënimet e jashtme: reçensioni, luhatje e monedhës dhe e tatimeve. Kërcënimet e brendshme: rritja e kostove, rënie e të ardhurave, ulja e fitimit. Kriza ndodh në të gjitha nivelet e operacioneve turistike me shkallë të ndryshme të ashpërsisë. Industria e turizmit është e ndjeshme për një gamë të gjërë të forcave të brendshme dhe është e ndikuar rëndë nga kriza e cila rezulton në perceptime negative turistike. Gjatë periudhës së krizës konsumatorët priren të udhëtojnë sa më afër shtëpisë së tyre. 120

Europa për gjashtëmujorin e parë të vitit 2009 pati një rënie në ardhjet turistike me -10%, kurse në gjashtëmujorin e dytë kjo rënie ishte më e vogël në -6%. Destinacionet në Europën Qëndrore, Lindore dhe pjesën veriore të Evropës u goditën më shumë, ndërkohë që Europa Perëndimore, Jugore dhe Mesdheu ishin pakk më mirë. Ky është një rezultat zhgënjyes për një industri të mësuar me rritje të vazhdueshme. Kjo bëhet edhe më e dukshme kur krahasohet me rënien prej 12% të eksporteve të përgjithshme si pasojë e krizës globale. Prodhimi i Brendshëm Bruto për banor për vendet e rajonit pati ulje të theksuar në vitin 2009. Rënien më të madhe e kishte Sllovenia, Rumania, Kroacia, Hungaria dhe Bullgaria. Për shumicën e vendeve kriza filloi të shfaqë pasojat e saj që prej vitit 2007, si: Bullgaria, Franca, Greqia, Italia, Spanja, Turqia, ndërsa për Kroacinë, Maqedoninë, Portugalinë dhe Slloveninë kriza filloi të shfaqet në vitin 2008. Figura 6.6: Ndryshimi i PBB për banor për vendet e rajonit në % 12 10 8 Bullgaria Franca 6 Greqi Hungaria 4 Italia 2 Kroacia Malta 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Maqedonia Portugalia 22 Rumania 44 Shqipëria Sllovenia 66 Spanja Turqia 88 100 Burimi: World Development Indicators 2011 Për Shqipërinë, Maltën dhe Rumaninë kriza i dha pasojat e saj studiojmë vetëm Shqipëria pësoi ndryshim pozitiv të PBB për dhe në arkëtimett turistike për banor të vendeve të rajonit. në vitin 2009. Nga të gjitha vendet turistike që banor për vitin 2009. Këto efekte u pasqyruann Arkëtimet turistike për banor filluan të bien që në vitin 2007, përvec Greqisë, Hungarisë, Kroacisë, Rumanisë dhe Turqisë, për të cilat arkëtimet turistike për banor filluan tëë ulen në vitin 2008. Shqipëria në ndryshim nga 121

vendet e rajonit, pasojat e krizës i ndjeu më të theksuara në vitin 2010, kur të gjitha përmirësohen. vendet e tjera filluan të Figura 6.7: Ndryshimi i arkëtimeve turistike për banor për vendet e rajonit në % 140.00 120.00 Bullgaria 100.00 Franca Greqia 80.00 Hungaria 60.00 Italia Kroacia 40.00 Malta Maqedonia 20.00 Portugalia Rumania 0.00 20.00 2001 2002 2003 2004 2005 2006 20077 2008 2009 2010 Shqipëria Sllovenia Spanja 40.00 Turqia 60.00 Burimi: World Development Indicators 2011 Efektet e krizës u ndien dhe në sektorin e turizmit në Shqipëri. Në vitin 2008 në krahasim me vitin 2007 numri i turistëve që vizituan Shqipërinë u rrit me 26% dhe po në të njëjtën masë u rritën dhe arkëtimet turistike. Nuk ndodh e njëjta gjë për vitin 2009 në krahasim me vitin 2008, ndërsa numri i turistëve vazhdon të rritet me 31%, arkëtimet turistike janë rritur me vlera më të ulta afro 9% %, që tregon se turistët kanë shpenzuar më pak se një vit më parë. Në vitin 2009 janë arkëtuar 1084 US$ për një turistt në krahasim me 1302 US$ që u arkëtuan në vitin 2008. Në vitin 2010 në krahasim me vitin 2009 numri i turistëve vazhdonn të rritet me 30%, por bien ndjeshëm arkëtimet turistike(-13%). Kurse arkëtimet turistike për turistë në këtë vit janë 736 US$, pothuajse sa gjysma e arkëtimeve në vitin 2007. Disa vende si Kina, Brazili, Spanja, ku tregu i brendshëm përfaqëson një pjesë të madhe të kërkesës totale për turizëm, kontribuan për të kompesuar pjesërisht rënien në turizmin ndërkombëtar. 122