IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. Voćarska cesta 68 10000 Zagreb Republika Hrvatska Aneks 2 Strategije Izvještaj o opcijama zbrinjavanja Ugovor br: BA-SWMP2-CQ-01-S-14-4540BA-PMU Strategija za upravljanje otpadom u Republici Srpskoj Mart, 2015.
NAZIV: Strategija za upravljanje otpadom u Republici Srpskoj Ankes 2 Strategije Scenario analiza za svaku vrstu KLIJENT: IOD: Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske T-06-P-2549-301/15 UGOVOR BROJ: TD 142/14 VODITELJ: Sandra Novak Mujanović, dipl. ing. preh. tehn. univ.spec.oecoing IZRAĐIVAČI:
SADRŽAJ 0 Uvod... 1 1 Procjene budućih količina do 2025. godine... 3 2 Metodologija primjene analize... 14 2.1 Izbor opcija zbrinjavanja... 15 2.1.1 Opšti pregled tehnologija zbrinjavanja... 16 2.1.1.1 Mehaničko-biološki tretman... 16 2.1.1.2 Termički tretman... 18 2.1.1.3 Hemijski tretman... 21 2.1.1.4 Mehanički (fizički) tretman... 22 2.1.1.5 Biološki tretman (bioremedijacija)... 24 2.1.2 Pregled opcija zbrinjavanja otpadom prema vrstama... 26 2.2 Izbor kriterija za poređenje opcija zbrinjavanja... 28 2.3 Utvrđivanje polaznih pretpostavki analize... 32 3 Scenario analize prema vrstama... 36 3.1 Komunalni otpad, neopasni preostali komercijalni i industrijski otpad te ambalažni i drugi otpad za reciklažu iz domaćinstva... 36 3.1.1 Pregled pretpostavki za procjenu troškova scenarija... 37 3.1.1.1 Troškovi prikupljanja... 37 3.1.1.2 Troškovi centra za reciklažu... 40 3.1.1.3 Troškovi transfer stanice i daljinskog transporta... 41 3.1.1.4 Troškovi sortirnice... 42 3.1.1.5 Troškovi objekta za tretman preostalog... 43 3.1.2 Scenario analiza... 46 3.1.2.1 Scenario analiza 8 regija (scenario 1)... 46 3.1.2.2 Scenario analiza višeregionalni koncept za minimalne uvjete održivog upravljanja otpadom (scenario 2)... 55 3.1.2.3 Scenario analiza višeregionalni koncept bez deponovanja neobrađenog (scenario 3)... 60 3.1.2.4 Scenario analiza integrisani višeregijski koncept (scenario 4)... 66 3.1.2.5 Scenario analiza prijedlog koncepta na bazi finansijske analize... 67 3.1.2.6 Analiza situacije razmatranih scenarija... 67 3.1.2.7 Prijedlog koncepta upravljanja komunalnim, neopasnim preostalim komercijalnim i industrijskim otpadom... 73
3.2 Industrijski otpad... 75 3.3 Medicinski otpad... 75 3.4 Ambalažni otpad... 89 3.5 Otpadne baterije i akumulatori... 95 3.6 Stara vozila... 99 3.7 Stare gume... 102 3.8 Otpadna ulja... 108 3.9 Električni i elektronski otpad EE otpad... 113 3.10 Građevinski i inertni otpad... 116 3.11 Otpad koji sadrži azbest... 120 3.12 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida... 123 3.13 Otpadne fluorescentne cijevi... 123 3.14 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih voda... 127 3.15 Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i energetike... 132 3.16 Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva... 138 3.17 Otpad životinjskog porijekla... 145 3.18 PCB otpad i drugi POPs... 149 4 Ciljevi upravljanja otpadom... 155 4.1 Opšti ciljevi... 155 4.2 Posebni ciljevi... 155 4.2.1 Kratkoročni ciljevi (2015-2020)... 155 4.2.2 Dugoročni ciljevi (2021-2025)... 156
POPIS SKRAĆENICA AD BAT BiH EE otpad EU GIO JLS PCB PET POPs RS RZS RS SF TS ZD Anaerobna digestija Najbolje raspoložive tehnike Bosna i Hercegovina Električni i elektronski otpad Evropska unija Gorivo iz Jedinica lokalne samouprave Polihlorovani bifenili Polietilen tereftalat Otpad zagađen dugotrajnim organskim zagađujućim materijama Republika Srpska Republički zavod za statistiku Republike Srpske Suva fermentacija Transfer stanica Zajednička deponija
0 Uvod Na bazi analize postojećeg stanja upravljanja otpadom na području Republike Srpske (Aneks 1 Strategije), u ovom dijelu će se analizirati različiti scenariji upravljanja svakom vrstom. Svaki scenario uključuje cjeloviti sistem, od prikupljanja, prevoza i zbrinjavanja, tj. tretmana i konačnog zbrinjavanja, odnosno izvoza kao krajnje mjere upravljanja otpadom ili proizvodima tretmana. Organizacija razvrstavanja na mjestu nastanka i odvojeno prikupljanje osnovna je pretpostavka daljeg razvoja upravljanja u RS baziranog na očuvanju resursa i životne sredine. Takođe, povećanje pokrivenosti uslugom prikupljanja jedan je od prioriteta za kontrolu u upravljanju tokovima, posebno onih koji uključuju domaćinstva (komunalni otpad, posebne vrste ). Odgovarajuće zbrinjavanje prikupljenog drugi je neophodan zadatak koji se mora sprovesti. Radi sagledavanja mogućnosti zbrinjavanja, predloženo je 15 uopštenih mogućnosti tehnika tretmana/postupanja s otpadom koji pokrivaju sve razmatrane tokove. Navedene tehnike i postupci baziraju se na uobičajenim postupcima u saglasnosti s EU hijerarhijom upravljanja otpadom, tj. od odvojenog prikupljanja te predtretmanima i različitim tretmanima (kompostiranje, mehaničko-biološki, termički i dr.) pa sve do deponovanja na uređenim, sanitarnim deponijama ili drugim lokacijama koje su uređene za dugotrajno deponovanje (deponije šljake, jalovine i sl.). Sve tehnologije/tehnike tretmana ocijenjene su na bazi različitih kriterija koji uključuju zaštitu životne sredine, samu tehnologiju, finansijsko-ekonomske kriterije te pokrivenost zakonodavstvom. Nakon uopštenog pregleda mogućnosti upravljanja otpadom (što uključuje opis prednosti i nedostataka), za određene tokove, odnosno posebne vrste (osim komunalnog, neopasnog preostalog komercijalnog i industrijskog ), razrađeni su različiti scenariji, i to: scenario 0: postojeće stanje (nesanitarno deponovanje, prerada dijela u postojećim pogonima i izvoz), scenario 1: organizovano prikupljanje, reciklaža/tretman prikupljenog i njegovo konačno zbrinjavanje u RS, scenario 2: izvoz organizovano prikupljenog na zbrinjavanje izvan RS. U okviru scenarija predložene su uobičajene tehnike/postupanja što ne isključuje mogućnost da je u određenim, specifičnim područjima iz nekog razloga moguće primijeniti i druge tehnike/postupanja. Analize različitih scenarija rade se na bazi procjenjenih količina pojedinih vrsta i na osnovu kriterija predložene tehnike tretmana, za cijelo područje RS i na nivou regija koje su određene Aneksom 1 Strategije. Za svaki scenario potrebno je IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 1
obezbijediti potrebne dozvole za upravljanje otpadom prema pravilnicima koji regulišu navedeno poglavlje. Za komunalni otpad, neopasni preostali komercijalni i industrijski otpad (koji se sada deponuju), sagledaće se i međuregijski pristup radi smanjenja jediničnih troškova funkcionisanja organizacije prikupljanja, njegovog predtretmana ili reciklaže i konačnog zbrinjavanja. U tu svrhu su razrađeni sljedeći scenariji: scenario 0: postojeće stanje (organizovano prikupljanje niskog procenta pokrivenosti uslugom, prevladava nesanitarno deponovanje i sanitarno deponovanje na zajedničkim deponijama u Banjoj Luci i Bijeljini), scenario 1: organizovano prikupljanje miješanog i deponovanje na zajedničkim deponijama, scenario 2: dodatno na scenario 1 odvojeno prikupljanje komunalnog za reciklažu, predtretman odvojeno prikupljenog komunalnog i transport u pogone za reciklažu, scenario 3: dodatno na scenario 1 tretman miješanog neopasnog, proizvodnja goriva iz, transport goriva iz na pogone za zbrinjavanje i deponovanje ostatka tretmana scenario 4: uključuje scenarije 2 i 3 organizovano prikupljanje preostalog, miješanog i odvojeno prikupljanje komunalnog za reciklažu, predtretman odvojeno prikupljenog komunalnog i transport u pogone za reciklažu, tretman preostalog neopasnog, transport goriva iz na pogone za zbrinjavanje i deponovanje ostatka tretmana Izbor scenarija upravljanja određenom vrstom za period važenja Strategije, zavisiće o financijskim mogućnostima krajnjeg korisnika, kao i modelima finansiranja. Za detaljnju ekonomsku analizu svake vrste ili organizacije upravljanja otpadom, potrebno je izraditi studije izvodljivosti. U ovom Ankesu 2 Strategije koristiće se financijski proračuni investicije i troškova rada za odabrane opcije upravljanja komunalnim otpadom bazirane na trenutno važećim cijenama. U sklopu analize priuštivosti, koja će kao rezultat dati uvid u to koji je scenario moguće provesti, i na kom regionalnom nivou, kao kriterij priuštivosti usluga upravljanja otpadom za domaćinstva uzima se, u skladu s mjerilima Svjetske banke, prag od 1,5% primanja prosječnog domaćinstva. Pri sagledavanju kapaciteta pogona za tretman koristiće se i podaci o količinama drugih vrsta neopasnog koje se tretnutno deponuju. Odabir opcija upravljanja drugim odvojeno prikupljenim posebnim vrstama izvršiće se na temelju analize prednosti i nedostaka za svaku opciju tretmana/postupanja s otpadom. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 2
1 Procjene budućih količina do 2025. godine Radi postavljanja organizacije prikupljanja i zbrinjavanja, potrebno je indentifikovati količine i vrste na određenom području i u određenom vremenu. Količine vezane su uz potencijal na području Republike Srpske, razrađenog do nivoa 8 regija za vremenski period do 2025. godine, baziranog na podacima za 2013. godinu, prema Aneksu 1 Strategije. Ulazni podaci za procjene budućih količina su sljedeći: 1. Postojeći podaci o prosječnim primanjima zaposlenih prema opštinama i gradovima za period od 2008. do 2012. godine, uz procjenu navedenog za budući period na bazi prosječne godišnje stope rasta od 0,9 %. 2. Broj zaposlenih, stanovnika i domaćinstava prema postojećim statističkim podacima, uz procjenu za budući period u skladu s Odlukom o stepenu razvijenosti JLS u RS za 2014. godinu (Izvor: Vlada RS) i faktorima rasta stanovništva na sljedeći način: razvijene i srednje razvijene JLS: 0,2 % do 2020., bez rasta od 2021. do 2025.; nerazvijene i izrazizito nerazvijene JLS: 0,5 % do 2020., 0,15 % od 2021. do 2025. 3. Procjena količina komunalnog i komercijalnog (komercijalni otpad je podkategorija komunalnog iz drugih izvora koji nisu domaćinstva) u predmetnom razdoblju koja se bazira na specifičnim stopama rasta standarda prosječnog domaćinstva za procjenu količina komunalnog do 2025. godine na sljedeći način: razvijene i srednje razvijene JLS: 1,5 %; nerazvijene i izrazizito nerazvijene JLS: 1,0 %, 4. Procjena količina industrijskog, te iz rudarstva, ekstraktivne industrije i energetike bazira se na procjenama trenda indeksa industrijske proizvodnje prema sektorima za razdoblje od 2005. do 2012. godine (Izvor: RZS RS). 5. Kapaciteti objekata za predtretman i tretman komunalnog, kao i troškovi rada za upravljanje komunalnim otpadom, baziraju se na maksimalnim potrebnim kapacitetima zajedničkog regionalnog koncepta za razmatrani period do 2025. koji uključuju i količine preostalog neopasnog (komercijalni i industrijski) koji se trenutno deponuje. 6. S obzirom na statističke podatke o broju zaposlenih i broja domaćinstava prema popisu stanovništva, pretpostavljeno je da domaćinstva s primanjima koja ne potiču iz radnog odnosa u RS, ista primaju iz drugih izvora (penzije, socijalna pomoć, subvencijeiz inostranstva i dr), i to na nivou primanja prosječnog domaćinstva s jednim zaposlenim. 7. Troškovi lokalnog prikupljanja komunalnog, prevoza do mjesta pretovara za daljinski transport (transfer stanice) ili direktno na mjesto predtretmana/tretmana ili deponovanja, računaju se na bazi empirijskih modela na sličnim postrojenjima, zavisno o projektovanim kapacitetima objekata i opreme. 8. Kao lokacija zbrinjavanja ili ostataka tretmana izvan područja RS, pretpostavljena je nedefinisana lokacija udaljena 300 km, odnosno 500 km (za zbrinjavanje GIO). IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 3
9. Mreža transfer stanica i njima pripadajuće zajedničke deponije (ZD), predložiće se na temelju transportne analize koja će koristiti mrežu puteva BiH. 10. Lokacije ZD za analizu uvažavaju se i prihvaćaju za sve regije prema postojećoj prostorno-planskoj dokumentaciji RS, osim Regije Foča gdje se umjesto lokacije na području opštine Foča predlaže lokacija na području opštine Rogatica. Navedena lokacija ZD Rogatica je u studiji izbora lokacije, koju je izradio Fichtner/IPZ Uniprojekt TERRA za predmetno područje, ali bez opština koje sačinjavaju Grad Istočno Sarajevo, zauzela prvo mjesto po povoljnosti. Stoga je lokacija ZD "Rudine" Rogatica, zbog svog položaja, predložena za cjelokupno područje navedene regije umjesto ZD Foča (predviđene izmjenama i dopunama prostornog plana RS do 2025. godine), i to zbog blizine ZD Foča i druge zajedničke deponije ZD Gacko (oko 76 km), kao i težišta količine s područja Istočnog Sarajeva. 11. Procjena količina medicinskog bazira se na podacima o prosječnoj godišnjoj stopi rasta specifične količine komunalnog i broja pacijenata koji su u korelaciji s podacima za komunalni otpad. 12. Procjena količina ambalažnog iz izvora domaćinstva bazira se na podacima o rastu specifične količine komunalnog i broja stanovnika koji koreliraju s podacima za komunalni otpad uz kvantitativni cilj porasta odvojeno prikupljenih količina ambalažnog iz domaćinstava do 2025. godine minimalno 50% od ukupno stvorenih količina ambalaže od papira/kartona, plastike, stakla i metala. Količine ambalažnog iz drugih izvora baziraju se na prosječnim godišnjim stopama rasta za industrijski otpad. 13. Procjena količina otpadnih baterija i akumulatora, starih vozila, starih guma, otpadnih ulja i drugog zauljenog, građevinskog i inertnog, otpadnog azbesta, otpadnih fluorescentnih cijevi koje sadrže živu, mulja iz uređaja za prečišćavanje otpadnih voda i PCB i POPs, bazira se na podacima o prosječnoj godišnjoj stopi rasta specifične količine komunalnog, kao mjere porasta životnog standarda i privrednog rasta te specifičnoj količini predmetnog. 14. Otpad iz proizvodnje titan-dioksida se ne razmatra jer se u predmetnom periodu ne predviđaju vezane aktivnosti. 15. Otpad poljoprivrede i šumarstva bazira se na podacima o stočnom fondu u RS za period od 2004. do 2013. godine, zasijanim površinama oranica u RS za period od 2008. do 2012. godine i posječenoj bruto drvnoj masi u RS (RZS RS) te procijenjenim trendovima rasta do 2025. godine. 16. Otpad životinjskog porijekla bazira se na podacima o stočnom fondu u RS za period od 2004. do 2013. godine, pripadajućem sektoru za mesoprerađivačku industriju za period od 2008. do 2012. godine, karakterističnim parametrima kod uzgajanja stoke i peradi, prosječnim količinama iz mesoprerađivačke industrije, te procjeni smrtnosti kućnih ljubimaca (pasa, mačaka i dr). U tabelama 1/1-9 daje se prikaz procjene budućih količina svih vrsta na nivou RS i 8 regija RS. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 4
Tabela 1/1 Procjena budućih količina prema vrstama nivo RS Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 1.333.528 1.336.811 1.340.105 1.343.405 1.346.717 1.350.039 1.329.443 1.329.751 1.330.060 1.330.370 1.330.678 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 267.437 280.499 294.075 308.039 322.165 336.044 348.228 358.186 363.818 361.445 344.516 Industrijski otpad 465.587 465.420 465.816 466.710 468.063 469.834 472.000 474.537 477.431 480.662 484.225 Medicinski otpad 2.962 3.014 3.064 3.117 3.169 3.222 3.270 3.318 3.368 3.418 3.468 Ambalažni otpad 13.309 14.147 15.320 17.011 19.523 23.340 29.217 38.467 53.287 77.458 117.651 Otpadne baterije i akumulatori 39,7 40,5 41,3 41,9 42,5 43,4 43,3 43,9 44,6 45,2 45,9 Stara vozila 22.770 23.156 23.548 23.947 24.352 24.764 24.739 25.101 25.470 25.844 26.224 Stare gume 1.463 1.489 1.515 1.540 1.565 1.592 1.591 1.613 1.637 1.661 1.685 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 5.306 5.397 5.487 5.581 5.674 5.770 5.766 5.850 5.935 6.023 6.110 Električni i elektronski otpad 7.548 7.675 7.807 7.936 8.072 8.210 8.199 8.320 8.444 8.567 8.692 Građevinski i inertni otpad 77.571 78.884 80.219 81.579 82.961 84.366 84.278 85.516 86.770 88.043 89.334 Otpad koji sadrži azbest 33,2 34,0 34,5 35,0 35,5 36,2 36,2 36,6 37,1 37,8 38,4 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,85 0,87 0,91 0,91 0,92 0,93 0,93 0,95 0,96 0,97 1,00 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 8.842 8.993 9.145 9.300 9.456 9.617 9.606 9.748 9.890 10.035 10.184 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 57.552.108 58.801.689 59.966.355 61.058.287 62.087.134 63.060.682 63.985.309 64.866.314 65.708.152 66.514.595 67.288.892 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 4.622.832 4.633.615 4.643.914 4.653.785 4.663.271 4.672.409 4.681.233 4.689.768 4.698.041 4.706.071 4.713.875 Otpad životinjskog porijekla 23.107 23.379 23.656 23.937 24.220 24.505 24.797 25.090 25.388 25.686 25.993 PCB otpad i drugi POPs otpad 76,5 77,9 79,0 80,5 81,9 83,3 83,1 84,4 85,5 86,7 88,1 Ukupno, t/god: 63.070.992 64.347.510 65.540.077 66.660.927 67.719.786 68.724.519 69.678.397 70.591.994 71.467.799 72.309.679 73.121.022 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 5
Tabela 1/2 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Banja Luka Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 401.131 401.965 402.801 403.638 404.478 405.319 399.595 399.611 399.626 399.642 399.658 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 99.837 103.600 107.402 111.180 114.834 118.212 120.839 122.604 122.993 121.242 116.219 Industrijski otpad 62.658 63.433 64.171 64.878 65.558 66.214 66.849 67.466 68.067 68.652 69.225 Medicinski otpad 1.426 1.450 1.475 1.500 1.525 1.551 1.575 1.598 1.622 1.646 1.671 Ambalažni otpad 5.089 5.479 6.027 6.810 7.942 9.590 11.988 15.502 20.665 28.259 39.440 Otpadne baterije i akumulatori 12,0 12,2 12,4 12,6 12,8 13,1 13,1 13,3 13,5 13,7 13,9 Stara vozila 6.856 6.973 7.092 7.213 7.336 7.461 7.465 7.577 7.691 7.806 7.923 Stare gume 441 448 456 464 472 480 480 487 494 502 509 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 1.598 1.625 1.653 1.681 1.709 1.739 1.740 1.766 1.792 1.819 1.846 Električni i elektronski otpad 2.273 2.311 2.351 2.391 2.432 2.473 2.475 2.512 2.549 2.587 2.626 Građevinski i inertni otpad 23.357 23.755 24.160 24.572 24.991 25.417 25.432 25.813 26.200 26.592 26.990 Otpad koji sadrži azbest 10,0 10,2 10,4 10,5 10,7 10,9 10,9 11,1 11,2 11,4 11,6 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,26 0,26 0,27 0,27 0,28 0,28 0,28 0,29 0,29 0,29 0,30 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 2.662 2.708 2.754 2.801 2.849 2.897 2.899 2.942 2.986 3.031 3.077 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 2.601.220 2.651.604 2.698.514 2.742.452 2.783.815 2.822.924 2.860.039 2.895.378 2.929.125 2.961.432 2.992.434 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 1.422.505 1.430.760 1.438.625 1.446.144 1.453.357 1.460.294 1.466.983 1.473.446 1.479.703 1.485.771 1.491.663 Otpad životinjskog porijekla 8.406 8.506 8.606 8.708 8.811 8.915 9.021 9.128 9.236 9.345 9.456 PCB otpad i drugi POPs otpad 23,0 23,4 23,8 24,2 24,7 25,1 25,1 25,5 25,8 26,2 26,6 Ukupno, t/god: 4.238.373 4.302.698 4.363.333 4.420.842 4.475.679 4.528.216 4.577.834 4.626.269 4.673.174 4.718.736 4.763.131 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 6
Tabela 1/3 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Bijeljina Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 148.460 148.808 149.156 149.505 149.855 150.206 147.969 147.994 148.019 148.044 148.070 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 36.137 38.049 40.033 42.070 44.125 46.133 47.890 49.307 50.090 49.758 47.518 Industrijski otpad 12.835 12.994 13.145 13.290 13.429 13.564 13.694 13.820 13.943 14.063 14.180 Medicinski otpad 150 153 155 158 161 164 166 168 171 173 176 Ambalažni otpad 1.008 1.088 1.211 1.403 1.709 2.202 2.992 4.270 6.339 9.694 15.137 Otpadne baterije i akumulatori 4,4 4,5 4,6 4,7 4,7 4,8 4,8 4,9 5,0 5,0 5,1 Stara vozila 2.536 2.579 2.623 2.668 2.713 2.760 2.758 2.799 2.841 2.883 2.926 Stare gume 163 166 169 172 174 177 177 180 183 185 188 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 591 601 611 622 632 643 643 652 662 672 682 Električni i elektronski otpad 841 855 870 884 899 915 914 928 942 956 970 Građevinski i inertni otpad 8.640 8.787 8.936 9.089 9.244 9.401 9.397 9.536 9.678 9.821 9.967 Otpad koji sadrži azbest 3,7 3,8 3,8 3,9 4,0 4,0 4,0 4,1 4,1 4,2 4,3 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,11 0,11 0,11 0,11 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 985 1.002 1.019 1.036 1.054 1.072 1.071 1.087 1.103 1.119 1.136 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 15.033.860 15.364.140 15.672.008 15.960.676 16.232.690 16.490.103 16.734.599 16.967.576 17.190.209 17.403.495 17.608.290 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 398.479 398.521 398.566 398.615 398.665 398.716 398.769 398.821 398.875 398.928 398.981 Otpad životinjskog porijekla 1.722 1.742 1.763 1.784 1.805 1.826 1.848 1.870 1.892 1.914 1.937 PCB otpad i drugi POPs otpad 8,5 8,7 8,8 9,0 9,1 9,3 9,3 9,4 9,5 9,7 9,8 Ukupno, t/god: 15.497.964 15.830.694 16.141.126 16.432.485 16.707.318 16.967.694 17.214.936 17.451.033 17.676.947 17.893.680 18.102.107 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 7
Tabela 1/4 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Doboj Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 238.994 239.544 240.096 240.649 241.203 241.759 238.185 238.221 238.258 238.294 238.330 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 33.613 35.954 38.448 41.083 43.832 46.639 49.299 51.718 53.585 54.373 53.203 Industrijski otpad 49.410 52.007 54.801 57.795 60.994 64.401 68.020 71.854 75.905 80.175 84.667 Medicinski otpad 456 464 472 480 488 496 504 511 519 527 534 Ambalažni otpad 3.111 3.343 3.633 4.012 4.529 5.265 6.347 7.988 10.535 14.554 20.970 Otpadne baterije i akumulatori 7,1 7,3 7,4 7,5 7,6 7,8 7,8 7,9 8,0 8,1 8,2 Stara vozila 4.083 4.153 4.224 4.296 4.369 4.443 4.442 4.508 4.575 4.643 4.712 Stare gume 262 267 272 276 281 286 286 290 294 298 303 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 951 968 984 1.001 1.018 1.035 1.035 1.051 1.066 1.082 1.098 Električni i elektronski otpad 1.353 1.377 1.400 1.424 1.448 1.473 1.472 1.494 1.517 1.539 1.562 Građevinski i inertni otpad 13.910 14.147 14.388 14.634 14.883 15.137 15.133 15.358 15.586 15.818 16.053 Otpad koji sadrži azbest 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,5 6,6 6,7 6,8 6,9 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,15 0,16 0,16 0,16 0,16 0,17 0,17 0,17 0,17 0,18 0,18 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 1.586 1.613 1.640 1.668 1.696 1.725 1.725 1.751 1.777 1.803 1.830 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 7.866.094 8.037.552 8.197.364 8.347.201 8.488.385 8.621.983 8.748.872 8.869.777 8.985.309 9.095.986 9.202.253 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 977.806 979.587 981.298 982.944 984.532 986.068 987.555 988.997 990.398 991.760 993.087 Otpad životinjskog porijekla 5.346 5.409 5.473 5.538 5.604 5.670 5.737 5.805 5.874 5.943 6.014 PCB otpad i drugi POPs otpad 13,7 14,0 14,2 14,4 14,7 14,9 14,9 15,2 15,4 15,6 15,8 Ukupno, t/god: 8.958.008 9.136.869 9.304.425 9.462.380 9.612.088 9.754.650 9.890.456 10.021.132 10.146.970 10.268.532 10.386.317 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 8
Tabela 1/5 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Gacko Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 73.181 73.388 73.596 73.805 74.014 74.224 73.011 73.042 73.072 73.103 73.133 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 10.798 11.372 11.981 12.622 13.291 13.975 14.612 15.169 15.516 15.385 14.226 Industrijski otpad 6.813 6.898 6.978 7.055 7.129 7.200 7.269 7.336 7.402 7.465 7.528 Medicinski otpad 127 130 132 134 136 138 140 142 144 146 148 Ambalažni otpad 481 490 503 523 559 627 758 1.019 1.545 2.607 4.762 Otpadne baterije i akumulatori 2,2 2,2 2,3 2,3 2,3 2,4 2,4 2,4 2,4 2,5 2,5 Stara vozila 1.248 1.269 1.290 1.312 1.334 1.357 1.353 1.372 1.392 1.412 1.432 Stare gume 80 82 83 84 86 87 87 88 89 91 92 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 291 296 301 306 311 316 315 320 324 329 334 Električni i elektronski otpad 414 421 428 435 442 450 448 455 461 468 475 Građevinski i inertni otpad 4.252 4.324 4.396 4.470 4.545 4.621 4.609 4.675 4.742 4.810 4.879 Otpad koji sadrži azbest 1,8 1,9 1,9 1,9 1,9 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1 2,1 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 485 493 501 510 518 527 525 533 541 548 556 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 9.014.692 9.210.319 9.392.651 9.563.596 9.724.664 9.877.075 10.021.826 10.159.748 10.291.538 10.417.786 10.539.002 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 205.114 205.161 205.208 205.254 205.299 205.343 205.386 205.427 205.468 205.509 205.548 Otpad životinjskog porijekla 914 925 936 947 958 969 981 993 1.004 1.016 1.028 PCB otpad i drugi POPs otpad 4,2 4,3 4,3 4,4 4,5 4,6 4,5 4,6 4,7 4,7 4,8 Ukupno, t/god: 9.245.717 9.442.188 9.625.397 9.797.257 9.959.281 10.112.694 10.258.318 10.397.286 10.530.175 10.657.581 10.780.019 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 9
Tabela 1/6 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Mrkonjić Grad Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 37.878 38.013 38.148 38.284 38.420 38.557 37.845 37.874 37.904 37.934 37.963 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 5.069 5.350 5.649 5.966 6.301 6.650 6.981 7.284 7.492 7.458 6.855 Industrijski otpad 5.300 5.365 5.428 5.487 5.545 5.600 5.654 5.706 5.757 5.807 5.855 Medicinski otpad 19 19 19 19 20 20 20 21 21 21 21 Ambalažni otpad 372 377 384 392 406 432 483 592 825 1.335 2.450 Otpadne baterije i akumulatori 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 Stara vozila 645 655 666 677 688 699 695 705 714 724 734 Stare gume 41 42 43 44 44 45 45 45 46 47 47 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 150 153 155 158 160 163 162 164 166 169 171 Električni i elektronski otpad 214 217 221 224 228 232 230 234 237 240 243 Građevinski i inertni otpad 2.196 2.232 2.269 2.306 2.344 2.383 2.368 2.401 2.433 2.466 2.500 Otpad koji sadrži azbest 0,9 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,1 1,1 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 250 254 259 263 267 272 270 274 277 281 285 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 227.980 231.989 235.718 239.207 242.489 245.590 248.531 251.330 254.000 256.555 259.006 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 239.584 239.516 239.455 239.400 239.351 239.306 239.265 239.228 239.193 239.161 239.131 Otpad životinjskog porijekla 711 719 728 737 745 754 763 772 781 790 800 PCB otpad i drugi POPs otpad 2,2 2,2 2,2 2,3 2,3 2,4 2,3 2,4 2,4 2,4 2,5 Ukupno, t/god: 482.535 486.892 490.998 494.885 498.593 502.151 505.472 508.761 511.947 515.059 518.103 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 10
Tabela 1/7 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Prijedor Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 161.162 161.517 161.874 162.231 162.589 162.949 160.586 160.602 160.619 160.636 160.652 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 36.873 38.969 41.156 43.414 45.705 47.963 49.977 51.661 52.728 52.715 50.886 Industrijski otpad 18.124 18.348 18.562 18.766 18.963 19.153 19.337 19.515 19.689 19.858 20.024 Medicinski otpad 335 341 347 353 359 365 370 376 382 387 393 Ambalažni otpad 1.422 1.528 1.685 1.924 2.295 2.874 3.777 5.198 7.437 10.970 16.548 Otpadne baterije i akumulatori 4,8 4,9 5,0 5,1 5,2 5,2 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Stara vozila 2.754 2.801 2.849 2.897 2.947 2.997 2.998 3.042 3.088 3.134 3.181 Stare gume 177 180 183 186 189 193 193 196 199 201 204 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 642 653 664 675 687 698 699 709 720 730 741 Električni i elektronski otpad 913 928 944 960 977 994 994 1.008 1.024 1.039 1.054 Građevinski i inertni otpad 9.382 9.542 9.705 9.871 10.040 10.211 10.212 10.365 10.520 10.677 10.836 Otpad koji sadrži azbest 4,0 4,1 4,2 4,2 4,3 4,4 4,4 4,4 4,5 4,6 4,6 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,10 0,11 0,11 0,11 0,11 0,11 0,11 0,11 0,12 0,12 0,12 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 1.069 1.088 1.106 1.125 1.144 1.164 1.164 1.181 1.199 1.217 1.235 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 11.556.515 11.810.826 12.047.883 12.270.160 12.479.615 12.677.830 12.866.100 13.045.501 13.216.939 13.381.181 13.538.884 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 552.497 552.643 552.785 552.924 553.059 553.190 553.319 553.444 553.566 553.685 553.801 Otpad životinjskog porijekla 2.432 2.460 2.489 2.519 2.549 2.579 2.609 2.640 2.672 2.703 2.735 PCB otpad i drugi POPs otpad 9,3 9,4 9,6 9,7 9,9 10,1 10,1 10,2 10,4 10,5 10,7 Ukupno, t/god: 12.183.153 12.440.326 12.680.377 12.905.793 13.118.549 13.320.231 13.511.769 13.694.856 13.870.183 14.038.518 14.200.543 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 11
Tabela 1/8 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Foča Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 128.791 129.154 129.519 129.884 130.252 130.620 128.489 128.542 128.595 128.648 128.701 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 19.029 19.968 20.956 21.988 23.050 24.114 25.068 25.861 26.302 26.042 24.443 Industrijski otpad 11.494 11.636 11.772 11.901 12.026 12.146 12.263 12.376 12.486 12.594 12.699 Medicinski otpad 306 311 316 322 327 332 337 342 347 353 358 Ambalažni otpad 824 850 888 949 1.051 1.229 1.543 2.102 3.106 4.911 8.165 Otpadne baterije i akumulatori 3,8 3,9 4,0 4,0 4,1 4,2 4,2 4,2 4,3 4,3 4,4 Stara vozila 2.197 2.234 2.271 2.309 2.348 2.387 2.381 2.415 2.449 2.484 2.520 Stare gume 141 144 146 148 151 153 153 155 157 160 162 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 512 520 529 538 547 556 555 563 571 579 587 Električni i elektronski otpad 728 740 753 765 778 791 789 800 812 824 835 Građevinski i inertni otpad 7.484 7.609 7.737 7.866 7.998 8.132 8.111 8.227 8.344 8.464 8.585 Otpad koji sadrži azbest 3,2 3,3 3,3 3,4 3,4 3,5 3,5 3,5 3,6 3,6 3,7 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,08 0,08 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 853 867 882 897 912 927 924 938 951 965 979 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 1.185.967 1.209.213 1.230.859 1.251.135 1.270.225 1.288.276 1.305.408 1.321.722 1.337.302 1.352.218 1.366.533 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 482.535 482.844 483.133 483.406 483.664 483.909 484.142 484.365 484.578 484.783 484.980 Otpad životinjskog porijekla 1.542 1.560 1.579 1.597 1.616 1.635 1.655 1.674 1.694 1.714 1.735 PCB otpad i drugi POPs otpad 7,4 7,5 7,6 7,8 7,9 8,0 8,0 8,1 8,2 8,3 8,5 Ukupno, t/god: 1.713.626 1.738.511 1.761.836 1.783.836 1.804.708 1.824.603 1.843.345 1.861.556 1.879.115 1.896.107 1.912.598 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 12
Tabela 1/9 Procjena budućih količina prema vrstama Regija Zvornik Godina 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Stanovnika 143.931 144.422 144.915 145.409 145.906 146.405 143.763 143.865 143.967 144.069 144.171 Vrsta 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Komunalni otpad 26.081 27.237 28.450 29.716 31.027 32.358 33.562 34.582 35.112 34.472 31.166 Industrijski otpad 298.953 294.739 290.959 287.538 284.419 281.556 278.914 276.464 274.182 272.048 270.047 Medicinski otpad 143 146 148 151 153 156 158 160 162 165 167 Ambalažni otpad 1.002 992 989 998 1.032 1.121 1.329 1.796 2.835 5.128 10.179 Otpadne baterije i akumulatori 4,3 4,4 4,4 4,5 4,6 4,7 4,6 4,7 4,8 4,8 4,9 Stara vozila 2.451 2.492 2.533 2.575 2.617 2.660 2.647 2.683 2.720 2.758 2.796 Stare gume 158 160 163 166 168 171 170 172 175 177 180 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad 571 581 590 600 610 620 617 625 634 643 651 Električni i elektronski otpad 812 826 840 853 868 882 877 889 902 914 927 Građevinski i inertni otpad 8.350 8.488 8.628 8.771 8.916 9.064 9.016 9.141 9.267 9.395 9.524 Otpad koji sadrži azbest 3,6 3,6 3,7 3,8 3,8 3,9 3,9 3,9 4,0 4,0 4,1 Otpad iz proizvodnje titan-dioksida 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,11 Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih 952 968 984 1.000 1.016 1.033 1.028 1.042 1.056 1.071 1.086 voda Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i 10.065.780 10.286.046 10.491.358 10.683.860 10.865.251 11.036.901 11.199.934 11.355.282 11.503.730 11.645.942 11.782.490 energetike Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva 344.312 344.583 344.844 345.098 345.344 345.583 345.814 346.040 346.260 346.474 346.684 Otpad životinjskog porijekla 2.034 2.058 2.082 2.107 2.132 2.157 2.183 2.208 2.235 2.261 2.288 PCB otpad i drugi POPs otpad 8,2 8,4 8,5 8,7 8,8 8,9 8,9 9,0 9,1 9,3 9,4 Ukupno, t/god: 10.751.615 10.969.332 11.172.585 11.363.450 11.543.570 11.714.280 11.876.267 12.031.102 12.179.288 12.321.466 12.458.204 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 13
2 Metodologija primjene analize Metodologija analize je razvijena u skladu s projektnim zadatkom, koji definiše da se za svaku vrstu napravi scenario analiza mogućih opcija zbrinjavanja na bazi njihovih prednosti i nedostaka. Odabrani pristup analizi prikazan je na slici 2/1. Izbor opcija koje će se razmatrati Izbor kriterija koji će se porediti Utvrđivanje polaznih pretpostavki analize Razmatranje i evaluacija opcija Rangiranje i predlaganje optimalnog rješenja Slika 2/1 Ključni elemetni analize Izbor opcija zasniva se na najboljim raspoloživim tehnikama zbrinjavanja. Kriteriji na bazi kojih će se porediti opcije uključuju ključne elemente za evaluaciju opcija. Nakon sagledavanja opcija i kriterija, postavljaju se različiti scenariji za razvoj integrisanog sistema upravljanja otpadom u RS u planskom periodu do 2025. godine. Nakon sagledavanja prednosti i nedostataka pojedinih opcija, daje se prijedlog optimalnog scenarija upravljanja otpadom za planski period. Za upravljanje komunalnim, neopasnim komercijalnim i industrijskim otpadom daje se detaljnija analiza koja uključuje i analizu priuštivosti scenarija za domaćinstva. Na bazi navedene analize opcija za tretman koji stvaraju domaćinstva, kao i neopasni komercijalni i industrijski otpad, te scenario analize za ostale vrste koja se bazira na uopštenoj ocjeni opcije zbrinjavanja i analize prednosti i nedostatka razmatrane opcije, za svaku vrstu daju se preporuke u vidu scenarija za upravljanje predmetnom vrstom u planskom periodu do 2025. godine. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 14
2.1 Izbor opcija zbrinjavanja Pregled uobičajnih tehničko-tehnoloških rješenja za tretman/reciklažu određenih vrsta koje uključuju postupke izbjegavanja i iskorištavanja, njegove reciklaže i tretmana mehaničkim, biološkim, termičkim i hemijskim postupcima, te konačnog zbrinjavanja deponovanjem ili izvozom, prikazan je u tabeli 2.1/1. Navedena tabela daje i hijerarhijski predgled opcija vezano za glavne postupke tretmana, a podopcije su prikazane u skladu sa opštom zastupljenosti vrste tretmana. Za tretman pojedinih vrsta ova hijerarhija ne mora biti kako je to prikazano u tabeli. Tabela 2.1/1 Pregled opcija zbrinjavanja OPCIJE ZBRINJAVANJA OTPADA OZNAKA Ponovno korištenje ("reuse") R-1 Reciklaža* (predtretman) R-2 Kompostiranje MBT-K Mehaničko-biološki tretman Termički tretman Biološki tretman (npr. bioremedijacija) Hemijski tretman (npr. alkalna hidroliza i dr) Deponovanje Izvoz Biosušenje BMT-B Hibridni (anaerobno-aerobni) MBT-H Anaerobna digestija AD Spaljivanje na rešetki TT-R Spaljivanje u fluidiziranom sloju TT-F Sterilizacija (autoklav) TT-S Renderiranje (kuhanje) TT-K BRM HT Sanitarne deponije D-S Tretman / deponovanje na lokaciji D-L I U nastavku se iznosi opšti pregled tehnologija koje se koriste pri zbrinjavanju kod razmatrane opcije. Detaljniji opisi mogućih opcija će se dati za one koje su karakteristične za tretman komunalnog, neopasnog preostalog komercijalnog i industrijskog za koje je predloženo i više podopcija tretmana. Opcije postupanja s otpadom, poput ponovnog korištenja, reciklaže (odnosno predtretman kao priprema za reciklažu u RS ili izvan RS), tretmana kao i postupaka konačnog zbrinjavanja deponovanjem ili izvozom, sagledaće se na primjerima određenih vrsta ili komponenti, te opisno u okviru analize prednosti i nedostataka s preporukama za svaku vrstu. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 15
2.1.1 Opšti pregled tehnologija zbrinjavanja Uobičajene tehnologije zbrinjavanja, tj. njegovog tretmana, su mehaničko-biološke, termičke, hemijske, mehaničke (fizičke) i biološke (bioremedijacija), kao i njihove kombinacije (npr. sanitarno deponovanje biorazgradivog je fizičko-mehanički tretman gdje su neželjeni, ali neizostavni biološki i fizičko-hemijski procesi). Svaka tehnologija ima svoje prednosti i nedostatke, no sve moraju ispuniti uslove zaštite životne sredine i ne smije ugroziti ljudsko zdravlje. U nastavku se iznose kratki opisi osnovnih tehnologija opšte primijenjivanih u tretmanu baziranih na praktičnim i teorijskim dostupnim literaturnim izvorima (Izvor: Vuković, M. Obrada čvrstog i opasnog, Interna skripta, Fakultet kemijskog inženjerstva i tehnologije, Zagreb 2012.; Sredojević J. Reciklaža, Zenica, 2006.; Krička T., Kalambura, S., Kafilerije i alkalna hidroliza, Zagreb, 2011.; Vuković Domanovac, M., Bioremedijacija, Interna skripta, Fakultet kemijskog inženjerstva i tehnologije, Zagreb 2012.) 2.1.1.1 Mehaničko-biološki tretman Mehaničko-biološke tretmane možemo podijeliti na: - kompostiranje - anaerobnu digestiju - suvu fermentaciju - biosušenje - druge postupke i kombinacije postupaka U nastavku se daje opis uobičajnih tehnika mehaničko-biološkog tretmana. Kompostiranje Prema Zakonu o upravljanju otpadom ( Službeni glasnik Republike Srpske, broj 111/13), kompostiranje se definiše kao tretman biorazgradivog pod dejstvom mikroorganizama, u cilju stvaranja komposta, u prisustvu kisika i pod kontrolisanim uslovima. Za vrijeme kompostiranja mikroorganizmi troše kisik dok se hrane organskom materijom. To generiše toplotu, ugljen-dioksid i vodenu paru, koji se ispuštaju u atmosferu. Kompostiranjem se smanjuje i zapremina i masa sirovog materijala. Postoje različite tehnologije kompostiranja. Svi sistemi su dizajnirani i upravljani na način da se kontroliše i optimizira biološka stabilizacija, higijenizacija, i/ili u nekim slučajevima sušenje razgradljivog materijala. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 16
Kompostiranje se može odvijati na otvorenom ili u zatvorenim spremnicima. Procesi kompostiranja mogu trajati od nekoliko dana do 8 i više sedmica u zavisnosti od zahtjevanog stupnja stabilizacije. Anaerobna digestija Prema Zakonu o upravljanju otpadom ( Službeni glasnik Republike Srpske, broj 111/13), anaerobna digestija se definiše kao proces u kojem se biorazgradivi materijal razgrađuje u odsustvu kisika. Anaerobnom digestijom dobija se biogas (mješavina metana i ugljendioksida) i djelomično stabilizirana organska mješavina digestat. AD može biti mokri proces pri čemu se koristi materijal s vlažnosti većom od 85% ili suvi proces s materijalom vlažnosti manje od 70%. AD se odvija u hemijskim reaktorima anaerobnim digestorima. Ovaj proces traje između dvije do tri sedmice, u zavisnosti od tehnologije izgradnje digestora, sastava ulaznog materijala i zahtijevane količine proizvedenog biogasa. Proizvedeni biogas se najčešće koristi za proizvodnju električne energije ili toplote. Suva fermentacija Suva fermentacija (SF) je potpuno suva anaerobna digestija. Nasuprot uobičajenoj AD, suva fermentacija ne zahtijeva dodavanje vode organskom otpadu koji se obrađuje, jer proces radi s otprilike 50% učešća suve materije. Proces se provodi unutar jednostavnog, zatvorenog rezervoara, tunela. Sve različite faze razgradnje (hidroliza, nastanak metana i kiselina) se odvijaju u istom rezervoaru digestoru/tunelu. Da bi se biorazgradivi dio odvojio od ostatka, potreban je predtretman dolaznog materijala prije same SF. Izdvojeni biorazgradivi dio puni se u tzv. fermentore (tunele), nakon čega započinje aerobni proces biološke obrade da bi se potrošio kisik i postigla radna temperatura samog procesa fermentacije. Nakon aerobnog procesa automatski započinje anaerobni biološki proces fermentacije bez prisustva kisika, odnosno prozvodnja biogasa. Recirkulacijom nastale procjedne vode neprestano se dodaju bakterije, koje se raspršuju po organskom materijalu u fermentoru. Tokom procesa suve fermentacije nije potrebno miješanje organskog materijala, kao što je potrebno u uobičajenim AD sistemima. Proizvodi obrade su kao kod uobičajene AD, biogas i digestat. Biosušenje Otpad se u ovom slučaju nakon potrebne mehaničke predobrade izlaže procesu postepenog sušenja, pri čemu dolazi do biorazgradnje lakorazgradivih organskih jedinjenja unutar IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 17
miješanog komunalnog. Sam proces koristi ujedno i energiju koja se oslobađa egzotermnim procesom aerobne razgradnje lakorazgradivih komponenata, pa je energetski povoljniji od kompostiranja. Temperatura odvijanja procesa iznosi između 50 i 60ºC. Ovakvom aerobnom razgradnjom biorazgradivog dijela se na kraju procesa dobije biološki obrađen, suv i pročišćen materijal bez neprijatnih mirisa. Ovakav proces traje od 12-15 dana što je dovoljno za biodegradaciju od oko 50-60% biorazgradivog materijala. Pod hale u kojoj se odvija proces je perforiran, pa je moguće ventilatorima usisavati odnosno uduvati vazduh, a time i kontrolisati sam proces aerobne biorazgradnje. Tokom procesa biostabilizacije iz ukupne se mase komunalnog gubi 25-30 % od ulazne težine u vidu isparene vode. Isisani se vazduh nakon prolaza kroz otpad tretira putem biofiltera, nakon kojih se pročišćen i bez neprijatnog mirisa (smrada) ispušta u atmosferu. 2.1.1.2 Termički tretman Termički tretman je skup postupaka kojima se smanjuje zapremina, pri čemu se izdvajaju i/ili uništavaju potencijalno opasne materije iz. Uz to, termičkim je tretmanom moguće iskoristiti energetsku vrijednost za proizvodnju električne energije i/ili toplotne energije. Postupke termičkog tretmana možemo podijeliti na: - spaljivanje (sagorijevanje) na rešetki, rotacionoj peći ili u fluidiziranom sloju; - pirolizu; - gasifikaciju; - plazmu; - dezinfekciju/sterilizaciju; - renderiranje (kuhanje); - hidriranje; - sušenje; - druge postupke i kombinacije postupaka. Prema Zakonu o upravljanju otpadom ( Službeni glasnik Republike Srpske, broj 111/13), insineracija (spaljivanje) je termički tretman u stacionarnom ili mobilnom postrojenju sa iskorištenjem energije proizvedene sagorijevanjem ili bez iskorištenja energije proizvedene sagorijevanjem čija je primarna uloga termički tretman, a koji obuhvata i pirolizu, gasifikaciju i sagorijevanje u plazmi, Propisima EU definisano je da se u sistemima zbrinjavanja, posebno komunalnog, mora uvijek primjenjivati energetsko iskorištenje. Iz perspektive energetske optimizacije poželjno je, prije termičke obrade, izdvojiti teže gorive materijale anorganskog porijekla (metali, staklo,..), a u organskom ostatku smanjiti vlažnost. Čisti postupak spaljivanja, bez posebnog iskorištenja dobijene toplote, moguće je primjenjivati samo tokom zbrinjavanja posebnih vrsta i zbrinjavanja opasnog. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 18
U nastavku se daje opis uobičajnih tehnika termičkog tretmana. Spaljivanje Tehnologija spaljivanja, koja je ujedno najrasprostranjenija tehnologija fizičkohemijskog oksidacijskog procesa pri čemu se oslobađa energija (egzotermni proces), predstavlja oksidaciju zapaljivih materijala sadržanih u otpadu. Postoje razne modifikacije tehnoloških postupaka spaljivanja, kao što su spaljivanje na rešetki, u rotacijskoj peći i fluidiziranom sloju. Ta se postrojenja često primjenjuju i za spaljivanje drugih vrsta, osim komunalnog (otpadnog mulja, otpadnih ulja i drugog tećnog ), uz prilagođavanje temperature spaljivanja i drugih uslova. Toplota dobijena tim procesom može se pretvoriti u energiju, a tada takvo postrojenje možemo nazvati energana na otpad. Dakle, ulazni materijali u procesu spaljivanja su gorive komponente, a proizvodi sagorijevanja su dimni gasovi i pepeo. Piroliza Piroliza je fizičko-hemijski proces ragzradnje organskih molekula pri povišenoj temperaturi, bez kisika i bez prisutnosti sredstava za gasifikaciju (vazduh, vodena para, CO 2 i sl). Tokom procesa dolazi do termičkog razlaganja viših spojeva organskih materijala u otpadu, pri čemu nastaju pirolitički gas, pirolitičko ulje i čvrsta faza bogata ugljikom (katran). Prema rasponu temperatura pri kojima se odvija, mogu se razlikovati tri varijante pirolize: - nisko temperaturna do 500 C; - srednje temperaturna od 500 C do 800 C; - visoko temperaturna viša od 800 C. S povećanjem temperaturne reakcije povećava se i udio pirolitičkog gasa u proizvodima reakcije, a smanjuje se udio čvrste i tečne faze. Pirolitički gas se obično spaljuje, a čvrsta se faza ili spaljuje, ili prvo izlaže gasifikaciji, a zatim se spaljuju nastali gasovi. Dimni se gasovi mogu uvesti u generator para te se dobivena para koristi za grijanje ili pokretanje turbine spojene s električnim generatorom. Pirolizom je moguć kontrolisani tretman s energetskim iskorištavanjem, komunalnog, otpadnih komunalnih muljeva, plastike, auto-guma, drveta, tekstila, ulja i sl. Gasifikacija Gasifikacija je kombinacija djelomične pirolize i djelomičnog sagorijevanja tokom kojega se pri povišenoj temperaturi u reaktor s gorivom bogatim ugljikom dovodi sredstvo za gasifikaciju (npr. kisik, vodena para, vazduh ili ugljen-dioksid). Stoga je gasifikacija zapravo produžena piroliza. Zaostali ugljik u pirolitičkom koksu prolazi preko užarenog sloja uz temperature više od 800 C i uz dovođenje kisika oksidira. Proizvod reakcije je mješavina gasova poznata pod nazivom sintetski gas (syngas). Sintetski gas dobijen gasifikacijom može IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 19
se spaljivati, iskoristiti u postrojenjima za kogeneraciju ili se može upotrijebiti za sintezu različitih tečnih ugljovodonika. Zbog visoke temperature procesa dolazi do ostakljivanja šljake nastale u procesu. Gasifikacija je pogodna za tretman organskog, uz prethodni tretman uklanjanja neorganskih vrsta. Čvrsti ostaci gasifikacije su slični spaljivanju s malim procentom organskog ugljika i vrlo visokim procentom šljake i pepela. Plazma Plazma postupak predstavlja varijantu gasifikacije. Plazma nastaje propuštanjem električne struje kroz struju gasa pri čemu se postižu temperature od 5.000 C do 15.000 C. Postupak najčešće uključuje predtretman, nakon kojeg se usitnjeni otpad unosi u reaktor s plazma plamenicima. Uslijed visoke temperature dolazi do razlaganja organskih materijala iz te topljenja neorganskih materijala. U gasovitoj fazi dolazi do intenzivne disocijacije organskih molekula, što gotovo u potpunosti eliminiše štetne emisije. To je ujedno i glavna prednost plazma postupka nad klasičnom gasifikacijom. Neorganske materije se nakon topljenja vitrificiraju te se mogu deponovati ili upotrijebiti kao građevinski materijal. Dezinfekcija/sterilizacija Sterilizacija je proces termičkog tretmana kod kojeg se potencijalno infektivni otpad (medicinski i sl.) direktno ili indirektno zagrijava na termperaturu dezinfekcije (više od 73 C, odnosno sterilizacije (više od 125 C). Najčešće se sterilizacija koristi u medicini za tretman medicinskog pribora ili predtretman medicinskog prije mehaničkog tretmana (usitnjavanje) i konačnog zbrinjavanja. Prema vrsti sterilizacija može biti: - vlažna (najčešće korištena metoda sterilizacije je autoklav koja koristi zasićenu paru pod odgovarajućim pritiskom, temperaturom i uz potrebno vrijeme trajanja postupka) - suva (izlaganje onoj temperaturi i na onoliko vremena koliko je potebno da bi se osigurala sterilizacija cjelokupne količine medicinskog ), - hemijska (izlaganje medicinskog hemijski aktivnim materijama koje inaktiviraju patogene mikroorganizme), - druge savremene metode (mikrotalasna, gama i ultraljubičasta zračenja, inkapsulacija, filtriranje i sl). Renderiranje (kuhanje) Renderiranje je postupak karakterističan za tretman/reciklažu životinjskog porijekla u pogonima za toplotni tretman (kafilerije). Na ovaj način se uginule životinje i slični otpad iz IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 20
od klanja, rasijecanja i tretmana svih vrsta mesa visokim temperaturama u destruktorima na temperaturama većim od 133 C, najmanje 20 minuta i 3 bara, odnosno sterilizatorima, prevode u tri krajnja proizvoda: glavni proizvod mesno-koštano brašno (proteini životinjskog porijekla), mast (tehnička mast) i vodu. Hidriranje Hidriranje je termički tretman, odnosno, termičko-katalitička razgradnja bez prisustva kisika i uz naknadno reduktivno pretvaranje materije pomoću vodika, odnosno materije koje su bogate vodikom. U reaktorima za hidriranje se održava termperatura između 400 i 650 C. Reakcija se u pravilu odvija u vrtložnom sloju s pijeskom uz dodavanje katalizatora. Hidriranje se može svrstati i u fizičko-hemijske postuke, a slično je pirolizi, za termičkohemijsku razgradnju organskih jedinjenja, koji se zatim materijalno i energetski iskorištavanju. Ova tehnika nije značajno zastupljena u obradama miješanog. Sušenje Sušenje ili dehidracija je postupka uklanjanja tečnosti poput vode (vlage) ili organskih rastvora gdje se tečna faza nalazi u relativno malom procentu. U proces sušenja se dovodi toplota prevođenjem, vođenjem ili zračenjem, odnosno izlaganjem materijala visokofrekventnom elektromagnetskom polju (mikrovalno i dielektrično sušenje). Sušenje se može provoditi ishlapljivanjem ili isparavanjem, zavisno o temperaturi radnog prostora i pritisku. Najčešći oblik primjene sušenja je stabilizacija izlaganjem čvrstog materijala, sunčevoj toploti (otpadni mulj) ili ishlapljivanje vlage u biorazgradivom otpadu u procesima gdje se toplota dovododi egzotermnim aerobnim procesom biorazgradnje uz odvođenje pare strujom gasa koji se uvodi u biorazgradivi otpad (tzv. biosušenje). 2.1.1.3 Hemijski tretman Hemijski tretman uglavnom je karakterističan kod tretmana opasnog i zasniva se na osnovnim procesima jonske izmjene, precipitacije, oksidacije, redukcije i neutralizacije. Ovo su specijalizovane tehnike tretmana veoma opasnih i problematičnih vrsta s uglavnom visokim troškovima tretmana koje se primijenjuju u slučajevima kada druge tehnologije nisu dovoljno efikasne. Stoga se za analizu navedenih tretmana predlažu studije izvodivosti od slučaja do slučaja. Jedna od primjena hemijskog tretmana je i alkalna hidroliza životinjskog porijekla, kao alternativa termičkom tretmanu s namjerom cijepanja proteinskih lanaca IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 21
potput priona, uzročnika bolesti GSE (goveđa spongiformna encefalopatija; bolest kravljeg ludila). Proces se provodi u baznom mediju gdje se veće molekule razgrađuju na manje. Proces može biti kataliziran enzimima, solima metala, kiselinama i bazama vodenim rastvorima kalijum i natrijum hidroksida. Proces hidrolize je ubrzan kada se sistem zagrijava, a optimalni rezultati se dobijaju na temperaturi od 150 C. Hidroksid se dodaje u otpad u određenom odnsou te se cjelokupna smjesa kontinuirano zagrijava i miješa od 3 do 6 sati kod pritiska 4 bara u za to predviđenim reaktorima od nerđajućeg čelika. Alkalnom hidrolizom se značajno smanjuje zapremina, a na situ rekatora ostaju kosti koje nije potrebno drobiti jer su porozne i lako lomljive. 2.1.1.4 Mehanički (fizički) tretman Najpoznatije metode mehaničkog, odnosno fizičkog tretmana su: - deponovanje (deponije inertnog, stabilizovanog azbestnog, deponije od iskorištavanja mineralnih sirovina, sanitarne deponije i dr.) - mehanička rafinacija gorive komponente iz - preprocesuiranje (predtretman) - reciklaža i ponovno korištenje (npr. rafinacija i proizvodnja materijala iz sekundarnih sirovina, ili ponovno korištenje korisnih komponenti "reuse") Deponovanje i tretman na lokaciji Deponovanje je najrašireniji postupak zbrinjavanja neopasnog, opasnog i inertnog. Ovdje se može svrstati i deponovanje stabilizovanog azbestnog u posebnim deponijskim kasetama. U smislu deponovanja, ovo je postupak u pravilu trajnog smještaja nasipanjem ili kompaktiranjem (presovanjem) na podlozi definisane vodonepropusnosti podloge i na kraju prekrivanja barijerom koja omogućuje površinsko oticanje i slojem za rekultivisanje. Međutim, pri deponovanju biorazgradivog, kao neželjena pojava, dolazi do biorazgradnje organske komponente i tome rezultirajućeg dodatnog kompaktiranja (slijeganje uslijed težine gornjih slojeva ). Prilikom biorazgradnje nastaje biogas koji se pasivno ili aktivno izvlači iz deponije te se tretira prolaskom kroz biooksidacijski sloj (biofilter) ili se spaljuje na baklji ili gasnom motoru uz stvaranje električne i/ili toplotne energije. Prolaskom infilitrirane oborinske vode (koja ulazi u deponiju preko radne površine), vlažnosti donesene otpadom ili vode iz biooksidacije kroz slojeve, nastaje toksična procjedna voda koju je potrebno izvesti s doljnjeg zaptivnog, drenažnog sloja i obraditi na lokaciji recirkulacijom (pri čemu dolazi do procesa samoprečišćavanja; ograničene upotrebe) ili IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 22
tretmanom na prečistaču na lokaciji ili, nakon predtretmana, na prečistaču gradskih otpadnih voda. Posebna izgradnja deponija su tzv. "bioreatkorske deponije" koje su suprotnost klasičnim sanitarnim deponijama gdje se u kontrolisanim uslovima, slično suvoj fermentaciji (ravnomjerna distribucija recirkulacione procjedne vode kroz slojeve ), iskorištava energetski potencijal (biogas) prethodno termički stabilizovanog biorazgradivog (biosušenje). Sanitarno deponovanje je pouzdan i najjeftiniji način zbrinjavanja, ali se kriteriji za deponovanje u EU pooštravaju jer destimulira ostale elemente upravljanja otpadom koji su orjentisani na očuvanje resursa, iskorištenje materijalnih i energetskih potencijala. Tretmanom na lokaciji (deponovanje zatrpavanjem, ali se može smatrati i reciklažom kompostiranje biorazgradivog ) može se smatrati i kontrolisano (uz dodavanje vještačih đubriva radi povećanja mibrobiološke aktivnosti) zaoravanje žetvenih ostataka iz ratarske proizvodnje na oranicama čime se zemljište obogaćuje humusom važnim za odražvanje povoljne strukture zemljišta u procesu nastanka organomineralnih strukturnih agregata koji poboljšavaju aeraciju i drenažu zemljišta. Također, tretmanom na lokaciji se može smatrati i ex situ bioremedijacija formiranjem privremenih sanitarnih deponija za potrebe sanacije zagađenog zemljišta. Mehanička rafinacija gorive komponente Nakon predtretmana koji sadrži gorivu komponentu (npr. biosušenje), iz se pomoću niza uređaja ili strojeva (primarni usitnjivač, lančani transporter, tračni transporter, sita, magnetski separator, vazdušni separator, NIR separator i finalni usitnjivač), izdvajaju različite frakcije poput goriva iz (GIO), sekundarnih sirovina za reciklažu (metali, plastične mase i sl.), teške frakcije i stabilizovane biorazgradive frakcije (pogodne za proizvodnju deponijskog gasa ili za iskoštavanje na deponijama kao prekrivni materijal). Predprocesuiranje (predtretman ) Presovanje (ugušćavanje/peletizacija) je mehanički tretman koji se naširoko koristi kao predtretman u drugim tehnikama zbrinjavanja (npr. deponovanje, presovanjem sekundarnih sirovina radi daljinskog transporta, presovanje mulja ili peletizacija goriva iz radi termičkog tretmana i dr). Predtretman prestavljaju i prethodni postupci slični mehaničkoj rafinaciji goriva iz. Primjer je priprema za kompostiranje koji se sastoje od sporohodnog trgača (drobilica), magneta i eddy current separatora (separator na bazi vrtložnih struja), sita (dobošasta, vibro-sita), miksera (homogenizatora) i naknadnih tehnika rafinacije komposta. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 23
Na ovaj način se dobivaju uštede na iskoristivom deponijskom prostoru, troškovima transporta, efikasnijem vođenju procesa uslijed doziranja homogenizovanog (ujednačene karateristike, čistoće) ulaznog materijala u procese reciklaže ili termičkog tretmana. Reciklaža i ponovno korištenje ("reuse") Reciklaža ("recycling", eng.) predstavlja ponovno korištenje predtretiranih i/ili rafinisanih komponenti (sekundarnih sirovina) kao ulazne sirovine za proizvodnju jednakovrijednih, istih proizvoda ili za proizvodnju proizvoda od polaznih sekundarnih sirovina koji su slabije kvalitete ("downcycling") te se koriste za manje zahtjevne svrhe. Ponovno korištenje ("reuse", eng.) je primjer načina izbjegavanja gdje se proizvod (uglavnom iskorištena povratna ambalaža) vraća u proizvodni proces i nakon predtretmana ponovno koristi za osnovnu namjenu (primjer su staklene boce za višekratnu namjenu). Utrošak energije za proizvodnju novih proizvoda i tretman emisija nastalih reciklažom i predtretmanom za ponovno korištenje, uglavnom je manji u odnosu na proizvodnju istog proizvoda iz primarnih sirovina. Stoga se za analizu navedenih reciklaža predlažu studije izvodivosti od slučaja do slučaja, zavisno o materijalu. Reciklaža u širem tumačenju pojma, kako se to u ovom dokumentu koristi, predstavlja sistem upravljanja korisnim komponentama (papira/kartona, plastike, stakla i metala) koji se sastoji od odvojenog prikupljanja, sortiranja (rafinacija) i predprocesuiranja (presovanja) radi transporta na mjesto njegove reciklaže. 2.1.1.5 Biološki tretman (bioremedijacija) Biološki postupci su najjeftiniji, te najprihvatljiviji za životnu sredinu jer se tretman zasniva na korištenju mikroorganizama pomoću kojih dolazi do razgradnje organskih materijala. Svojim metabolizmom i enzimatskim procesima mikroorganizmi razgrađuju različita prisutna zagađenja. Sve korišteniji biološki postupak tretmana je bioremedijacija, proces kojim se organske otpadne materije u kontrolisanim uslovima biološki razgrađuju do koncentracija koje nisu štetne za ljudsko zdravlje i životnu sredinu, ili se prevode u krajnje neotrovne proizvode, ugljen-dioksid i vodu. Sama efikasnost i brzina procesa uklanjanja zagađujućih materija iz zemljišta i vode može se povećati bioaugmentacijom, tj. dodavanjem akvitnih, specijalizovanih mikroorganizama u mješovitu kulturu mirkoorganizama radi poboljšanja efikasnosti reagovanja mješovite zajednice mikroorganizama da reaguju na procesne ili druge flukturacije ili da reaguju na određene zagađivače. Bioremedijacija može biti in situ ili ex situ. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 24
In situ bioremedijacija Zagađeno zemljište od isplačnih muljeva, odnosno otpad koji nastaje kod istraživanja i kopanja metalnih ili nemetalnih ruda, tretira se na istom području gdje je utvrđena prisutnost zagađivača (ne iskopava se i ne prevozi do nekog mjesta) te je zbog toga potrebno veći vremenski period remedijacije. Uz to, također je potrebno opsežno praćenje promjena u zemljištu i karakteristika vodonosnika. Mikrobiološka bioremedijacija se može poboljšati optimizacijom uslova za rast i razmnožavanje, poput ph-vrijednosti, temperature, vlage, dostupnosti hranjivih supstanci i kisika. Ex situ bioremedijacija U slučaju kada zemljište zagađeno od isplačnih muljeva ili drugi otpad od istraživanja i kopanja metalnih ili nemetalnih ruda, ne može biti obrađeno na samom području zagađenja, zbog zakonodavstva, rizika od zagađenja podzemnih voda ili vazduha, zemljište se mora prvo iskopati te zatim provesti bioremedijaciju. Površinski tretman (landfarming) je proces u kojem se iskopano zemljište, mulj ili sediment stavlja na područje prekriveno nekom vrstom nepropusnog materijala na kojem se skuplja eluat, slično kao uređena deponija. Ova vrsta bioremedijacije je najuspješnija u uklanjanju nižih naftnih ugljovodonika. Kompostiranje (composting, biopiling) je vrsta bioremedijacije u kojem se zagađeno zemljište miješa s organskim materijalima poput slame, drvnih ostataka, kanalizacionog mulja te se oblikuje u hrpe/stogove. Osnovna razlika između biopilinga i kompostiranja je ta što biopiling ima bolje razrađen sistem aeracije i prikupljanja eluata. Najefikasnija ex situ bioremedijacija je provođenje procesa u bioreaktoru, u kojem se mogu postići i održavati optimalni uslovi za biorazgradnju. Prednosti površinskog tretmana kod bioremedijacije zagađenog zemljišta su jednostavnost i niski troškovi, a nedostaci su dugi period inkubacije, zaostajanje zagađivala te potreba postavljanja folije. Prednosti suspenzijskog reaktora su dobra kontrola reaktorskih uslova, mogućnost provođenja u aerobnim ili anaerobnim uslovima, poboljšana desorpcija iz zemljišta i kratak period inkubacije, a nedostaci su visoki troškovi, veličina reaktora te potreba za predtretmanom zemljišta. Bioremedijacija je najuspješnija u području naftnih derivata. Zagađenje naftom može se tretirati mikroorganizmima. Velika prednost je što vrlo često u zemljištu već postoje mikroorganizmi koji su sposobni sami razgraditi ugljikovodike. U tom slučaju dodaju se hranjive materije koje pomažu u rastu korisnih mikroorganizama kako bi se ugljovodonici što bolje i što brže razgradili. U manjem broju slučajeva potrebno je u zemljište dodati mikroorganizme koji vrše razgradnju ugljovodonika. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 25
Primarni cilj remedijacije metala iz zemljišta je odstranjivanje metala iz zagađenog zemljišta ili smanjenje njegove pokretljivosti i toksičnosti, tj. prevođenje u oblike koji nisu štetni. Raznovrsnost metabolitskih procesa dugo se već iskorištava u industrijske svrhe, kao pri ekstrakciji plemenitih metala iz ruda postupkom bio-ispiranja ili biorudarenja za ekstakciju metala kao što su bakar, srebro i dr. Izbor bioremedijacijske tehnologije, koja će se koristiti, određena je ekonomskim i ekološkim uslovima te se predlažu studije izvodivosti od slučaja do slučaja. 2.1.2 Pregled opcija zbrinjavanja otpadom prema vrstama U tabeli 2.1.2/1 prikazane su uobičajne tehničko-tehnološke opcije i postupanja s otpadom prema vrstama zavisno o vrsti. Neke vrste moguće je zbrinjavati na više načina, a za neke vrste se ne predviđa deponovanje ili izvoz zbog neracionalnosti takvog postupka. Napominjemo da se izvoz kao opcija zbrinjavanja koristi samo u slučaju kada određenu vrstu nije moguće preraditi, tretirati ili zbrinuti u RS, zavisno o tehnoekonomskim, infrastrukturnim ili drugim faktorima. U slučajevima kada je u scenario upravljanja otpadom uključen izvoz, tada se procijenjuje trošak koncesionara za daljinski transport prikupljenog na dalju obradu (zavisno o količini, udaljenosti i transportnom parametru EUR/(t km)). Predlagač tehnologije tretmana/reciklaže pojedine vrste tako treba biti konkurentan sa cijenom rada tržišnoj cijeni izvoza (transport + "gate-fee"). IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 26
Tabela 2.1.2/1 Uobičajne tehničko-tehnološke opcije i postupanja s otpadom prema vrstama Vrsta 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 R-1 R-2 MBT-K BMT-B MBT-H AD TT-R TT-F TT-S TT-K BRM HT D-S D-L I Komunalni otpad + + + + + + + + Industrijski otpad + + + + + + + + + Medicinski otpad + + + + + Ambalažni otpad + + + Otpadne baterije i akumulatori + + Stara vozila + + Stare gume + + + + + Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad + + + + + Električni i elektronski otpad + + Građevinski i inertni otpad + + + Otpad koji sadrži azbest + Otpad iz proizvodnje titandioksida + + + Otpadne fluorescentne cijevi koje sadrže živu + + Mulj iz uređaja za prečišćavanje otpadnih voda + + + + + Otpad iz rudarstva, ekstraktivne industrije i energetike + + + + + + Poljoprivredni otpad i otpad iz šumarstva + + + + + + + Otpad životinjskog porijekla + + + PCB otpad i drugi POPs otpad Legenda: IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 27 + + + + R-1ponovno korištenje; R-2 reciklaža; MBT-K kompostiranje; BMT-B biosušenje; MBT-H hibridni anaeorbno-aerobni tretman; AD anaerobna digestija; TT-R spaljivanje na rešetki; TT-F spaljivanje u fluidiziranom sloju; FF-S sterilizacija (autoklav); TT-K renderiranje (kuhanje); BRM bioremedijacija; HT hemijski tretman; D-S sanitarno deponovanje; D-L tretman/deponovanje na lokaciji; I izvoz
2.2 Izbor kriterija za poređenje opcija zbrinjavanja Za svaku opciju zbrinjavanja, tj. tehničko-tehnološko rješenje tretmana ili reciklaže te njegovog trajnog zbrinjavanja, izvršiće se ocjenjivanje na bazi različitih kriterija koji uključuju zaštitu životne sredine, samu tehnologiju, finansijsko-ekonomske kriterije te pokrivenost zakonodavstvom. Svaka od navedenih grupa kriterija ima jednaku važnost u ukupnoj ocjeni, a podkriteriji dodatno razrađuju polaznu grupu kriterija. Navedeni podkriteriji unutar grupe jednakog su značaja, osim u grupi financijsko-ekonomskih kriterija gdje interni faktori koji utiču na ocjenu opcije imaju veći značaj u odnosu na vanjske faktore (zavisnost od inostranih faktora, izvoz ili rizik tržišta energije i proizvoda tretmana ) radi orjentisanosti na vlastite kapacitete i veću integraciju pri upravljanju otpadom. Pregled kriterija, njihovog značaja i opisa ocjene kriterija, iznesen je u tabeli 2.2/1, a uopštene ocjene uobičajnih opcija zbrinjavanja i postupaka s otpadom iznesen je u tabeli 2.2/2 i na slici 2.2/1. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 28
Tabela 2.2/1 Pregled kriterija, njihovog značaja i opisa ocjene kriterija Opis ocjene kriterijuma Grupa kriterijuma Značaj kriterijuma Kriterijum 1 2 3 4 5 Zaštita životne sredine Tehničkotehnološki kriterijumi Financijskoekonomski kriterijumi Zakonodavstvo 0,250 0,250 0,250 0,250 0,063 Uticaj na vode vrlo veliki veliki umjereni mali beznačajan 0,063 Uticaj na tlo vrlo veliki veliki umjereni mali beznačajan 0,063 Uticaj na vazduh vrlo veliki veliki umjereni mali beznačajan 0,063 Uticaj bukom vrlo veliki veliki umjereni mali beznačajan 0,021 BAT tehnika ne da 0,021 Status u hijerarhiji upravljanja otpadom deponovanje smanjenje dobivanje ponovno dobivanje nepovoljnog korisnih korištenje energije dejstva produkata (reuse) 0,021 Dokazanost tehnologije problematična napušta se pilot postrojenja u usponu pouzdana 0,021 Mogućnost integracije procesa ne djelomično potpuno 0,021 Širina prerade raznih tokova strogo specifična kom + ind kom + ind + 1 kom + ind + med kom + ind + med posebni + 1 posebni + više posebnih 0,021 Potreba za površinom, m2 > 10000 5000-10000 < 5000 0,021 Količina nakon obrade, % > 75 50 < x < 75 25 < x < 50 5 < x < 25 < 5 0,021 Potreba za dodatnom obradom uvijek uvjetno nema 0,021 Potreba za energijom vrlo velika velika umjerena mala beznačajna 0,021 Potreba za dodacima u obradi vrlo velika velika umjerena mala beznačajna 0,021 Proizvodnja korisnih produkata bez niska kvaliteta srednja kvaliteta visoka kvaliteta vrlo visoka kvaliteta 0,021 Proizvodnja energije bez električna električna i toplinska 0,120 Rang investicije, EUR/t > 1260 700 < x < 1260 140 < x < 700 80 < x < 140 < 80 0,120 Rang ukupnih troškova, EUR/t > 237 129 < x < 237 20 < x < 129 12 < x < 20 < 12 Zavisnost od inostranih faktora (izvoz 0,005 ) vrlo velika velika umjerena mala beznačajna 0,005 Rizik tržišta (energija, produkti) vrlo veliki veliki umjereni mali beznačajan 0,125 Usklađeno s EU zakonodavstvom ne da 0,125 Usklađeno s RS zakonodavstvom ne da IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 29
Tabela 2.2/2 Pregled ocjena opcija zbrinjavanja i postupaka s otpadom 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 R-1 R-2 MBT-K BMT-B MBT-H AD TT-R TT-F TT-S TT-K BRM HT D-S D-L I Grupa kriterijuma Kriterijum Ponovno korištenje (reuse) Reciklaža Mehaničko-biološka obrada Kompostiranje Biosušenje Hibridna (anaerobnoaerobna) Anaerobna digestija Spaljivanje na rešetki Spaljivanje u fluidizirano m sloju Termička obrada Sterilizacija (autoklav) Renderiranje (kuhanje) Biološka obrada (bioremedijacija) Hemijska obrada (alkalna hidroliza i dr) Sanitarne deponije Deponovanje Prerada/ deponovanje na lokaciji Izvoz Zaštita životne sredine Uticaj na vode 4 4 4 5 4 4 5 5 4 4 4 4 4 1 5 Uticaj na tlo 5 5 3 5 3 3 4 4 5 5 4 5 4 2 5 Uticaj na vazduh 4 4 2 3 3 4 3 3 4 3 5 4 2 2 5 Uticaj bukom 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 4 3 3 5 BAT tehnika 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 1 1 1 Status u hijerarhiji upravljanja otpadom 5 4 4 3 3 3 3 3 2 4 2 2 1 1 2 Dokazanost tehnologije 5 5 5 5 4 5 5 4 5 5 4 3 5 1 2 Mogućnost integracije procesa 3 3 3 3 3 3 5 5 3 3 1 3 3 1 1 Tehničkotehnološki kriterijumi Širina prerade raznih tokova 2 5 3 2 2 3 5 5 1 1 3 1 5 1 5 Potreba za površinom, m2 5 5 3 3 3 5 1 1 5 5 3 5 1 1 5 Količina nakon obrade, % 4 4 4 3 3 2 3 3 1 4 1 2 4 1 5 Potreba za dodatnom obradom 5 5 5 3 3 1 5 5 3 3 5 3 5 5 5 Potreba za energijom 2 2 3 2 2 3 5 5 2 2 5 3 4 4 2 Potreba za dodacima u obradi 4 4 4 5 5 4 5 4 4 4 5 3 4 5 5 Proizvodnja korisnih produkata 5 4 3 3 3 3 2 2 2 3 1 2 1 1 1 Proizvodnja energije 1 1 1 1 3 3 5 5 1 1 1 1 3 1 1 Financijskoekonomski kriterijumi Rang investicije, EUR/t 3 3 3 3 3 3 2 1 3 3 5 2 4 5 2 Rang ukupnih troškova, EUR/t 1 1 2 3 3 2 2 2 3 3 5 1 4 5 3 Zavisnost od inostranih faktora (izvoz ) 4 4 5 3 3 3 5 5 5 3 5 4 5 5 1 Rizik tržišta (energija, produkti) 2 1 3 3 3 3 5 5 5 2 5 3 5 5 1 Zakonodavstvo Usklađeno s EU zakonodavstvom 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Usklađeno s RS zakonodavstvom 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Prosječna ocjena: 3,78 3,80 3,60 3,85 3,69 3,65 3,80 3,64 3,79 3,83 4,38 3,40 3,84 3,48 3,84 IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 30
Slika 2.2/1 Pregled prosječnih ocjena opcija zbrinjavanja i postupaka s otpadom Iz priloženog je vidljivo da su uopšteno sve uobičajene opcije tretmana i postupanja s otpadom u skali ocjena od 1 do 5 podjednako ocijenjene, budući da su u EU prepoznate i u praksi potvrđene tehnike. Međutim, prilikom izbora optimalne opcije zbrinjavanja sagledavaju se, između ostalog, i količine, organizacija prikupljanja i transporta te finacijske mogućnosti. Stoga se za dalju analizu postavljaju pretpostavke u vidu različitih mogućih scenarija. IPZ Uniprojekt TERRA d.o.o. 31