Surtshellir í Hallmundarhrauni

Náttúrufræðingurinn Árni B. Stefánsson og Gunnhildur Stefánsdóttir Surtshellir í Hallmundarhrauni Sögulegt yfirlit, könnun, minningar, rannsóknir, horfnar gersemar, fegurð sem var 1. mynd. Séð til suðvesturs, sundurtætt gígbrún Hallmundarhrauns. Í baksýn Eiríksjökull, stærsti stapi heims. View towards the SW, the fractured edge of the Hallmundarhraun crater in the foreground, Eiríksjökull, the largest tuya on earth in the background. Ljósm./ Photo: ÁBS. 112 Náttúrufræðingurinn 86 (3 4), bls. 112 126, 2016

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Fjallað er á fremur óhefðbundinn hátt um Surtshelli, eða um Surts hellis-stefánshelliskerfið, lengsta og þekktasta hraunhelli landsins. Megináherslan er lögð á orsakasamhengi umferðar manna og skemmda í hellinum. Sögulegar heimildir eru raktar allt frá Hallmundarkviðu til okkar daga. Gerð er grein fyrir helstu athugunum, ferðalýsingum og skýrslum allt til 1972 með tilliti til umferðar vísinda- og ferðamanna.a Þá fjallar annar höfunda um æskuár sín í uppsveitum Borg arfjarðar. Fundur Gullborgar hella sumarið 1957 er fléttaður við ummæli fullorðna fólksins í Kalmanstungu, fréttaflutning, mótvægisaðgerðir, náttúruverndarlög og friðlýsingu Náttúruverndarráðs á dropsteinsmyndunum í hraunhellum landsins. Fjallað er um bága verndarstöðu hraunhella á Íslandi. Staðsetningarhnit flestra hraunhelli s opa landsins liggja á lausu, ýmist í rituðum heimildum eða á netinu. Hellarnir eru því auðfundnir og yfirleitt auðveldir yfirferðar. Þeir eru meira eða minna opnir ferðamönnum, sem leiðir undantekningarlaust til skemmda á viðkvæmum myndunum. Meginefni greinarinnar er athugun á umfangsmiklum skemmd um í stóru hellunum í Hallmundarhrauni, Surtshellis- Stefánshelliskerfinu, Víðgelmi og Borgarhelli í Gullborgarhrauni. Við talningu reyndust 84 dropsteinar hafa verið fjarlægðir úr Borgarhelli og 1.093 úr Víðgelmi. Allir fegurstu og sérstæðustu steinar í báðum hellunum eru horfnir, nánast hver einasti frístandandi steinn Borgarhellis og ríflega tveir af hverjum þremur dropsteinum Víðgelmis. Höfundar vissu að dropsteinsmyndanir Stefánshellis höfðu bókstaflega verið hreinsaðar burt en umfang skemmdanna kom engu að síður á óvart. Sérstaklega kom á óvart hve ótrúlegt magn dropstráa hafði verið brotið úr lofti hellisins. 2. mynd. Þrívíddarloftljósmynd af gíg Hallmundarhrauns, séð frá norðvestri. Í gígnum virðist vera margsamfallin hrauntjörn, um 1.200 m á lengd og um 500 m á breidd. Hæð ýkt um 1,4. Three-dimensional photograph of the Hallmundarhraun crater, seen from the NW, length appr. 1,200 m, width appr. 500 m. Height exaggerated by 1.4. Ljósm./Photo: Loftmyndir ehf. Niðurstaða höfunda er að Víðgelmir hafi verið skreyttasti stórhraunhellir heims og að Stefánshellir komi næstur að magni og gerð fíngerðs skrauts. Í eftirmála rekja höfundar vernd ar stöðu hraunhella á helstu dyngjusvæðum veraldar utan Íslands. Inngangur Mannvist að fornu Í síðasta erindi Hallmundarkviðu í Bergbúa þætti, einum stysta sagnaþætti fornbókmenntanna, kveður jötunninn: Einn á ek hús í hrauni... og er þar líklega átt við Surtshelli. 2 Í þættinum segir frá því að Þórður bóndi og húskarl hans leita skjóls í helli í dimmu og illviðri. Hellisbúinn, jötunn nokkur, amast ekki við nærveru þeirra, en kveður um nóttina tólf vísna flokk með þeim áhrínsorðum að takist þeim ekki að nema kvæðið hafi þeir verra af. Þórður bóndi lærði kvæðið og varð hamingjumaður. Vinnumaður sem ekkert gat munað fórst skömmu síðar. Hallmundarkviða er torskilin, arfur úr heiðni. Sviðið er fjöll, gljúfur, eldsumbrot, hraunbreiður og hraunhellar. 3 Þrumuguðinn Þór og eldjötunninn Surtur takast á (1. mynd). Hallmundarhraun er 45 km langt og rúmmál þess er áætlað 5 6 rúmkílómetrar (2. mynd). 4 Kristján Sæmundsson aldursgreindi hraunið 1966, 5 taldi það myndað 662 1016 e.kr. og benti á að Hallmundarhraun gæti hafa runnið um landnám (kringum 874). Halldór Laxness 6 tók kýrhnútu úr Beinahelli/ Vígishelli til handargagns þegar hann var að semja Gerplu 1948. Við aldursgreiningu reyndist hnútan vera frá árabilinu 781 1237 e.kr. Haukur Jóhannesson kannaði jarðvegssnið undir Hallmundarhrauni 1989 7 og fann hann landnámslagið rétt undir neðra borði hraunsins. Eldar Hall mundarhrauns munu hafa verið með fyrstu eldgosum sem landnámsmenn komust í kynni við. a Þýðing og viðbót við erindi sem höfundar héldu á 17. alþjóðlega hraunhellaþinginu á Hawaii í febrúar 2016. 1 113

Náttúrufræðingurinn 3. mynd. Uppdráttur Eggerts og Bjarna af Surtshelli frá 1753. Sketch of Surtshellir, Eggert Ólafsson and Bjarni Pálsson 1753. Í Hellismanna sögu, stuttri frásögn með ævintýrayfirbragði sem rituð er á 19. öld eftir munnmælum og fornum sögnum, 8 segir af hópi misindismanna sem leggst út í Surtshelli á 10. öld og er þar drepinn. Í Íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar (d. 1284) 9 segir frá pyndingum og limlestingum Órækju Snorrasonar Sturlusonar í Surti (Surtshelli) í kringum 1230. Könnun Surtshellis Könnun Surtshellis hefst með ferð Þorkels Arngrímssonar (1629 1677), sonar Arngríms lærða og föður Jóns biskups Vídalíns. Þorkell var einn menntaðasti Íslendingur um margra alda skeið, prestur í Görðum á Álftanesi (1629 1677). 10 Hann segir í bréfi til Ole Borch (Olaus Borrichius) í Kaupmannahöfn sumarið 1675 (Björn Jónsson þýddi): 11 Ég sendi yður einnig nokkra dropasteina sem finnast hangandi í helli einum þar sem ég réðst til inngöngu í fyrra. Þeir geta verið jafnt gegnheilir, holir að innan sem búnir rásum, en hver og einn hefur myndast á sinn sérstaka hátt. Hann lýsir hellinum líka:... hann er yfir tvö hundruð og fjörutíu skrefa langur á móti þrjátíu skrefum á breiddina & hæðin samsvarar lengdinni á mjög hæfilegan hátt. Loftið, sem er úr steini, er slétt & núið og sjálf hvelfingin er hrein listasmíð. Inn í hellisveggina hafa þrýst steinar, af ýmsum litum, ekki óáþekkt því sem við þekkjum af þiljum í okkar eigin húsakynnum. Þorkell segir Ólafi í bréfinu að hellirinn sé kenndur við risa nokkurn, Surt að nafni (Surtus í franskri útgáfu textans). Þar hafi átján þjófar átt athvarf en verið handsamaðir og teknir af lífi. Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson kanna og mæla upp Surtshelli árið 1753 og lýsa honum svo í Ferðabók sinni frá 1772 (bls. 131): 12 Af stefnu hraunrennslisins sést að það hefir komið upp í Geitlandsjökli eða fjöllunum sem liggja að baki hans. Síðan hefir hraunflóðið runnið milli jökulsins og fjalls er Eiríksgnípa heitir. Þar hefir það klofnað í tvær álmur. Þeir verða gagnteknir af hellinum, lýsa stærð hans og segja m.a. (bls. 140): Hellisveggirnir eru þó allra einkennilegastir. Þeir eru allir þaktir glerungshúð, sem er með láréttum rákum og fellingum, sem klæddar eru fínu, en ógegnsæu glerkenndu efni. Ferðabókin var fljótlega þýdd á höfuðtungur Evrópu, þýsku, ensku og frönsku, og víðlesin. Eggert varð síðar varalögmaður sunnan og austan og Bjarni fyrsti landlæknir Íslands. Þeir voru báðir hámenntaðir náttúrufræðingar. Skilningur þeirra, túlkun og lýsing á Surtshelli er langt á undan sínum tíma: Hið bráðna hraun hefir runnið líkt og fljót eftir þessum göngum, eftir að hraunið var tekið að storkna í þeim, og til hliðanna. Hraunstraumurinn hefur lagað hellinn eftir rennsli sínu... Þeir lýsa bælinu í Beinahelli/ Vígishelli: Nálægt 10 skrefum frá uppgöngunni er hlaðinn sporbaugur úr ferhyrndum steinum... Segja síðan: Beinahrúga mikil rétt hjá flatsæng þessari vakti þó mesta furðu okkar... og lýsa henni nákvæmlega. Síðar segja þeir um neðsta hluta hellisins, Íshellinn: Loftið tók að verða kalt og þétt Hið allra furðulegasta sem við sáum þarna var að áðurnefndir 114

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 4. og 5. mynd. Landkönnunarhópur Gaimards heimsækir Surtshelli 1835.14 Gaimard s explorer group visits Surtshellir 1835.14 Steinprent/Lithography: Auguste Mayer. sumarið 1860. Þeir lýsa myndunum afhellanna af meiri nákvæmni en fyrirrennarar þeirra og nefna m.a. mikið magn dropstráa í lofti Viks og innan við Vígið: Þar er að finna lengstu og fallegustu dropsteinana Í enda hellisins rekast þeir á og í mjög miklu magni. Þeir Preyer fornlega vörðu. Þeim mælist og Zirkel taka sýni úr beinahrúgunni. heildarlengd Surtshellis vera 839 Þegar leið á seinni hluta 19. aldar faðmar. Þeir taka nokkur steinasýni hóf erlent efnafólk að sækja Ísland úr hellinum og gera af honum heim í vaxandi mæli. Virðist það uppdrátt (3. mynd). nánast hafa orðið viðtekin venja Næsti maður sem lýsir Surtshelli Paul Gaimard,14 konunglegur að gestir tækju sýni úr beinahrúgu á greinargóðan hátt er Ebenezer landkönnuður Frakklands, heim- Beinahellis/Vígishellis og hefðu Henderson í ferðabók sinni um sótti Ísland og Grænland á skipi með sér þær myndanir sem náðist Ísland.13 Henderson var skoskur sínu La Recherche sumrin 1835 til, sem sýni eða minjagripi. prestur, búsettur í Kaupmannahöfn. og 1836. Auguste Mayer, teiknari Fjórir Austurríkismenn undir Hann kom með nýja þýðingu á leiðangursins, dró upp fjórar forystu náttúrufræðingsins Erichs Biblíunni til Íslands vorið 1814, myndir af Surtshelli og sýna Zugmeyers16 komu í leiðangur dreifði henni um landið 1814 1815, þær mikilfengleik hellisins á til Íslands 1902 og mældu þeir og var frumkvöðull að stofnun Hins áhrifamikinn hátt (4. og 5. mynd). hellinn næstir á eftir Eggerti og íslenska Biblíufélags 1815. Næstir að lýsa Surtshelli á Bjarna. Uppdráttur þeirra er til Henderson lýsir meginhellinum ýtarlegan hátt eru tveir Þjóðverjar, muna nákvæmari. Þeir fóru á sömu og afhellum, en heillast af Íshellinum William Preyer og Ferdinand staði í afhellunum og Preyer og (bls. 353): Zirkel,15 sem komu í hellinn Zirkel 1860 en þegar kemur að ísdrönglar voru alsettir reglulegum marghyrningum, ýmist 5- eða 6-hyrndum. Þeir lágu hver upp að öðrum og líktust helst hyrningsrósum í vélindiskepp jórturdýra. Þakið og veggirnir í hellinum voru þaktir hinum undursamlegustu ískertum, er kristölluð voru í öllum hugsanlegum myndum. Mörg svo að þau jöfnuðust á við fínleik hinna fegurstu geislasteina, en upp af gólfinu risu súlur úr sama efni og í þeim furðulegustu og kynlegustu myndum sem hugsast gátu, svo að hinir fegurstu listmunir urðu sér til minnkunar... 115

Náttúrufræðingurinn 6. mynd. Stefánshellir 1986. Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði fannst við hæfi að nefna hann eftir Stefáni Ólafssyni í Kalmanstungu sem uppgötvaði hellinn og kannaði allan sextán ára gamall árið 1917. Hæð til lofts um 130 150 cm. Nokkuð magn dropstráa skreytti loftið, en dropsteinarnir voru ekki nærri eins margir eða háir eins og á 14. mynd. Stefánshellir 1986. Matthías Þórðarson curator of archaeological remains found it appropriate to name the cave after Stefán Ólafsson in Kalmanstunga, who discovered and was the first to explore the entire cave sixteen years of age in 1917. Height 130 150 cm. Lava straws decorated the roof, but the stalagmites were not nearly as many, or as large as in Fig. 14. Ljósm./Photo: ÁBS. dropsteinsmyndunum er lýsing þeirra allt önnur: Þak hellanna er alsett óteljandi, en aðeins 1 3 cm löngum dropstráum. Dropstráin eru greinilega til muna styttri 1902 en þau voru 40 árum fyrr. Lágt er til lofts á þessum stöðum og gestir verða að ganga álútir. Sjá þeir því ekki langt fram og eru með öllu ófærir um að horfa upp fyrir sig. Þegar menn ganga með þessum hætti við slíkar aðstæður ryðja þeir brotgjörnum stráunum niður með hvirflinum eins og jarðýtur. Þegar lesnar eru ferðalýsingar fyrri tíma, frá Þorkatli Arngrímssyni 1674, Eggerti og Bjarna 1753 allt til Zugmeyer-manna 1902 16 og síðan Matthíasar Þórðarsonar 1903 og 1909 17 er raunin sú að sífellt minna er minnst á dropsteinsmyndanir eftir því sem á líður. Þær hverfa smám saman úr ferðalýsingum í takt við að þær hverfa smám saman úr hellinum. Gestir sjá það sem er, ekki það sem var, það sem horfið er. Stefánshellir fundinn Það er síðan árið 1917 að Stefán Ólafsson frá Kalmanstungu, þá 16 ára gamall, finnur framhald af Surtshelli ofar í hrauninu. Hellishlutinn var óþekktur þálifandi mönnum en tvær vörður gáfu til kynna mannaferðir á fyrri tímum. Þær standa ásamt vörðunni í neðri enda Íshellishluta Surtshellis, sem Eggert og Bjarni fundu í ferð sinni 1753, sem þögult vitni um forvitni kynslóða fyrri tíma. Matthías Þórðarson þjóðminjavörður frétti af þessum fundi stórhellis í Hallmundarhrauni árið 1919. Matthías var kunnugur Kalmanstungufólkinu frá því hann skoðaði Surtshelli lauslega í þeirra fylgd 1903 og síðan aftur og ýtarlegar árið 1909 og rannsakaði þá einnig Víðgelmi. 17 Matthías og vinafólk hans, Helgi og Rósa Hjörvar, könnuðu þennan nýfundna helli sumarið 1920 í fylgd Stefáns. Matthías hrífst af hellinum og segir m.a. í grein um þessa ferð: 18... eru þetta hinir mestu undirheimar og undrageimar. Villugjarnt er hér mjög og ilt að átta sig á hvernig hér er háttað híbýlum, en bót er það í máli, að gólfin eru öll slétt hér, svo hlaupa má um; er hér harla vistleg og fallegt. Matthías nefnir ekki dropsteinsmyndanir og verður það að teljast allmerkilegt, miðað við hve mjög hann heillaðist af dropsteinsmyndunum Víðgelmis tíu árum fyrr. Hann telur að hellirinn sé jafnmerkur sem náttúrumenjar og stórhellarnir þrír, Surtshellir, Víðgelmir og Raufarhólshellir, og finnst viðeigandi að nefna hann Stefánshelli (6. mynd). Matthías þekkti stórhellana vel. Hann gerði sér góða grein fyrir hættunni á skemmdum af mannavöldum og segir í lýsingu sinni á Víðgelmi 17 að hellirinn verði friðaður og má hér því ekki hagga neitt við mannaverkum. Matthías segir að ferðamenn skuli heldur ekki hagga við hinum einkennilegu verkum náttúrunnar hér, t.d. ís strýtunum, steinstrýtunum og steinteinunum. Verði nokkur brögð að því, að hér verði gerðar skemdir á, má auðveldlega loka hellinum með kostnaðarlitlum útbúnaði í ganginum. Í síðari greininni nefnir Matthías einnig að beinahrúga Beinahellis hafi stórlega látið á sjá frá því að Eggert og Bjarni heimsóttu hellinn 1753. Martin Mills og Chris Wood, breskir hellamenn og félagar í hellafélaginu Shepton Mallet Caving Club (SMCC), mældu Víðgelmi allnákvæmlega upp árið 1972. Þeir hrifust mjög af hellinum en fannst umgengni dapurleg. Í lok skýrslu sinnar segja þeir: Verndaraðgerða er þörf: Hraungöng Víðgelmis bera mjög af þeim íslensku hellum sem við höfum kannað [þ.e. Raufarhólshelli, Surtshellis-Stefánshelliskerfinu, Gullborgarhellum o.fl.]. Hellirinn er á margan hátt einstakur að gerð, sérstaklega má nefna áhrifamikla stærð hans, hve ríkulega hann er skreyttur hraunmyndunum og einstakan íshluta hans. 19 Loks má nefna Jay Reich, landmælinga- og kortagerðamann sem ásamt félögum sínum mældi Stefánshelli 1973. 20 116

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Skemmdir í Stefánshelli og Víðgelmi Höfundar hafa talið og skráð brotstaði dropsteina í Stefánshelli og Víðgelmi og gefa niðurstöður þeirrar könnunar hugmynd um hversu skreyttir hellarnir hafa verið og hversu umfangsmikil eyðileggingin er. Sumarið 2009 töldu höfundar 76 brotstaði dropsteina á 60 m kafla í þeim hluta Stefánshellis sem þeir álíta hafa verið hvað skreyttastan (7. mynd). Í framhaldinu var ákveðið að gera samskonar úttekt á Víðgelmi. Í janúar 2010 töldu höfundar með hjálp skiptinema frá Háskólanum á Bifröst brotstaði dropsteina í fremri hluta Víðgelmis og luku talningunni í júlí 2010 með aðstoð vinahjóna. Samtals hafa 1.093 dropsteinar verið brotnir í Víðgelmi. Þótt nokkuð sé af brotum á gólfinu hafa steinarnir að langmestu leyti (a.m.k. 9/10) verið fjarlægðir. 525 dropsteinar yfir 5 cm að lengd prýða enn innsta hluta hellisins. Af 7. mynd. Myndin gefur hugmynd um stærð og lögun dropsteinanna sem fjarlægðir hafa verið úr Stefánshelli. Einhverjir þeirra hafa þó verið stærri. Fyrstu átta dropsteinarnir voru teknir úr góssi steinasafnara 1965. Sá níundi var tekinn í Stefánshelli á fimmta áratugnum. Jay Reich rakst á þann tíunda í fjórum hlutum þegar hann var ásamt félögum sínum við mælingar á Stefánshelli 1973.20 The photograph gives an idea about the form and size of the stalagmites removed from Stefánshellir. Some were larger, however. The first eight stalagmites were a part of stone collectors booty 1965. The 9th was taken in Stefánshellir in the forties. Jay Reich found the 10th in four pieces when surveying Stefánshellir in 1973.20Ljósm./Photo: ÁBS. 8. mynd. Fjöldi og dreifing brotsára í Stefánshelli. Útlínur Stefánshellis, eftir uppdrætti Reichs frá 1973. Tíundi dropsteinninn af 8. mynd er fjölfaldaður til að gefa hugmynd um fjölda dropsteina sem fjarlægðir hafa verið.20 The outline of Stefánshellir, after Reich s map 1973. The tenth stalagmite in the picture, see also picture 8, is replicated to give an idea of the amount of stalagmites that have been removed.20 Teikning/Drawing: ÁBS. 117

Náttúrufræðingurinn 9. mynd. Útlínur Stefánshellis eftir uppdrætti Reichs 1973. Fimm 10. mynd. Stækkun úr 9. mynd. Gefur aðeins betri hugmynd um mismunandi gerðir dropstráabrota sem safnað var af einum fermetra hlutfallslega stærð svæðisins sem safnað var af. Enlargement of gólfs (undir brotstað). Örvar sýna fundarstað. Samtals 1.516 brot, Fig. 11. Gives a little better idea of the relative size of the square heildarlengd 28,4 m. 20 The outline of Stefánshellir, drawn after meter the fragments were collected from. Uppdráttur og ljósm./ Reich s map 1973. Five different types of fragments collected from Drawing and photo: ÁBS. one square meter of floor (underneath the breakage area). See arrow. A total of 1,516 fragments, total length 28.4 m. 20 Uppdráttur og ljósm./drawing and photo: ÁBS. 20 dropsteinum sem annar höfunda lagfærði ásamt félaga sínum 1995 höfðu sjö verið brotnir aftur árið 2010. Brot eins höfðu verið fjarlægð. Þá ákváðu höfundar að snúa sér aftur að Stefánshelli. Í fimm ferðum sumrin 2014 og 2015 voru taldir 608 brotstaðir í um þremur fjórðu hlutum hellisins. Þegar sú tala er framreiknuð á hellinn allan má gera ráð fyrir að um 800 dropsteinar hafi verið brotnir og með öllu fjarlægðir úr hellinum (8. mynd). Athugunin sýnir að hver og einn einasti dropsteinn hefur verið fjarlægður. Af örverugróðri og öðrum ummerkjum virðast flestir steinarnir hafa verið teknir snemma, þ.e. strax seint á öðrum og á þriðja áratug síðustu aldar. Sérkennileg hraundrýlaþyrping, sem annar höfunda sá í æsku, hvarf hinsvegar ekki fyrr en eftir 1960. Til að fá hugmynd um skaðann var ákveðið að meta magn dropstráa á tveim aðskildum fermetrum Stefánshellis. Tínd voru upp þau brot sem til náðist á hvorum stað. Afgangurinn, sem metinn var um 30% brotanna í heild, leyndist í sprungum og skorum og var óhægt um vik að ná þeim stráum. Af fyrri fermetranum, undir skreyttasta stað hellisins (9., 10. og 11. mynd), tíndum við 1.516 brot. Meðallengd hvers brots var 19 mm. Heildarlengd brota af þessum eina fermetra var 28,4 m og þyngd um 2 kg. Hvelfingin umhverfis er um 15 30 m, eða um 450 fermetrar. Þar af voru a.m.k. 100 fermetrar jafnskreyttir og fermetrinn sem talið var af. Af síðari fermetranum reyndist heildarlengd brota vera um 8 metrar. Ætla má að að lágmarki hafi 1 2 metrar dropstráa (t.d. 10 10 cm eða 20 5 cm) hangið úr hverjum fermetra hellisloftsins að jafnaði. Stefánshellir er 1.520 m að lengd, að jafnaði 7 8 m á breidd og þannig yfir 10 þúsund fermetrar að flatarmáli. Í allt töldu höfundar og ljósmynduðu brotstaði 608 dropsteina í 11. mynd. Loftið yfir fermetranum á 10. mynd. The ceiling above the square meter on Fig. 10. Ljósm./Photo: ÁBS 2014. 118

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 12. mynd. Jörundur 1983. Ein af ljósmyndum sem voru lagðar fyrir Náttúruverndarráð ásamt tillögu að friðlýsingu. Ráðið friðlýsti hellinn 1985. The cave Jörundur 1983. The photographs accompanied a proposal of preservation towards the Nature Conservation Council which proclaimed the cave a natural monument in 1985. Ljósm./Photo: ÁBS. Stefánshelli. Þar af voru yfir 20 brotstaðir smádrýla eða hellahraundrýla (e. driblet cone, lava boil).21 Það er mat okkar að 750 800 dropsteinar hafi skreytt Stefánshelli í upphafi. Vel hefur verið gengið til verks, því að ekki er einn einasti dropsteinn eftir í Stefánshelli. Hraunstráabrot þekja gólf hellisins á nokkrum stöðum. Víða er erfitt að gera sér grein fyrir magni brota. Brotin eru smá, liggja í glufum og sprungum, og hafa sum troðist niður í salla undan fótum gesta. Það er hófsamt mat okkar að heildarlengd dropstráa sem brotin hafa verið úr hellinum sé vel á annan tug kílómetra. Þar sem lægra er til lofts hafa stráin brotnað vegna óvarkárni þegar fólk gengur álútt og ryður niður stráum. Þar sem hærra er til lofts stafa skemmdirnar annaðhvort af óvitaskap eða ásetningi. UMRÆÐA Alvarleg staða Dropsteinsmyndanir eru viðkvæmustu minjar íslenskrar náttúru. Viðkvæmar náttúruminjar láta yfirleitt á sjá við óheftan ágang almennings og ferðamanna, en dropsteinsmyndanir hverfa beinlínis eins og dögg fyrir sólu. Með friðlýsingu dropsteinsmyndana 1958 friðlýsti löggjafinn í raun alla dropsteinshella.22 Þeirri friðlýsingu hefur ekki verið fylgt eftir frekar en hinni síðari frá 197423 og nokkur ferðaþjónustufyrirtæki auglýsa á vefsetrum sínum ferðir í hraunhella sem skarta dropsteinsmyndunum. Andstætt siðareglum flestra hellarannsókna- og hellaáhugafélaga voru staðsetningarhnit yfir 500 hraunhellisopa birt árið 2006.24 Hnit mörg hundruð hellisopa eru nú aðgengileg á innlendum og erlendum vefsetrum. Ásókn í hraunhellana fer hraðvaxandi. Þrír hellanna eru friðlýst náttúruvætti og lokaðir almennri umferð af verndarástæðum (Jörundur, Árnahellir og Kalmanshellir). Aðgengi er stýrt að öðrum fjórum hellum (Raufarhólshelli, Víðgelmi, Vatnshelli og Lofthelli). Nú þegar hnitin liggja á lausu er fjöldi dropsteinshella hinsvegar aðgengilegur. Ferðir í dropsteinshella í atvinnuskyni, hvort heldur með formlegu leyfi landeigenda eða án samráðs, eru að mati höfunda siðlausar. Þeim má helst líkja við veiðiþjófnað og ættu að vera með öllu óheimilar. Sem dæmi má nefna að franskur jarðfræðingur kynnir möguleika á geo-túrisma á Íslandi í land- og jarðfræðitímaritinu Lave árið 2011. Ljósmyndir úr tveim friðlýstum og lokuðum hellum, 119

Náttúrufræðingurinn 13. mynd. Árnahellir fannst 1985, mynd tekin 1986. Hellinum var lokað með hliði 1995 og hann friðlýstur 2002. Árnahellir was found in 1985, picture taken in 1986. Árnahellir was gated in 1995 and proclaimed a natural monument in 2002. Ljósm./Photo: ÁBS. Jörundi og Árnahelli og fleiri viðkvæmum hellum prýða greinina og nýlegt vefsetur. 25 Höfundur sendir röng skilaboð og stefnir umfjöllunarefni sínu, friðlýstu dropsteinsmyndununum, í hættu frá ásókn sem þær ekki þola. Á það jafnt við um myndanir opnu hellanna sem myndanir hinna friðlýstu. 23 Staðan í umhverfisvernd hérlendis á sviði jarðminja er alvarleg. Lovísa Ásbjörnsdóttir, Sigmundur Einarsson og Kristján Jónasson, höfundar íslenska kaflans í Geoheritage in Europe and its conservation, segja í lok kaflans: 26 Nauðsynlegt er að endurskoða mat á umhverfisáhrifum fram kvæmda hjá skipulags yfirvöldum. Þar er mikilvægt að styrkja lagarammann til að tryggja vandaðar og faglegar framkvæmdir. Innan stjórnsýslunnar skortir þekkingu á jarðminjum og meðal almennings vantar fræðslu um jarðminjavernd. Við Íslendingar höfum lengi vanrækt margar fegurstu og viðkvæmustu náttúrminjar landsins á ámælisverðan hátt. Ástandið fer versnandi. Tækifærismennska og gullæði svífa yfir vötnum íslenskrar ferðaþjónustu. Fátt er heilagt og flest virðist falt. Sameiginleg gæði viðkvæmrar náttúru landsins eru nýtt til útivistar og náttúruskoðunar fyrir Íslendinga og erlenda ferðamenn án teljandi mótvægisaðgerða. Viðkvæm náttúra Íslands er forsendan fyrir komu fjögurra af hverjum fimm ferðamönnum til landsins. Sára lítill hluti heildartekna ferða þjónustunnar rennur til að varð veita þessa sömu náttúru og halda við merkum minjum hennar. Skrásetning og rannsóknir á skemmdum sem unnar hafa verið á hraunhellum er töluverð áskorun, áhugaverð, dapurleg, en nauðsynleg. Vandaðar rannsóknir eru forsenda pólitískra ákvarðana, lagasetningar og aðgerða. Að fortíð skal hyggja er framtíð skal byggja. Kveikja greinarinnar, minningar annars höfunda úr Kalmanstungu Ömmusystir mín (Árna), Valgerður Einarsdóttir frá Reykholti, eiginkona Stefáns Ólafssonar, var húsfreyja í Kalmanstungu frá 1930 til 1958. Stórhellarnir, Hallmundarhraun nánast allt og Arnarvatnsheiði heyrðu til Kalmanstungu fram undir aldamótin 1900. Naut ég tengsla við Valgerði og kom til sumardvalar í Kalmanstungu árin 1954 1963, nýttur til snúninga og verka eftir því sem þroski og líkamsburðir leyfðu. Fagurt gróið nærumhverfið er girt hraunum og jöklum á áhrifamikinn hátt. Tungan, Katlarnir, litli og stóri, Skógarhlíðin, Strútur. Hellar, útilegumenn, draugar, forn eyðibýli, uppblásinn kirkjugarður. Feysknar beinflísar Surtshellis, mannabein undir steini, draugagangur. Skessukatlarnir og fínslípað og sérkennilega mótað bergið í flúðafarvegi Hvítár. Fallegasteinagil með marglitum jaspisum og bergkristöllum, hálfeðalsteinar, smáfuglalíf og fuglasöngur. Fegurðin, nánast annars heims, mikilfengleiki fjallahringsins, angan úr jörð, symfónía sumarsins. Töfrar náttúru og sögu skutu rótum í barnssálinni. Hellarnir, já hellarnir, biksvartur ævintýraheimur. Hellismenn, Vopna lág, Eiríksgnípa, Surtshellir, Stefánshellir, Hallmundarhellir, Kalmanshellir, Reykjavatn, Ey - vindar hola, Franzhellir, Draugagil, þar var reimt. Valgerður stjórnaði öllu, utan húss sem innan. Orð hennar vor lög. Ein lögin voru: Það má ekki brjóta dropsteina. Síðar áttaði ég mig á því að auglýsingar Náttúruverndarráðs um friðlýsingu dropsteinsmyndana í hraunhellum landsins, 22,23 innihéldu einmitt orð Valgerðar. Allgóður kunningsskapur var milli Sigurðar Þórarinssonar jarðfræðings og Kalmanstungufólks. Sigurður hóf umræðu um náttúruvernd 1950 27 og kom á veigamikinn hátt að samningu fyrstu náttúruverndarlaganna 1956. 28 Hann stóð einnig að baki auglýsingu Náttúruverndarráðs um friðlýsingu dropsteinsmyndana í hraunhellum landsins 1958. 22 Tilefnið var fundur Gullborgarhella í Hnappadal 1957 og var auglýsing ráðsins liður í aðgerðum þeim til varnar. Sorgarsaga Gullborgarhella 120

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags er kafli út af fyrir sig 29,30 og þarfnast frekari umfjöllunar. Dag einn sumarið 1956 gerði Valgerður Stefáni manni sínum að sýna okkur börnunum Stefánshelli, mér og Ingibjörgu frænku minni, ári eldri. Stefán kveinkaði sér og varðist fyrirmælum Valgerðar: Ég get ekki hugsað mér að fara þangað aftur, það er búið að skemma þar allt og eyðileggja. Nokkrum dögum síðar riðum við þrjú, Stefán, Ingibjörg frænka mín og ég, upp að Fiskivatni, silungsvatni neðarlega á Arnarvatnsheiði. Á heimleið vorum við skyndilega komin fram hjá hellunum. Ætlaði hann ekki að sýna okkur þá? Í örvæntingu kom mér almáttug Valgerður í hug, og herti upp hugann: Við segjum Valgerði frá þessu! Stefán sneri hestinum við, ekki orð um það meir. Varða er við vesturbrún aðalops Stefánshellis, og fór hann með okkur þangað. Frá opinu liggja göng í allar áttir, þrenn víð, um hin opin þarf beygja sig töluvert eða skríða. Hann stóð þarna í hálfrökkrinu og leiðbeindi okkur: Þið farið þarna og þarna, sjáið þetta og þetta, svo komið þið til baka. Þannig leiðbeindi hann okkur mislangt áleiðis um öll opin. Hann þekkti hellinn bókstaflega eins og lófann á sér. Það undraði mig hve áhugi okkar og spurningar kveiktu í honum. Hann var hins vegar með öllu ófáanlegur til að segja okkur hve háir dropsteinarnir höfðu verið eða dropstráin löng. Svona löng, svona löng? spurðum við ítrekað. Engin viðbrögð. Þegar rigndi áttum við börnin til að heimsækja hellana. Ástæðan fyrir því að við völdum Stefánshelli voru orð Valgerðar, tiltölulega gott aðgengi, slétt gólfin, misvíðir gangar, stórir salir og hve flókinn hellirinn er. Ljósabúnaður var fábrotinn, kerti og tvö þriggja volta vasaljós. Rafhlöður voru dýrar og okkur gert að spara þær. Stefánshellir varð leikvöllur. Við fórum niður um eitthvert opið og villtumst af ásettu ráði. Alltaf komumst við einhvers staðar upp. Fljót að átta okkur, jafnvel þótt þoka lægi yfir. Hvergi var að finna dropstein yfir þremur cm á hæð. Brotna steina var hvergi að finna. Í meginrás Stefánshellis, á svæði u.þ.b. 50 100 m frá aðalopinu, voru á sjötta og fram á sjöunda áratuginn allmörg og óvenju stór hellahraundrýli. Misstórar hraunklessur eða strýtur, nokkrir tugir, allt að 70 cm í þvermál og upp í 50 60 cm háar. Ekki gerðum við okkur grein fyrir tilurð þeirra eða myndunarferli þá. Drýlin eða strýturnar voru aðeins hluti af hellinum. Hellahraundrýli verða til við að froðukennt, gasríkt hraun vellur upp um hellisgólfið. Verða oft klessulegri en á yfirborði vegna þess að kvika storknar hægar í hita hellisins en á yfirborðinu. Drýlin litlu eru nú með öllu horfin. Brotsárin sjást, og gas- eða frauðrásin að neðan í miðju sumra þeirra. Löngu síðar gerði ég mér grein fyrir að þessi hraundrýlaþyrping var einstök í sinni röð. Þrátt fyrir viðbrögð Stefáns, eða réttara sagt viðbragðaleysi, við spurningum okkar, eða ef til vill vegna þeirra, hélt ég að Stefánshellir hefði aldrei verið mjög skreyttur. Að minnsta kosti ekkert í líkingu við Víðgelmi, sem ég heimsótti fyrst tveim-þrem árum síðar, 1959, í fylgd Kalmans, sonar Stefáns. Seint á tíunda áratugnum rakst ég á lýsingu Stefánshellis hjá Matthíasi Þórðarsyni frá 1920. 18 Þar er ekkert minnst á dropsteinsmyndanir, og styrkti það þessa skoðun mína. Áður hafði ég lesið lýsingu Víðgelmis eftir Matthías frá 1910, 17 þar sem myndanir hellisins bókstaflega gagntaka hann, og þótti mér samanburður þessara frásagna hníga í sömu átt. Samtölin við eldhúsborðið í Kalmanstungu á sjötta áratugnum eru enn fersk í minningunni. Sögur af því hvernig fólk bar sig að við að fjarlægja, taka, skemma og brjóta í hellunum, af óvitahætti eða viljandi. Þegar fréttir bárust af fundi dropsteinshella í Gullborgarhrauni sumarið 1957 staðhæfðu gömlu hjónin að það myndi ekki taka þá langan tíma að skemma hellana. Hraunhellarnir vöktu hjá mér, fimm ára gömlum, áhuga sem ekki varð slökktur. Fréttir af skemmdum á Gullborgarhellum tóku að berast strax um og upp úr 1960 og áfram fram yfir miðjan áttunda áratuginn. Í ljósi staðhæfinga Stefáns og Valgerðar og fréttaflutningsins dró ég þá ályktun strax á áttunda áratugnum að búið væri að skemma allt sem hægt væri að skemma í Borgarhelli, lengsta og skreyttasta hellinum. Málið reyndist þó ekki svo einfalt. Veturinn 1983 1984 rakst ég í gögnum Náttúruverndarráðs á myndir af dropsteinsmyndunum í botni Borgarhellis frá Cork-hellafélaginu á Írlandi, frá sumrinu áður eða þar áður, dropsteinsmyndunum sem ég hafði ályktað af tveggja áratuga fréttaflutningi að væru löngu horfnar. Ári síðar heimsóttu höfundar Borgarhelli og ljósmynduðu og skjalfestu það sem þá var enn eftir af dropsteinsmyndunum. Smám saman gerðum við okkur grein fyrir því að Sigurður Þórarinsson 31 og finnandi hellanna, Guðmundur Albertsson á Heggstöðum, höfðu gert allt sem í þeirra valdi stóð til að koma í veg fyrir skemmdir eða draga úr þeim, Sigurður á vettvangi Náttúruverndarráðs og Guðmundur sem heimamaður og hliðvörður hellanna. Gullborgarhellar voru ekki:... ekki lengi að skemmast. Þeir voru einmitt lengi að skemmast. Aðgerðir Sigurðar og Guðmundar hægðu á. Nú er hinsvegar búið að brjóta og fjarlægja flest sem hægt er í Borgarhelli. Þannig eru nánast allir frístandandi dropsteinar hellisins, 84 talsins, horfnir (Árni B. Stefánsson, óbirt gögn frá 2007 2011). Borgarhellir er enn að skemmast! Með tímanum urðu höfundar smám saman forvitnari að vita hve skreyttur Stefánshellir hefði í raun verið. Engin leið var að hafa upp á ljósmyndum. Því lá beinast við að athuga það nánar á staðnum. Ótrúlega miklar skemmdir Náttúruleg afföll á dropsteinsmyndunum, dropsteinum, dropstráum og öðrum viðkvæmum 121

Náttúrufræðingurinn 14. mynd. Ljósmyndataka er hluti af hellamennsku og reyndist mikilvægur þáttur í friðlýsingarferli Kalmanshellis. Hæð til lofts um 130 cm fjær og 200 cm næst. Enginn kemst þarna um án þess að skaða hellinn, en erfitt getur verið að neita sér um að kanna hvað handan býr. Viðkvæmasta hluta Kalmanshellis var lokað í tveimur áföngum sumrin 2006 og 2007 og hellirinn allur friðlýstur 2011. Photography is a part of caving and proved to be an important factor in the process of having Kalmanshellir preserved. The cave was gated in 2006/2007 and proclaimed a national monument in 2011. Ljósm./Photo: ÁBS 1994. myndunum eru ótrúlega lítil, eins og ljósmyndir úr ósnortnum hraunhellum sýna. 12. mynd er tekin í Jörundi, sem er u.þ.b. 7 8 þúsund ára gamall; 13. mynd í Árnahelli í Leitahrauni sem er um 5.600 ára gamall; 14. mynd var tekin í hinum viðkvæma hluta Kalmanshellis sem er í sama hrauni og Surtshellis-Stefánshelliskerfið og jafngamall. Líklegt er að skraut Stefánshellis hafi, a.m.k. á nokkrum stöðum, verið svipað því sem fram kemur á 12. mynd. Skemmdir á dropsteinsmyndunum Stefánshellis hófust líklega fljótlega eftir að Stefán uppgötvaði hellinn 1917. Smádrýlin, eða hellahraundrýlin, voru líklega fjarlægð snemma á sjöunda áratugnum. Það er hreint ótrúlegt hve vel hefur verið gengið til verks. Dropsteinsmyndanir hellisins hafa verið gereyðilagðar. Vel á annan tug kílómetra af dropstráum hefur verið brotinn úr lofti hellisins í algeru tilgangsleysi. Sjöhundruð og fimmtíu til áttahundruð dropsteinar, hver og einn einasti steinn hellisins, 122 hefur verið fjarlægður. Fleiri en þúsund dropsteinar hafa verið brotnir í Víðgelmi. Annar höfunda (Árni) þekkti Víðgelmi frá ferðum 1959 og 1961. Mikilfenglegar ísmyndanir voru þá fremst í hellinum, m.a. feiknamiklar íssúlur sem náðu til lofts. Dropsteinsmyndanir framan til í hellinum voru farnar að láta á sjá. Raskið minnkaði eftir því sem innar dró og myndanirnar hreint stórkostlegar. Hellirinn, allur ísinn og steinskrautið er enn ferskt og lifandi í endurminningunni. Umræður voru um það við eldhúsborðið í Kalmanstungu þegar á sjötta áratugnum að gerlegt væri og líklega rétt að loka Víðgelmi. Víðgelmi var lokað í október 1990.32 Steinarnir sem gert var við 1995 voru brotnir aftur eftir lokun hellisins og eftir að umferð var takmörkuð við leiðsögn og ábyrga hópa.33 Auk þess að hafa áratugareynslu af hraunhellum landsins, rannsókn þeirra, verndun og varðveislu hafa höfundar kynnt sér hraunhella um víða veröld og farið í marga þeirra. Enginn hraunhellir jarðar kemst í námunda við Víðgelmi að skrauti til. Það er mat okkar að Víðgelmir hafi verið skreyttasti stórhraunhellir í heimi. Stefánshellir var líklega næstskreyttasti hraunhellir veraldar. Þegar tekið er mið af fjölda dropsteina og smádrýla sem fjarlægt hefur verið úr Stefánshelli, magni dropstráabrota og -salla og brota hraunstráaflækna á gólfi, af fjölbreytileika ganga og flóknu gangakerfi, þá er það mat okkar að Stefánshellir hafi líklega verið fegursti hraunhellir sem mannsaugu hafa litið. Með þeim fyrirvara að fegurð er auðvitað afstæð, háð augum og öðrum skilningarvitum þess sem skynjar, innri tilfinning tengd bakgrunni skynjandans, líðan hans, þekkingu, hugarástandi, reynslu og tilfinningalífi. Tilvist Stefánshellis spurðist líklega fljótt út, meðal annars með kynningargrein Matthíasar Þórðarsonar í Eimreiðinni 1920.19 Stefánshellir varð þannig strax almannaeign : Eftirsóknarverður til heimsóknar og aðgengilegur. Auðvelt er að fara um hellinn og gólfin slétt. Þar er að vísu hægðarleikur að villast, en einmitt sá eiginleiki gerir Stefánshelli svo skemmtilegan heimsóknar. Skemmdir á dropstráum Stefánshellis reyndust hins vegar umfangsmeiri og ótrúlegri en okkur óraði fyrir. Verður það að teljast merkilegt í ljósi þess að annað okkar nánast ólst upp í hellinum, hafði náin kynni af þeim sem fann hellinn og þeim sem fyrst fóru þar um, og hefði því átt að gera sér grein fyrir skaðanum. Stefánshellir kúrir enn þarna í hrauninu. Smíði og íverustaður eldjötunsins, rændur innbúi og innanstokksmunum. Má vera stoltur af fortíð sem enginn núlifandi maður hefur augum litið. LOKAORÐ Vera má að Matthías Þórðarson minnist ekki einu orði á dropsteinsmyndanir Stefánshellis

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags í Eimreiðargreininni 1920 vegna þess að hann hafi gert sér grein fyrir áhuganum og ásókninni sem fyrri hellagrein hans, um Surtshelli og Víðgelmi í Skírni 1910, 17 hafði í för með sér. Dropsteinasöfnun og skemmdir byrjuðu líklega fljótlega eftir að athygli var vakin á hellinum. Grípandi lýsing Matthíasar á gerð og myndunum Víðgelmis jók aðdráttarafl hellisins líklega meira en lýsing Vegamannahellis í ýtarlegri grein í Tímanum í júlí 1963. 34 Vegamannahellir var hreinsaður út strax sama sumar, á örfáum vikum. 35 Það sem gerðist í Stefánshelli á fyrstu áratugunum og fram yfir miðja síðustu öld gaf tóninn fyrir það sem koma skyldi. Næstir voru Víðgelmir, Raufar hólshellir, Borgarhellir, Vegamannahellir, Vatnshellir, Leiðarendi, í þessari röð, auk fjölda annarra minni hella. Dropsteinar í hraunhellum landsins voru fyrst friðlýstir 1958 og friðlýsingin síðan ítrekuð 1974. 22,23 Þrátt fyrir friðlýsingarnar er ekkert lát á skemmdum. Ástandið er alvarlegt. Fari fram sem horfir munum við gereyða dropsteinsmyndunum hraunhellanna, friðlýstum náttúruminjum, á fáeinum áratugum. Ekki aðeins það. Við munum halda áfram að skaða vinsælustu hellana og nærumhverfi þeirra stórkostlega og óbætanlega, eins og raunin er nú orðin um Leiðarenda í Reykjanesfólkvangi og landi Hafnarfjarðar, 35,36 og um fleiri hella. Hraunhellar Íslands, slagæðakerfi dyngju- og eldborgarhraunanna, áhrifamiklar, sérstæðar, fagrar og einhverjar viðkvæmustu náttúruminjar landsins, hafa stórlega látið á sjá af mannavöldum. Og á því er ekkert lát. Öfugt við það sem annars staðar gerist í veröldinni eru flestir hellanna opnir og aðgengilegir. Alla síðustu öld eyðilagði íslenskur almenningur og erlendir ferðamenn í óvitaskap eða safnáráttu óheyrilegt magn dropsteina, dropstráa og annarra viðkvæmra myndana í flestum þekktum hraunhellum landsins og öllum þeim merkustu. Reyndar lengur í Surtshelli. Ekkert virtist draga úr þrátt fyrir náttúruverndarlög 1956 og friðlýsingu Náttúruverndarráðs á dropsteinsmyndunum í hraunhellum landsins 1958. Á núlíðandi öld tók ekki betra við. Hraðvaxandi ferðamannastraumur, þörf fyrir afþreyingu og frjáls umgengnisréttur hafa leitt til vaxandi álags, ágangs og umtals verðra skemmda, jafnt í gamal kunnum sem nýfundnum hraun hellum. Mitt í öllu þessu uppnámi eru staðsetningarhnit hraunhellisopa og fleiri viðkvæm gögn Hellarannsóknafélags Íslands og samstarfsaðila birt opinberlega árið 2006, þvert á góða hellamennsku. 24 Hvað er til ráða? Verndun og varðveisla viðkvæmrar náttúru landsins þarfnast endurskoðunar. Ný hugsun, þekking, hófsemi, virðing og áræðni í bland þetta er ekki aðeins forsenda sáttar við okkar eldgömlu Ísafold, heldur forsenda mannlífs hér á jörð. Verndun er ekki lengur fólgin í dæmigerðri íslenskri friðlýsingu, innantómum orðum og aðgerðaleysi í framhaldinu. Þvert á móti: Verndun og varðveisla íslenskrar náttúru, og nýting hennar með sýningu að hinu fyrrtalda gefnu, krefst alls hins besta í okkur. Vilja, samráðs, samvinnu, þekkingar, útsjónarsemi og áræðni. Það eru ljós í myrkrinu. Við búum yfir hæfileikum, aðlögunarhæfni og vilja til samstarfs. Við þurfum núna að læra að líta í eigin barm og taka okkur taki. Við gerum öll mistök. Enginn verður minni maður við að viðurkenna mistök sín. Læra. Vandinn leysist ekki fyrr en þrjóskast er við. Við erum úrræðagóð og búum yfir getu til að læra og vinna saman. Til þess var okkur jú vitið gefið. Og samfélagið, samfélag manna, er forsenda þess að mennskan njóti sín. Í því ljósi og trú á það góða er skrifuð þessi óvenjulega og óhefðbundna grein. Abstract Surtshellir in Hallmundarhraun Surtshellir, or the Surtshellir-Stefáns hellir system, the longest and best known lava cave in Iceland, is discussed in a rather unconventional manner. The main emphasis is on the causal relationship between human visits/traffic and damage. Historical records, starting with Hallmundarkviða from the 9th or 10th century, to the torture of Órækja Snorrason in the 13th century, are gathered. The exploration of the cave starts with the visit of Þorkell Arngrímsson, first reported in Thomæ Bartolini Acta medica & philosophica Hafniensia, 1675 or 1676. Eggert Ólafsson and Bjarni Pálsson explore and survey the cave in 1750 and 1753 and describe it in their travel book publ. 1772. Their travel book soon became popular. It was translated into German, English and French before the end of the 18th century and widely read. The main observations, travel reports and scientific reports from 1675 1972 are covered, with the main emphasis on the relationship between human traffic and damage. Under the heading, Memories from Kalmanstunga, Árni, one of the authors, covers the years of his childhood years in upper Borgarfjörður. By that time the causal relationship between human visits and damage had been clear to the locals at Kalmanstunga for a long time. Almost considered a law of nature. The finding of the Gullborg caves in the summer of 1957 is braided with the comments of the elders, news coverage, countermeasures, nature conservation laws and the Nature Conservation Council s declaration of the dripstone formations of lava caves as natural monuments. The countermeasures slowed the process, but came nowhere near preventing the damage the elders at Kalmanstunga foresaw. The poor conservation state of the lava caves is discussed. On the contrary, elsewhere on earth, the caves are more or less open and accessible to the public and tourists alike. Such a situation leads inevitably and without exception to damage. The GPS-location of most cave entrances have been published and are easily available, both from written sources and on the internet. Once the coordinates are known, the caves can easily be found and most of them 123

Náttúrufræðingurinn are easy to pass through. A lot of the coverage on the internet and other public media is based on ignorance and in many ways irresponsible. The main subject of the article is the authors investigation of the extensive damage done to the large caves in Hallmundarhraun, the Surtshellir-Stefánshellir system and Víðgelmir, also Borgarhellir in the Gullborg lava field. 84 breakage spots were counted in Borgarhellir and 1093 in Víðgelmir. Every single one of the most beautiful and peculiar stalagmites in both caves has been broken and removed. Almost every freestanding stone in Borgarhellir and more than two thirds of the dripstones in Víðgelmir are gone. As to the Surtshellir- Stefánshellir system, even though the authors knew Stefánshellir and recognised the cave had been cleaned out, the extent of damage came as a surprise. Especially striking was the incredible amount of stalagtites or lava straws broken form the roof/ceiling of the cave. It is the the authors conclusion that Víðgelmir was decorated with greater amount of delicate lava formations than any other known large lava cave on earth, and the Stefánshellir part of the Surtshellir- Stefánshellir system came second. Considering the amount of delicate formations Stefánshellir boasted of in its prime, the complicated labyrinthine structure of the cave, it was probably the most aesthetic lava cave ever found, when Stefán Ólafsson farmer at Kalmanstunga discovered it 16 years of age in 1917. In post scriptum the authors relate the state of lava caves preservation, attitude towards preservation and public and private measures on the four main shield volcano islands on earth, Gala pagos, Hawaii, Iceland and Jeju, and in Australia and on the Azores. Þakk ir Stefán Árnason, Valgerður Einarsdóttir, Hjalti J. Guðmundsson, Guðni Gunnarsson, Bill Halliday, Magnea Jóhannsdóttir, Björn Jónsson, Jón Ásgeir Kalmansson, Ólafur Jes Kristófersson, Andy Lillington, Greg Middleton, Martin and Kirsty Mills, Björn Ólafsson, Biggi Ómars, Stefán Ólafsson, Jan Paul van der Pas, Jay R. Reich, Einar K. Stefánsson, Hjörleifur Stefánsson, Sölvi Sveinsson, Kristján Sæmundsson, Chris Wood, Guðmundur B. Þorsteinsson og allir hinir lífs sem liðnir sem lagt hafa hönd á plóg við rannsóknir, verndun og varðveislu hraunhellaarfleifðar Íslands. Heim ild ir 1. Árni B. Stefánsson & Gunnhildur Stefánsdóttir 2016. Surtshellir in Hallmundarhraun. Historical overview, exploration, memories, damage, an attempt to reconstruct its glorious past. International Symposium on Vulcanospeleology 2016. http://www.cavepics.com/ivs17/stefans- SON.pdf (skoðað 5. desember 2016). 2. Bergbúa þáttur 1991. Bls. 441 450 í: Íslensk fornrit XIII (útg. Þórhallur Vilmundarson og Bjarni Vilhjálmsson). Hið íslenska fornritafélag, Reykjavík. 3. Árni Hjartarson 2014. Hallmundarkviða, eldforn lýsing á eldgosi. Náttúrufræðingurinn 84 (1 2). 27 37. 4. Sveinn Jakobsson 2013. Vesturgosbelti. Bls. 359 365 í: Náttúruvá á Íslandi. Eldgos og jarðskjálftar (aðalritstj. Júlíus Sólnes). Viðlagatrygging Íslands og Háskólaútgáfan, Reykjavík. 5. Kristján Sæmundsson 1966. Zwei neue C-14-Datierungen isländischer Vulkanausbrüche. Eiszeitalter und Gegenwart 17. 85 86. 6. Halldór Laxness 1969. Aldur Hellismanna. Tímarit Máls og menningar 30 (3 4). 365 369. 7. Haukur Jóhannesson 1989. Aldur Hallmundarhrauns í Borgarfirði. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar 9. 12 bls. 8. Hellismanna saga 1968. Bls. 411 413 í: Borgfirðinga sögur. Íslendinga sögur 2. (útg. Guðni Jónsson). Íslendingasagnaútgáfan, Reykjavík (frumútg. 1946). 399 466. 9. Sturlunga saga 1988. I II. Skýringar og fræði. Ritstj. Örnólfur Thorsson. Svart á hvítu, Reykjavík. (Um Órækju í Surtshelli bls. 381. 10. Bjarni Jónsson 1949. Íslenskir Hafnarstúdentar. BS, Akureyri. 420 bls. 11. Þorkell Arngrímsson (Thorkillus Arngrim) 1675/1757. Observation XCIV. De l algue Saccharifere, de l oscabiorn & d une Caverne d Islande. Úr bréfi Þ.A. til Ole Borch 31. júlí 1675. Collection Académique... concernant l histoire naturelle et la botanique, la physique expérimentale et la chymie, la médecine et l anatomie. Tome IVe de la Partie Étrangere, Et le Ier de l Histoire naturelle séparée. Dijon 1757, bls 315 316. (Birtist upphaflega í Thomæ Bartolini Acta medica & philosophica Hafniensia, 1675 eða 1676.) 12. Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson 1772/1981. Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra árin 1752 1757. I II. Þýð. Steindór Steindórsson. 4. útg. (fyrri útg. þýð. St.St. 1974, frumútg. Sórey 1772). Bókaútgáfan Örn og Örlygur, Reykjavík. 661. (Tilv. 137 176; uppdráttur hellisins 14.) 13. Henderson, E. 1818. Ferðabók. Frásagnir um ferðalög um þvert og endilangt Ísland árin 1814 og 1815 með vetursetu í Reykjavík. Snæbjörn Jónsson þýddi. Snæbjörn Jónsson, Reykjavík 1957. 456 bls. (Tilv. 353 354. Frumútg. Edinborg 1818: Iceland or the Journal of a recidence of that island...) 14. Gaimard, G. 1837, Voyage en Islande et au Groënland... 1835 et 1836. A. Bertrand, París. (Ísl. útg. mynda: Voyage..., Asór 1967; Menningarsjóður 1982; Íslandsmyndir Mayers 1836. Örn og Örlygur 1986.) 15. Preyer, W. og Zirkel, F. 1862. Reise nach Island im Sommer 1860. Mit wissenschaftlichen Anhängen. Brockhaus, Leipzig. 499 bls. (Tilv. 95 107.) 16. Zugmeyer, E. 1903. Eine Reise durch Island im Jahre 1902. Verlag von Aldolph W. Künast, Wien. 192 bls. (Tilv. 178 185; uppdráttur Surtshellis aftan megintexta.) 17. Matthías Þórðarson 1910. Tveir hellar í Hallmundarhrauni. Skírnir 1910. 330 351. (Tilv. 348 349) 18. Matthías Þórðarson 1920. Stefánshellir. Nýfundinn stórhellir í Hallmundar hrauni, rétt hjá Surtshelli. Eimreiðin. 289 291. (Tilv. 290, 291.) 19. Mills, M.T. & Wood, C. 1972. A preliminary investigation of Vidgelmir lava cave, Mid-West Iceland: A case for cave conservation. Bls. 3 17 í: Shepton Mallet Caving Club Journal Series five, number 4, haust 1972. 20. Reich, J.R. jr. 1974. Surtshellir. An expedition to the most famous Icelandic cave. Iceland Review 3 4. 56 63. 21. Larson, C.V. 1993. An illustrated glossary of lava tube features. Western Speleological Survey Bulletin No 87. 80. Mynd bls. 42. 22. Auglýsing frá Náttúruverndarráði 10. ágúst 1958, skv. heimild í 1. gr. laga nr. 48/1956 um náttúruvernd. Lögbirtingablað nr. 71, 51. árg. 23. Auglýsing nr. 120/1974 frá Náttúruverndarráði 3. apríl 1974 um friðlýsingu dropsteina. Á vefsetri Umhverfisstofnunar. https://www. ust.is/library/skrar/einstaklingar/fridlyst-svaedi/ Auglysingar/r_120_1974_auglysing_dropasteinar.pdf (skoðað 5. desember 2016). 24. Björn Hróarsson 2006. Íslenskir hellar. Vaka-Helgafell, Reykjavík. 671 bls. (Tilv. 660 664.) 25. Cetay, M. 2011. Volcanospéléologie en Islande, perspectives scientifiques et émergence du géotourisme. Lave 148. 18 31. 26. Lovísa Ásbjörnsdóttir, Sigmundur Einarsson og Kristján Jónasson 2012. Iceland. Bls. 170 179 í: Geoheritage in Europe and its conservation (ritstj. Wimbledon, W.A.P. og Smith-Meyer, S.). ProGEO, Ósló. 27. Sigurður Þórarinsson 1950. Náttúruvernd. Náttúrufræðingurinn 30. 1 12. 28. Lög um náttúruvernd, nr. 48/1956. 29. Árni B. Stefánsson & Gunnhildur Stefánsdóttir 2008. About the preservation and conservation of sensitive formations in Icelandic lava caves. Bls. 53 64 í: Proceedings of the 13th International Symposium on Vulcanospeleology, 1 5 sept. 2008, Jeju-eyju, Suður-Kóreu. The Commission on Volcanic Caves. 113 bls. (Tilv. 53 64.) 30. Árni B Stefánsson 2008. Íslenskir hraunhellar, verndun, varðveisla, sýning. Fræðsluerindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags í Öskju 24. nóvember 2008. Í vörslu höfundar. 31. Sigurður Þórarinsson 1957. Hellar í Gullborgarhrauni. Lesbók Morgunblaðsins 6. október. 501 504. 32. Sigurður Sveinn Jónsson og Björn Hróarsson 1991. Opnun Víðgelmis. Surtur, ársrit Hellarannsóknafélags Íslands. Bls. 39 42. 33. Árni B. Stefánsson 1995. Varðveisla Hraunhella. Surtur, ársrit Hella rannsóknafélags Íslands. Bls. 27 36. 34. Magnús Bjarnfreðsson 1963. Vegamannahellirinn. Tíminn 7. júlí. 8, 15. 35. Þorleifur Kristófersson 1963. Spjöll hafa verið framin í hinum nýfundna helli á Snæfellsnesi, Vegamannahelli. Bréf til ritara Náttúruverndarráðs dags. 31. ágúst 1963. Í gögnum Náttúruverndarráðs (1983). 36. Árni B. Stefánsson 2007. Samantekt um fund og örlög hellis. Skýrsla send Hafnarfjarðarbæ, Reykjanesfólkvangi og Umhverfisstofnun 4. september. Í vörslu höfundar og viðkomandi stofnana. 37. Birgir Olgeirsson 2014. Sagðir hafa dansað naktir í kringum eld í hellinum Leiðarenda. Vefsetur DV. 25. janúar. http://www.dv.is/ frettir/2014/1/25/sagdir-hafa-dansad-naktir-i-kringum-eld-i-hellinumleidarenda/ (skoðað 2. febrúar 2016). 124

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Um höfunda Höfundar eru hjónin Árni B. Stefáns son, f 1949, augnlæknir í Reykjavík og Gunnhildur Stefáns dóttir f. 1952, sjúkraliði, lyfjatæknir og aðstoðar maður augn læknis. Höfundar hafa beitt sér fyrir verndun hraunhella á innlendum og erlendum vettvangi frá 1982. Árni er stofnfélagi Hella rann sóknafélags Íslands, 1989, for maður verndunar nefndar félagins frá upphafi og starfaði einn meðan almennt félagsstarf lá niðri 2007 2011/2012. Árni hefur tekið þátt í störfum hraunhellanefndar Alþjóða-hellasamtakanna (UIS Commission on Volcanic Caves) frá 1991, er félagi í NSS, hellafélagi Bandaríkjanna (National Speleological Society) frá 1992 og CCH, Hella verndar félagi Hawaii (Cave Conservancy of Hawaii) frá 2009. Höfundar hafa kynnt sér hraunhella, kalkhella og fleiri náttúruminjar á heimsminjaskrá UNESCO víða um heim og tekið virkan þátt í hraunhellaráðstefnum Alþjóða-hellasamtakanna (UIS, Union internationale de spéléologie/international Union of Speleology) ) frá 1991. Á ferðum sínum hafa þau sigið í helstu gíghella veraldar eða skoðað með öðrum hætti, farið um vel á annað hundrað kílómetra af hraunhellisgöngum og komið á helstu dyngjur veraldar. Þau hafa lagt sig sérstaklega eftir að kynna sér ástand hraunhella, viðhorf hellamanna, verndaraðgerðir, rekstur og lagaramma á hverjum stað. Póst- og netfang höfunda/authors addresses Árni B. Stefánsson / Gunnhildur Stefánsdóttir Kambsvegur 10 104 Reykjavík, Ísland abstef@simnet.is Eftirmáli Tilgangurinn með erindi okkar um Surtshelli á ráðstefnunni á Hawaii í upphafi ársins 2016 1 var að kynna mikilvægar upplýsingar, sársaukafullt eins og það nú reyndar var, ítreka mikilvægi verndar og varðveislu þeirra fögru, áhrifamiklu og viðkvæmu náttúruminja sem okkur Íslendingum hefur verið trúað fyrir, og fá viðbrögð frá alþjóðasamfélagi hellamanna. Niðurstöður höfunda voru í takt við hugsun ráðstefnuhaldara, hellamanna á Hawaii og meginlandi Bandaríkjanna. Í aðfaraorðum sögðu skipuleggjendur ráðstefnunnar m.a.: Okkar á milli hellaskoðun á Hawaii er oft misskilin, þannig að okkur finnst einfaldara að halda okkur á lágum nótum. Okkur þætti vænt um að þið dreifðuð ekki upplýsingum um hellana okkar, sérstaklega ekki á samskiptamiðlum á borð við Fésbók. Okkur þætti vænt um að þið settuð staðsetningarhnit hellisopa ekki í gagnagrunna. Ekki nota heiti hellanna, stað þeirra né neinar þær upplýsingar sem gætu leitt til frekari vitneskju um aðgang að þeim í gögnum sem hægt er að gúggla... Surtshelliserindið vakti almenna samúð. Allir þekktu vandann, misvel reyndar. Örfáir í afneitun. Fyrir þeim fór lítið. Skipuleggjendur ráðstefnunnar og nokkrir ráðstefnugestir buðu fram aðstoð sína. Með þátttöku okkar á 17. alþjóðlegu hraunhellaráðstefnunni (UIS Commission on Volcanic Caves) á Hawaii í febrúar 2016 lokuðum við hringnum, ef svo má segja. Við höfum nú kynnt okkur af eigin raun helstu hraunhella og hraunhellasvæði veraldar, gaumgæft ástand hellanna, umgengni við þá og regluverk. Á ferðum okkar höfum við þingað með helstu sérfræðingum heims á sviði hraun- og kalkhella, haft við þá samráð og verið í nánum samskiptum við þá. Margir þeirra hafa komið að náttúruvernd, uppbyggingu þjóðgarða, jarðvanga, unnið grunnrannsóknir og forsenduskýrslur fyrir töku jarðminja og hella á heimsminjaskrá UNESCO og unnið að gerð sýningarhella. Engin leið er að gera nákvæma grein fyrir stöðu mála á hverjum stað. Við ætlum engu að síður að stikla á stóru. 1. Hraunhellar Asóreyja, yfir 270 talsins, njóta friðhelgi. Umferð almennings og ferðamanna er takmörkuð við valda og sérútbúna hella. Vegna jarðfræðilegrar og líffræðilegrar fjölbreytni hraunhella Asóreyja ákvað landsstjórn eyjanna að stofna sérstakan vinnuhóp (GESPEA) árið 1998. Hópurinn hefur að markmiði að rannsaka hina náttúrulegu, menningarlegu, vísindalegu og fagurfræðilegu arfleifð sem hellum Asóreyja fylgir. Vinnuhópurinn þróaði sérstakt flokkunarkerfi fyrir hellana (IPEA) og vinnur náið með hellakönnunarfélagi eyjanna, Os Montanheiros, og rannsakendum á háskólastigi á Kanaríeyjum, Madeira og víðar. 2. Jejueyja við Suður-Kóreu. Eyjan er eldbrunnin 1950 m há dyngja á stærð við Reykjanesskagann, á flekaskilum suður af Kóreuskaga. Eyjan er þjóðargersemi, Þingvellir þeirra Kóreumanna. Menn gerðu sér grein fyrir möguleikum eyjunnar fyrir ferðaþjónustu snemma á sjöunda áratugnum og hafa byggt hana markvisst upp síðan. Að uppbyggingunni koma suðurkóresk stjórnvöld, héraðsstjórn Jejueyjar, hellarannsóknafélög á Jeju og víðar í ríkinu, háskólar, innlendir og alþjóðlegir fræðimenn, skólasamfélagið og öflug sjálfboðasamtök. Viðurkenning á menningarlegu og náttúrufarslegu mikilvægi Jeju fékkst þegar hlutar eyjunnar urðu hluti af Mann- og lífhvolfsverndarsvæði UNESCO árið 2002. Frh. 125