I. Ekonomia informale dhe tranzicioni drejt ekonomisë së tregut II. Rrugët e reduktimit të ekonomisë informale dhe përfi timet e komunitetit të biznesit Ferizaj Pejë Prizren Mbështetur nga:
Udhëheqës të projektit: Agim Shahini, Kryetari i AKB Zef Reçi, konsultat i projektit Mentor Thaçi, KCBS Albert Maloku, AKB Lumnije Ajdini, AKB Mimoza Rexhepi, AKB Aurora Balaj, AKB Tood Kirkbride, Senior Competitiveness Advisor - KCBS Bashkë organizator nga Komunat: Faik Grainca K.K. Ferizaj Muhamet Ndreshaj, K.K Pejë Ridvan Hoxha, K.K Prizren Bashkë implementues të Projektit MTI MEF ATK SHPK SHDK API Riinvest Dizajni: www.trembelat.com Aleanca Kosovare e Bizneseve Rr.Dardania SB-6 6/6 B4, Prishtinë Tel: 038 541 683 e-mail: aleancakosovarebizneseve@yahoo.com aleancakosovarebizneseve@gmail.com
Udhëheqës të projektit: Agim Shahini, Kryetari i AKB Zef Reçi, konsultat i projektit Mentor Thaçi, KCBS Albert Maloku, AKB Lumnije Ajdini, AKB Mimoza Rexhepi, AKB Aurora Balaj, AKB Bashkë organizator nga Komunat: Faik Grainca K.K. Ferizaj Muhamet Ndreshaj, K.K Pejë Ridvan Hoxha, K.K Prizren Bashkë implementues të Projektit: MTI, MEF, ATK, SHPK, SHDK, API, Riinvest EKONOMIA INFORMALE DHE TRANZICIONI DREJT EKONOMISË SË TREGUT Përmbajtja 1. Ç është ekonomia informale?... 4 2. Pikëpamjet e vjetra dhe të reja mbi ekonominë informale... 5 3. Terminologjitë e reja dhe rishikimi i përcaktimit... 5 4. Disa tipare kryesore të ekonomisë informale... 5 5. Legaliteti ose gjysmëlegaliteti... 6 6. Korrupsioni, prokurimet publike burokracia dhe informaliteti... 6 7. Ku shfaqet ekonomia informale?... 7 8. Si duhen të jenë politikat publike ndaj ekonomisë informale?... 8 9. Zgjerimi i punësimit luftë kundër varfërisë dhe mjet për ngushtimin e informalitetit... 9 10. Informacione ilustruese... 9 RRUGET E REDUKTIMIT TE EKONOMISE INFORMALE DHE PERFITIMET E KOMUNITETIT TE BIZNESIT Përmbajtja 1. Ç fare e karakterizon ekonominë informale?...10 2. Ç fare e përcakton sektorin informal ne vendet me pak te zhvilluara?...10 3. Ç fare pengesash hasin ndërmarrjet informale?...10 4. Deficitet e punësimit informal...12 5. Rreth gjendjes aktuale te ekonomisë informale ne Kosovë...12 6. Ç duhet bere për kalimin nga sektori informal ne ate formal?...13 7. Disa rekomandime për minimizimin e informalitetit ne ekonominë Kosovare...14
4 Zvogëlimin e Ekonomisë Joformale në Kosovë Aleanca Kosovare e Bizneseve e mbështetur nga USAID/KCBS po realizon pilot projektin për zvogëlimin e ekonomisë joformale në Kosovë. Pasi ky është një projekt mjaft kompleks, AKB në bashkëpunim me të gjithë përfaqësuesit e institucioneve, organizatave vendore dhe ndërkombëtare po e implementon me sukses këtë projekt, qëllimi i të cilit është zvogëlimi i ekonomisë joformale, rritja e transparencës, rritja e transaksioneve financiare përmes bankës dhe luftimin e orrupsionit.ekonomia joformale është rezultat i çrregullimeve në ekonominë e përgjithshme dhe është ende prezentë në shume vende, përfshirë edhe vendet e zhvilluara. Ekonomia joformale është më tepër e përhapur në sektorin e ndërtimit, pylltarisë, tregtisë, shërbimeve, turizmit, transportit dhe bujqësisë. Për implementimin e këtij projekti janë themeluar grupet punuese nga institucionet dhe organizatat vendore dhe ndërkombëtare, shoqëria civile dhe përfaqësues të biznesit, mediave me qëllim të rishikimit të ligjeve dhe rregullativave ekzistuese që ndikojnë në rritjen e ekonomisë joformale. Debatet e mbajtura gjatë kësaj përudhe në tri Komuna të Kosovës: Ferizajt, Pejë dhe Prizren, janë fokusuar në problemet aktuale me te cilat ballafaqohet komuniteti i biznesit në këto komuna e sidomos konkurrenca jolojale, mungesa e transparencës, burokracia dhe korrupsioni. Nga këto debate janë dhënë shumë informacione rreth këtyre problemeve dhe po ashtu kanë dal edhe rekomandime se si të gjinden alternativa të reja që të joshen bizneset joformale që t i bashkohen ekonomisë formale. Ky projekt i iniciuar nga AKB-ja me mbështetjen e USAID-in për ta zvogëluar ekonominë joformale dhe korrupsionin është realizuar në tri komuna, në Ferizaj, Pejë dhe Prizren. Nga debatet dhe takimet e shumta me komunitetin e biznesit, përfaqësuesit e kuvendeve Komunale dhe ekspert të çështjeve ekonomike, kanë dal edhe këto rekomandime të cilat janë të botuara në këto broshurë.
5 Ç është ekonomia informale? Gjatë viteve 1970 dhe 1980, sektori informal përcaktohej gjerësisht si veprimtari ose ndërmarrje ekonomike e parregulluar me ligj. Në vitin 1993 Konferenca Ndërkombëtare e Statisticienëve (International Conference of Labour Statisticians - ICLS) adoptoi një definicion ndërkombëtar statistikor mbi sektorin informal duke e përcaktuar si: gjithë ndërmarrjet e paregjistruara nën një madhësi të caktuar, të tilla si: a) Mikro-ndërmarrjet në pronësi të punëdhënësve informalë që pajtojnë një ose më shumë punonjës mbi një bazë vijimësie dhe, b) Operacionet ekonomike për llogari të vet, të pronësuara nga individë që mund të punësojnë familjarët e tyre dhe punonjës mbi baza të rastit. Natyrisht që sektori informal shfaqet si në vendet e industrializuara, ashtu edhe në ato me ekonomi në zhvillim. Në këtë mënyrë, ky sektor rrokë dinamikën relative të punës në tregun e sotëm botëror të punës në mënyrë specifike segmentet më pak të dukshëm në të cilët punojnë punëtorët me të ardhura të pakta dhe veçanërisht gratë. Në një kuptim më të gjerë, në terma jostatistikorë, punësimi informal përfshin: 1. Punëdhënësit në ndërmarrjet informale; 2. Të vetëpunësuarit në ndërmarrjet informale; 3. Punëtorët e papaguar familjarë (në ndërmarrjet formale dhe informale); 4. Anëtarët e bashkimeve informale (kooperativave) të prodhuesve (aty ku ato ekzistojnë).
6 1. Pikepamjet e Vjetra dhe te Reja mbi Ekonomine Informale Pikëpamja e vjetër Sektori informal është ekonomia tradicionale që do të dobësohet dhe shkatërrohet me rritjen industriale, moderne. Është vetëm një dobi anësore. Ajo ekziston e shkëputur nga ekonomia formale. Ajo përfaqëson një gropë rezervë të tepricës së fuqisë punëtore. Ajo është e përbërë kryesisht nga shitësit e rrugës dhe prodhuesit në shkallë shumë të vogël. Shumë prej tyre në këtë sektor janë sipërmarrës që drejtojnë ilegalisht ndërmarrje të paregjistruara me qëllim për t i shmangur rregullat dhe taksat. Puna në ekonominë informale është përbërë kryesisht nga veprimtari të mbijetesës dhe në këtë mënyrë ajo nuk është një subjekt për politikat ekonomike. Pikëpamja e re Ekonomia informale është këtu për të qëndruar dhe për t u zgjeruar me rritjen industriale, moderne. Ajo është një sigurues (provider) i madh i punësimit, mallrave dhe shërbimeve për grupet me të ardhura të pakta. Ajo është lidhur me ekonominë formale prodhon për të, tregton me të, shpërndan për të dhe i siguron shërbime ekonomisë formale. Kohëve të fundit, pjesa më e madhe e rritjes së e punësimit në sektorin informal ka ardhur për shkak të rënies së punësimit në sektorin formal ose për shkak të informalizimit të marrëdhënieve formale të punësimit që më parë kanë qenë formale. Ajo përbehet nga një gamë e gjerë e punëzënies informale; Të dy format e vjetra elastike të tilla si punësimi ditor i rastit në ndërtim dhe në bujqësi, ashtu edhe format e reja që lindin të tilla si: punët e përkohshme dhe me kohë të pjesshme (part-time) plus punën në shtëpi për industritë e teknologjisë së lart (high tech). Ajo përbëhet nga punëtorë me paga nën standard si dhe nga sipërmarrës dhe persona të vetëpunësuar që prodhojnë mallra dhe shërbime legale, pavarësisht nëse përdorin mjete të parregullta apo të parregulluara me ligj. Shumica e sipërmarrësve dhe personave të vetëpunësuar janë të hapur dhe do t i mirëprisnin përpjekjet për reduktimin e barrierave të regjistrimit dhe kostot e transaksioneve të lidhura me të dhe ndaj përfitimeve nga rregullimet ligjore; gjithashtu edhe punëtorët me paga nën standard do të mirëprisnin punët më të qëndrueshme dhe respektimin e të drejtave të punëtorëve. Ndërmarrjet informale përfshijnë jo vetëm veprimtaritë e mbijetesës, por, gjithashtu edhe ndërmarrjet e qëndrueshme dhe biznese me rritje dinamike; ndërsa punësimi informal përfshin jo vetëm të vetëpunësuarit, por, gjithashtu, edhe punësimin me pagë. Të gjitha format e punësimit informal janë të ndikuara nga shumica (në mos nga të gjitha) politikat ekonomike. Source: Chen, Martha, Joann Vanek and Marilyn Carr. 2004. Mainstreaming Informal Employment and Gender in Poverty Reduction: A Handbook for Policy-makers and Other Stakeholders. London: Commonwealth Secretariat. 2.Terminologjitë e reja dhe rishikimi i përcaktimit Vitet e fundit, studiues dhe shkencëtarë nga vende të ndryshëm kanë punuar për të zgjeruar konceptin dhe përcaktimin e sektorit informal me synim për të përfshirë tipat e ndryshëm të punësimit informal që nuk ishin përfshirë në konceptin dhe definicionin e mëparshëm. Ata duan që në tërësinë e informalitetit të përfshihet, siç është manifestuar në ekonomitë e vendeve të industrializuara, në tranzicion dhe të atyre në zhvillim dhe në dinamikën reale botërore në tregun e sotëm të punës, veçanërisht matja e punësimit të shtresave më të varfra. Në këtë mënyrë, ata duan që të zgjerojnë fokusin nga ndërmarrjet që nuk janë të rregulluara me ligj në marrëdhëniet e punësimit që nuk janë të rregulluara ose të mbrojtura ligjërisht. Dmth. përkufizimet e sotme të ekonomisë informale fokusohen njëkohësisht si në natyrën e punësimit ashtu edhe në karakteristikat e ndërmarrjes. Përfundimisht, ekonomia informale është parë si përfshirëse e të gjitha formave të ndryshme të punësimit informal, dmth. të punësimit pa kontratë (p.sh. pa iu nënshtruar legjislacionit të punës), përfitimeve të të punësuarve apo mbrojtjes sociale, në të dy rastet, brenda dhe jashtë ndërmarrjeve informale, duke përfshirë: Vetëpunësimin në ndërmarrjet informale: punëtorët në ndërmarrje të vogla të paregjistruara, duke përfshirë: Punëdhënësin; Operatorët që punojnë vetë; Punëtorët e papaguar familjarë. Punësimin me pagë të punëtoreve informale: punëtoret pa kontrata formale, pa përfitimet e të punësuarve ose mbrojtjen sociale për firmat formale ose informale, të punësuarve në ekonominë familjare ose pa punëdhënës të përcaktuar, duke përfshirë: Punëtorët e ndërmarrjeve informale; Punëtorë të tjerë informalë me pagë të tillë si punëtorët e rastit ose ditorë, punëtoret shtëpiake, punëtoret e paregjistruara ose të padeklaruara dhe punëtoret me kohë - punë të pjesshme (part-time) Punëtoret industriale të jashtme (ndryshe punëtoret që bëjnë punë në shtëpitë e tyre). 3. Disa tipare kryesore të ekonomisë informale Në vijim jepen disa nga tiparet kryesore të ekonomisë informale të njohura dhe të pranuara gjerësisht. Ato janë: a) Rëndësia dhe qëndrueshmëria; b) Variacioni i marrëdhënieve të punësimit brenda saj dhe, c) struktura e segmentuar e saj. Diskutimi mbaron me çështjen e ligjshmërisë ose të paligjshmërisë, për të cilat ekziston një numër keqkuptimesh qe ekonomia informale është diku e paligjshme (ilegale); ose a është ajo ekuivalente me ekonominë e nëndheshme (underground), madje edhe me ekonominë kriminale. a) Rëndësia dhe qëndrueshmëria: Konvertimi i interesave kohëve të fundit në ekonominë informale mbështetet në njohjen dhe pranimin e faktit se ekonomia informale është duke u rritur dhe nuk është një fenomen afatshkurtër, por një fenomen i përhershëm. Gjithashtu, ajo nuk është vetëm një fenomen tradicional apo i mbetur, por një tipar i zhvillimit kapitalist modern, i shoqëruar njëkohësisht me rritjen dhe integrimin global. Për këtë arsye është e nevojshme që ekonomia informale të shihet jo si një sektor anësor apo periferik, por si një komponent bazë i ekonomisë në tërësi. b) Variacioni i marrëdhënieve të punësimit brenda saj: Realiteti që na rrethon dëshmon se sektori formal dhe ai informal janë të lidhur në mënyrë komplekse dhe dinamike njëri me tjetrin.
7 Si shembull më i thjeshtë mund të merret rasti i një nëpunësi publik që ka njëkohësisht edhe një punësim informal. Ose, për shembull, shumë ndërmarrje informale kanë marrëdhënie për prodhimin ose për shpërndarjen me ndërmarrje formale, duke iu siguruar atyre inputet, mallra apo shërbime të përfunduara nëpërmjet transaksioneve të drejtpërdrejta ose nënkontraktimit. Gjithashtu shumë ndërmarrje formale punësojnë punëtorët në mënyrë informale, dmth. nuk ju paguajnë atyre sigurimet shoqërore etj. c) Segmentimi: Ekonomia informale përbëhet nga një gamë e gjerë e ndërmarrjeve dhe punësimit informal. Ende nuk ka mënyra të sakta për klasifikimin e tyre. Skema në vijim mundëson një ilustrim grafik të universit të punësimit informal, duke treguar: i) Në të majtë, si definicioni i mëparshëm i ekonomisë informale është një pjesë përbërëse e definicionit të mëvonshëm (të sotëm), dhe ii) Në të djathte, dy komponentët kryesorë të ekonomisë informale vetëpunësimi dhe punëtorët me pagë dhe një numër nënkomponentësh të secilit. Studimet kanë provuar se kjo strukturë e segmentuar e ekonomisë informale dhe karakteristikat e punës të shoqëruara me të janë determinantet kyçe të varfërisë dhe rezultateve gjinore (gender) në proceset ekonomike. 4. Legaliteti ose gjysmëlegaliteti DEFINICIONI Sektori inform/ekon. Informale Punëdhënësit Operatorët që punojnë vetë Punëtoret e papaguara familjare Punëtoret e ndërmarrjeve informale Punëtore të tjera me pagë informale SEGMENTIMI Vetëpunësimi/Punësimi me pagë Punëtorët e jashtëm inustrialë/ Punëtorët që punojnë në shtëpi Skema 1: Definicioni dhe segmentimi i ekonomisë informale Në të shkuarën ka ekzistuar një perceptim i gjerë që identifikonte ekonominë informale me ndërmarrjet e paregjistruara dhe të parregulluara me ligj, pronarët e të cilave veprojnë në këtë mënyrë për të shmangur regjistrimin, dhe, kuptohet, taksimin. Por a është plotësisht e saktë kështu? Ekziston një dallim ndërmjet proceseve apo angazhimeve ilegale dhe mallrave e shërbimeve ilegale. Ndërsa prodhimi ose angazhimi i punësimit në ekonominë informale janë shpesh gjysmilegalë ose ilegalë, shumica e punëtorëve dhe ndërmarrjeve informale prodhojnë edhe/ose shpërndajnë mallra dhe shërbime legale. Pranohet gjerësisht se një pjesë e ekonomisë informale ekonomia kriminale jo vetëm operon ilegalisht, por, gjithashtu, tregton ilegalisht mallra dhe shërbime. Por ajo është vetëm një pjesë e vogël e së tërës, e cila, në pjesën dërrmuese, nuk është ilegale dhe kriminale. Shumë pronarë operatorë të ndërmarrjeve informale veprojnë gjysmilegalisht ose ilegalisht, sepse mjedisi rregullator (ligjor) është tepër represiv, tepër i rënduar, i pa menaxhueshëm ose, thjesht mungon (non-existent). Gjithashtu shumë aktivitete në ekonominë informale nuk gjenerojnë prodhim, punësim apo të ardhura të mjaftueshme për t i përballuar nivelet e caktuara të taksimit. Shumë pronarë operatorë do të kishin vullnet për të paguar koston e regjistrimit dhe taksat nëse do të kishin mundësi të përfitonin stimujt dhe përfitimet e formalitetit (që gëzojnë bizneset e regjistruara). Është shumë e rëndësishme të theksohet se me rastin e punëtorëve me pagë informale nuk janë punëtorët, por punëdhënësit e tyre, pavarësisht nëse janë në firma formale apo informale, ata të cilët u shmangen regjistrimit dhe taksimit. Shumica e punëtorëve me pagë dhe të vetëpunësuar në sektorin informal janë të privuar nga sigurimet shoqërore, përfitimet e të siguruarve, mbrojtja sociale dhe përfaqësimi apo pjesëmarrja në organizata sindikaliste. Më e rëndësishmja, duke vepruar jashtë kuadrit ligjor, rezulton se ka më shumë kosto se përfitime për shumicën e punëtorëve informalë. Në këtë mënyrë, ata duhen të kujdesen për vetveten, për ndërmarrjen e tyre si dhe për të punësuarit (kur kanë të tillë) ose për anëtarët e papaguar të familjes (nëse flasim për një biznes familjar). Për më tepër që ata ndeshen shpesh me disavantazhe konkurruese kundrejt firmave formale më të mëdha në kapitale dhe në tregjet e produkteve. Edhe punëtorët e paguar me pagë në sektorin informal duhen të kujdesen vetë për veten, sepse ata kanë pak ose aspak përfitime të sponsorizuara nga punëdhënësi i tyre. Për më tepër, të dy grupet e fundit marrin pak (nëse ka ndonjë) mbrojtje ligjore nga qeveria në punën e tyre. Për rrjedhojë të këtyre dhe të faktorëve të tjerë, një përqindje me e madhe e punëtorëve që punojnë në ekonominë informale, e krahasuar me ata të punësuar në sektorin formal, është më e varfër. 6. Korrupsioni, prokurimet publike, burokracia dhe informaliteti Korrupsioni ka shumë forma të shfaqjes së tij dhe secili vend ka veçoritë e veta, madje dhe brenda vendit, struktura të caktuara (zyrat doganore, apo tatim-taksave) janë më të ndjeshme ndaj këtij fenomeni. Kështu, nga studimet dhe vrojtimet e ndryshme, rezultojnë: a) Abuzimi me fondet publike; b) Vjedhja e pronës shtetërore; c) Dhënia e ryshfetit për të siguruar avantazhe monopolistike në treg; d) Dhënia e ryshfetit në prokurimet publike; e) Dhënia e ryshfetit në trajtimin e çështjeve gjyqësore etj. Kjo ndarje është për sa i takon fushës së veprimit apo mekanizimit se si funksionon korrupsioni. Për sa i përket tipave të korrupsionit, ka disa mënyra të ndarjes së tyre. Sipas shkallës/madhësisë së korrupsionit: a) I vogël, kur një zyrtar bën favore nisur nga shoqëria apo miqësia që ka; b) Rutinë, dhënie ryshfeti në emër të mirëqenies së përgjithshme, nepotizmi. c) Akut, siguron një provë të ndershme, tolerohet krimi i organizuar. Një kriter tjetër ndarjeje është sipas perceptimit publik: a) I bardhë kur në opinionin publik dhe ndërmjet përfaqësuesve të elitës ka tolerancë për korrupsionin. Ky është rasti kur ndërmarrja e masave për të luftuar korrupsionin për t i mbrojtur vlerat dominante në shoqëri do të kushtojë më shume sesa dëmet e shkaktuara nga korrupsioni; b) Gri kur pjesa kryesore e elitës është në favor të luftës ndaj korrupsionit, ndërkohë që pjesa tjetër janë në mëdyshje. C) I zi kur si elita dhe opinioni publik janë në favor të një luftë të ashpër ndaj korrupsionit. Një kriter i tretë ndarjeje është sipas përfituesve: a) Personal, dhe
8 b) Publik. Një kriter i katërt ndarjeje është sipas rajonit: a) Lokal, dhe b) Kombëtar. Së fundi, ndarja mund të bëhet edhe sipas grupit të njerëzve që e kryejnë: a) Burokratik, dhe b) Politik. Edhe në Kosovë në periudhën pas vitit 1999, më shumë se në të shkuarën, doli në pah edhe një strukturë e re ekonomike, ekonomia informale, së cilës ju kushtua pak rëndësi. Madje, prania e ekonomisë informale u pat konsideruar si një rrugë për kapërcimin e polaritetit të lartë social të asaj periudhe pa i kushtuar shumë vëmendje pasojave afatmesme dhe afatgjate. Kjo lloj ekonomie ushqehej me një forcë të re punëtore e shfaqur si rezultat i urbanizimit të pakontrolluar, e cila, për arsye të nivelit kulturor dhe profesional, nuk kishte mundësi për punë legale. Në ditët e sotme, megjithëse ekonomia formale po rritet në Kosovë, mjaft konsumatorë dhe sipërmarrës e kanë me për kollaj dhe me fitimprurës veprimet me atë informale. Sipas studiuesve të ndryshëm, prodhimi i përgjithshëm bruto (PPB-ja) i Kosovës nuk është i saktë, pasi një pjesë e konsiderueshme e të ardhurave mendohet të vilen nga aktivitete të ndryshme informale apo gjysmë të tilla. Ndërsa kjo pjesë e ekonomisë forcohej dhe zgjerohej nëpërmjet burimeve informale të investimeve si dërgesat e emigrantëve jashtë vendit, pjesa formale rritej dhe zhvillohej, por jo me ritmet e duhura për shkak të mosdeklarimit të të ardhurave. Këto mosdeklarime të të ardhurave përkthehen në një nivel të ulët të mbledhjes së taksave, gjë që nënkupton korrupsion të lartë. Meqenëse pasojat e tij po ndjeheshin në formën e konkurrencës së pandershme, nga vrojtimi i ndërmarrjeve në vitin 2004 e më vonë rezultoi se më shumë se gjysma e firmave ishin të gatshme të paguanin më shumë taksa nëse qeveria do të kontrollonte më me efektivitet korrupsionin. Nga vrojtimet rezulton se në fushën e prokurimit publik, disa nga problemet apo shqetësimet kryesore të komunitetit të biznesit janë: a) Entet prokuruese përdorin shpesh metoda prokurimi jokonkurruese, të cilat nxisin korrupsionin; b) Në procesin e prokurimit përdoren shpesh dokumente jostandardë për parakualifikim të ofertuesve; c) Ndonëse pranohet gjerësisht se tenderi i hapur ka shumë veçori të mira, ky tender nuk është pozicionuar si duhet, për shkak të dispozitave të dobëta të legjislacionit në fuqi ndaj copëtimit të kërkesave të prokurimit në kontrata të vogla, me qëllim shmangien e përdorimit të kësaj metode. Sa i takon administratës publike, studimet tregojnë se prania e korrupsionit në radhët e saj lidhet kryesisht me: a) Nivelin e ulët të pagave; b) Mungesë përgjegjshmërie në punë; c) Mbistaf në disa sektorë dhe mungesë të tij në disa të tjerë; d) Mungesë koordinimi të punës ndërmjet niveleve të ndryshëm të administratës. Korrupsioni shtrihet kudo ku ndodhen paratë publike: kryesisht në prokurime, në fondet publike dhe në privatizim. Natyrisht që ka gjithnjë dy palë: ofruesin dhe përfituesin, të dyja të pandershme. a) Përfshin korrupsionin e vogël p.sh. nëpunësi që të krijon pengesa për të përfituar shërbimin publik, që ty si qytetar a biznesmen ta jep ligji; b) Korrupsionin ndërmjet zyrtarëve që lidhet me krijimin e avantazheve të disa bizneseve apo individëve duke abuzuar me fuqinë politike dhe vendimmarrëse në dëm të tjerëve; c) Korrupsioni i zyrtarëve të lartë politikë, ndryshe, kapja e shtetit nga mafia është forma më e lartë. Kjo formë është karakteristikë e vendeve me sistem juridik jofunksional, me institucione të dobëta dhe opinion publik e media të pazhvilluar. Shprehet në ruajtjen e monoplit shtetëror, në transferimin e tij në duar private etj. Në fushën e privatizimit korrupsioni shfaqet: a) Në vlerësimin e ndërmarrjeve që privatizohen; b) Në vendimmarrje favorizuese në dobi të grupeve me lidhje politike; c) Në frenimin, në pengimin dhe në vonimin e procesit. Studimet e ndryshme rekomandojnë se për minimizmin e korrupsionit dhe të ekonomisë informale që e shoqëron atë, mund të jenë: a) Sistem juridik i thjeshtë dhe i kuptueshëm; b) Administratë publike të ndershme, të përgjegjshme; c) Shanse të barabarta për të gjithë aktorët; ekonomike/operatorët nga vendimmarrja për politikat ekonomike e sidomos në privatizim; d) Politika fiskale të thjeshta, qëndrueshmëria në zbatim dhe lejim mbi këtë bazë i konkurrencës së lirë; e) Ndërgjegjësim publik dhe informim transparent. Dy thënie të mençura mbi korrupsionin: Sa më i korruptuar të jetë shteti, aq më të shumtë janë ligjet. Histori, Tacitus, v III (C. 100A.D.). Ligjet si gracka, dëmtojnë të dobëtin, por thyhen nga të fortët (Marrë nga Soloni, c. 575 para Krishtit). 7. Ku shfaqet ekonomia informale? Niveli, natyra dhe shtrirja e sektorit informal ndryshon nga një vend në tjetrin në varësi me nivelin e zhvillimit dhe strukturat e tyre ekonomike. Sikurse u sqarua më lart, për sektorin informal nuk gjen një përkufizim të vetëm e të qartë, dhe as kritere juridike e administrative të sakta. Sipas specifikave, mund të vihen re situata të ndryshme të zhvillimit të këtij sektori në vendet në zhvillim dhe ato të zhvilluara. Në të parat, sidomos në zonat urbane, sektori informal përbëhet nga veprimtari qe njerëzit ndërmarrin për të hapur vende pune dhe krijuar të ardhura që të sigurojnë mjetet e jetesës. Kjo sepse sektorët e mëdhenj publikë e modernë nuk ofrojnë vende pune dhe të ardhura të mjaftueshme. Kategoria e këtyre njerëzve përbëhet nga të varfrit e zonave urbane, imigrantët, personat me nivel të ulët arsimimi e kualifikimi, të rinj që dalin për herë të parë nga shkolla dhe që futën në tregun e punës. Në vendet e zhvilluara, shtrirja e sektorit informal është më e vogël, sepse rrjeti i prodhimit dominohet nga sektori i strukturuar. Pavarësisht nga përmasat, si në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim, sektori informal bashkëjeton me sektorin e strukturuar. Sektori informal përfshin një tërësi veprimtarish heterogjene që nga tregtia e vogël, riparimet dhe shërbimet komunale, ndërtimi, transporti, manifaktura etj., sektorë që prodhojnë të mira materiale, shërbime e të ardhura personale për familjen. Në përgjithësi, këto njësi kanë nivel të ulët organizimi dhe operojnë në një shkallë të vogël e në mënyrë specifike, pa ndarje të punës e kapitalit si faktor prodhues. Marrëdhëniet e punës mbështeten në punësimin e rastësishëm, lidhje personale apo familjare dhe ka mangësi në fushën e kontratave ligjore. Në mjaft raste, veprimtaria ekonomike e sektorit informal bashkëjeton me sektorin formal, madje në disa raste ai konkurron me sukses. Nuk janë të pakta rastet kur sektori informal furnizon me lëndë të parë faktorët e prodhimit dhe shpërndan produktet e gatshme në treg. Në varësi me raportet që krijon sektori informal me rregullat dhe ligjet në fuqi të një vendi, dallohen dy forma të shfaqjes së tij: a) Veprimtari ilegale si: kontrabanda, këmbimi jozyrtar valutor, prodhimi e shpërndarja e drogës, alkoolit, duhanit, cigareve, organizimi i basteve etj.; b. Veprimtari të sektorit informal që realizojnë prodhime e shërbime njëlloj me sektorët e strukturuar që lejohen me ligj, siç janë: artizanati, prodhime e shërbime komunale, shërbim transporti, tregti etj.
9 Karakteristikë është se një numër i konsiderueshëm i degëve të sektorit informal nuk i respekton normat teknike dhe dispozitat ligjore e organizative për sa i përket procedurave të licencimit e regjistrimit të tatim-taksave, legjislacionin e punës, sigurimet shoqërorë e shëndetësore, kushtet e punës e sigurimin teknik etj. Në literaturën ekonomike dallohen dy mënyra për përcaktimin e sektorit informal, që mbështeten në kriter ekonomikë dhe kriter juridikë e administrativë. Sipas këtyre kritereve, sektori informal përcaktohet: a. Si një formë e veçantë prodhimi e shërbimesh që bazohen në kritere relative të mënyrës së organizimit e të drejtimit të njësive; b. Sektori informal rigrupon njësitë që nuk janë në përputhje me kërkesat juridike e organizative në fuqi. Në çdo rast, konceptet për sektorin informal, si formë e veçantë prodhimi dhe organizimi, nuk duhen ngatërruar me sektorin informal të paregjistruar. Kështu, disa forma të njësive të paregjistruara mund të jenë shumë më të integruara me sistemin ekonomik e social, ndërkohë që disa njësi private të regjistruara në përputhje me ligjin të veprojnë sipas të gjitha karakteristikave të sektorit informal. Në vendet ish-socialiste, format, tiparet dhe përmasat e sektorit informal në përgjithësi ndryshojnë në raport me progresin e shënuar drejt ekonomisë së tregut dhe shoqërisë së lirë. Kjo diktohet nga fakti se sektori privat është në fillimet e veta, numri mesatar i punëmarrësve në biznes është i ulët, veprimtaritë ekonomike në mjaft raste janë afatshkurtra, mbizotëron biznesi familjar që nuk i nënshtrohet rregullave dhe kërkesave të ligjeve të ekonomisë së tregut. Për përcaktimin e masës së shtrirjes së sektorit informal ka mendime të ndryshme. Kështu, disa mendojnë se sektori informal shërben si lubrifikant i ekonomisë së tregut, sepse ai udhëheq zhvillimin dhe hap perspektiva për zhvillimin e ekonomisë, krijon vende pune të reja dhe i bën ballë stanjacionit e nivelit të ulët të të ardhurave, mungesës së investimeve, vështirësive të periudhës së tranzicionit etj. Disa të tjerë e shikojnë zhvillimin e këtij sektori si pengesë për përparimin e ekonomisë. Përcaktimi i masës së shtrirjes së sektorit informal është e vështirë për t u llogaritur me shifra konkrete. Raportet e ekonomisë informale dhe asaj formale ndryshojnë jo vetëm nga një vend në tjetrin, por edhe brenda një vendi, midis zonave të zhvilluara dhe atyre me pak të zhvilluara, midis rajoneve që kanë probleme sociale të akumuluara në raport me disa të tjerë që kanë nivel jetese më të lartë etj. Çështja shtrohet se ekuilibri, i cili mendohet se luan sektori informal për zbutjen e problemeve sociale të një vendi, roli i tij i mirë si lubrifikant i makinës së ekonomisë së tregut të mos lejohet të kthehet në të keqen e vet, të mos lejohet të kthehet në një bumerang për të penguar rrjedhën normale të ekonomisë së tregut. Përvoja jonë e deritanishme dëshmon për nevojën e frenimit të sektorit informal. Ajo ka marrë përmasa të mëdha dhe po godet konkurrencën e ndershme në prodhim e tregti. Duket se jemi para faktit që në vend që makinës së ekonomisë t i hidhnim lubrifikantin e duhur, kemi preferuar rrugën e dyte: kemi hedhur tërë makinën në një pellg të madh vaji. Kështu, në vend që sektori informal të ndihmojë në zhvillimin e ekonomisë, ai po e pengon atë. 8. Sektori informal dhe procesi i tranzicionit / integrimit Udhëheqës të ndryshëm siç janë: agjencitë ndërkombëtare, agjencitë shtetërore, sipërmarrjet private, sindikatat e punëtorëve dhe organizatat e punëtorëve informale, organizatat joqeveritare (NGOs) dhe shoqëria civile mund të asistojnë punëtorët më të ardhura të pakta të punësuar në ekonominë informale me synim - minimizimin e efekteve negative dhe maksimizimin e mundësive të shoqëruara me prirjet dhe politikat makro-ekonomike. Është rëndësishme të theksohet se iniciativat e përmendura më sipër kërkojnë avokatinë dhe/ose monitorimin e shoqërisë civile, duke përfshirë posaçërisht organizatat e punëtorëve për t u siguruar që rregullimet ligjor janë hartuar dhe po zbatohen në mënyrë të përshtatshme. Përvoja të ndryshme tregojnë se një rrugë e rëndësishme për reduktimin e varfërisë dhe për të siguruar barazinë gjinore mbetet mbështetja e ndërmarrjeve informale, përmirësimi i punësimit informal, sigurimi i mbrojtjes ndaj punëtorëve informalë dhe njohja e organizatave të tyre, kuptohet në procesin e formalizimit të tyre. Për sa u takon politikave strategjike ndaj segmentimit gjinor të ekonomisë informale, studiues të ndryshëm rekomandojnë njohjen dhe vlerësimin e kontributit ekonomik të ekonomisë informale. Ky kuptim i kontributit bazohet në nocionin që: a) Gjitha politikat si ato ekonomike, ashtu edhe ato sociale ndikojnë mbi ekonominë informale dhe, b) Politikat kanë efekte të ndryshme në ekonominë informale dhe atë formale, si dhe mbi gratë dhe burrat brendapërbrenda ekonomisë informale. Premisat bazë për politika të suksesshme në këtë fushë janë: promovo mundësitë; Për të dy, të vetëpunësuarit dhe punëtorët me pagë në ekonominë informale, nëpërmjet sigurimit si parakusht të disa shërbimeve mikste (mikro-financë, aftësimit nëpërmjet trajnimit, përmirësimit të teknologjisë dhe shërbimeve të tjera që zhvillojnë biznesin) si dhe të ndërhyrjeve nëpërmjet politikave; siguro të drejtat; Të drejtat e punëtorëve me pagë informale nëpërmjet zbatimit të legjislacionit në fuqi, promovimit të negocimit të marrëveshjeve kolektive edhe/ose zbatimit rigoroz të standardeve të punës, të drejtave të të vetëpunësuarve nëpërmjet dhënies mundësi për akses të barabartë në kreditim dhe në burime të tjera dhe nëpërmjet politikave të barabarta për ndërmarrjet informale dhe ato formale; mbro punëtorët informalë; Nëpërmjet sigurimit të mbulimit me siguracion për sëmundje, leje barre-lindjeje, sigurimit të pronës, paaftësisë fizike dhe mendore, vjetërsisë e vdekjes nëpërmjet zgjerimit të skemës ekzistuese edhe/ose zhvillimit të skemave alternative dhe, ndërto dhe njih zërin e punëtorëve informatë; Nëpërmjet organizatave të punëtorëve informalë dhe përfaqësimit të tyre në institucionet relevante të politikëbërjes. Natyrisht secili nga këto qëllime duhet të përshtatet në kontekstin specifik të secilës nga kategoritë e synuara të punëtorëve informale, në përputhje me kushtet e secilit sektor ekonomik. Ato duhen t i marrin parasysh edhe nevojat dhe rrethanat e ndryshme të burrave dhe të grave brendapërbrenda secilës kategori.
10 9. Si duhen të jenë politikat publike ndaj ekonomisë informale? Përvoja e vendeve të ndryshëm të botës tregon se për një reduktim të suksesshëm dhe pa e dëmtuar ekonominë informale, politikat publike duhen të jenë: të bazuara në kuptimin e gjerë të rëndësisë ekonomike të punëtorëve informalë. Kjo kërkon përmirësimin e statistikave zyrtare mbi madhësinë, përbërjen dhe kontributin e ekonomisë informale: të kanalizojnë shqetësimet kryesorë të fuqisë punëtore informale në institucionet që trajtojnë zhvillimin dhe planifikimin ekonomik; të kenë ndjeshmëri gjinore, duke marrë parasysh rolin dhe përgjegjësitë e grave dhe të burrave në ekonominë informale. Në krahasim me punëtorët, punëtoret priren të fitojnë më pak dhe të kenë më pak mundësi për të përfituar mbrojtje sociale dhe për t u organizuar. Si rezultat ato kanë nevojë më të madhe për politika mbështetëse; të jenë specifike në vartësi të kontekstit, të bazuara në realitetin e kategorive të ndryshme të punëtorëve informalë në rajone dhe në industri të ndryshme. Të njohë dhe të mbështesë njëkohësisht si punëtorët e vetëpunësuar ashtu edhe ato me pagë në ekonominë informale dhe; të jenë pjesëmarrëse dhe përfshirëse, duke lejuar politikat të zhvillohen nëpërmjet këshillimit me punëtorët informalë. Me qëllim që të kenë zë, ata që punojnë në ekonominë informale duhen të organizohen dhe përpjekjet e tyre për t u organizuar në sindikata dhe në forma të tjera organizimi të tyre duhen të inkurajohen dhe të mbështeten. 10. Zgjerimi i punësimit luftë kundër varfërisë dhe mjet për ngushtimin e informalitetit Mesazhi kryesor që artikulohet në studimet dhe në përvojat e ndryshme në lidhje me ekonominë informale është se përqendrimi i vëmendjes mbi ekonominë informale duhet të përkthehet në shtimin e përpjekjeve mbi punësimin në strategjitë e reduktimit të varfërisë dhe në planifikimin ekonomik. Në mënyrë më specifike, strategjitë e reduktimit të varfërisë duket se bazohen në dy fakte të lidhura me të: 1) Punësimi i qëndrueshëm është rruga kryesore për reduktimin e varfërisë dhe; 2) Punësimi informal ka më pak mundësi të jetë i qëndrueshëm sesa punësimi formal. Qysh në fillim të viteve 1990, komuniteti ndërkombëtar ka riorientuar përpjekjet e veta për zhvillim në një fokusim më të mirë mbi reduktimin e varfërisë. Duke pasqyruar këtë filozofi, institucionet e Bretton Woods-it patën rënë dakord në vitin 1999 që dokumentet e strategjisë kombëtare të reduktimit të varfërisë, të përgatitura nëpërmjet një procesi pjesëmarrës, duhen të sigurojnë bazën për huadhënien koncesionale të Bankës Botërore dhe të Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe për zbutjen e borxhit të vendeve të varfra me mëe shumë borxhe. Në vitin 2000, në Samitin e Mijëvjeçarit (Millennium Summit), vendet anëtare të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) patën rëne dakord që të bashkërendojnë përpjekjet në përballimin e varfërisë së rëndë mbarëbotërore të përgjysmojnë deri në vitin 2015 pjesën e popullsisë botërore që jeton me më pak se një dollar amerikan në ditë. Në vijim të atij Samiti, agjenci të ndryshme të OKB-së bashkërisht kanë identifikuar tetë Qëllimet e Zhvillimit të Mijëvjeçarit dhe tërësinë prej 18 objektivash (dhe rreth 40 tregues) për të matur progresin e tyre. Këto dy iniciativa - Strategjia Kombëtare e Reduktimit të Varfërisë dhe Qëllimet e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (PRSP-s and MDG-s) janë ndërmarrë për të mbështetur njëra-tjetrën. Në mënyrë të përmbledhur mund të thuhet se është e nevojshme që politikat publike të mbajnë parasysh: të vendoset punësimi në qendër të politikave, veçanërisht segementimi gjinor në ekonominë informale si një mjet që siguron lidhjen e munguar të diskutimeve rreth zhvillimit, politikave dhe praktikave lidhur me reduktimin e varfërisë; të vëzhgohet se si grupe të ndryshëm të punëtorëve me të ardhura të pakta në ekonominë informale, veçanërisht gratë janë integruar në ekonominë e vendit të tyre dhe në ekonominë globale; të vëzhgohet sasia dhe cilësia e punës për burrat dhe për gratë - e krijuar nga modele të ndryshëm të rritjes ekonomike dhe integrimit global dhe, të identifikohen politika, ligje, rregullore dhe praktika të përshtatshme për të menaxhuar dhe qeverisur angazhimin e punësimit të punëtoreve me të ardhura të pakta në ekonominë informale. 11. Informacione ilustruese Sipas disa vlerësimeve, më shumë se 30 për qind e GDP-së në vendet e botës në zhvillim dhe 70 për qind e punëtorëve të këtyre vendeve janë jashtë ekonomisë formale. Rrjedhojat: Shumica e firmave të vogla janë të angazhuara në operacione me prodhimtari të ulët me mundësi pjesëmarrjeje të vogël në financa, në shërbimet kryesore publike dhe në ato shërbime që përfitojnë klientët formalë. Punëtorët humbasin sigurimet shoqërore dhe mbrojtjen sociale. Dhe, më e madhja, firmat e lidhura më mirë përdorin praktikat e pandershme informale për të nxjerrë jashtë loje konkurrentët formalë me produktivitet më të lartë. Rezultati është rritja më e ngadalshme ekonomike dhe thellim i ndarjes sociale ndërmjet pjesëve formale dhe informale të shoqërisë.
II RRUGËT E REDUKTIMIT TË EKONOMISË INFORMALE DHE PËRFITIMET E KOMUNITETIT TË BIZNESIT
13 RRUGËT E REDUKTIMIT TË EKONOMISË INFORMALE DHE PËRFITIMET E KOMUNITETIT TË BIZNESIT 1. Çfarë e karakterizon ekonominë informale? Ekonomia informale është një term i mjegullt; i hapur për një numër interpretimesh. Në këtë broshurë me ekonomi informale kuptohet një bashkësi e veprimtarive ekonomike të paregjistruara, të cilat karakterizohen nga mospagimi i taksave dhe detyrimeve për sigurimet shoqërore, ose nga përpjekjet për t i shmangur përputhjet me disa standarde ligjore dhe procedura administrative. Ky përcaktim përjashton veprimtaritë kriminale (për shembull kontrabandën, trafikimin, prostitucionin etj.), dhe veprimtari margjinale të pataksueshme (sikurse puna në ekonominë shtëpiake dhe aktiviteti bujqësor për mbajtjen e familjes), të cilat janë mjaft domethënëse në Kosovë. Duke pasur parasysh këto përjashtime, vija ndarëse ndërmjet ekonomisë formale dhe asaj informale përcaktohet shumë nga niveli i përputhjes me ligjet dhe rregullat e taksave dhe të sigurimeve shoqërore. Si rezultat, kjo broshurë kryesisht fokusohet mbi rrugët për reduktimin e ekonomisë informale dhe përfitimet e komunitetit të biznesit. Studiues të ndryshëm kane evidentuar disa nga karakteristikat dalluese të ekonomisë informale, ndërmjet të cilave si më të rëndësishmet janë: - Pjesa e ekonomisë kombëtare që nuk u nënshtrohet taksave dhe rregullimit ligjor: në këtë mënyrë, çfarëdolloj besimi ndaj ekonomisë informale është esencialisht shumë e rrezikshme; - Humbje sinjifikative e të ardhurave shtetërore nga sektori formal nga mospagimi i taksave. Nga ana tjetër, njerëzit e varur nga sektori informal mund të shkëputen nga sistemi politik dhe social, duke përfituar pak/aspak nga shpenzimet buxhetore në dobi të zgjidhjes së problemeve të tyre ekonomike dhe sociale. Ndikimet e sektorit informal lidhen kryesisht me punësimin dhe konkretisht: a) varfërinë; b) kursimet, dhe për rrjedhojë me investimet në kapitalin human dhe fizik; c) ndjenjën e sigurisë dhe të paqëndrueshmërisë ekonomike; d) zhvillimin e pritshëm të punësimit; e) një profil të jetës me të ardhura të pakta; 2. Çfarë e përcakton sektorin informal në vendet më pak të zhvilluara? Schneider dhe Enste (2000) kanë argumentuar se katër faktorët që ushqejnë sektorin informal janë: a) Punësimi në sektorin formal nuk ekziston ndonjë rrjet i sigurimit shoqëror që të marrë të papunët të cilët janë punësuar në mënyrë të pavullnetshme në sektorin informal për të mbijetuar. Në jetë gjërat janë më të komplikuara me problemin e riskut të sigurimit të familjarëve, me të papunët e aftë të rikthehen te familja/miqtë, nëse nuk mund të gjejnë punësim në sektorin formal; b) Rregullat dhe rregulloret e komplikuara/restriktive këto përfshijnë legjislacionin e punës që mund të pengojë me shumë punësimin në sektorin formal, kosto e regjistrimit të një biznesi që e detyron atë të shkojë në sektorin informal; c) Rrënimi i vlerave qytetare bizneset e sektorit informal kujdesen vetëm për vetveten pa një përfitim të dukshëm nga formalizimi i bizneseve (egocentrizëm?); d) Rritja e taksimit në sektorin formal detyron ato biznese të sektorit formal që sigurojnë fitime të pakta, të drejtohen në sektorin informal për shkak të rritjes së kostove mesatare mbi të ardhurat mesatare. 3. Çfarë pengesash hasin ndërmarrjet informale? Ndërmarrjet në ekonominë informale ndeshen me barriera që në shumicën e rasteve janë po ato që ndeshin ndërmarrjet në sektorin formal. Sidoqoftë, ndërmarrjet informale janë me vulnerabile në lidhje me problemet në vijim: a) Çështjet e infrastrukturës - Infrastruktura e dobët, siç është transporti, kapacitet ruajtëse, uji, energjia elektrike; - Mungesa e mjediseve të punës; - Tregjet fizike të zhvilluara dobët. b) Çështjet institucionale - Mungesa e aksesit në trajnim, dhe si rezultat i aftësive, veçanërisht e ekspërtizës bazë ekonomike dhe menaxheriale; - Mungesa e aksesit në shkollimin formal, nganjëherë deri edhe në injorancë; - Aksesi i kufizuar mbi tokën dhe të drejtat pronësore; - Aksesi i kufizuar mbi financat dhe institucionet bankare; - Vartësia në angazhimet institucionale informale të vetëmbështetjes; - Një sistem taksimi dhe kuadri ligjor për punësimin tepër restriktiv dhe i pamenaxhueshëm; - Rregullime ligjore qeveritare të panumërta te fusha të tilla, si fillimi i një biznesi, koha e nevojshme për procedurat e kushtueshme për regjistrimin e biznesit; - Mungesa e aksesit të organizatave të punëtorëve, p.sh. mundësitë e kufizuara për të ushtruar influencë; - Mungesa e aksesit në skemat zyrtare të sigurimeve shoqërore; - Mungesa e informacionit mbi çmimet, kapacitetet e prodhimit etj.; - Mundësi më të pakta të tregut për shkak të pamundësisë së respektimit të standardeve ndërkombëtare.
14 c) Çështjet ekonomike - Regjistrimi i ngarkuar me shkresa burokratike dhe kosto e lartë e transaksioneve për hapjen ose zhvillimin e biznesit; - Aksesi i kufizuar në teknologji; - Mungesa e oportuniteteve për blerjen e inputeve voluminoze; - Të ardhurat e ulëta ose mungesa e të ardhurave të rregullta për nevoja të konsumit familjar shtyn në përdorimin e fitimeve të biznesit; - Mungesa e kapitalit punues: kredi mund të merret me terma të pafavorshëm nga burimet informale të tilla si shokët ose të afërmit, apo agjencitë financiare jobankare; - Fondet e pamjaftueshme nuk lejojnë investime të mëtejshme. Pengesat e theksuara me sipër janë pak a shumë të lidhura ndërmjet tyre dhe krijojnë rrethin vicioz të varfërisë dhe riskut të lartë. Për shembull, arsyeja kryesore për mungesën e fondeve apo të aftësive është se ndërmarrjet e sektorit informal nuk mund të kenë akses në burimet institucionale përgjithësisht të vlefshme për ndërmarrjet e ekonomisë formal të tilla si: bankat dhe institucionet e tjera financiare, institucionet e trajnimit dhe të edukimit, firmat e konsulences dhe të marketingut etj. Në fakt, gjithë këto pengesa të ndryshme krijojnë një kontekst të përgjithshëm që në vetvete përbën një barrierë të hyrjes në ekonominë formale. Kuptohet që këto pengesa do të jenë më shumë ose më pak serioze në vartësi të fazës në të cilën ndodhet biznesi, të tipit të ndërmarrjes dhe nivelit të zhvillimit të shoqërisë në tërësi. Shumë studiues bien dakord me pikëpamjen se mikro-ndërmarrjet mund të jenë krijuese efektive të punësimit, inovacioneve, të ardhurave dhe rritjes ekonomike. Sidoqoftë, mikro-ndërmarrjet përgjithësisht nuk realizojnë plotësisht potencialin e vet për shkak se ata vuajnë mungesën e aksesit në tregje, financa, teknologji dhe në aftësitë e biznesit. Prodhimi vjen duke u bërë përherë e më shumë i bazuar në njohuritë që zgjerohen vazhdimisht, ndërsa sipërmarrësit duhen të jenë më novatorë dhe të zhvillojnë bizneset e tyre mbi një njohje të gjerë të tregjeve dhe të teknologjisë. Në vijim jepet një skemë e tipologjisë së ndërmarrjeve të sektorit informal. Sektori informal Sektori formal Ndërmarrje të Mbijetesës Ndërmarrjet Informale Ndërmarrjet Informale Ndërmarrjet Formale Shkalla e Informalitetit 100 për qind Përqindje e lartë e shitjeve e punëtorëve të paregjistruar. Pjesërisht shitje padeklaruar Një pjesë e punëtorëve e paregjistruar. Tipi i Aktivitetit Shitës i rrugës, Kioskë/Mikro-ndërmarrje Fermer i mbijetesës. Fabrikant i vogël, sigurues i shërbimeve, shpërndarës, kontraktor. Fabrikant i vogël dhe i mesëm, sigurues i shërbimeve Firmë software-sh. Teknologjia Punë intensive Shumica e punës intensive Njohuritë dhe kapitali intensiv Profili i pronarit I varfër, shkollim i ulët. Nivel i ulet i dijeve. Varfër dhe jo i varfër. Shumë i edukuar. Nivel i lartë i dijeve. Jo i varfër, Tepër i edukuar. Nivel i sofistikuar i njohurive. Tregjet Barriera të vogla të hyrjes. Shumë konkurrues. Homogjenitet i lartë i produktit. Barriera të vogla të hyrjes. Shumë konkurrues. Diferencim i disa produkteve. Barriera serioze të hyrjes, Pozicion/prodhim i krijuar. Nevojat financiare Kapital punues Kapital punues, disa investime kapitale. Kredi për furnitorët. Kapital për investime dhe kapital punues. Letër krediti. Kredi për furnitorët. Nevoja të tjera Sigurim përsonal. Mbrojtje sociale. Sigurim përsonal dhe ndoshta edhe sigurim biznesi. Sigurim përsonal dhe sigurim biznesi. Shërbime të zhvillimit të biznesit. Pak dinamik Shumë dinamik Tërësisht informal Pjesërisht formal Skema Nr.1: Tipologjia e Ndërmarrjeve të Sektorit Informal
15 4. Deficitet e punësimit informal Qysh në vitin 2002, Organizata Botërore e Punës (ILO) ka përcaktuar punësimin ose në mënyrë më precize mundësinë e punësimit të shoqëruar me të drejtat e të punësuarve, me mbrojtjen dhe me përfaqësimin e tyre si rrugën kryesore për reduktimin e varfërisë. Në të vërtetë, deficitet e punësimit në ekonominë informale shfaqen kryesisht në katër fusha specifike: në drejtim të punësimit, të drejtave, përfaqësimit dhe mbrojtjes sociale. Deficiti i punësimit. Kjo është një situatë në të cilën njerëzit nuk mund të gjejnë punë ose të zhvillojnë një biznes në ekonominë formale. Në mungesë të mundësive të punësimit, në ekonominë formale, ndonëse më pak produktive, më pak e paguar dhe një punë për llogari të vet, punësimi në sektorin informal rritet. Deficiti i përfaqësimit: Mungesa e organizatave dhe përfaqësimit për të mundësuar realizimin e qëllimeve ekonomike dhe sociale dominon situatën e boshllëkut përfaqësues. Punëtorët informalë janë të përjashtuar ose të nën-përfaqësuar nga institucionet dhe proceset e dialogut social për shkak të mungesës së marrëdhënieve punëdhënës-punëmarrës në punë dhe gjithashtu për shkak të pamundësisë së ushtrimit të së drejtës për t u organizuar, e që rezulton nga natyra e përkohshme e punës. Deficiti i të drejtave: Në ekonominë informale të drejtat e punëtorëve janë në deficitin më të madh në drejtim të lirisë së bashkimit në shoqata, të negocimit kolektiv, punës së detyruar dhe diskriminimit në punë. Ekziston një boshllëk në të drejtat për shkak të legjislacionit të papërshtatshëm ose të pazbatueshëm të punës. Deficiti i mbrojtjes sociale: Mungesa e mbrojtjes sociale është një aspekt kritik i punëtorëve në ekonominë informale. Ndonëse punëtorët në ekonominë informale janë në nevojë të mbrojtjes sociale, ekonomia informale vuan mungesën e aksesit në skemën e mbrojtjes sociale. Kjo është bërë më komplekse nga problemi i respektimit të ligjit në lidhje me kontributet në sigurimet shoqërore dhe mbrojtjen nga kushtet e vështira të punës. Deficitet e punës shfaqen dukshëm në ekonominë informale. Puna në ekonominë informale është shpesh e karakterizuar nga vende pune të vogla ose të papërcaktuara, kushte punë t pasigurta ose të rrezikshme për shëndetin, nivel i ulët i aftësive dhe prodhimtarisë, të ardhura të pakta ose të parregullta, zgjatje e orëve të punës dhe mungesë e aksesit në informacion, tregje, financa, trajnim dhe në teknologji. Punëtorët në ekonominë informale mund të karakterizohen nga shkallë te ndryshme të vulnerabilitetit dhe ajo është gjerësisht e pranueshme nga imigrantët, minoritet etnike, punëtorët më pak të shkolluar dhe fëmijët. 5. Rreth gjendjës aktuale të ekonomisë informale në Kosovë Vlerësimi i numrit të ndërmarrjeve informale në Kosovë nuk është një punë e kollajshme. Sidoqoftë, numri dhe karakteristikat e punëtorëve në ekonominë informale mund të identifikohen, për shembull, nëpërmjet përfshirjes në vëzhgimin e forcave ekzistuese të punës të një numri pyetjesh shtesë për t u administruar nga të gjithë personat e punësuar, pa marrë parasysh statusin e tyre të punësimit (i punësuar, i vetëpunësuar, anëtar familjar që kontribuon etj.). Dy vëzhgime të ndërmarra kohët e fundit në Kosovë mundësojnë disa indikatorë mbi praktikat e punësimit informal. Sipas vëzhgimit të kryer nga Banka Botërore, rreth gjysma e punësimit në Kosovë ishte informal. Nga totali i të punësuarve, më shumë se 49 për qind ishin të punësuar informalisht duke pasur parasysh kriteret e ILO-s: a) nëse kanë nënshkruar një kontrate pune dhe, b) nëse ndërmarrja ishte e regjistruar. Shkalla e informalitetit ishte edhe më e madhe nga pikëpamja e kriterit nëse tatimi mbi të ardhurat ishte paguar apo ishte mbajtur (sipas këtij standardi 67 për qind e të intervistuarve ishin të punësuar informalë). Në mënyrë të ngjashme, vrojtim i ILO-s për kalimin e të rinjve nga shkolla në punë tregoi se 50 për qind e të rinjve që punojnë ishin të punësuar në ekonominë informale, ndërsa 73 për qind e tyre nuk ishin të mbuluar nga sigurimet shoqërore. Mungesa e të dhënave të sakta mbi popullsinë dhe tregun e punës në Kosovë e bën çfarëdo vlerësimi të punësimit informal një angazhim shumë të vështirë. Një faktor tjetër që kërkon vëmendje më të madhe ishte vlerësimi i kontributit të ndërmarrjeve të ekonomisë informale në GDP-në, si dhe vlerësimi i humbjeve në të ardhurat buxhetore. Gjatë një tavoline të rrumbullakët, ministri i Ekonomisë dhe Financave pat vlerësuar se përqindja e punësimit informal prej rreth 50 për qind do të thotë një humbje buxhetore vjetore prej 4-5 milionë euro në termat e tatimit mbi pagat. E njëjta përqindje përfaqëson një humbje në kontributet e pensioneve, afërsisht 7-8 milionë euro në vit. (Sipas Ekonomia informale në Kosovë: Ç rolë mund të luajnë sindikatat?, organizuar nga Bashkimi i Sindikatave të Pavarura të Kosovës, Prishtinë, 19 tetor 2005)
16 Sektori i ndërmarrjeve në Kosovë përbehet nga rreth 3 000 biznese formale dhe është i dominuar nga mikro-ndërmarrjet. Shumica e firmave janë të organizuara në formën e ortakut të vetëm ose në shoqëri, duke punësuar më pak se katër vetë (gjysma kanë vetëm një të punësuar), dhe në mënyrë tipike janë të angazhuar në veprimtari të tregtisë me shumicë ose shitjes me pakicë si dhe në veprimtari shërbimesh (60 për qind e të gjitha firmave). Ekonomia e Kosovës tradicionalisht ka qenë dominuar nga prodhimi i produkteve kryesore, veçanërisht në bujqësi, nxjerrja e qymyrit për prodhimin e energjisë, dhe përpunimi i mineraleve të tjera. Madje edhe sot, një numër shumë i vogël firmash janë përfshirë në veprimtari që rritin vlerën në menyë sinjifikative. Sektorët e tjerë nga pikëpamja e rëndësisë (sipas numrit të firmave) përfshijnë manifakturën (15 për qind), ndërtimin (10 për qind) dhe transportin, magazinimin dhe komunikacionin (5 për qind). Numri i firmave të regjistruara ka rënë nga rreth 50 000 në vitin 1999 (kur kërkohej një regjistrim i përkohshëm) në 30 000 në fund të dhjetorit 2003 (kur kërkohej një riregjistrim). Një pjesë e madhe e diferencës është llogaritur për faktin se njësitë e përbëra të një shoqërie mëmë ishin regjistruar me numra të veçantë në periudhën e regjistrimit të përkohshëm, ndërsa sot për entitete të tilla është lëshuar një numër i vetëm. Pranohet gjithashtu se shumë nga kompanitë e regjistruara në vitin 1999 ishin thjesht shoqëri në letër që nuk operojnë aktualisht. Pjesa tjetër ose ka dalë nga biznesi ose janë shndërruar në firma informale. Nuk ka ndonjë vlerësim mbi firmat informale që veprojnë në Kosovë, por besohet se numri total të jetë dukshëm më i lartë se 30 000. (Sipas Structure and Recent Dynamics of the Enterprise Sector, World Bank Report No: 28023-KOS/Kosovo, Economic Memorandum, 17 May 2004) Zhvillimi i biznesit në Kosovë, i dominuar nga ndërmarrjet e vogla dhe të mesme ndeshet me një numër pengesash. Sipas vetë firmave, pengesat kryesore në mjedisin kosovar janë ndërprerjet e energjisë elektrike, konkurrenca e pandershme apo informale, paqartësitë e kuadrit rregullator, korrupsioni dhe krimi, kosto e transportit dhe rregullat e tregtimit dhe të doganës. Vlerësohet se furnizimi i pamjaftueshëm me energji elektrike përkthehet në rreth nëntë për qind të totalit të shitjeve, gjë që redukton kufijtë e fitimit edhe/ose kalon te konsumatorët nëpërmjet çmimeve më të larta. Vlerësimi i madhësisë së sektorit informal në Kosovë është i mbushur me vështirësi. Sidoqoftë, është e qartë se ai është mjaft i madh. Kjo ekonomi gri përfaqëson një barrierë të rëndësishme konkurruese për firmat që operojnë legalisht, përderisa firmat informale shpesh kanë një avantazh konkurrues nëpërmjet mospagimit të taksave dhe kostos më të ulët të operimit me autoritetet. Një pjesë e shpjegimit për informalitetin lidhet me zhvillimin e kanaleve alternative të periudhës së para vitit 1999. Cilitdo qofshin faktorët e tjerë, ata mbajnë të lartë nivelin e sotëm të informalitetit. Zbatimi i rregullave të tilla, si: licencimi, leja e ndërtimit dhe inspektimi shëndetësor e tregtar - është bërë me gabime, veçanërisht në nivel komunal. Konfuzioni i madh ndërmjet firmave për shkak të kërkesave administrative dhe ligjore krijon një kosto të lartë të respektimit të tyre, paqëndrueshmëri dhe mungesë transparence. Madhësia e konsiderueshme e ekonomisë informale është gjithashtu problematike edhe për hartimin e Llogarisë Kombëtare. (Sipas Kosovo Monthly Economic Briefing, The World Bank, May 31, 2005) Gratë biznesmene zënë një pjesë të rëndësishme të prodhimit ekonomik dhe të tregtisë së vendeve në zhvillim. Sidoqoftë, për shkak se shumica e grave biznesmene në Kosovë punojnë në sektorin informal të ekonomisë, shpeshherë kontributi i tyre është injoruar. Bizneset e drejtuara nga gratë përpiqen të mbështeten në punë të rënda ose të papaguara, informale dhe përdorin makineri dhe teknologji më pak moderne se në bizneset e ngjashme të drejtuara nga burra. Ato janë të përqendruara në veprimtari tradicionale, të tilla si rrobaqepësi, përgatitje ushqimi dhe punë dore. Nga pyetjet e përgjigjet e intervistave si dhe nga përshtypjet e përgjithshme të intervistuesve e të stafit menaxhues të studimit, SHE-ERA tërhoqi konkluzionet e mëposhtme: - Nga 1 450 gra të intervistuara, 35 për qind e tyre u përgjigjen se ato operojnë në biznese informale. 96 për qind e grave që drejtojnë biznese informale kanë raportuar se legjislacioni ekonomik nuk është një pengesë, pavarësisht se biznesi i tyre nuk ishte i regjistruar. Kjo është konfirmuar nga pyetësori, mbasi gratë nuk mund të jepnin një emër të biznesit të tyre sepse ai nuk ishte i regjistruar. - 77.4 për qind e grave kanë deklaruar se qëndrojnë në punë më shumë se 8 orë në ditë në bizneset e tyre, përveç kësaj ato kishin edhe detyrime të tjera familjare në shtëpi. Qeveria e Kosovës duhet të promovojë dhe të fuqizojë mikrondërmarrjet, bizneset e reja të vogla, mundësitë e sipërmarrjes, dhe aty ku është e mundur, të lehtësojë kalimin e bizneseve informale në biznese formale brenda një mjedisi më të mirë të zhvillimit ekonomik. (Sipas SHE-ERA An overview of businesses owned by women in 2006 ) Për Kosovën, mësimet janë të qarta. Asaj i duhet një strukturë fiskale e vetme, e konsoliduar që siguron që komunitetet minoritare të marrin pjesën e vet të burimeve, por pa krijuar nivele shtesë të qeverisë. Struktura e saj duhet të detyrojë zbatimin e buxhetit në të gjitha nivelet, duke përfshirë edhe firmat shtetërore. Kontrolli mbi mbledhjen e taksave duhet të harmonizohet me përgjegjësitë në nivel qendror dhe vendor. Një prezencë e re ndërkombëtare, e krijuar për ta mbikëqyrur zbatimin e rezolutës për Kosovën, duhet të ketë një kontakt të dukshëm për të siguruar llogaridhënien politike. (Remarks by Treasury Deputy Assistant Secretary Nancy Lee on Economic Coopëration and Investment Opportunities in Southeastern Europe at CSIS, October 5, 2006). 6. Ç duhet bërë për kalimin nga sektori informal në atë formal? Ndërmarrjet në ekonominë informale kanë një potencial sipërmarrës që mund të lulëzojë nëse mund të hiqen disa pengesa kryesore ndaj rritjes. Për më tepër, edhe nëse vetëm një fraksion i ekonomisë informale do të ketë mundësi të rrisë vetveten, ai do të kontribuojë në mënyë substanciale për të shtuar rritjen ekonomike. Sidoqoftë, formalizimi i ndërmarrjeve në shumë vende në zhvillim është i vështirë, kryesisht për shkak të rregullave të rënda, të cilat, zakonisht sjellin vonesa më të mëdha dhe kosto më të lartë të shërbimeve publike, korrupsion më të madh dhe investime më të pakta. Është fakt qe vendet në zhvillim jo vetëm kanë më shumë rregulla, por ato kanë edhe më shumë vështirësi në zbatimin e tyre sesa vendet e zhvilluara. Në vendet në zhvillim, the checks and balances në qeveri janë gjithashtu më të dobëtat dhe mundësia e përdorimit të rregullave ligjore për të shqetësuar sipërmarrësit dhe për të nxjerrë përfitime korruptive është e lartë. Janë një numër shembujsh që shpjegojnë vështirësitë me të cilat ndeshen sipërmarrësit. Për shembull, në shumë vende në zhvillim, mund të zgjasë deri në një dekadë periudha e kalimit të procedurave të deklarimit të falimentimit.
17 Sidoqoftë, shumë reforma që janë ndërmarrë në vendet e zhvilluara mund të zbatohen gjithashtu edhe në vendet në zhvillim. Profesor Hernando de Soto, një ekonomist i njohur i zhvillimit Përuan, punon drejtpërsëdrejti me qeverinë me synim që të përballohen problemet e ekonomisë informale. Vizioni i tij është të zhvillojë kuadrin përkatës ligjor, i cili njeh asetet e ekonomisë informale dhe të krijoje një sistem të mbrojtjes dhe dhënies vlerë të pronave të të varfërve, kështu që ata mund të marrin kapitale nga institucionet financiare. Trajtimi i De Sotos përfshin një riekzaminim të kuadrit rregullator ekzistues dhe një kuptim të mëtejmë të nocionit të kapitalit të vdekur. Kohët e fundit prof. De Soto është duke bashkëpunuar edhe me Qeverinë e Republikës së Shqipërisë për të zbatuar dijet dhe përvojën e tij në reduktimin e ekonomisë informale të vendit. Objektivi i studimit të tij është prodhimi i një pamjeje të qartë të realitetit të fshehur të sektorit ekstraligjor, që do t ia mundësonte qeverisë shqiptare të krijoje bazën e informacionit rreth tipave, vendndodhjes dhe madhësisë së ekstralegalitetit dhe kapaciteteve lokale që nevojiten për të ndërmarrë reforma efektive për përfshirjen e aseteve dhe bizneseve ekstraligjore në ekonominë formale të tregut. Puna e bërë deri më sot bazohet mbi analizën e tre institucioneve kryesore, të domosdoshëm për një sistem ligjor dhe ekonomik modern dhe gjithëpërfshirës: a) Të drejtat e pronësisë; b) Format organizative të biznesit; c) Dhe mjetet për të vepruar në tregje të zgjeruar. Për secilën nga këto tri kategori, është përfshirë një listë me temat specifike që lidhen me realitetin shqiptar. Metodologjia e kësaj diagnoze përfshin tre trajtime të secilit institucion: a) Pengesat ligjore dhe institucionale që pengojnë aksesin në ekonominë formale të tregut (trajtimi nga lart-poshtë); b) Studimi i praktikave ekstraligjore që mbështesin transaksionet mbi pronën dhe biznesin (trajtimi nga poshtë-lart); c) Si dhe vlerësime të kostos për këto dy sisteme, së bashku me një vlerësim të të ashtuquajturit kapitalit i vdekur. Aktorë të tjerë si: p.sh. Banka Botërore, e cila ka përcaktuar gjithashtu disa nga reformat kryesore që duhen të adresohen me synim që të lehtësojnë përgjithësisht tranzicionin nga infornaliteti në formalitet, dhe të cilat janë parë si ndryshime win-win të barabarta për qeverinë dhe për biznesin: Reduktimi i numrit të miratimeve, lejeve, licencave të biznesit; a) Riorganizimi i proceseve administrative; b) Adoptimi i taksave uniforme; c) Lehtësimi i aksesit në kapitale. Çelësi i lehtësimit të pjesëmarrjes së sektorit informal në ekonominë formale, gjithashtu është krijimi i mekanizmave transparentë dhe gjithëpërfshirëse nëpërmjet të cilave qytetarët mund të artikulojnë rregullisht shqetësimet e tyre, të marrin pjesë në procesin e hartimit të politikave dhe të ligjeve, të monitorojnë veprimtarinë e sektorit publik dhe privat, dhe të mbajnë sektorët publikë dhe privatë në një proces të rregullt llogaridhënieje. Ndërhyrjet e mëtejshme përfshijnë: Nxitjen e stabilitetit makro-ekonomik dhe të rritjes; Sqarimin dhe riorganizimin e kodeve ligjore dhe akteve rregulluese; Sigurimin dhe zbatimin korrekt të të drejtave pronësore dhe të sigurive ligjore; Thjeshtësimin e lejeve dhe licencave të biznesit dhe bërjen e tyre të lejuara për të gjithë; Reformimin e politikave të taksave dhe atyre në lidhje me punësimin; Krijimin e legjislacionit për qeverisjen e përbashkët (corporate governance), konfliktin e interesave, parimet ndërkombëtare të prokurimit qeveritar dhe anti-korrupsionit; Reformimin e institucioneve burokratike shtetërore dhe forcimin e kapaciteteve të tyre administrative dhe të zbatimit të ligjit; Bërjen e informacionit të vlefshëm për biznesin të lejueshëm për të gjithë; Sigurimin e infrastrukturës dhe të shërbimeve publike të cilësisë së lartë, efektive nga pikëpamja e kostos dhe të mirëmbajtur. 7. Disa rekomandime për minimizimin e informalitetit në ekonominë kosovare Nga trajtimi i mësipërm, rezulton se ekonomia e Kosovës është pak a shumë e ngjashme me ekonomitë e vendeve të tjera të ish-jugosllavisë, atyre në zhvillim dhe vendeve në tranzicion me specifikat e qeverisjes në një përudhë kalimtare. Në të njëjtën kohe, ajo është një ekonomi që po konturohet për një proces teë integrimit të shpejtë në Bashkimin Evropian, gjë që do të thotë se zbatimi i ligjit në standarde bashkëkohore merr një rëndësi të posaçme. E në këtë proces, reduktimi i ekonomisë informale do të mbetet një fushë konstante e veprimtarisë së qeverisë dhe komunitetit të biznesit. Disa nga drejtimet për reduktimin e ekonomisë informale në kushtet e sotme të ekonomisë kosovare, mendoj se janë: 1). Evidentimi dhe përfshirja në skemën e tatim-taksave të bizneseve që deri më tani nuk i nënshtrohen detyrimit fiskal. Është fakt se kur interesohesh për numrin e bizneseve të licencuara nuk merr një përgjigje të saktë. Dega e tatimtaksave dhe zyrat e sigurimeve shoqërore të japin shifra të ndryshme. Ligji kërkon që çdo biznes privat qe merr licencë në degët e tatimtaksave duhet të bëjë një kontratë me sigurimet shoqërore. Vetëm pas këtij veprimi subjekti merr licencën. Por, nga ky rregull, me sa duket, ka shumë përjashtime. Shembuj të ndryshëm të raporteve të OJQ-ve dhe të institucione ndërkombëtare dhe atyre shtetërore të Kosovës provojnë tezën se informaliteti shoqërohet me evazion fiskal. Në këtë mënyrë, shteti nuk tërheq në buxhet një pjesë të konsiderueshme të ardhurash, nuk njeh numrin e bizneseve që funksionojnë në vend, nuk përcakton numrin e fuqisë punëtore të zënë me punë, nuk deklaron nivelin e papunësisë dhe shkallen e inflacionit etj. Në këtë mënyrë, sektori informal dhe puna e zezë duken se janë të pranishëm në një numër të madh degësh të veprimtarisë ekonomike. Ato kanë hapur shtigje për konkurrencë të pandershme dhe po krijojnë pengesa të shumta për zhvillimin e lirë të ekonomisë së tregut. 2). Kur hartohen politikat dhe legjislacioni i nevojshëm për kufizimin e këtyre dukurive, duhet që ligjet dhe aktet e tjera nënligjore të mbështesin njëri-tjetrin dhe të bashkërendohet puna e institucioneve ekzekutive, për të mos penguar zbatimin në praktikë të tyre. Për të kufizuar sektorin informal, momenti i hartimit të procedurave për dhënien e licencave duhet të vlerësohet më tepër nga të gjitha institucionet kontrolluese. Procedurat duhen të jenë të thjeshta, që të eliminojnë burokracinë dhe korrupsionin, dhe të kursejnë kohën që harxhojnë subjektet për hapjen e licencave. Ndoshta ka ardhur koha për të ndërtuar një skemë unike me procedura të thjeshtëzuara, ku personat e autorizuar të institucioneve ekzekutive e kontrolluese, që përcakton ligji, të përqendrohen në një ambient të përbashkët, ku të japin konfirmim për rregullshmërinë e dokumentacionit të bizneseve private që duan të hapin licenca. Kjo do të sjellë kursimin e kohës, eliminimin e burokracive dhe korrupsionin. Ky mjedis dhe kjo frymë bashkëpunimi duhet të krijohet dhe udhëhiqet nga organet e tatimtaksave të rrethit. Në listën e institucioneve autorizuese për lëshimin e licencave duhet të jenë ato që kanë peshë në buxhetin e shtetit, të tilla si:
18 detyrimet për tatimtaksat, dokumentacioni për tatimin mbivlerën e shtuar, sigurimet shoqërore, inspektorati i punës, detyrimet për energjinë elektrike, ujin dhe konfirmimin për ndihmën ekonomike etj. Ndërkaq mund të hiqen nga lista e procedurave të licencimit të subjekteve ato detyrime që nuk ngrënë peshë në buxhetin e shtetit, por që mund të derdhen në forma të tjera, pa e vështirësuar procesin e hapjes së licencave. 3). Bashkërendimi i kërkesës së llogarisë të institucioneve kontrolluese për futjen në skemën e sigurimeve shoqërore të gjithë bizneseve dhe punëmarrësve privatë. Në lidhje me këtë çështje, tre janë momentet që duhen vlerësuar më shumë: Së pari, numri i bizneseve që regjistrohen në sigurime shoqërore duhet të jetë i barabartë me numrin e bizneseve të regjistruar në degët e tatimtaksave të rretheve përkatëse. Përvoja tregon se ka një diferencë jo të vogël lidhur me numrin e bizneseve të regjistruar në këto dy institucione. Më pak biznese regjistrohen në sigurime shoqërore, ndonëse ligji e kërkon që të mos lëshohen licenca nga degët e tatimtaksave pa pasur dokumentacionin përkatës dhe kontratën e lidhur nga bizneset me sigurimet shoqërore. Në mënyrë të veçante, për subjektet fizike (ortak i vetëm) ekziston një diferencë e madhe për sa i përket numrit të bizneseve që nuk figurojnë të regjistruar në sigurimet shoqërore. Kjo tregon se nuk zbatohen procedurat për lëshimin e licencave nga organet kompetente dhe mungon bashkërendimi midis institucioneve kontrolluese e zbatuese. Këto mangësi janë me pasoja të ndjeshme financiare për buxhetin e shtetit dhe për të ardhmen e sigurimeve shoqërore. Së dyti, të shfrytëzohen të gjitha mundësitë dhe hapësirat ligjore nga organet ekzekutive për të përfshirë në skemën e sigurimeve shoqërore të gjithë punëmarrësit që angazhohen në biznesin privat. Nga vëzhgimet e ndryshme rezulton se numri i punëmarrësve që deklarohen nga bizneset është në çdo rast mjaft i ulët se numri i punëmarrësve që punojnë realisht në subjektet ekonomike. Ka shumë raste që bizneset private punojnë me dy listë-pagesa: një sipas kontratës që kanë lidhur me sigurimet shoqërore dhe një tjetër për pagesat në bizneset e tyre. Nuk është vështirë të llogariten pasojat financiare. Për 30 000 të punësuar, aq sa vlerësohet se është numri i bizneseve informale në Kosovë, duke arsyetuar se secili prej tyre ka të paktën një të punësuar, institucioni kosovar i sigurimeve shoqërore nuk arkëton çdo vit rreth 7-8 milionë euro, siç ka deklaruar ministri i financave (shih me sipër në këtë broshurë). Kuptohet se këto llogari vlejnë vetëm për një pjesë të punëmarrësve që janë evidentuar, pasi në sektorin privat mendohet se janë angazhuar dy deri tri herë më shumë të punësuar sesa janë të regjistruar në sigurimet shoqërore. Është bërë masive dukuria që partnerët socialë, punëdhënësit dhe të punësuarit, bien dakord për t iu shmangur detyrimeve të sigurimeve shoqërore. Në këtë mënyrë, buxheti i shtetit nuk tërheq mjetet e nevojshme për të mbuluar shpenzimet e ekonomisë. Fiton diçka punëmarrësi, një sasi të vogël parash, por ai humbet më shumë për të ardhmen e tij. Ai që fiton më shume është punëdhënësi, i cili padrejtësisht nuk derdh në arkën e shtetit pjesën që nevojitet për sigurimet shoqërore për të ardhmen e të punësuarve. Grupet shoqërore që do të vuajnë më shumë nga ky pakt i pandershëm do të jenë të punësuarit e sotëm të grupmoshës 50-60 vjeç, të cilët në një të ardhme të afërt do të dalin në pension dhe me siguri do të ballafaqohen me ndërprerjen e zinxhirit të viteve të pensionit. Ndërkaq, shoqëria në të ardhmen do të ndeshet me një problem të madh social, sepse do të duhet të përballojë një kosto të lartë sociale dhe ekonomike. Së treti, ka ardhur koha për ta eliminuar kontradiktën që ekziston sot në fushën e kontratave të punës dhe pagave në sektorin privat e publik. Ndonëse kontratat e punës mbartin me vete të gjitha detyrimet ligjore që duhet të respektojë i punësuari, nga ana tjetër, në to nuk baraspeshohen të drejtat e punëmarrësve dhe punëdhënësve. Kjo duket sidomos në ato elemente të kontratës së punës, të cilat lidhen me pagat dhe elementet përbërës të tyre, në kohën e punës; lejet e zakonshme, sigurimin shëndetësor, sigurimet shoqërore etj. Për të krijuar një ide më të qartë për përmasat e këtyre problemeve, le të analizojmë vetëm dy prej tyre: a. Edhe pse sipas kuadrit ligjor në fuqi në Kosovë, kontratat individuale janë të detyrueshme për t u lidhur ndërmjet partnerëve socialë, numri i kontratave të lidhura deri tani është mjaft i ulët, veçanërisht në sektorin privat. Arsyet janë të shumta, por ato motivohen me mungesën dhe dobësitë e lëvizjes sindikaliste, numrin relativisht i ulët i të punësuarve në biznes, me psikologjinë e përkohshmërisë të qenit në një vend pune etj. Por, niveli i ulët i lidhjes së kontratave individuale e kolektive është njëkohësisht një formë presioni që punëdhënësi ushtron ndaj të punësuarit, duke e kërcënuar atë me largimin nga puna, me nivelin e ulët të pagave, mospagesat e sigurimeve shoqërore, shkurtimin e pushimeve vjetore, mbikohën e punës etj. Niveli i ulët i lidhjes së kontratave krijon premisa për konflikte të pazgjidhshme në dëm të punësuarve dhe rrit fluksin e lëvizjes në tregun e punës, duke vështirësuar kontrollin. b. Ekziston një marrëveshje e heshtur midis të punësuarit dhe punëdhënësit që kontributi për pagesat në sigurimet shoqërore të llogaritet mbi bazën e nivelit minimal të pagesë. Kjo dukuri është masive në të gjitha bizneset private. Paga minimale, që zbatohet si dysheme për llogaritjen e kontributit në sigurimet shoqërore, është mjaft më e ulët sesa paga nominale që marrin punëmarrësit në biznes në të gjitha degët e industrisë prodhuese: në tregti, ndërtim, shërbime etj. Nga një vëzhgim i bërë në disa biznese në komuna të ndryshme të Kosovës, mund tëpohohet se diferenca midis pagës nominale dhe pagës minimale është 50-60 për qind dhe në raste të veçanta edhe dy herë më e lartë. Sot kontributet nga punëdhënësit dhe punëmarrësit janë në masën për qind, gjë që përbën një nivel të lartë në raport me pagën që marrin punonjësit dhe shumën që derdhin pronarët e bizneseve për sigurimet shoqërore. Si prirje, duhet synuar që përqindja e kontributeve të vijë duke u ulur. Realizimi i këtij objektivi kërkon që të rritet gradualisht numri i punonjësve që përfshihen në skemën e sigurimeve shoqërore, me synim që volumi në lekë i kontributeve të tyre të mbulojë numrin e përgjithshëm të pensionistëve dhe volumin në vlerë të pensioneve që ata tërheqin. Ky proces duhet të ekuilibrohet nëpërmjet rritjes së numrit të të punësuarve privatë në skemën e sigurimeve shoqërore. Rezervat për këtë proces ekzistojnë, por kjo kërkon angazhim të institucioneve kontrolluese që gjatë një kohe relativisht të shkurtër të thithen në skemën e sigurimeve shoqërore mbi 30 000 të punësuar që sot vlerësohet se punojnë në të zezën, e, të cilët, së bashku mund të kontribuojnë me disa miliona euro në buxhetin e Qeverisë së Kosovës. 4). Një drejtim tjetër ku duhet përqendruar vëmendja është përcaktimi i rrugëve dhe masave konkrete për të tërhequr të punësuarit e bujqësisë në skemën e sigurimeve shoqërore.