Migrimi dhe Zhvillimi Ekonomik në Kosovë

Raport Nr. 60590 - XK Migrimi dhe Zhvillimi Ekonomik në Kosovë 25 maj 2011 Njësia për zvogëlimin e varfërisë dhe menaxhimin ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Dokument i Bankës Botërore

REPUBLIKA E KOSOVËS VALUTA DHE NJËSITË EKUIVALENTE (norma e shkëmbimit e datës 28 shkurt 2011) Njësia e valutës Euro (EUR) US$1.00 Euro 0.7506 Viti fiskal 1 janar deri 31 dhjetor SHKURTESAT DHE AKRONIMET ABF AECI (AZHS) AFP APJVF APNAB AT BE BH BISH BKR EAQ ESK FMN FPD FPDR IES IHD IMF IMJ KB Navtec ONM OTP BPV UNDP (PKBZH) Anketa e buxheteve familjare Agjencia për zhvillim e Spanjës (Agencia Española de Cooperación Internacional) Anketa e fuqisë punëtore Administrata e punësimit jashtë vendit e Filipineve Anketa e performancës së ndërmarrjeve në ambientin e biznesit Asistenca teknike Bashkimi Evropian Bosnja dhe Hercegovina Banka e investimeve shumësektorëshe, El Salvador Banka kombëtare e Ruandës Evropa dhe Azia Qendrore Enti statistikor i Kosovës Fondi Monetar Ndërkombëtar Familjet që marrin pagesa nga diaspora Fondi i përbashkët i diasporës së Ruandës Iniciativa evropiane për stabilitet Investimet e huaja direkte Institucionet mikrofinanciare Instituti i meksikanëve jashtë vendit (Instituto de los Mexicanos en el Exterior) Kombet e Bashkuara Komisioni kombëtar i arsimit profesional dhe teknik, Pakistan Organizata ndërkombëtare e migrimit Operator i transferit të parave Bruto produkti vendor Programi i OKB-së për zhvillim Zëvendës President: Drejtor për shtetin: Drejtor i sektorit: Menaxher i sektorit: Menaxher i detyrës: Philippe H. Le Houerou, ECAVP Jane Armitage, ECCU4 Yvonne Tsikata, ECSPE Satu Kahkonen, ECSP2 Borko Handjiski, ECSP2

PËRMBAJTJA FALËNDERIMET... 1 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE... 3 HYRJE... 5 I. MIGRIMI DHE PARATË E DËRGUARA NGA DIASPORA NË KOSOVË... 6 Trendët e migrimit në Kosovë... 6 Migrimi dhe tregu i punës... 9 Paratë e dërguara nga diaspora në Kosovë... 13 Pagesat nga diaspora dhe shpenzimet familjare... 15 II. MIGRIMI DHE ZHVILLIMI EKONOMIK: MËSIMET NGA SHTETET TJERA... 17 Migrimi si element i hartimit të politikave zhvillimore... 17 Politikat për rritjen e ndikimit të migrimit në zhvillim... 18 Zbatimi i politikave të lidhura me migrimin... 23 Lidhja e politikave me instrumente... 32 III. MËSIMET PËR KOSOVËN... 33 Tabelat Tabela 1. Burimet e jashtme të financimit për Kosovën (përqind e BPV)... 14 Tabela 2. Tarifat bankare për transferet nga jashtë ( )... 15 Tabela 3. Politikat sipas fazës së migrimit... 18 Tabela 4. Institucionet që menaxhojnë migrimin në shtetet e Afrikës... 24 Tabela 5. Matrica e politikave dhe instrumenteve... 32 Figurat Figura 1. Neto emigrimi në Evropën Perëndimore, 1983 2003... 6 Figura 2. Migruesit gjithsej sipas zonës... 6 Figura 3. Ndarja e migruesve sipas destinacionit (1959 2009)... 7 Figura 4. Mosha mesatare e migruesve... 7 Figura 5. Arsyet kryesore për migrim... 8 Figura 6. Statistikat e migrimit dhe punësimit sipas moshës... 8 Figura 7. Arsyeja për migrim sipas gjinisë... 9 Figura 8. Norma e punësimit për migruesit e kthyer... 10 Figura 9. Pagat mujore të migruesve të kthyer dhe të jo-migruesve ( )... 11 Figura 10. Niveli i arsimit sipas statusit të migruesit... 11

Figura 11. Ndryshimi në arritjet arsimore të migruesve gjatë kohës kur janë jashtë vendit (përqind) *... 12 Figura 12. 20 shtetet kryesore që pranojnë më së shumti para nga diaspora... 13 Figura 13. Si transferohen pagesat nga diaspora në Kosovë (përqind)... 14 Figura 14. Shpenzimi familjar i parave të dërguara nga diaspora*... 16 Figura 15. Rritja në programin e punëtorëve migrues Kanada Guatemala... 29 Kutitë Kutia 1. Si mund ta rrisë migrimi kapitalin njerëzor... 13 Kutia 2. Si shtetet e zhvilluara promovojnë transferin e parave të dërguara nga diaspora... 21 Kutia 3. Guatemala e suksesshme marrëveshja e Kanadës... 29

FALËNDERIMET Kjo punë, e udhëhequr nga Borko Handjiski, është vazhdim i Memorandumit Ekonomik të Shtetit të Kosovës të vitit 2010, "Zhbllokimi i potencialit të rritjes: strategjitë, politikat, dhe veprimet". Sachiko Miyata ka dhënë kontribut në analizën e migrimit dhe pagesave nga diaspora në Kosovë dhe Manuel Orozco në analizën e migrimit dhe zhvillimit ekonomik; Borko Handjiski e ka redaktuar këtë raport. Kolegët rishikues ishin Sudarshan Canagarajah dhe Johannes Koettl. Komente të vlefshme janë marrë edhe nga Jorge Baca (OMN në Kosovë). Raporti ka përfituar mjaft nga udhëzimet e Satu Kahkonen. Mismake Galatis bëri publikimin në desktop. 1

2

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Emigrimi ndërkombëtar nga Kosova është ndër më të lartët në botë. Sot, çdo e treta ose e katërta familje (varësisht nga burimi i informacionit), ka një anëtar të familjes që jeton jashtë vendit. Pjesa më e madhe e emigracionit ka qenë e motivuar nga arsye ekonomike dhe nga konflikti i armatosur në fund të viteve 1990; zgjidhja e konfliktit nuk duket të ketë qenë nxitje e mjaftueshme për shumicën e emigrantëve që të kthehen. Migrimi dhe paratë e dërguara nga diaspora që janë rezultat i tij kanë qenë një valvul sigurimi për shumë nga ata që janë lënë prapa në Kosovë, duke siguruar jetesën e tyre në një vend që ka papunësinë dhe normat e varfërisë më të lartat në Evropë. Pagesat nga diaspora janë burimi më i madh i financimit të jashtëm për Kosovën. Edhe pse pjesa e tyre në BPV ra nga 17.5 për qind në vitin 2004 deri në më pak se 13 për qind në vitin 2010, ajo është ende e lartë sipas standardeve rajonale dhe globale. Pavarësisht nga roli i rëndësishëm i migrimit në peizazhin ekonomik, politik dhe social të Kosovës, politikat për të maksimizuar kontributin e tij për zhvillimin ekonomik janë minimale në rastin më të mirë. Në vitin 2009 Qeveria e Kosovës ka miratuar një Strategji Kombëtare dhe Plan të Veprimit për Migracion për periudhën 2009-12, por ajo kryesisht kishte të bënte me migracionin e parregullt dhe administrimin e refugjatëve që kthehen dhe zbatimi i saj bie në masë të madhe nën Ministrinë e punëve të brendshme. Asnjë dokument strategjik nuk përmban politika që njohin dhe ndërtojnë mbi aspektet ekonomike të migrimit. Për vendet që kanë migrim të konsiderueshëm, integrimi i politikave të lidhura me migracionin në strategji të zhvillimit kombëtar mund të nxisë zhvillimin ekonomik dhe social, ka një grup të politikave dhe instrumenteve që mund të përdoren për të maksimizuar ndikimin e migrimit në zhvillim. Politikat mund të orientohen kah çdo hap në procesin e migrimit: para se migruesit të largohen nga vendi, gjatë kohës së tyre jashtë vendit, dhe pas kthimit të tyre në vendlindje. Hartuesit e politikave në këtë mënyrë mund të synojnë përgatitjen e migruesve potencialë për të gjetur mundësitë më të mira të punësimit jashtë vendit, për lehtësimin e dërgesës së parave ndërsa ata janë jashtë, duke ofruar punësim dhe mundësi për investime për ata që kthehen, apo të tria nga këto. Pasi të jenë identifikuar politikat e dëshiruara, hartuesit e politikave duhet të zgjedhin instrumentet për zbatimin e tyre. Instrumentet e tilla mund të përfshijnë asistencë teknike, komunikim dhe kontakt, mundësi të financimit, rregulloret, dhe arsimin. Ky raport jep shembuj se si vendet e tjera i kanë përdorur secilën nga këto. Objektivat e këtij studimi janë edhe të ilustrohet rëndësia e migrimit dhe parave të dërguara për Kosovën si dhe të paraqitet një listë e politikave të testuara diku tjetër që autoritetet kosovare mund t i shohin si të dobishme. Ky studim nuk përshkruan politika dhe instrumente specifike për vendin, por thjesht paraqet alternativa për shqyrtim nëse autoritetet dëshirojnë në mënyrë më efektive ta lidhin migracionin me zhvillim. Ky studim e bën të qartë se, para së gjithash, Kosova ka nevojë për një vizion për rolin që migrimi duhet ta luajë në strategjinë e saj të zhvillimit dhe të një kornize institucionale për të realizuar vizionin e saj. Përveç kësaj, ajo do të duhet të përcaktojë prioritetet e politikave për migracionin dhe të identifikojë instrumentet për t i vënë në fuqi këto politika. Duke pasur parasysh rrethanat e Kosovës, masat për të lehtësuar transferet e parave të dërguara nga diaspora dhe për të ulur koston e tyre duhet të jenë prioritet. Gjithashtu, duke pasur parasysh numrin e madh dhe në rritje të migruesve, sigurimi dhe promovimi i mbrojtjes së të drejtave të tyre gjithashtu duhet të ketë prioritet. Përmirësimi i kushteve ekonomike dhe dhënia e informatave mbi mundësitë e investimeve mund të bëjnë që më shumë emigrantë të kthehen dhe të investojnë në atdhe. Në fund, duke pasur parasysh demografinë e Kosovës dhe papunësinë e lartë, në qoftë se autoritetet dëshirojnë të promovojnë migrimin ata duhet të harxhojnë më shumë përpjekje për menaxhimin e procesit, për shembull, duke hartuar politika në çdo fazë të procesit para migrimit, (para- 3

vendimmarrjes, para -punësimit dhe para-nisjes). Në këtë kontekst, të investuarit në ndërtimin e aftësive teknike të migruesve potencialë do të ishte gjithashtu e dëshirueshme në mënyrë që ata të kenë mundësi më të mira për punësim. 4

HYRJE 1. Kosova ka një nga flukset më të mëdha të migrimit ndërkombëtar në botë. Pjesa më e madhe e emigrimit ka qenë për arsye ekonomike dhe për t'i shpëtuar konfliktit të armatosur në fund të viteve 1990; zgjidhja e konfliktit nuk duket të ketë qenë nxitje e mjaftueshme për migruesit që të kthehen. Edhe pse migrimi është ngadalësuar me krizën globale ekonomike, një përqindje e raportuar prej 3,5 të popullsisë punuese të moshës 15 vjeç e lart kanë shprehur interes të emigrojnë në 12 muajt e ardhshëm. 2. Migrimi dhe dërgesat e parave nga diaspora që rezultojnë nga ai kanë qenë një valvul sigurimi për shumë kosovarë, për të siguruar jetesën e tyre në një vend që ka papunësinë dhe normat e varfërisë më të larta në Evropë. Pagesat nga diaspora janë burimi më i madh i financimit të jashtëm për Kosovën. Edhe pse ndërmjet viteve 2004 dhe 2010 pjesa e tyre brenda BPV-së ra nga 17,5 për qind në 13 për qind e më poshtë, ajo është ende e lartë sipas standardeve rajonale dhe globale. 3. Megjithë rëndësinë e migrimit për peizazhin ekonomik dhe social të Kosovës, pak apo fare politika publike janë hartuar për të rritur në maksimum kontributin e tij për zhvillimin ekonomik. Në vitin 2009 Qeveria e Kosovës ka miratuar një Strategji Kombëtare dhe Plan të Veprimit për Migracionin për periudhën 2009-12, por ajo merret kryesisht me migrimin e parregullt dhe administrimin e migrimit të ligjshëm. Asnjë dokument qeveritar i asnjë lloji nuk përmban politika në lidhje me aspektet ekonomike të migrimit. 4. Objektivi i parë i këtij studimi është për të ilustruar rëndësinë e migrimit dhe parave të dërguara nga diaspora në Kosovë duke u bazuar në të dhënat nga anketat e kohëve të fundit. I dyti është të identifikojë politikat e zbatuara në vende të tjera që autoritetet kosovare mund t i shohin si të dobishme për maksimizimin e përfitimeve nga popullsia e madhe emigrante e saj. Ky studim nuk specifikon politikat që duhet të miratojnë autoritetet kosovare, në vend të kësaj, ai përcakton politikat dhe instrumentet që autoritetet mund të marrin parasysh nëse ata dëshirojnë të lidhin më fort migrimin me zhvillimin. 5. Studimi për këtë arsye ka dy pjesë. E para përshkruan migrimin dhe trendët e parave të dërguara nga diaspora në Kosovë dhe lidhjet e tyre me rezultatet e punës, varfërinë, dhe investimet. E dyta paraqet politikat e migrimit që i kanë miratuar vende të tjera, duke përfshirë edhe disa vende që janë, si Kosova, të vogla, në fazë pas konfliktit, vendet në zhvillim me diasporë të madhe në vendet e zhvilluara. 5

I. MIGRIMI DHE PARATË E DËRGUARA NGA DIASPORA NË KOSOVË Trendët e migrimit në Kosovë 6. Kosova ka një nga normat më të larta të emigracionit në Evropën Lindore (Fig. 1). Sipas Anketës së migrimit 2009 (Banka Botërore 2010), çdo e katërta familje ka së paku një anëtar që jeton jashtë Kosovës 1. Shkalla e emigrimit për Kosovën nuk tregon emigrimin neto, sepse imigrantët nuk zbriten, mirëpo, emigrimi neto nuk ndryshon shumë nga ai bruto, sepse shumica e imigrantëve në Kosovë janë banorë të përkohshëm që kthehen në vendin e tyre sapo të përfundojë detyra e tyre. 7. Për më tepër, interesi për të migruar është i lartë. Rreth 2.1 për qind e të anketuarve deklaruan se ata kanë gjasa për të migruar brenda pesë viteve të ardhshme (edhe pse të dhënat e vetë-raportuara për qëllimin për të migruar shpesh mbivlerësojnë rrjedhat në të ardhmen dhe shpesh ka korrelacion shumë të vogël ndërmjet qëllimit për migrim dhe migrimit aktual 2 ). Në vitin 2008 rreth 0.6 për qind e popullsisë që punon u bë emigrantë. Edhe në vitin Figura 1. Neto emigrimi në Evropën Perëndimore, 1983 2003 Shqipëria Albania Bullgaria Bulgaria Rumania Romania Serbia Serbia and Montenegro e Mali i Zi Kroacia Croatia FYR Maqedonia Macedonia Sllovakia Slovakia Polonia Poland Kosovo Kosova 0 5 10 15 20 25 Burimi: Zyrat statistikore kombëtare; Anketa e migrimit në Kosovë 2009. Vërejtje: Të dhënat e Kosovës nuk përfshijnë imigrimin. Të dhënat e Kosovës i referohen periudhës 1989-2009, ndërsa për shtetet tjera, periudha e cituar është 1983-2003. 2007, kur emigrimi arriti maksimumin, vetëm rreth 11.000 kosovarë u larguan (rreth 1 për qind e popullsisë që punojnë). 8. Zonat rurale, ku jeton 63 për qind e popullsisë, kontribuojnë me 73 për qind të migruesve (Figura 2). Dallimet rajonale nuk janë shumë të mëdha, numri më i madh i emigrantëve e ka origjinën nga zonat rurale të Prishtinës dhe të Prizrenit 3. Rreth 25 përqind e emigrantëve të tanishëm e kanë origjinën nga Prishtina. Njerëzit në rajon, i cili përfshin kryeqytetin, Prishtinë, mund të përfshijnë disa që kanë lëvizur nga pjesët tjera të Kosovës në Prishtinë para se të emigrojnë jashtë Kosovës. Ky hap i përkohshëm i migrimit të brendshëm është vënë re në vendet e tjera. Figura 2. Migruesit gjithsej sipas zonës 100 80 60 40 20 0 Pjesa e popullatës Share of Population Urban Rural Burimi: Anketa e migrimit 2009. Pjesa e numrit të Share of Estimated vlerësuar të migruesve Migrant Headcount 1 Anketa e migrimit është kryer në periudhën ndërmjet prillit dhe qershorit 2009; janë përgjigjur 2,024 familje. Të dhënat janë paraqitur në Memorandumin ekonomik të Shtetit për Kosovën 2010 (Banka Botërore, 2010). 2 Për shembull në anketat e Gallup të kohëve të fundit, disa nga normat më të larta të qëllimit për të migruar kanë qenë në shtetet me të ardhura të ulëta me relativisht norma të ulëta të emigrimit. 3 Sepse vendi është i vogël, diskutimi i dallimeve rajonale nuk do të jetë i gjerë. Dy rajonet që japin më së shumti migrues janë Peja rurale dhe Prizreni rural, ku përqindja e popullsisë migruese është 16 deri 17 për qind, pothuajse 1,5 herë më shumë se mesatarja kombëtare prej 11,4 për qind. 6

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 mosha age 9. Tradicionalisht pothuajse 60 përqind të migruesve nga Kosova kanë shkuar në Gjermani dhe Zvicër. Numri i migruesve nga Kosova nuk ka ndryshuar shumë që nga viti 2005. Megjithatë, vendet e tjera evropiane gjithashtu janë bërë destinacione (Figura 3). Krahasuar me vitin 2005, në vitin 2009 10 për qind më shumë migrues u drejtuan për në destinacione të tjera në Evropë, veçanërisht në Itali (për të njëjtin model, shih gjithashtu UNDP 2010). Ky trend tregon se kosovarët janë duke ndërtuar rrjete në vende të tjera evropiane, që kontribuon në diversifikimin e mëtejshëm. Vendet e destinacionit janë të ngjashme me ato të vendeve fqinje të Ballkanit. Mosha mesatare e migruesve ka qenë në rritje që nga vitet 1990, kur ishte 19, në 2009 ishte 29 Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). (Figura 4). Kjo është ndoshta për shkak se gjatë viteve të luftës shumë prej atyre që emigronin ishin refugjatë të rinj politikë (ESI 2006) 4. Që kur konflikti u qetësua në vitin 1999, prindërit dhe anëtarët më të vjetër të familjes kanë migruar për t'u bashkuar me ata emigrantë të mëhershëm 5. Figura 4. Mosha mesatare e migruesve 35 30 25 20 Figura 3. Ndarja e migruesve sipas destinacionit (1959 2009) Gjermania Germany Switzerland Zvicra Italia Italy Sweden Suedia Sllovenia Slovenia Austria Britania UK Franca France Norvegjia Norway SHBA USA Other Tjera 0% 10% 20% 30% 40% vëllimi në as përqindje % of total i migrant migrantëve stock 15 10 5 mashkuj male femra female 0 Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). 10. Ky ndryshim në moshën e migruesve mund të ketë qenë i nxitur pjesërisht nga politikat e migrimit të vendeve të destinacionit. Për shembull, Gjermania futi një skemë të bashkimit duke u lejuar anëtarëve të familjeve të emigrantëve në Gjermani, por duke kufizuar të pamartuarit që kërkojnë punë 6. 4 Të rinjtë që emigrojnë ose që janë zhvendosur si refugjatë për shkak të konfliktit është fenomen i zakonshëm në shumë shtete tjera që kanë pasur konflikt. Në kohë lufte, prindërit zakonisht i dërgojnë fëmijët e tyre të parët për t i siguruar (shih Boyden dhe de Berry 2005, dhe Hart, 2008). 5 Shih diskutimin për arsyet e migrimit, f 10, dhe figurën 1.7. 6 Një ligj i ri gjerman në vitin 1990/91 rregullon imigrimin dhe statusin juridik të imigruesve nën skemën e bashkimit familjar, duke zëvendësuar rregulloret e ndryshme të Landeve dhe autoritetin e mëparshëm të 7

Një trend i ngjashëm moshe është vënë re në Shqipëri (Azzari & Carletto 2009). Që nga viti 2000 mosha mesatare ka qenë pak më e lartë për gratë migruese sesa për burrat. Më parë, nga 1991-1993, gratë migruese ishin 3-5 vjet më të reja. 11. Arsyeja kryesore për largimin nga Kosova është puna, edhe pse më parë lufta ishte një shkak madhor i migrimit (IASCI 2011, UNDP 2010). Që prej përfundimit të luftës migrimi për motive familjare (të tilla si martesa) ka qenë në rritje. Një rënie e madhe e migrimit në vitin 2008 pasqyron pjesërisht ngadalësimin global ekonomik që filloi në fund të atij viti 7. Ka disa të dhëna se që nga fillimi i 2009 ritmi i migrimit për arsye pune mund të jetë kthyer në nivelet e vitit 2007. Sipas anketës së UNDP-së 2010, 43 përqind e migruesve u larguan nga Kosova për arsye ekonomike. Figura 5. Arsyet kryesore për migrim 100% 80% 60% 40% 20% 0% Arsyet ekonomike Arsyet familjare Lufta Burimi: AFP (Banka Botërore 2008). Vërejtje: Edhepse nuk është treguar në figurë, vetë anketa gjithashtu mbulon ata që kanë emigruar para vitit 1991 dhe në gjysmën e parë të vitit 2009. 12. Në të vërtetë, migruesit vijnë nga grup mosha me më shumë gjasa për të qenë të papunë. Më shumë se 90 për qind janë të moshës 20 deri në 35 vjeçare, që i korrespondon moshës me papunësi më të lartë (Figura 6). Ndërsa ky korrelacion nuk do të thotë një lidhje shkakore ndërmjet moshës, papunësisë dhe migrimit, ai tregon se një pjesë e rëndësishme e fuqisë punëtore në moshën më të mirë për punë në Kosovë është duke u larguar nga vendi. Figura 6. Statistikat e migrimit dhe punësimit sipas moshës Migrantët Share of sipas migrants grupmoshave by age group 100% Mashkuj 80% 60% 40% 20% 0% Mosha Jo Non-Migrant migrant Migrant Current Migrant Pa punë I punësuar I regjistruar Burimet: Anketa e fuqisë punëtore (Enti Statistikor i Kosovës 2008) dhe Anketa e Migrimit 2009 (WB 2010). Vërejtje: Pa punë përfshin ata që janë pasivë (popullsia e moshës së punës që nuk është duke kërkuar punë dhe nuk është në shkollë) dhe ata që janë duke kërkuar punë; % të regjistruar i referohet regjistrimit në çdo nivel të arsimit formal. konsiderueshëm të autoriteteve të huaja. Për më tepër, ai garanton kthimin në Gjermani për të huajt me status të banorit të përhershëm (Borkert dhe Bosswick 2007). 7 Ekonomitë evropiane ku shkojnë shumica e migruesve kosovarë janë goditur veçanërisht shumë nga kriza. Recesioni në disa shtete ka vazhduar në vitin 2010. 8

13. Megjithatë, pasi që shumë pak gra emigrojnë për punë, migrimi është duke bërë pak për të lehtësuar shkallën e lartë të papunësisë së femrave. Vetëm 35 përqind e migruesve janë femra dhe shumica ikin për arsye si martesa apo bashkimi familjar (Figura 7). Duket se pjesëmarrja e ulët e femrave në tregun e punës dhe mungesa e aftësive të tyre janë pjesërisht për shkak të normave shoqërore dhe kulturore që anojnë kundër grave që punojnë jashtë shtëpisë (Banka Botërore 2009d). Shumica e grave në Kosovë punojnë pa asnjë kontratë formale, dhe më shumë femra se meshkuj janë larguar nga puna ndërmjet vitit 2006 dhe 2007. Memorandumi Ekonomik i shtetit i Kosovës (Banka Botërore 2010) e diskuton këtë çështje në detaje. Figura 7. Arsyeja për migrim sipas gjinisë Punëkërkues Çështje tjera familjare Femra Martesa Lufta Shkollimi Punësimi në atë vend të huaj Meshkuj Tjera Burimet: Vlerësime të bazuara në anketën e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). Migrimi dhe tregu i punës 14. Migrimi ndërkombëtar mund të ketë efekte të mëdha, statike dhe dinamike, në tregjet vendore të punës duke ndikuar në (a) pjesëmarrjen në tregun e punës të atyre që janë lënë prapa, (b) mundësinë e punësimit të emigrantëve të kthyer në bazë të aftësive apo informacionit të fituar kur ishin jashtë vendit, dhe (c) kërkesën për punë për shkak të dërgimit të parave të emigrantëve. Seksioni i mëposhtëm përshkruan se si migrimi ndikon në disa aspekte të tregut të punës në Kosovë, duke përfshirë pjesëmarrjen, pagat, dhe zhvillimin e shkathtësive. 15. Ekonomitë familjare me migrues marrin pjesë më pak në tregun e punës se sa familjet pa ta. Pjesëmarrja në fuqinë punëtore 8 nga ekonomitë familjare me emigrantë është 45 për qind, 14 pikë përqindje më e ulët se familjet që nuk kanë emigrantë (59 përqind). Dhe shkalla e atyre 15 vjeç e më të vjetër të cilët nuk kanë punuar për 6 muaj ose më shumë është pothuajse dy herë më të lartë për familjet që kanë migrues se sa për ata pa ta. Normat më të ulëta mund të shpjegohen nga fakti se zakonisht anëtarët më të aftë të një familje migrojnë. Kështu, krerët e familjeve që marrin pagesa nga diaspora kanë më shumë gjasa të bien në një kategori që ka më pak shanse për gjetjen e punësimit në Kosovë: femra, të vjetër, ose që jetojnë në zonë rurale 9. Pjesëmarrja e ulët mund të jetë edhe për shkak se individët që marrin pagesa nga diaspora e kanë minimumin më të lartë të pagës për të cilën do të pranonin punë. Literatura përmban dëshmi të mjaftueshme se pagesat nga diaspora rrisin minimumin e pagës së kërkuar për ta pranuar punën, por analiza shtesë janë të nevojshme që të konfirmojnë nëse kjo është e vërtetë në Kosovë. Disa rezultate të studimit të migrimit (Banka Botërore 2010) në të vërtetë tregojnë në drejtim të kundërt: për shembull, e njëjta pjesë (14 përqind) e individëve pasivë, dmth njerëz të cilët janë dorëzuar dhe nuk kërkojnë punë, me dhe pa lidhje me emigrantë thanë se do të jenë të gatshëm për të punuar. 8 Popullsia totale e moshës së punës është numri i individëve të moshës ndërmjet 15 dhe 65 vjeç, dhe fuqia totale punëtore përfshin ata brenda kësaj grupmoshe që ose janë duke punuar ose duke kërkuar punë. Nuk kanë punuar në 6 muajt e fundit i referohet përqindjes së fuqisë totale punëtore që kërkon punë por nuk është e punësuar. Norma e punësimit është pjesa e popullsisë së moshës së punës që ka punë. 9. Zonat rurale dhe gratë e kanë normën e papunësisë më të lartë në Kosovë (Banka Botërore2009d). 9

16. Emigrimi lidhet me një perceptim të perspektivave më të mira për punësim pas kthimit në Kosovë: 43 për qind e emigrantëve të anketuar (Banka Botërore 2010) që janë kthyer raportojnë se migrimi ka përmirësuar perspektivën e tyre për të gjetur punë në Kosovë, dhe 10-15 për qind kanë raportuar se përvojat e tyre të migrimit u kanë dhënë atyre ide për fillimin e një biznesi në Kosovë ose kanë promovuar partneritet me bizneset në vendin në të cilin ata kishin emigruar. 17. Të dhënat e punësimit e konfirmojnë këtë perceptim: Pjesëmarrja (aktiviteti) dhe normat e punësimit të emigrantëve të kthyer janë më të larta në të gjitha nivelet e aftësive (Figura 8) se sa për ata që nuk migruan asnjëherë. Migruesit e kthyer do të vazhdojnë të sjellin në Kosovë përvojën dhe njohuritë e fituara jashtë shtetit, siç dëshmohet me përmirësimin e arsimimit të tyre. Për fat të keq, një studim i Bankës Botërore i tregut të punës (2009d), gjeti se kërkesa e përgjithshme për punë në Kosovë është shumë e ulët dhe e vendi mund të mos jetë në gjendje të absorbojë migruesit e arsimuar dhe me përvojë që kthehen. Nga ana tjetër, kohët e fundit disa firma kanë pohuar se mungesa e punëtorëve të kualifikuar është një problem serioz, duke theksuar mospërputhjen e aftësive në tregun vendor të punës (Forumi 2015, 2007; Anketa e performancës së ndërmarrjeve në ambientin e biznesit (APNAB) 2009). Kërkesa e ulët dhe mungesa e aftësive janë shkaqet më të rëndësishme të papunësisë së lartë në Kosovë. Rritja e kërkesës duhet të përshpejtojë kthimin e emigrantëve. Figura 8. Norma e punësimit për migruesit e kthyer Aftësi të larta 100% Migrues i kthyer Jo migrues 100% Aftësi të ulëta Migrues i kthyer Jo migrues 80% 80% 60% 60% 40% 40% 20% 20% 0% Fuqia punëtore I punësuar I papunë 0% Fuqia punëtore I punësuar I papunë Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). 18. Migruesit e kthyer duket se fitojnë paga pak më të larta se sa jo-migruesit (Figura 9) 10 në të gjitha nivelet e arsimimit. Kjo mund të jetë për shkak se të kthyerit kanë karakteristika të ndryshme që nuk janë kapur nga anketa, dhe jo domosdoshmërisht për shkak se kanë fituar edukim ose njohuri jashtë vendit. Karakteristikat e tilla mund të jenë, për shembull, motivimi më i madh për të punuar apo aftësitë sipërmarrëse ose të udhëheqjes. 10 Nivelet e aftësive kategorizohen sipas llojit të profesionit: aftësi të larta kërkohen nga profesionet dhe menaxhmenti, si mjekët, menaxherët ose shkencëtarët; punët me aftësi të nivelit të mesëm janë teknike, administrative ose arkëtarët; me nivel të ulët janë punëtorët në bujqësi, miniera, makinistët, vozitja, etj. 10

Figura 9. Pagat mujore të migruesve të kthyer dhe të jomigruesve ( ) 500 400 Jo migrues Migrues i kthyer EUR 300 200 100 0 I ulët Mesatar I lartë Niveli i kualifikimeve (aftësive) Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). 19. Në kushtet e kapitalit njerëzor të Kosovës, deri më tani lloji i migrimit që e ka përjetuar Kosova nuk mund të konsiderohet si një "ikje e trurit" 11, sepse 92 për qind e migruesve kanë jo më shumë se arsimin e mesëm (Figura 10), vetëm 5 për qind kishin diplomë universiteti (baçelor) kur u larguan nga Kosova. Megjithatë, duke pasur parasysh normat e larta të papunësisë për të rinjtë 12 (15-24 vjeç) në vend (72%), të cilat janë edhe më të larta për të rinjtë më të aftë, në të ardhmen ikja e trurit mund të pritet që të bëhet një problem i madh. Figura 10. Niveli i arsimit sipas statusit të migruesit Universitet e më lart 100% Profesional I mesëm Fillor e më pak 50% 0% Jo migrues Migrues i kthyer Migrues aktual Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). 11 Ikja e trurit është emigrimi i personave me aftësi ose kualifikime të larta. Në kuptim më të gjerë, ajo përfshin ata që janë larguar pasi kanë arritur një nivel të caktuar të arsimit, si përfundimi i shkollës së mesme ose arsimit të lartë. (nëse migruesit kanë fituar arsim të mëtejmë jashtë vendit, mandej kthehen në shtëpi, ajo konsiderohet si kthim i trurit). 12 Rinia i referohet individëve të moshës 15 deri në 24 vjeç (Banka Botërore, 2008b). 11

20. Ka disa të dhëna për kthimin e trurit në Kosovë. Në mesin e migruesve të kthyer, ata që janë në profesione me aftësi të larta në veçanti e kanë përparuar arsimin e tyre dhe po kontribuojnë në tregun e punës në Kosovë. Nga ata në profesione me aftësi të larta, 25 për qind kanë fituar më shumë arsim, ashtu si edhe 10 për qind në profesione me aftësi të mesme dhe 6 për qind në profesione me kualifikime të ulëta. Nga të gjithë emigrantët që janë kthyer, 8 për qind kanë përparuar arsimin e tyre gjatë kohës jashtë vendit, veçanërisht femrat (Figura 11). 21. Emigrantët e kthyer janë duke punuar në punë me kualifikime më të larta se sa emigrantët aktualë, duke sugjeruar një kthim të aftësive në vend. Kjo mund të jetë për shkak të mospërputhjes së aftësive në vendet ku ata kanë emigruar. Këta emigrantë mund të kenë fituar aftësi jashtë vendit, por kanë vendosur të kthehen në Kosovë në vend se të pranojnë punë me kualifikim më të ulët jashtë vendit. Figura 11. Ndryshimi në arritjet arsimore të migruesve gjatë kohës kur janë jashtë vendit (përqind) * Përmirësim Mashkuj Femra Gjithsej Burimi: Vlerësimet e personelit; Banka Botërore 2010. * Nuk i përfshin studentët. 12

Kutia 1. Si mund ta rrisë migrimi kapitalin njerëzor Roli i migrimit në ndërtimin e kapaciteteve dhe aftësive nuk duhet nënvlerësuar. Stark, Helmenstein, dhe Prskawetz (1997) sugjerojnë se shpresa e migrimit eventual mund të ofrojë një nxitje të fuqishme për njerëzit për të studiuar më shumë, dhe pasi që jo të gjithë emigrantët e mundshëm migrojnë, vendi mund të përfitojë nga kthimi i trurit. Për më tepër, migrimi mund vetë të jetë i motivuar nga dëshira për të përvetësuar aftësi dhe arsim jashtë vendit, 3,2 për qind e emigrantëve arrijnë të paktën një diplomë universitare jashtë vendit dhe deri në 10 për qind e përmirësojnë nivelin e tyre të përfunduar të arsimit nga fillor në të mesëm ose nga të mesëm në profesional. Nëse këta emigrantë kthehen, Kosova mund të përjetojë kthimin e trurit. Paratë e dërguara nga diaspora në Kosovë 22. Paratë e dërguara nga diaspora janë burimi më i rëndësishëm i jashtëm i financimit të ekonomisë dhe popullit të Kosovës. Në shumë vende në tranzicion, paratë e dërguara nga diaspora janë burim kryesor i financimit të jashtëm (Figura 12). Për vendet e varfra në tranzicion, ato janë burimi më i madh si dhe rezervë kundër trazirave ekonomike dhe politike gjatë periudhës së tranzicionit (Mansoor dhe Quillin 2006). Paratë e dërguara nga diaspora në Kosovë, burimi më i madh i financimit të jashtëm, ishin ekuivalente me 17.5 për qind të BPV-së në vitin 2004, ranë në 13 për qind të BPV-së në 2010, por janë ende të larta sipas standardeve rajonale dhe globale. Për fqinjët e afërt Moldavia, Bosnja-Hercegovina, dhe Shqipëria paratë nga diaspora janë gjithashtu një pjesë e konsiderueshme e BPV-së. 23. Paratë e dërguara nga diaspora të regjistruara janë rritur që nga fundi i viteve 1990, me rritje prej 270 për qind ndërmjet viteve 2000 dhe 2004. Anketa e migrimit tregon se Western Union është mjeti kryesor Figura 12. 20 shtetet kryesore që pranojnë më së shumti para nga diaspora (% e BPV) Tagjikistan Tongo Moldavi Lesoto Guajana Libani Samoa Honduras Jordani Republika Kirgistane El Salvador Haiti Bosna dhe Hercegovina Nepali Kosova Xhamajka Serbia Shqipëria Nikaragua Guatemala Filipinet Burimi: FMN Statistikat e bilancit të pagesave 2008. për transferin e parave në Kosovë, e ndjekur nga paratë e dërguara nga diaspora që barten në dorë në Kosovë nga të afërmit dhe miqtë. Shifra e bilancit zyrtar të pagesave për paratë e dërguara nga diaspora është nënvlerësim, pasi ajo ndoshta nuk i kap plotësisht rrjedhat informale. Përmirësimet në mbledhjen dhe metodologjinë e të dhënave në vitet e fundit, të tilla si përdorimi i modeleve të vlerësimit për rrjedhat joformale, kanë ndihmuar të kapen më mirë rrjedhat e dërgesave, por kategoria e madhe e gabimeve dhe lëshimeve në raportet e bilancit të pagesave mund të përfshijë paratë e dërguara nga diaspora të paregjistruara. 13

Tabela 1. Burimet e jashtme të financimit për Kosovën (përqind e BPV) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Paratë e dërguara nga diaspora 12.2 13.9 15.0 15.1 13.9 12.9 Investimet direkte të huaja 1.5 3.6 9.3 12.6 8.9 7.8 Eksportet (e mallrave) 2.2 2.3 3.9 5.2 5.7 4.2 Përkrahja nga donatorët 11.5 12.2 10.2 8.7 7.5 8.6 Gabimet dhe lëshimet 6.2 7.8 8.8 6.8 3.2 6.9 BPV (, mijë) 2,928 3,005 3,118 3,411 3,849 3,843 Burimi: FMN dhe Banka Botërore, vlerësime. 24. Për shkak se më pak se 10 për qind e dërgesave janë transferuar nëpërmjet bankave, ato nuk kontribuojnë drejtpërdrejt në zhvillimin e sektorit bankar (Figura 13). Pothuajse gjysma e parave të dërguara nga diaspora vijnë nëpërmjet bizneseve private, të tilla si Western Union, edhe pse shpesh kjo është metoda më e shtrenjtë e transferimit të fondeve. Nëse më shumë pagesa vijnë përmes transfereve bankare, ato do të ndihmojnë zgjerimin e bazës së depozitave të bankave, e cila nga ana tjetër mund të zgjerojë kreditë dhe mund të motivojë njerëzit të përdorin më shumë shërbimet bankare. Figura 13. Si transferohen pagesat nga diaspora në Kosovë (përqind) Western union, or other Western Union money ose transfer ngjashëm I bartur Hand me dorë carried nga by të other tjerët I vetë-bartur By myself Transfer Bank transfer banker I tërhequr nga automatet ATM withdrawal in Kosovo 0 10 20 30 40 50 përqindja Burimi: Anketa e migrimit 2009 (Banka Botërore 2010). 25. Taksat e larta të transferit që ngarkohen nga bankat lokale janë ndoshta një arsye për përdorimin e paktë të transfereve bankare; ato janë shumë më të larta në Kosovë sesa në vendet e rajonit (Tabela 2). Disa nga bankat kryesore kanë një tarifë të përcaktuar për transfere deri në një shumë të caktuar, që do të thotë dërgimi i shumave të vogla (siç është e zakonshme), ka një kosto të lartë relative. Për shembull, tarifa për marrjen e 100 përmes transferit bankar është 5-5 për qind të vlerës së transaksionit-por tarifa për marrjen e 500 kap vetëm 2 për qind të vlerës. Tarifat e transferit në pjesën tjetër të rajonit shkojnë nga zero në IRJ të Maqedonisë në jo më shumë se 4 për qind për një transaksion 100 dhe 0.5 për qind për një transaksion 500 në vendet e tjera. Tarifat më të ulëta bankare dhe më shumë dërgesa përmes sektorit bankar do të rrisnin edhe bazën e depozitave edhe të ardhurat nga pagesat e transferit. Për shembull, në qoftë se shumica e dërgesave (p.sh., 500 milion ) vijnë përmes bankave dhe tarifat ulen në një mesatare prej rreth 1 për qind, bankat do të fitonin 5 milion vetëm në tarifat e transferit (më shumë se një e pesta e fitimeve totale të bankave në vitin 2009). Megjithatë, për të stimuluar një ndryshim thelbësor për përdorimin e bankave si një kanal i dërgesave të pagesave, do të jetë i nevojshëm zgjerimi i rrjeteve të degëve të bankave dhe rritja e vetëdijesimit financiar. 14

Tabela 2. Tarifat bankare për transferet nga jashtë ( ) Tarifa për pranimin e 100 Tarifa për pranimin e 500 Kosova 5 10 Shqipëria* 7 BH 5 5 Kroacia 1 1 IRJ e Maqedonisë** 0 0 Mali i Zi 2 2.5 Serbia*** 0 0 Burimi: Vlerësimet e personelit të Bankës Botërore. * Disa banka kanë hapur llogari të përbashkëta me bankat greke dhe italiane dhe mundësojnë transfere falas ** Nëse fondet mbahen në llogari për një periudhë të caktuar (7 deri në 30 ditë). *** Nëse fondet mbahen në llogari për 30 ditë; përndryshe tarifa është 2. 26. Ka mospërputhje në raportimet e shumave të paguara. Anketa vjetore e buxhetit të ekonomive familjare (ABEF) ka pasur pyetje në lidhje me paratë e dërguara nga diaspora në muajin e kaluar 13. Anketa e migrimit ka konstatuar se mesatarja kombëtare mujore është 320 14, por ABEF ka konstatuar se ajo është 291. Megjithatë, anketa e migrimit kap vetëm 216 milion në paratë e dërguara nga emigrantët, më pak se gjysma e 506 milion $ e bilancit të pagesave të vlerësuar për vitin 2009, i cili do të jetë rreth 500 në muaj për familje. Paratë e dërguara nga diaspora dhe shpenzimet familjare 27. Shuma mujore e parave të dërguara nga diaspora për familje është afër me pagën mesatare mujore bruto në Kosovë, e cila është vlerësuar të jetë 340 në vitin 2009 dhe neto është më e ulët se mesatarja e parave të dërguara nga diaspora për familje. Sipas Programit të Zhvillimit të OKB (UNDP, 2010), paratë e dërguara nga diaspora kontribuojnë me rreth 40 për qind të totalit të të ardhurave mujore të familjeve që i marrin ato. 28. Pjesa më e madhe e parave të emigrantëve përdoren për konsum të menjëhershëm. Të pyetur për të përmendur tre përdorimet kryesore të dërgesave nga diaspora, mbi 90 përqind e familjeve përmendin ushqimin dhe veshjen 15, 18 për qind investojnë një pjesë të parave në biznes, dhe 25 për qind përdorin një pjesë për riparimin ose ndërtimin e shtëpive (Figura 14, majtas). Studimi i PZHKB (2010) në përgjithësi konfirmon këto modele të shpenzimeve (Figura 14, djathtas). 13 Nëse paratë dërgohen në mënyrë jo të vazhdueshme, disa nuk do të kapen në ABF. 14 Të dhënat nga anketa e migrimit (Banka Botërore 2010) tregojnë dallime shumë të mëdha në rrjedhat e pagesave të dërguara. Mediani për familje për vit është 1,300 dhe mesatarja aritmetike është 3,850, që nënkupton se disa familje kanë marrë shuma të konsiderueshme. 15 Kategoritë e shpenzimit janë të vetë-raportuara. Çdo familje mund të përmendë 3 kategori. 15

Figura 14. Shpenzimi familjar i parave të dërguara nga diaspora* Food Ushqim and dhe Clothes rroba Ndërtim/riparim Construct /Repair të shtëpisë Home Investim in Business në biznes Khim Repay i kredive Loan Education Shkollim Kafshë Farm shtëpiake Animals Produkte Durable jetëgjata Goods Shtëpi House ose or contruction tokë për ndërtim land Tokë Farming bujqësore land Ushqim Food Housing Strehim Education Shkollim Produkte Durable jetëgjata Good Gjëra joushqimore Non food Shërbime Public Service publike Produkte Semi gjysëm-jetëgjata Durable Good 0 20 40 60 80 100 Shëndet Health përqindja 0% 10% 20% 30% Burimi: Vlerësimet e personelit të Bankës Botërore 2010 (majtas) dhe PZHKB 2010 (djathtas). * Anketa e Bankës Botërore shtron pyetjen cilat janë tri gjërat kryesore (sipas rëndësisë) të cilat i bëjnë familjet me paratë ose transferin e tyre që e marrin nga jashtë vendit. 29. Familjet që marrin dërgesa nga jashtë shpenzojnë proporcionalisht më shumë për transport dhe komunikim se sa familjet e tjera, por ata shpenzojnë më pak për ushqim, taksa, pensione, dhe qira. Nuk ka dallime të mëdha në shpenzimet në mallra të tjera të konsumit, arsim, ose investime 16. Një studim në Shqipëri (Castaldo dhe Reilly 2007) ka gjetur se pjesa e buxhetit për shërbimet publike dhe artikujt joushqimorë rritet kur familjet marrin para nga jashtë. Autorët e tij argumentojnë se paratë e dërguara nga diaspora rrisin pjesën që familjet e shpenzojnë në mallra të qëndrueshme dhe shërbime publike dhe ulin pjesën e shpenzuar për ushqim. 30. Paratë e dërguara nga diaspora kanë ndihmuar familjet për të plotësuar nevojat themelore dhe për t u angazhuar në veprimtari ekonomike. Anketa e migrimit në vetvete nuk ofron përgjigje përfundimtare mbi këtë të fundit, por anketat e tjera mbështesin këtë pohim. Nuk ka dallime të mëdha ndërmjet familjeve që marrin para nga jashtë dhe atyre që nuk marrin sa i përket pasurive të tilla si toka dhe cilësia e banimit. 31. Një tjetër mënyrë për të kontrolluar marrëdhënien ndërmjet parave të dërguara nga diaspora dhe investimeve është të shikohet nëse familjet që kanë emigrantë apo emigrantë të kthyer kanë më shumë gjasa për të marrë pjesë në aktivitete të vetë-punësimit. Rezultatet paraprake nga anketa e migrimit (Banka Botërore 2010) sugjerojnë që marrja e parave nga jashtë rrit mundësinë që një individ do të vetëpunësohet, që potencialisht çon në investime 17. Një tjetër studim i bazuar në anketë i kohëve të fundit tregoi se 25 për qind e 500 ndërmarrjeve në Kosovë janë krijuar pjesërisht duke përdorur burimet financiare të fituara gjatë migrimit (IASCI 2010). Një raport i DFID 18 gjithashtu jep dëshmi se fondet nga diaspora kanë qenë me rëndësi kritike për fillimin e biznesit 19. 16 Tabela në Aneks. 17 Një anketë e përputhur e ABF migrimit me një mostër nga 700 familje është anketuar për të parë nëse dikush në një familje kishte apo nuk kishte gjasa të vetëpunësohet. 18 Shih DfID 2009. 19 Studimet në Shqipëri kanë treguar që emigruesit që kthehen dhe që kanë qenë jashtë për kohë më të gjatë kanë më shumë gjasa të marrin pjesë në aktivitetet jobujqësore të vetëpunësimit (Kilic et al., 2007). 16

II. MIGRIMI DHE ZHVILLIMI EKONOMIK: MËSIMET NGA SHTETET TJERA 32. Ky kapitull jep një sintezë të politikave që i kanë miratuar vendet e tjera për të përdorur migrimin për të nxitur zhvillimin ekonomik; janë disa fusha të politikave ku mund të lidhen migrimi dhe zhvillimi. Pastaj diskutohen instrumentet e politikave që mund të përdoren për të forcuar këtë lidhje duke treguar shembuj se si vendet tjera i kanë përdorur këto instrumente. Kjo pasqyrë e përvojave ndërkombëtare për migrimin dhe zhvillimin duhet të shërbejë si një referencë për autoritetet kosovare në shqyrtimin e politikave që mund të jenë të dobishme. Migrimi si element i hartimit të politikave zhvillimore 33. Në vendet nga të cilat ka migrim të konsiderueshëm, integrimi i politikave të lidhura me migrimin në strategjitë kombëtare të zhvillimit mund të kontribuojë në zhvillimin ekonomik dhe social. Marrëdhëniet ndërmjet migrimit dhe zhvillimit kanë qenë një temë e rëndësishme e diskutimit shkencor. Për disa, kjo është marrëdhënie shkakësore, por disa mendojnë se migrimi është një efekt anësor i zhvillimeve ekonomike, të tjerët mendojnë të kundërtën, disa të tjerë mendojnë se shkaqet janë të dyanshme, dhe një perspektivë e fundit është se migrimi është thelbësor për zhvillimin e një shoqërie - një komponent i ndërtimit të zhvillimit ekonomik. Për shembull, Hain de Haas argumenton se "migrimi nuk është një variabël e pavarur që shpjegon ndryshimin, por është një variabël endogjene, një pjesë përbërëse e vetë ndryshimit në të njëjtën shkallë sa ai mundëson ndryshimin e mëtejmë" (de Haas 2008). Migrimi dhe zhvillimi: Një perspektivë teorike "2008. Instituti ndërkombëtar i migrimit. Universiteti i Oksfordit. 34. Cilado pikëpamje të merret, nuk ka dyshim se politikat publike forcojnë efektet pozitive të migrimit në zhvillim. Politikat mund të synojnë çdo fazë në procesin e migrimit: para se emigrantët të largohen nga vendi, gjatë qëndrimit të tyre jashtë vendit, dhe pas kthimit të tyre në vendlindje. Përfitimet e mundshme të politikave të tilla do të kishin efekte të përhapjes në gjithë ekonominë, jo vetëm në emigrantët dhe familjet e tyre. 35. Situata e emigrantëve - kualifikimet, statusi ligjor dhe i punësimit, - kur ata hyjnë në vendin pritës në masë të madhe përcakton suksesin e tyre profesional atje, që nga ana tjetër e përcakton se sa ndikim ata mund të kenë kur ata kthehen në vendlindje. Emigrantët me status të kufizuar apo joligjor jashtë vendit vuajnë nga mungesa e mundësive ose mundësi të kufizuara në rastin më të mirë, të punësimit. Për shembull, ata që largohen nga shtëpia pa leje formale të punës 20 kanë më shumë gjasa për të fituar të ardhura më pak, përballen me më shumë vështirësi për të gjetur punë, janë objekt i stereotipave sociale, dhe përballen me mundësitë e kufizuara të ngritjes në profesion, të gjitha të cilat e ulin aftësinë e tyre për të dërguar para në shtëpi dhe për të fituar aftësi të reja. 36. Mirëqenia ekonomike e emigrantëve përcaktohet edhe me aftësitë e tyre dhe se sa ata janë të informuar për mundësitë e punësimit në vendin e destinacionit. Ata që kanë aftësi më të mira dhe dinë më shumë për perspektivat e tyre të punës fitojnë më shumë dhe janë më të lidhur me vendin e tyre. Këta emigrantë kanë më shumë gjasa për të përdorur sektorin financiar për transferet e parave dhe kursimet, që nga ana tjetër i motivojnë familjarët e tyre për të përdorur shërbime të tilla. Figura 15 ilustron fuqinë ekonomike të emigrantëve në aspektin e statusit ligjor dhe arritjes së aftësive, kjo tregon se emigrantët e kualifikuar me status të legalizuar janë ekonomikisht më të sigurt. 20 Duhet të pranohet se për disa emigrues pa kualifikime, migrimi pa dokumente mund të jetë i vetmi opsion për të shkuar jashtë. 17

37. Gjatë qëndrimit të tyre jashtë vendit, emigrantët vazhdojnë të kenë marrëdhënie ekonomike, kulturore, dhe politike me vendin e tyre. Aktivitetet kryesore ekonomike janë dërgimi i parave, konsumimi i produkteve nga vendi i tyre, investimi në vendlindje (kryesisht në ndërtimin e shtëpive), dhe angazhimi në filantropi atje. Madhësia e këtyre aktiviteteve varet kryesisht nga fuqia ekonomike e emigrantëve, por edhe nga nxitjet për t'u angazhuar në aktivitete të tilla dhe lehtësia e ndërmarrjes së tyre. Për shembull, emigrantët kanë më shumë gjasa për të dërguar fonde nëse kostoja e transaksionit është e ulët, ose për të hapur një biznes në qoftë se mjedisi i biznesit në vendlindjen e tyre është i favorshëm. 38. Së fundi, kthimi i emigrantëve varet nga rrethanat ekonomike, politike dhe shoqërore në vendlindjen e tyre. Kur emigrantët vendosin të kthehen, ata shpesh sjellin kursime, si i përdorin ata këto kursime varet nga një numër i politikave, të tilla si lehtësia e të bërit biznes dhe disponueshmëria e informacionit për mundësitë e investimeve. Për më tepër, emigrantët mund të sjellin aftësi dhe njohuri të reja që mund të ndërtojnë kapitalin njerëzor të vendlindjes. 39. Politikat e dizajnuara për të rritur në maksimum ndikimin e migrimit në zhvillim në vendlindje sjellin përfitime edhe për vendin pranues. Ky i fundit mbledh taksat dhe bankat e tij fitojnë të ardhura nga emigrantët e ligjshëm. Vendi pranues gjithashtu përfiton kur aftësitë e emigrantëve përdoren si duhet. Politikat për rritjen e ndikimit të migrimit në zhvillim 40. Kjo pjesë paraqet disa politika që përvoja ndërkombëtare e ka dëshmuar se japin rezultate të suksesshme. Politikat janë të grupuara sipas fazës së procesit të migrimit (Tabela 3). Tabela 3. Politikat sipas fazës së migrimit Para migrimit Gjatë qëndrimit jashtë Pas kthimit në shtëpi Negocimi dhe themelimi i programeve për migrimin për punë Marrëveshjet bilaterale për mbrojtjen e të drejtave të punës Lehtësimi i migrimit (p.sh., informimi për mundësitë për punësim) Zvogëlimi i shpenzimeve të transaksionit për paratë e dërguara nga diaspora Ofrimi i informatave në vendlindje për mundësitë për punësim Krijimi i një ambienti që i ndihmon investimeve Arsimi teknik dhe trajnimi për aftësi për migruesit e mundshëm Shërbimet këshilluese (për të drejtat e punës, menaxhimin financiar, etj.) Ofrimi i qasjes në financim dhe trajnimi për njohuri financiare për familjet e emigrantëve (pranuesit e pagesave) Ofrimi i stimulimeve për institucionet financiare (teknologjitë e reja, zgjerimi i mbulimit me degë, etj.) Promovimi i tregtisë dhe turizmit të emigrantëve Ofrimi i nxitjes financiare për emigrantët që të kthehen dhe të rrinë në vendlindje 41. Politikat që ndihmojnë qytetarët të përgatiten për migrim përqendrohen në lehtësimin e procesit të migrimit dhe ndërtimin e aftësive të emigrantëve potencialë. Disa vende që dërgojnë emigrantë krijojnë programe në bashkëpunim me vendet kryesore te destinacionit, në mënyrë që të sigurohet se emigrantët kanë statusin e duhur ligjor. Në të njëjtën kohë, vendet dërguese i përgatisin qytetarët e tyre për qasje më të lehtë në tregun e punës jashtë vendit duke ofruar trajnim të aftësive teknike dhe këshilla për shembull për të drejtat e punës, menaxhimin financiar, si dhe sigurimin shëndetësor. Ndërsa negocimi i marrëveshjeve të migrimit të punës me vendet partnere mund të sjellë përfitime të vlefshme për 18

emigrantët, të tilla si qëndrimi i rregulluar jashtë vendit, mbrojtja ose të drejtat, dhe siguria më e mirë sociale, përvoja ndërkombëtare ka treguar se shumica e vendeve dërguese fokusohen në politika unilaterale për t i përgatitur më mirë qytetarët e tyre para se ata të emigrojnë. 42. Çfarë lloje të politikave krijojnë vendet dërguese të emigrantëve varet shumë nga konteksti i brendshëm: ku ndodh migrimi kryesisht rregullisht ose jo rregullisht, sa janë në dijeni emigrantët e ardhshëm për kushtet në vendin e destinacionit, ose cilat janë karakteristikat e emigrantëve potencialë (të kualifikuar ose jo -të kualifikuar). Praktika globale nga vendet dërguese të emigrantëve tregon se politikat për përgatitjen e qytetarëve për të emigruar kanë të bëjnë me këto tre aspekte: (i) para vendimmarrjes, (ii) para punësimit, dhe (iii) para nisjes. 43. Objektivi i politikave në fazën para vendimmarrjes është që t i ndihmojë qytetarët të marrin një vendim të informuar nëse ata duhet të emigrojnë apo jo. Nevoja për politikë të tillë varet nga ajo se cilat janë tendencat e migrimit në vende të ndryshme, a është përqendruar migrimi në disa vende ku ka rrjedha të rregullta apo a janë migruesit e ardhshëm duke lëvizur në vende për të cilat ata do të kenë pak informacion mbi kushtet e jetesës dhe ato sociale. Në çdo rast, është e dobishme rritja e informacionit në dispozicion për emigrantët e ardhshëm. 44. Filipinet, për shembull, kanë krijuar një seminar orientimi para punësimit me qëllim të ngritjes së vetëdijes, veçanërisht në mesin e të rinjve, në lidhje me mundësitë dhe rreziqet e migrimit. Përveç kësaj, disa forma të këtij lloji të vetëdijesimit janë përfshirë në sistemin arsimor (në shkollat e mesme). Masa të tjera, të tilla si fushata të informimit publik (duke përdorur radion, karikaturat, dhe gazetat), kanë synim më të gjerë në drejtim të të gjitha grupmoshave të emigrantëve të ardhshëm. 45. Qeveria e Shri Lankës gjithashtu ka zhvilluar fushata të ndryshme të informimit publik me qëllim rritjen e njohurive të migruesve të mundshëm për largimin nga vendi. Për shembull, zyra e saj e punësimit të jashtëm është përqendruar në informimin e emigrantëve për rreziqet e gjetjes së punës nëpërmjet kanaleve private. Mandej, ajo transmeton një program 2-orësh në radio çdo të diele që i fton emigrantët aktualë dhe të kaluar për të ndarë përvojat e tyre. 46. Politikat para-punësimit kanë për qëllim të sigurojnë informacion në lidhje me kërkimin dhe gjetjen e vendeve të punës jashtë vendit për ata që kanë vendosur për të migruar. Fokusi në fazën e parapunësimit është që të lehtësojë procesin e punësimit duke zhvilluar dhe/ose rregulluar industrinë e rekrutimit, duke angazhuar institucionet e shtetit për të gjetur punë jashtë vendit (duke përfshirë edhe përmes marrëveshjeve bilaterale), dhe duke siguruar trajnim për llojet e ndryshme të aftësive. 47. Së fundi, roli i shtetit është gjithashtu i rëndësishëm në këtë fazë përfundimtare të procesit para migrimit, pra në fazën para nisjes. Qëllimi këtu është që të sigurohen të gjitha informatat e rëndësishme që emigrantët e ardhshëm do të duhet t i dinë në lidhje me çështjet administrative (udhëtimi, vizat, etj), të drejtat ligjore dhe sociale gjatë kohës kur janë jashtë vendit, çështjet e shëndetit, dhe të tjera. Pajisja e emigrantëve me këto njohuri është shumë e rëndësishme sepse ajo mund të zvogëlojë shumë "kostot e transaksionit" të migrimit, dhe më e rëndësishmja mundëson që qytetarët të kuptojnë të drejtat e tyre gjatë kohës që janë jashtë vendit. 48. Vendet me traditë të gjatë të migrimit ofrojnë shembuj të shumtë se si mund të arrihen objektivat e mësipërme. Filipinet kanë shumë përvojë në këtë fushë, dhe qeveria vë theks shumë të fortë në mbrojtjen e të drejtave të emigrantëve, përfshirë edhe duke edukuar emigrantët për këtë para se të largohen nga vendi. Një seminar orientimi para nisjes (SOPN) është i detyrueshëm për emigrantin e ardhshëm që të marrë aprovimin për udhëtim. Ky seminar i natyrës së përgjithshme (jo për shtet të caktuar) jep informacion për kontratat e punësimit, këshilla udhëtimi, çështjet kulturore dhe të tjera. 19

Informacion shtesë u jepet emigrantëve që shkojnë në vende të rrezikshme, për shembull shtete në konflikt apo pas konfliktit. Kurrikuli dhe materialet për këtë seminar hartohen nga Administrata për Mirëqenien e Punëtorëve Jashtë Vendit, por trajnimi aktual mbahet kryesisht nga agjencitë e rekrutimit. Pastaj, për grupe të caktuara të ndjeshme, të tilla si punëtorë vendorë, organizatat jo-qeveritare janë shpesh përgjegjëse për trajnimin e tyre. 49. Përveç SOPN-së, institucionet në Filipine ofrojnë trajnime tjera specifike për shtetin/sektorin para nisjes. Për shembull, në përputhje me një memorandum të mirëkuptimit të nënshkruar me Korenë, është hartuar një program i 'praktikave të mira' për Edukimin për Siguri dhe Shëndet në Punë për punëtorët emigrantë 21. Programi për të pajisur punëtorët filipinas me njohuri mbi këtë temë lidhet me ligjet dhe praktikën koreane. Gjatë një periudhe 18 mujore në 2005-2007, 13.652 punëtorë filipinas që punojnë në Kore kanë marrë pjesë në këtë program. Pastaj, është zhvilluar një program tjetër për punëtorët që shkojnë në vende me rrezik të lartë për HIV/AIDS-it me qëllim të edukimit të migruesve për parandalimin e HIV/AIDS. 50. Shri Lanka ka zhvilluar edhe një program gjithëpërfshirës të trajnimit para nisjes. Programi përbëhet prej trajnimeve për emigrantë dhe familjet që janë duke u larguar nga vendi. Ky trajnim është zakonisht një seminar 12 ditor për të siguruar aftësitë themelore të lidhura me punën. Në ditën e 13-të, familjet e emigrantëve ftohen të marrin pjesë në një orientim njëditor ku diskutohen çështje të rëndësishme për emigrantët dhe familjet. Ky trajnim administrohet nga Zyra për Punësim të Jashtëm dhe ka 30 qendra trajnimi që ofrojnë ndihmë për 50.000 punëtorë çdo vit. 51. Qeveria e Bangladeshit gjithashtu ka një përvojë në zhvillimin e programeve të trajnimit para nisjes, edhe pse jo aq e zhvilluar si ajo e Filipineve dhe Shri Lankës. Disa lloje të trajnimeve ofrohen për emigrantët para nisjes, zakonisht me ndihmën e organizatave jo-qeveritare dhe ndërkombëtare. Fokusi i këtyre trajnimeve është në promovimin e të drejtave të punës për emigrantët. 52. Një nga fushat kryesore të përqendrimit të politikave, gjatë kohës kur emigrantët janë jashtë vendit është në promovimin e transfereve të parave të dërguara nga diaspora pasi kjo është lidhja e fortë ndërmjet emigrantëve dhe vendit pritës gjatë qëndrimit jashtë vendit. Megjithatë, aspekte të tjera gjatë migrimit janë gjithashtu të rëndësishme, të tilla si mbështetja për emigrantët jashtë vendit nëpërmjet ambasadave, duke ofruar sigurim shëndetësor dhe/ose pensional. Së fundi, shteti shpesh luan një rol në trajtimin e rasteve emergjente. 53. Sa i përket transfereve, si hap i parë, politika duhet të drejtohet kah përmirësimi i tregut të transferimit të parave duke zvogëluar informalitetin, rritur konkurrencën, dhe zvogëluar koston. Një arsye për kosto të lartë dhe informalitet vjen nga fakti se në shumicën e vendeve në zhvillim qeveritë parashohin që vetëm bankat lejohet të bëjnë pagesa në valutë të huaj për transferimin e parave të dërguara nga diaspora. Kjo do të thotë se zonat rurale kanë tendencë të lehen pas dore, sepse degët e bankave janë kryesisht në zonat urbane. Kur transferet e parave nuk janë të mundshme në zona të largëta, zhvillohen kanalet informale, që zakonisht udhëhiqen nga sipërmarrësit e vegjël. Lejimi i institucioneve jobankare financiare, të tilla si institucionet mikrofinanciare (IMF), për të bërë transferet e dërgesave do ta zvogëlojë informalitetin, rrisë konkurrencën, dhe në fund të fundit të zvogëlojë shpenzimet. Zvogëlimi i kostos së transfereve të parave të dërguara nga diaspora në zonat rurale është veçanërisht i rëndësishëm për Kosovën duke marrë parasysh se shumica e emigrantëve vijnë nga zonat rurale. 21 Fos, E. Migrimi dhe mbrojtja e migruesve: përvoja nga Filipinet Departamenti për punë të jashtme. Republika e Filipineve 20

54. IMF-të dhe unionet e kreditit kanë lëvizur përpara në identifikimin e kërkesës së pashfrytëzuar për shërbime bankare dhe në transformimin e marrësve të dërgesave në konsumatorë për shërbime të tjera financiare. Në Moldavi, për shembull, më shumë rrjedha të parave të dërguara nga diaspora shkojnë për familjet në zonat rurale, ku prania e bankave është e kufizuar, por shoqëritë e kursimeve dhe kredive arrijnë atje më shumë. Megjithatë, këto institucione jo-bankare nuk lejohet të kontaktojnë pranuesit dhe emigrantët për të ofruar shërbimet e dërgimit të parave. Poashtu, në Kosovë shumica e emigrantëve vijnë nga zonat rurale, ku bankat kanë qasje të kufizuar, ndërsa IMF-të kanë zhvilluar rrjete. Nëse lejohet që këto IMF të vogla të transferojnë paratë e dërguara nga diaspora kjo është e një rëndësie vendimtare jo vetëm për formalizimin dhe uljen e kostove të dërgimit të parave të emigrantëve, por edhe për rritjen e qasjes në shërbimet financiare dhe përmirësimin e informimit financiar. 55. Shëndrrimi i IMF-ve dhe unioneve të kreditit në kanale të parave të dërguara nga diaspora nganjëherë gjithashtu kërkon përkrahje nga vendi ku paratë e dërguara nga diaspora e kanë origjinën. Lidhja e bankave në vendet e origjinës së dërgesave me IMF-të në vendet e destinacionit mund të jetë një propozim me fitim për të dyja palët. Për shembull, me mbështetje nga qeveria spanjolle, Caxia Catalunya, një bankë e kursimeve në Spanjë, ka bërë marrëveshje me bankat dhe bankat e kursimit në disa vende që u mundëson njerëzve të dërgojnë para me kosto më të ulët prej 1.500 pikë të parave në Spanjë, për degët e 1000 partnerëve të saj në Marok, Senegal, Argjentinë, Bolivi, Kolumbi, Ekuador, Peru, Brazil, Republikën Dominikane, Pakistan, Kinë, Bullgari, dhe Rumani. Institucionet financiare në të dy anët kanë tërhequr klientë të rinj dhe kanë rritur të ardhurat e tyre nga tarifat e transaksioneve; klientët në të dy anët përfitojnë nga llogaritë e kursimeve dhe një mjet i besueshëm i transferimit të parave. Kutia 2. Si shtetet e zhvilluara promovojnë transferin e parave të dërguara nga diaspora Përvoja e Shteteve të Bashkuara dhe vendeve të tjera me lejimin e emigrantëve, pa marrë parasysh statusin ligjor, që të zgjedhin disa mënyra për të paguar flet shumë. Iniciativa e Wells Fargo në Shtetet e Bashkuara për të njohur identifikimin konsullor meksikan për të lejuar emigrantët të hapin llogari bankare ka rritur qasjen në shërbimet bankare për më shumë se gjysmë milioni meksikanë. Përvoja e indonezianëve që paguajnë nga Koreja e Jugut, Singapori dhe Hong Kongu është e ngjashme: imigrantët mund të hapin llogari bankare, pavarësisht nga statusi ligjor dhe të gëzojnë qasje në produktet e tjera financiare, si edhe ndoshta shpenzime më të ulëta. Kjo çështje është veçanërisht e rëndësishme për shkak se qeveritë tërheqin një vijë ndërmjet biznesit dhe politikave të migrimit: ofruesit e shërbimeve të dërgesave nuk veprojnë si polici e emigracionit dhe tatimore, por punojnë në përputhje me rregullat për transferet e parave. 56. Në vitet e fundit shpenzimet janë ulur mjaft nga rritja e konkurrencës ndërmjet operatorëve të transferimit të parave (OTP). Në Amerikën Latine dhe Karaibe shpenzimet kanë rënë ndjeshëm, siç kanë rënë edhe në kanalet tjera të mëdha të dërgimit të parave të emigrantëve, të tilla si nga Rusia në Azinë Qendrore dhe në Kaukazin Jugor dhe nga Evropa në Azinë Jug-Lindore dhe në Afrikën Perëndimore. Një sfidë e madhe për konkurrencën në shumë pjesë të botës, megjithatë, është ekzistenca e kontratave ekskluzive ndërmjet OTP-ve dhe agjentëve në vendet e origjinës dhe ato të destinacionit që i kufizojnë agjentët që përfaqësojnë një OTP nga negociatat ose kontrata me një tjetër OTP për të paktën një periudhë prej pesë vitesh. Ato i pengojnë shumë OTP që të hyjnë në treg. Për shembull, ka më pak se pesë OTP që veprojnë në Nigeri, pjesërisht për shkak se vetëm bankat lejohet të punojnë dhe këto banka kërkojnë të sigurojnë një vëllim më të madh duke punuar me një OTP. Si rezultat tre të katërtat e paguesve punojnë vetëm përmes dy OTP-ve. 57. Shpenzimet do të ulen edhe me më shumë transparencë (p.sh., shpalosja e plotë e tarifave dhe ngarkesave), përmirësimi i mjedisit për konkurrencë të OTP-ve (duke përfshirë monitorimin e cilësisë së shërbimit të ofruar); inkurajimi i OTP-ve të vogla për të marrë pjesë, dhe futja e mjeteve alternative të transferimit të parave, të tilla si interneti, kartelat e debitit, apo teknologjia e telefonisë celulare. 21

58. Teknologjitë e reja mund të jenë shumë efektive në uljen e kostos së transaksioneve, por të gjithë lojtarët në treg duhet të angazhohen në promovimin e tyre. Përveç kësaj, përfituesit kanë nevojë për ngritje të nivelit të njohurive financiare. Anketat globale tregojnë se edhe pse rreth 30 për qind të pranuesve të parave të dërguara nga diaspora përdorin kartela debiti ose krediti, 90 për qind ose më shumë i marrin paratë e dërguara nga diaspora në para të gatshme. Edukimi i njerëzve se si të përshtatin praktikat e tyre financiare duke mësuar përfitimet e një shumëllojshmërie të instrumenteve të pagesave financiare, do të rrisë përdorimin e tyre. 59. Një shembull i mirë për këtë është përvoja e Shoqërisë Kombëtare të Ndërtimit në Xhamajka (JNBS). Nëpërmjet filialit të saj, JN Money Services, JNBS u shërben xhamajkasve jashtë vendit nëpërmjet lehtësimit të shërbimeve të dërgimit të parave në Kanada, SHBA, dhe Britaninë e Madhe. Në partneritet me USAID-it, JNBS zgjodhi të automatizojë procesin e dërgimit dhe pranimit të transfereve të parave duke përdorur teknologjinë e kartelave me kalim nëpër lexues (makinat e leximit të kartelave të njohura si terminale të pikave të shitjes). Si rezultat, ajo ka tërhequr më shumë se 70.000 përdorues të kartelave. Gjysma e pranuesve të parave të dërguara nga diaspora janë futur në sistemin bankar formal, dhe 40 për qind e atyre i pranojnë paratë e dërguara nga diaspora përmes kartelës, që përdoret më pas për të bërë blerje në bizneset e vogla që pranojnë kartela debiti. Si përfitim shtesë, shumica e klientëve të bankës që janë biznese të vogla gjithashtu kanë rritur qasjen e tyre në kredi dhe klientë që pranojnë para nga diaspora. Si rezultat i kësaj, kursimet janë rritur ndjeshëm, jo vetëm me anë të depozitave direkte në llogaritë e kursimeve, por edhe për shkak se ka më pak para të gatshme në qarkullim dhe rritje në përdorimin e transaksioneve elektronike. 60. Përveç ofrimit të stimulimeve për institucionet jo bankare financiare që të arrijnë klientët e parave të dërguara nga diaspora, edhe bankave të mëdha mund të u ofrohen stimulime për të transformuar pranuesit e parave të dërguara nga diaspora në klientë të plotë të shërbimeve bankare. Edhepse bankat zakonisht mbulojnë pjesën më të madhe të transfereve zyrtare, shpesh ato nuk bëjnë asnjë përpjekje për të u ofruar pranuesve qasje në shërbime të tjera financiare, të tilla si llogaritë rrjedhëse ose llogaritë e kursimeve. Ato kështu veprojnë kryesisht si makina për para me transaksione të vogla në vend se të jenë institucione depozituese banka transferon para, por as dërguesi as pranuesi nuk kanë llogari bankare. Kjo mund të shpjegohet pjesërisht nga fakti që bankat fitojnë të ardhura shumë të larta nga këto transfere, që nganjëherë llogariten deri në 20 për qind të fitimit të tyre total, dhe nuk shohin nevojë për stimulimin e dërguesve dhe pranuesve që të hapin llogari bankare për të bërë transfere. Në të gjithë Amerikën Latine dhe Karaibet gati 50 për qind e dërgesave zyrtare dërgohen dhe merren në të gatshme në një bankë, dhe në Azinë Qendrore, Afrikë, Kaukazin e Jugut, disa vende të Evropës Lindore, dhe pjesë të Azisë Jug- Lindore, ku vetëm shërbimet postare ose unionet e kreditit ofrojnë zëvendësim margjinal, gati 100 për qind realizohen në këtë mënyrë. Duke pasur parasysh rolin e madh të bankave në transferin e dërgesave zyrtare, kjo është veçanërisht e rëndësishme për t u ofruar atyre stimulime për të lëvizur përtej pagesave të thjeshta në para të gatshme dhe të ofrojnë programe dhe shërbime të edukimit financiar për përfituesit. 61. Përveç përpjekjes për të lehtësuar transferet e parave të dërguara nga diaspora, qeveritë shpesh vendosin një theks të madh në mbrojtjen e të drejtave sociale të emigrantëve gjatë qëndrimit të tyre jashtë vendit. Mbrojtja e të drejtave të emigrantëve mund të sigurohet nëpërmjet marrëveshjeve dypalëshe me vendet pritëse, por më së shpeshti vendet që dërgojnë emigrantë zhvillojnë politika të njëanshme për mbrojtjen e të drejtave sociale të emigrantëve. Për shembull, qeveria meksikane u mundëson emigrantëve meksikanë të vazhdojnë të kontribuojnë për pagesat e sigurimit të tyre social gjatë kohës kur janë jashtë vendit. Përveç kësaj, qeveritë përmes zyrave konsullore ose OJQ-ve japin këshilla për punëtorët emigrantë për të drejtat e tyre të punës. Për shembull, puna e femrës në familje apo hotelieri është një aktivitet në të cilin mbrojtja e të drejtave është e nevojshme, duke pasur parasysh se ka pasur shumë raste të abuzimit dhe autoritetet kanë mungesë të mjeteve për të verifikuar nëse respektohen standardet e punës. Në Kosta Rika, disa OJQ lokale mbajnë seminare për të drejtat e punës për punëtorët emigrantë që ata të mbrojnë pozitën e tyre, pavarësisht nga profesioni i tyre apo statusi ligjor. 22

62. Politika të tjera përkrahëse për emigrantët jashtë vendit mund të përfshijnë nxitjen e tregtisë dhe turizmit apo shërbimeve shëndetësore dhe arsimore. Rreth një e treta e emigrantëve vizitojnë vendet e tyre në vendlindje një herë në vit dhe 80 për qind importojnë mallrat nga vendlindja, të tilla si produkte ushqimore. Qeveritë mund të promovojnë mundësitë e turizmit për emigrantët vizitues ose të ulin koston e udhëtimit për të inkurajuar vizita më të shpeshta. Në aspektin e shëndetësisë dhe arsimit, politikat mund të inkurajojnë krijimin e shërbimeve për emigrantët, të tilla si sigurimi i jetës, sigurimi shëndetësor, riatdhesimi i kufomës në rast vdekjeje, dhe kujdesi i fëmijëve. Nevoja për produkte të tilla nuk duhet të nënvlerësohet. Në Malajzi, për shembull, çdo vit rreth 100 deri 150 punëtorë nga Bangladeshi vdesin, për shembull, nga vdekja e papritur, aksidentet, ose lëndimet fatale në punë të rrezikshme. 63. Në fund, politikat e drejtuara kah kthimi i emigrantëve kryesisht përqendrohen në integrimin e tyre në ekonominë e vendlindjes, qoftë si punëkërkues ose si investitorë. Zakonisht politikat e tilla janë të përgjithshme dhe jo specifike për emigrantët, por disa iniciativa mund të drejtohen në veçanti kah emigrantët, të tilla si angazhimi i misioneve diplomatike jashtë vendit në promovimin e punësimit dhe mundësive për investime për diasporën. Masat që lidhen me përmirësimin e mjedisit të biznesit për punësim dhe investime janë jashtë fokusit të këtij studimi. 64. Për më tepër, qeveritë shpesh përpiqen të mbrojnë apo të forcojnë të drejtat sociale që emigrantët i kanë fituar duke punuar jashtë vendit. Kjo kryesisht i referohet të drejtave për pensione, përkatësisht mbrojtjes së kontributeve pensionale që emigrantët i kanë bërë duke punuar jashtë vendit. Për të trajtuar këtë çështje, vendet pritëse zakonisht përpiqen të lidhin marrëveshje bilaterale të sigurimit social me vendet kryesore të destinacionit. Zbatimi i politikave të lidhura me migrimin 65. Në këtë pjesë shqyrtohen instrumentet në dispozicion për qeveritë për të zbatuar politikat e diskutuara në pjesën e mëparshme. Ndër to është asistenca teknike, komunikimi dhe kontakti, krijimi i mënyrave të financimit, partneriteti me qeveritë e huaja dhe personat e tjerë, dhe ndërtimi i kapaciteteve. Diskutimi përkrahet nga shembujt e vendeve që kanë përdorur me sukses mjetet e diskutuara për të ndërtuar kontributin e migrimit në zhvillimin e tyre ekonomik. Asistenca teknike 66. Asistenca teknike (AT), është dëshmuar të jetë veçanërisht e përshtatshme për zbatimin e disa llojeve të politikave të lidhura me migrimin, pasi që është dëshmuar e dobishme në politikat që nxisin njohuritë financiare dhe që i bëjnë shpenzimet e pagesave nga emigrantët më transparente, edhe pse AT sigurisht mund të përdoret edhe për politikat e tjera të lidhura me migrimin. 67. Ka shembuj të shumtë kur AT përdoret për të vënë më shumë informacion në dispozicion për koston e pagesës së parave nga diaspora. Shembulli më global është iniciativa e Bankës Botërore për të publikuar online kostot e pagesës (http://remittanceprices.worldbank.org), një shembull që e kanë ndjekur disa qeveri. Mbretëria e Bashkuar, Franca, Italia, Holanda, dhe Meksika, ndër të tjera, kanë krijuar faqet e internetit për raportimin e shpenzimeve të pagesës në korridoret kryesore jashtë vendit, duke u bazuar në asistencën teknike për mbledhjen e të dhënave, dizajnimin dhe shpërndarjen e tyre. Një tjetër shembull i kohëve të fundit është www.sendmoneypacific.org, një faqe interneti e financuar nga Agjencitë e Ndihmës Australiane dhe të Zelandës së Re për koston e dërgimit të parave nga këto vende te kombet e ishujve të Pacifikut Jugor. Faqja e internetit ofron informacion mbi lokacionet, metodat e transferimit, tarifat, koston totale, shpejtësinë e transferimit, dhe daljen e paguesit. Kjo qasje kërkon të eliminojë 23

barrierat ndaj informacionit, të fuqizojë emigrantët për të marrë vendime më të mira financiare, dhe të nxisë konkurrencën e shëndoshë ndërmjet ofruesve të shërbimeve të dërgimit të parave. 68. Forcimi i njohurive financiare ka qenë e njohur si politikë e rëndësishme për nxitjen e përdorimit të kanaleve formale të dërgesave, dhe ka pasur disa raste kur AT, e financuar nga donatorët, është përdorur për ta zbatuar atë. Për shembull, në bashkëpunim me bankat në Gjeorgji dhe Azerbajxhan Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim ka financuar AT që të ofrojë këshilla financiare te përfituesit e parave të dërguara nga diaspora, me qëllim të kapjes së një pjese më të madhe të kursimeve në sistemin bankar. Edhepse përfituesit e pagesave është konstatuar se kanë një kapacitet të lartë për të kursyer, pak prej tyre kanë llogari bankare. Është konstatuar se këshillimi përbën një hap të parë të rëndësishëm në pjesëmarrjen në institucionet zyrtare financiare. Projekti synonte t i japë përfituesve të pagesave njohuri themelore (për financat, produktet financiare, dhe kë duhet ta kontaktojnë) për t u ndihmuar atyre të vendosin se cilat produkte financiare më së miri i shërbejnë situatës së tyre financiare. Nga 18.000 persona që marrin asistencë teknike, projekti kishte për qëllim që 20 për qind të kalojnë nga klientë për transaksione në klientë të bankave. Në fakt, rreth 4 milionë dollarë në depozita të reja janë kapur gjatë projektit gjashtë-mujor. Si edhe me faqet e internetit për koston e pagesave, edhe ky instrument është përsëritur në vendet e tjera (Orozco 2009). Komunikimi dhe kontakti 69. Komunikimi dhe kontakti mund të lehtësojnë shumë politikat e lidhura me migrimin. Vendet me popullsi të konsiderueshme emigrante zakonisht krijojnë një agjenci të veçantë për komunikim dhe kontakt me diasporën. Se sa efektive është kjo, sigurisht varet nga rrethanat e vendit, në veçanti burimet në dispozicion, ndërtimi institucional, dhe shkalla e nevojës për informacion. Pjesët e mëposhtme japin informacion mbi disa shembuj të komunikimit dhe kontaktit duke treguar strukturën e një organizate, si dhe llojin e aktiviteteve të kryera në këtë kontekst. 70. Për shembull, në 10 vitet e fundit shumë vende afrikane, duke njohur rëndësinë e kontaktit me emigrantë, kanë zgjedhur të institucionalizojnë përpjekjet për komunikim dhe kontakt; 4 kanë krijuar ministritë e emigracionit, 3 kanë krijuar departamente në ministritë ekzistuese (zakonisht të punëve të jashtme), dhe 7 i kanë dhënë një zyrtari publik mandat për të punuar me pjesëtarët e diasporës. Numri i personelit zakonisht varet nga struktura organizative (ministritë kanë më shumë personel), dhe buxheti dallon prej më pak se 100,000 dollarë (në 8 nga 14 vendet) deri te gati 1 milion dollarë (Tabela 4) 22. Tabela 4. Institucionet që menaxhojnë migrimin në shtetet e Afrikës Institucionet kryesuese Personeli Buxheti Figura ligjore Ministritë (4); divizionet (3); nuk ka agjenci formale (7) Mbi 50 (3); 10 deri në 50 (6); më pak se 10 ose e paspecifikuar (5) 500,000 USD deri në 1 milion USD (3); 100,000 USD deri në 1 milion USD (3); më pak se 100,000 USD (8) Ligj (3); Dekret (1); Asnjë (10) Burimi: Orozco 2009, në bazë të intervistave me përfaqësuesit e 14 qeverive afrikane. Autoriteti kryesues Ministër (3); Drejtor (2); Asnjë (9) 22 Duhet të theksohet se jo domosdo ka korrelacion ndërmjet fondeve të akorduara dhe suksesit në menaxhimin e migrimit. Arritja e rezultateve varet nga shumë faktorë të tjerë përveç atyre institucionalë të ngritur për menaxhimin e migrimit. 24

71. Komunikimi dhe kontakti në mënyrë tipike marrin formën e seminareve, dialogëve politikë, vizitave në vend, takimeve zyrtare, dhe konferencave ndërkombëtare me synim kah diaspora. Shembujt që pasojnë ilustrojnë përdorimin dhe efektin e aktiviteteve të tilla në Meksikë, Marok, dhe Armeni. Instituti i meksikanëve jashtë vendit 72. Instituti i meksikanëve jashtë vendit (Instituto de los Mexicanos en el Exterior, IME), pjesë e Ministrisë së Punëve të Jashtme, është i ngarkuar me trajtimin e çështjeve të Zyrës së Presidentit për Çështje të Komuniteteve Meksikane Jashtë Vendit dhe Programit për Komunitetin Meksikan Jashtë Vendit. Bordi konsultativ i IME ka 152 anëtarë, me përfaqësues nga Meksika dhe nga komuniteti meksikano-amerikan në Shtetet e Bashkuara. Objektivat e tij përfshijnë promovimin e politikave të qeverisë që kujdesen për nevojat e meksikanëve jashtë vendit, duke vepruar si lidhje ndërmjet këtyre komuniteteve dhe homologëve të tyre në Meksikë, dhe duke përkrahur formimin e udhëheqjes në komunitetet e emigrantëve. 73. Personeli dhe buxheti për IME janë zhvilluar në mënyrë të konsiderueshme që nga themelimi i tij më shumë se dy dekada më parë. Ai është rritur në një ekip prej 15 vetash të cilët koordinojnë aktivitetet në lidhje me arsimin dhe kontaktojnë me shoqatat e emigrantëve dhe institucionet e tjera, publike dhe private, të lidhura me migrimin. Edhe pse shuma vjetore e buxhetit të tij është më pak se 2 milion USD, mandati i tij për kontakt me zyrat konsullore dhe agjencitë tjera qeveritare e ka lejuar atë të marrë fonde nga ato. Marrëdhënia me më shumë se 30 zyra konsullore në Shtetet e Bashkuara dhe vende të tjera i ka zgjeruar aktivitetet e IME-së dhe ka forcuar përpjekjet e tij për të përkrahur meksikanët që jetojnë jashtë vendit. 74. IME ka ndihmuar në organizimin e konferencave edukative për të përparuar të kuptuarit e programeve dhe shërbimeve që i ofron qeveria meksikane për të ndihmuar përmirësimin e standardit jetësor të meksikanëve jashtë vendit, si dhe për të ndërtuar komunitetet e tyre në vendlindje në Meksikë. Për më tepër, ai ka kushtuar vëmendje të veçantë kanaleve të dërgimit të parave nga diaspora. Ai e konsideron angazhimin me udhëheqësit e respektuar të komunitetit nga sektori financiar në SHBA si një mjet kyç për të kontaktuar emigrantët dhe për t u dhënë atyre besimin për t'u bërë anëtarë të sistemit formal financiar (Orozco 2009). IME gjithashtu nxit "programin 3 x 1" 23 të Ministrisë së Zhvillimit Social, i cili i nxit emigrantët të japin donacione për projektet lokale. Çdo emigrant i cili dërgon të holla në Meksikë përmes programit regjistrohet në dosjen organizative të IME-së, që ndihmon për të promovuar programin dhe e bën dosjen e emigrantëve në IME më të plotë. Përvoja e Marokos 75. Maroku gjithashtu ka një zyrë efektive të kontaktit në terren. Programi i tij ka mbështetje të fortë politike, personel prej më shumë se 50 vetë, dhe një buxhet të qëndrueshëm. Që nga viti 1990 qeveria e Marokut ka përcjellë diasporën me politika të reja ndaj emigrantëve. Qeveria tenton të angazhojë emigrantët duke lehtësuar kthimin e tyre për pushime dhe duke inkurajuar investimet e tyre në vend. 76. Organet kryesore të përfshira në zbatimin e politikave të reja të emigrimit janë Fondacioni Hassan II për marokenët që janë banorë jashtë vendit dhe Ministria për Marokenët që Jetojnë Jashtë Vendit. Qëllimet e Fondacionit Hassan II janë ruajtja kulturore, përmes mjeteve të tilla si mësimi i gjuhës arabe, 23 3x1 është një program i financuar nga federata për partneritetet e zhvillimit lokal ndërmjet shoqatave të emigrantëve dhe shtetit dhe qeverisjes vendore, ku për çdo dollar që një emigrant e dhuron për një projekt lokal, një institucion publik ofron një dollar shtesë për atë projekt. 25

mësimet fetare, dhe ekskursionet kulturore, këshilla ligjore dhe ndihmë sociale për emigrantët, inkurajimi i investimeve në Marok, dhe nxitja e marrëdhënieve të mira ndërkombëtare 24. Bashkangjitur me fondacionin është Studimi i Komunitetit Maroken që Jeton Jashtë Vendit, qëllimi i të cilit është për të analizuar kushtet dhe nevojat e diasporës marokene. 77. Në vitin 2008, pas konsultimeve të gjera, Maroku ka krijuar Këshillin e Nivelit të Lartë për komunitetin maroken jashtë vendit; 37 anëtarët e tij emërohen zyrtarisht nga Mbreti Muhamed VI. Gjithashtu, Këshilli Konsultativ për të Drejtat e Njeriut, i themeluar në vitin 1994, e këshillon Mbretin për çështjet e të drejtave të njeriut, të cilat janë gjithnjë e më të rëndësishme. Në vitin 2003 u emërua një komision i posaçëm për të drejtat njerëzore të emigrantëve, me përfaqësues nga komunitetet e emigrantëve 25. Ministria e Armenisë 78. Diaspora armene, e cila e tejkalon me dallim të madh numrin e qytetarëve që jetojnë në vend, ka një histori të gjatë të angazhimeve me Armeninë, por vetëm kohët e fundit qeveria ka ngritur një institucion për të kontaktuar me anëtarët e saj: Në vitin 2008 qeveria ka ngritur një njësi ministrore, duke e plotësuar atë me më shumë se 50 zyrtarë publikë, përfshirë dy zëvendësministra, tre këshilltarë, dhe nëntë drejtorë rajonalë, ka një buxhet prej 5 milionë dollarësh. 79. Ministrisë i është besuar mbrojtja e të drejtave të emigrantëve armenë, identiteti, dhe interesat në atdhe. Fusha e saj përfshin edhe ngjarjet kulturore dhe promovimin e partneriteteve të investimeve. Për pjesën më të madhe, megjithatë, ajo i ka dhënë prioritet informimit dhe komunikimit më shumë se projekteve ekonomike. Për shembull, në vitin 2010 Ministria 26 : (i) ka sponsorizuar vizitat e të rinjve nga diaspora në Armeni, (ii) ka organizuar forume profesionale dhe konferenca shkencore, (iii) ka përkrahur institucionet arsimore dhe organizatat e komunitetit me literaturë armene. Përvojat në vende tjera 80. Iniciativa të ngjashme të komunikimit dhe kontaktit janë shfaqur edhe në vende të tjera, ndonjëherë të përkrahura nga donatorët. Një shembull është bashkëpunimi ndërmjet UNDP-së dhe Zyrës së Sierra Leones për punë të diasporës në Zyrën e Presidentit mbi një "projekt për përkrahjen e diasporës", për ta këshilluar qeverinë se si të forcojë marrëdhëniet e saj me diasporën. Ky projekt përfshinte aktivitete të tilla në terren si konferenca dhe fushata të marrëdhënieve me publikun të orientuara kah emigrantët. Në Shtetet e Bashkuara objektivi ishte të krijohet një rrjet ndërmjet komunitetit në diasporë dhe qeverisë për ndarjen e informacionit mbi zhvillimet socio-ekonomike në Sierra Leone, për paraqitjen e punës së Zyrës për Punë të Diasporës, dhe që të nxiten emigrantët e kualifikuar për të aplikuar për punë në pozita në qeveri 27. 81. Në vende tjera, kontakti është orientuar në mënyrë specifike në promovimin e kthimit të emigrantëve kthimit të trurit. Për shembull, Departamenti i Kolumbisë për Shkencë, Teknologji dhe Inovacione ka krijuar një faqe interneti në mënyrë që shkencëtarët dhe akademikët në Kolumbi dhe jashtë saj të mund të shkëmbejnë informacione. Gjithashtu, ka nënshkruar marrëveshje me qeveritë e huaja për programet e shkëmbimit që do të mundësojnë që shkencëtarët në Kolumbi të bashkëpunojnë me 24 http://www.alwatan.ma/html/fhii/presentation.html. 25 http://www.focus-migration.de/morocco.5987.0.html?&l=1. 26 http://www.mindiaspora.am/en/activities_2010. 27 http://www.sl.undp.org/projectoverview.htm. 26

shkencëtarët kolumbianë që punojnë jashtë vendit (p.sh., përmes vizitave të shkurtra shkencore). Qëllimi ka qenë për të përforcuar marrëdhëniet me diasporën duke promovuar transferimin e njohurive. 28 Financimi 82. Ndonjëherë, politikat e migrimit kërkojnë nxitje financiare për të arritur qëllimin e tyre, në raste të tilla, qeveritë zakonisht bëhen partnere me donatorët. Mundësitë e financimit munden, për shembull, të jenë kredi, grante, apo skema të investimeve për ta përfshirë diasporën në projektet e zhvillimit privat. Ndërsa programe të tilla janë të rralla, sepse nevojat për financim janë shumë të mëdha, Banka Botërore, Banka Afrikane për Zhvillim, Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin e Bujqësisë, dhe Agjencia Frënge e Zhvillimit, ndër të tjera, kanë krijuar mënyra të financimit që fokusohen te diaspora, dhe në disa raste, qeveritë kanë financuar vetë mënyra të tilla. 83. Një shembull është programi i Shqipërisë për kthimin e trurit (www.braingain.gov.al), që është financuar pjesërisht nga UNDP-ja. Qëllimi i tij është që të zhvillojë stimuj dhe mekanizma të politikave për të nxitur angazhimin e diasporës shqiptare në zhvillimin shkencor, administrativ, dhe ekonomik të vendit. Programi, i themeluar në vitin 2008 me një buxhet prej 1 milion, ofron mbështetje financiare për të kthyerit e kualifikuar për të punuar në Shqipëri. Ai ka krijuar një bazë të dhënash të studentëve dhe akademikëve jashtë vendit dhe ka tërhequr mbi 150 njerëz të kthehen, 82 prej tyre akademikë. Ai gjithashtu planifikon krijimin e rrjeteve akademike me ato jashtë vendit. 84. Fondi i përbashkët i diasporës së Ruandës (FBDR) u themelua në mars të vitit 2009 me një bashkëpunim ndërmjet ruandezëve jashtë vendit dhe Bankës Kombëtare të Ruandës (BKR). Ai grumbullon fonde nga emigrantët për të mobilizuar investimet në vendin e tyre si një mënyrë për të përdorur paratë e dërguara nga diaspora për promovimin e zhvillimit kombëtar. Fondi, i cili menaxhohet në partneritet me diasporën, financon projekte për përmirësimin e zhvillimit socio-ekonomik të Ruandës. BNR siguron mbështetje administrative dhe të menaxhimit. FBDR gjithashtu planifikon për të nxitur investimet e diasporës në bono të thesarit dhe letra me vlerë të korporatave 29. 85. El Salvador ilustron një tjetër përdorim të mënyrave të financimit. Banka e tij shumësektorëshe e investimit (BISH) u ofron emigrantëve financim afatmesëm dhe afatgjatë me kredi hipotekare nëpërmjet institucioneve financiare komerciale. Partneriteti i investimeve ka një shumëllojshmëri të palëve të interesuara, të tilla si kompanitë e ndërtimit, si dhe institucionet publike dhe bankat. Që kur është themeluar BISH ka financuar qindra kredi të banimit (Orozco 2009). Gjithashtu, ka organizuar edhe panaire në Shtetet e Bashkuara për të promovuar investimet e emigrantëve në banim në El Salvador. 86. Në Moldavi Ministria e Ekonomisë, me mbështetje nga Banka Botërore, ka krijuar një mënyrë të financimit për të promovuar transferimin e aftësive nëpërmjet migrimit afat-shkurtër në Evropë (kryesisht Slloveni). Përmes këtij organizimi dërgohen menaxherët moldavë dhe punëtorët e kualifikuar në fabrika në vendet e përparuara për të punuar për gjashtë muaj, pastaj ata kthehen në Moldavi me aftësi të dobishme të reja. Këto transfere të financuara në këtë mënyrë u kanë mundësuar moldavëve për të fituar edhe paga më të larta jashtë vendit, përveç të mësuarit të aftësive të reja (Ellerman 2003). 28 Burimi: Departamento administrativo de ciencia, tecnología e innovación (Colciencias) < http://www.colciencias.gov.co/web/internacional/home>. 29 Burimi: http://www.bnr.rw/event.aspx?id=30. Iniciativa nuk është ende plotësisht funksionale. 27

Partneritetet në migrimin për punë 87. Marrëveshjet për migrimin e fuqisë punëtore ndërmjet vendeve dërguese dhe pranuese janë të zakonshme, edhe pse në shumë pak raste këto marrëveshje mbulojnë të gjitha aspektet e rëndësishme të procesit të migrimit. Ato zakonisht merren me organizimet për dërgimin e punëtorëve, duke ofruar arsim dhe trajnim, dhe mbrojtjen e të drejtave të punës të emigrantëve. Edhe pse këto organizime zakonisht nuk mund të kopjohen për vende tjera, ato shfaqin modelet e zakonshme që mund të ofrojnë mësime për vendet si Kosova. 88. Marrëveshjet për migrimin për punë ndryshojnë varësisht nga qëllimi i angazhimit, por zakonisht mbulojnë (a) punë të përkohshme për një numër të caktuar të punëtorëve, (b) kërkesat për aftësitë e pritura, standardet e sigurisë, premtimin dhe dedikimin për t'u kthyer, dhe para-selektimin e punëtorëve; dhe (c) përgatitjen për të emigruar, duke përfshirë edhe dokumentacionin e punëtorëve, ekzaminimet mjekësore, dhe vërtetimet e punës. Procesi kërkon që të dy vendet të mbesin të angazhuar për monitorimin e arritjes së punëtorëve, performancën, dhe kthimin e tyre. 89. Këto marrëveshje negociohen me ose pa ndërmjetës. Disa qeveri që negociojnë "eksportimin" e fuqisë punëtore e menaxhojnë të gjithë procesin drejtpërdrejt me vendin pritës. Të tjerët përdorin agjencitë private apo ndërkombëtare për të ndihmuar në hartimin dhe negocimin e një marrëveshjeje të migrimit të fuqisë punëtore. Një shembull i negociatave të ndërmjetësimit është marrëveshja e vitit 2003 ndërmjet Kanadasë dhe Guatemalas, që u negociua me përkrahje teknike nga Organizata Ndërkombëtare për Migrim (IOM), zyra në Guatemala. Kjo ishte një marrëveshje për guatemalasit që të punojnë përkohësisht në Kanada në aktivitete bujqësore ku Kanada ishte duke përjetuar mungesë të fuqisë punëtore. 28

Kutia 3. Guatemala e suksesshme marrëveshja e Kanadës Qeveria e Guatemalës i ka besuar Organizatës Ndërkombëtare për Migrim (IOM) menaxhimin dhe mbikëqyrjen e programit në të cilin kishte hyrë për ofrimin e punëtorëve të përkohshëm për Kanada. IOM-i ka punuar me Fondacionin e biznesit për rekrutimin e jashtëm bujqësor, një shoqatë e punëdhënësve në Montreal që përfaqëson qindra punëdhënës dhe koordinon punësimin sezonal. Qeveria kanadeze ra dakord që të caktojë një numër të kufizuar të vizave të përkohshme për punë për guatemalasit sapo që agjencia e punësimit dhe IOM-i hartuan një profil punëtori që e miratoi qeveria e Guatemalës. Marrëveshja ishte aq e suksesshme sa u zgjerua (shih figurën) nga një marrëveshje dy-vjeçare pilot e kufizuar vetëm në punën në bujqësi në Kuebek në një program të plotë të punëtorëve mysafirë për 3.700 punëtorë guatemalas në tri krahina të tjera kanadeze (Kolumbia Britaneze, Alberta, dhe Ontario) dhe në më shumë sektorë (duke përfshirë edhe fermat e pulave, rregullimin e peizazhit, shërbimet e lavanderisë, dhe ndërtimin).1 Figura 15. Rritja në programin e punëtorëve migrues Kanada Guatemala Punëtorë i vjetër i përhershëm Punëtorët nga viti paraprak Shtimi i nr. të punëtorëve Punëtorët e rinjë Burimi: Departamenti i zhvillimit social dhe punësimit në Kanadë30 Edhe pjesëmarrësit ishin të kënaqur. Sipas një ankete të vitit 2008 nga IOM me emigrantët, 95 përqind thanë që janë të kënaqur me kushtet e punës dhe jetesës dhe me marrëdhënien me punëdhënësit. 2 Kontratat me punëtorët, që silleshin nga katër deri në gjashtë muaj, mundësonin mbulim me ligjet kanadeze të punës. Të gjithë emigrantët duhet të ktheheshin në vendin e tyre të prejardhjes në fund të kontratës së tyre. Nëntëdhjetë e tre përqind të punëtorëve punuan me sukses të kënaqshëm; arsyet për suksesin e dobët të tjerëve përfshinin produktivitetin e ulët, problemet shëndetësore, ose arsyet familjare. 3 1 Intervistë me Sonia Pellecer, OIM Guatemala. 2 Shih IOM Guatemala <http://www.iom.int/jahia/jahia/media/press-briefing-notes/pbnam/cache/offonce? entryid=25318>. 3 Shih http://www.sedi.oas.org/ddse/english/cpo_trab_quebec.asp. 90. Vendet e Karaibeve gjithashtu ofrojnë shembuj të marrëveshjeve të punës për punëtorë të kualifikuar. Qeveria e Shën Vincentit, për shembull, tani ka një program për trajnimin dhe dërgimin e infermiereve në SHBA. Sipas Ministrisë së Shëndetësisë së Shën Vincentit, qeveria lidh marrëveshje me kompanitë mjekësore të SHBA-ve për të trajnuar infermieret të cilat kompanitë më vonë do t i punësojnë për të punuar në SHBA. Kompanitë amerikane ia kompensojnë qeverisë së Shën Vincentit shpenzimet e trajnimit për çdo infermiere që ata e punësojnë (deri në 17.000 USD secila), dhe qeveria investon fonde 29