KAKO BARATATI PRAVNIM PRINCIPIMA? Dr Bojan Spaić

KAKO BARATATI PRAVNIM PRINCIPIMA? Dr Bojan Spaić Istraživački rad br. 1/2016

Dr Bojan Spaić 1 KAKO BARATATI PRAVNIM PRINCIPIMA? 2 U radu se kritički razmatra klasično shvatanje pravnih principa kao najopštijih normi pravnog poretka iz perspektive Dvorkinovog i Aleksijevog shvatanja pravnih principa kao prima facie naloga za djelovanje. Pokazuje se da za razliku od uvreženog stanovišta u teoriji javnog prava na ovim prostorima, koje u krajnjoj liniji dovodi u pitanje status pravnih principa kao naloga za djelovanje, alternativno shvatanje pravnih principa ima značajne posledice za pravnu dogmatiku i u za pravnu praksu. Heuristička plodnost razumjevanja principa kao optimizacionih komandi je jasna, kada se utvrdi njihova neraskidiva veza sa analizom proporcionalnosti, kao osnovnim načinom primjene pravnih principa, koji se razlikuje od supsumtivnog načina primjene pravnih pravila. Teorija principa koju izlažu Dvorkin i Aleksi se tako pokazuje kao normativno i deskriptivno bolja od alternativnih shvatanja, ali se ističu i njene manjkavosti, prije svega s obzirom na odsustvo preciznih uputa za ex ante klasifikaciju pravnih normi kao pravila ili kao principa. Ključne riječi: Pravni principi. Pravna pravila. Pravno rasuđivanje. Proporcionalnost. Balansiranje. Robert Aleksi. Ronald Dvorkin. 1. PRINCIPI U NAŠOJ PRAVNOJ TEORIJI Dok se pravna pravila često nedvosmisleno određuju (uz određene rezerve, koje se tiču u prvom redu semantičke i druge neodređenosti jezika kojim se pravila izražavaju) kao komande (imperativi, nalozi), koje najčešće donose državne institucije radi regulisanja ponašanja, pravna teorija kod nas je tradicionalno štura i neodređena kada je riječ o definisanju pravnih principa. Sledstveno, ni odnos između pravnih pravila i pravnih principa nije dospio u centar pažnje pravnih teoretičara s ovih prostora. 3 1 Autor je docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, bojan.spaic@ius.bg.ac.rs. 2 Zahvaljujem se Milošu Markoviću, Jasminki Hasanbegović, Duški Franeti i Marku Božiću na komentarima na radnu verziju članka u okviru konferencije Work in Progress Srpskog udruženja za pravnu i socijalnu filozofiju (jun 2016). Posebnu zahvalnost dugujem doc. dr Danilu Vukoviću na vrijednom tehničkom savjetu u vezi s naučnim radom. 3 Leksikografija termin princip određuje istovjetno kao i termin načelo. I u jednom i u drugom slučaju je riječ o polaznoj zamisli, glavnoj postavki, ideji u nauci ili teoriji, s tom razlikom da se načela određuju i kao opšti principi. Po ovom određenju, principi bi mogli biti i posebni i pojedinačni, pa se kao primjer rečenice u kojoj se koristi riječ principi u nekim rečnicima uzima Njihov princip je bio neostavljanje ranjenog druga M. Vujanić et al., Rečnik Srpskoga Jezika, Novi sad, 2011. U nastavku teksta ćemo vidjeti da Radomir Lukić koristi i termin opšta pravna načela, koji na osnovu navedenog odstupa od leksikografskog određenja termina koje smo naveli: 1

Po Radomiru Lukiću, čija su shvatanja svagda dobra polazna osnova za izlaganje ortodoksije pravne teorije u Srbiji, pravna načela su najopštije norme pravnog poretka, koje se odnose na sve ostale norme tog istog poretka. 4 Opštost u ovom kontekstu znači da principi regulišu veoma veliki broj slučajeva, kao i to da su principi osnov za nastanak velikog broja pravila, 5 i to na taj način da opštija norma samo postavlja okvire, granice značenja manje opšte norme. 6 Bez obzira na to što nedostaju preciznija određenja, možemo pretpostaviti da su principi neka vrsta metapravila, pravila o pravilima, koja upravljaju stvaranjem i tumačenjem ostalih pravila u okviru pravnog sistema. Razlikuje Lukić i izričito propisana načela od onih koja se mogu izvesti iz određenog broja posebnih pravila, kao i ona načela za koja se pretpostavlja da su univerzalna, pa se po pretpostavci mogu uočiti u svakom postojećem pravnom poretku. 7 Druga specifična upotreba pravnih principa, po Lukiću se sastoji u njihovom korišćenju prilikom popunjavanja pravnih praznina. Na konkretan pravni odnos se u odsustvu posebnih pravnih normi koje ga regulišu, mogu primjeniti i opštije pravne norme kakve su opšta pravna načela. 8 Opštost standarda ponašanja koje pravo propisuje jeste, dakle, osnovni razlikovni kriterijum između načela i pravila, a izvorna uloga načela, po našoj klasičnoj pravnoj teoriji, jeste u rukovođenju stvaranjem novih pravnih pravila i tumačenjem postojećih. Novija razmatranja pravnih principa na nekadašnjem srpskohrvatskom govornom području nalazimo u zborniku Edina Šarčevića, naslovljenom upravo Pravni principi. Autori tekstova ne odstupaju u značajnoj mjeri od Lukićeve postavke da su pravni principi zapravo najopštija pravna pravila, bez obzira na to da li su pravnom konstrukcijom izvedena iz nekog skupa propisanih pravila, ili su izričito formulisana od strane zakonodavca. Od Lukićevog se shvatanja u značajnijoj mjeri odstupa Šarčevićevom tekstu, koji postavlja dilemu o tome da li su pravni principi specifične norme kojima se slučaj riješava supsumcijom, ili su pak jezički nadomjestak u smislu iskaza koji su izvedeni iz niza konkretnijih normativnih iskaza. 9 Istorijskom analizom, Šarčević dolazi i do fundamentalno različitog karaktera pravila i R. Lukić, Tumačenje prava, Beograd, 1961, 123. Za potrebe ovog članka, a u odsustvu preciziranja u našoj dosadašnjoj pravnoj literaturi, termini pravni principi i pravna načela će se koristiti kao sinonimi. 4 Ibid., 124. 5 Ibid., 180. 6 Ibid., 123. 7 Ibid., 122-130. 8 Ibid., 182. 9 E. Šarčević, Integralni i sumativni pristup pravnim principima: jedan metodološki problem?, Pravni principi (urednik E. Šarčević), Sarajevo, 2014, 9-10. 2

principa, određujući pravila kao "kondicionalne programe", koji funkcionišu po logičkoj shemi ako-onda, a principe kao ciljne programe koji funkcionišu tako što utvrđuju krajnji cilj koji treba da se postigne. 1011 Razlikovanje o kojem je riječ je preuzeto od Ronalda Dvorkina, pa Šarčević navodi i posledice koje po Dvorkinu takvo razlikovanje ima prilikom kolizije normi u javnom pravu. Uprkos tome, autor je odsječan u zaključku da odnos između kondicionalnih programa i ciljnih programa "nije riješen na dogmatski upotrebljiv način." 12 Ostali autori tekstova u zborniku ne slijede Šarčevića, već se u najvećoj mjeri drže ortodoksije koju je nauticajnije formulisao Lukić: Jadranko Jug navodi da su pravna načela opšteprihvaćeni pravni standardi kojima se priznaje status obavezujuće norme i koje sudovi koriste u obrazloženjima svojih odluka pretežno s namjerom da pobroji neka skorija shvatanja u Hrvatskoj pravnoj nauci; 13 Vladan Petrov i Savo Manojlović koriste određenja tipična za srpsku pravnu nauku, naslanjajući se na Lukića, ali i na Ratka Markovića i Zorana Stojanovića, koji pretežno daju klasifikacije principa u javnom pravu, bez obrazloženja njihove uloge u presuđivanju i njihovog normativnog statusa. 14 Bez obzira na odgovor na Šarčevićevo pitanje o dogmatskoj upotrebljivosti principa, i bez obzira na potencijalni značaj ovog pitanja za određene probleme u oblasti javnog prava, principi se po već navedenoj matrici koju postavlja Lukić, uz tek poneku, usputnu i neobrazloženu tvrdnju, da principi katkad figuriraju kao argumenti u sudijskom odlučivanju. Uprkos šturom referiranju na neka savremena shvatanja koja su se pokazala dogmatički, naučno i pravno-praktički plodnim, razlika između pravnih pravila i pravnih principa se u teoriji i filozofiji prava na našim prostorima shvata prevashodno kao razlika u obimu normi, tj. u boju aktuelnih i potencijalnih konkretnih slučajeva na koje se norme odnose. Praktičan problem s ovakvim shvatanjem principa iskrsava uvijek kada je principe neophodno upotrebiti u pravnom rasuđivanju. Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti 15 u članu 5. stav 1. tačka 2. predviđa da su naučnoistraživački rad i njegovi rezultati javni. Istovremeno, 10 Ibid., 11-12. 11 Valja imati na umu da Dvorkin ne određuje principe kao ciljne programe, već tako određuje jednu drugu vrstu normi koju naziva politikama. Politke naime utvrđuju ciljeve, dok principi utvrđuju standarde koji se slijede ne zbog ostvarivanja nekog cilja već zbog izvjesnih temeljnih moralnih zahtjeva. R. Dworkin, The Model of Rules, The University of Chicago Law Review 35/1967, 23. 12 E. Šarčević, 10. 13 J. Jug, Primjena pravnih načela u odlukama Vrhovnog suda Republike Hrvatske, Pravni principi (urednik E. Šarčević), Sarajevo, 2014, 45. 14 V. Petrov, S. Manojlović, Ustavna načela u praksi Ustavnog suda Srbije, Pravni principi (urednik E. Šarčević), Sarajevo, 2014, 77-78. 15 "Sl. glasnik RS", br. 110/2005, 50/2006 - ispr., 18/2010 i 112/2015. 3

naučnoistraživački rad i njegovi rezultati na osnovu člana 3. stav 1. tačka 1. Zakona o zaštiti podataka o ličnosti 16 potpadaju pod podatke o ličnosti. Zvaničan stav Poverenika za slobodan pristup informacijama i zaštitu podataka o ličnosti, potkrijepljen odlukom Ustavnog suda Srbije 17 jeste da obrada podataka o ličnosti koji se tiču naučnoistraživačkog rada i njegovih rezultata nije dozvoljena bez izričitog pristanka lica čiji se naučnoistraživački rezultati obrađuju, uprkos tome što je jedno od osnovnih načela naučnoistraživačkog rada upravo njegova javnost. Po shvatanju Poverenika, načelo predviđeno ZNID-om ne može figurirati kao razlog za omogućavanje obrade rezultata naučnoistraživačkog rada, jer ono i nije zakonska norma u smislu člana 14. stav 2. tačka 2. ZZPL-a, koji predviđa da se podaci mogu prikupljati samo ako je to zakonom izričito predviđeno. Ukratko, načelo o javnosti naučnoistraživačkog rada izgleda da podrazumjeva da su taj rad i njegovi rezultati javni, samo ukoliko lice koje se tim radom bavi na to pristane. Paradoksalna situacija je bar jednim dijelom uzrokovana time što principi, shvaćeni kao najopštije norme jednog pravnog poretka, ne figuriraju na odgovarajući način kao argumenti u pravnom rasuđivanju, pa se na njima ne zasnivaju ni odluke državnih organa. Uprkos navedenoj unisonosti u našoj pravnoj teoriji, iz ovog primjera je jasno da se u praksi pravni principi ne tretiraju kao najopštija pravila, jer bi u tom slučaju morala da se primjenjuju kao i ostala zakonska pravila. Upravo se u tom smislu čini opravdanim zaključak o beznačajnosti pravnih principa za pravosuđe, 18 u uslovima u kojima stručna zajednica nema izgrađene stavove po ovim pitanjima, a sledsveno ne postoji ni konzistentna praksa koja bi na tim stavovima bila zasnovana. 19 2. RAZLIČITA SHVATANJA PRAVNIH PRINCIPA Za razliku od naše, katkad autarkične i često nesavremene pravne nauke i pravne teorije, razmatranja pravnih principa i pravnih pravila su u oblasti javnog prava, kao i u oblasti 16 "Sl. glasnik RS", br. 97/2008, 104/2009 - dr. zakon, 68/2012 - odluka US i 107/2012. 17 "Službeni glasnik RS", br. 68/2012. 18 J. Hasanbegović, Skica o pravno-političkom značaju i beznačajnosti pravnih principa za pravosuđe s osvrtom na stanje u Srbiji, Pravni principi (urednik E. Šarčević), Sarajevo, 2014, 123-145. 19 Pojmovna pretraga prakse Vrhovnog kasacionog suda u Srbiji ukazuje na izuzetno mali broj presuda u kojima se sud poziva na pravne principe. U većini presuda pozivanje na pravne principe figurira kao neka vrsta supsidijernog argumenta, retoričkog dodatka osnovnoj liniji argumentacije koja se koristi u obrazloženju presude. Broj presuda u kojima se termin princip uopšte pominje, a koje su objavljene u elektronskoj bazi VKS, je tako mali da ću ih na ovom mjestu pobrojati; Krivična materija: Kž I 2124/07, Kž I 1807/05, Kž I 203/05; Građanska materija: Prev 40/07, Rev 604/06, Rev 3210/05, Rev2 306/06, Rev 1523/05; Upravna materija: U 2026/06, Už 12/07_v.p, Už 11/07, U 3019/05, U 3019/05. Istovjetna pretraga u bazi odluka Ustavnog suda Srbije, daje čak 785 rezultata. 4

filozofije prava, u prethodne tri decenije jedna od gorućih tema. Već i površan pregled inostrane literature u ovoj oblasti pokazuje značajno razvijeniju debatu između sada već nepomirljivih stanovišta. U ovom dijelu teksta ćemo neka od tih stanovišta sumarno izložiti. Autor jednog od uzornih ogleda u kojima se taj problem razmatra Džozef Raz (Joseph Raz) počinje diskusiju o pravnim principima tako što nastoji da klasifikuje različite oblike standarda ponašanja na osnovu uobičajenog shvatanja u angloameričkoj pravnoj literaturi. 20 Standardi ponašanja se kao najopštiji pojam po njemu mogu podijeliti na pravne standarde ponašanja i nepravne standarde ponašanja. Pravni standardi ponašanja se dalje dijele na pravne norme i zakone koji nijesu norme, dok se pravne norme dijele na opšte i pojedinačne. U opšte pravne norme dalje ubrajamo pravna pravila i pravne principe. 21 Kada treba da odredi pravne principe Raz navodi čak pet značenja koja im se pripisuju u pravu. Principi se, naime, shvataju kao: 1. osnov za tumačenje prava; 2. osnov za promjenu zakona 3. osnov za posebne izuzetke od zakona, 4. osnov za stvaranje novih pravila, 5. jedini osnov za djelovanje u određenim slučajevima. 22 Sam Raz jednim dijelom prihvata stanovište po kojem je opštost bar u značajnom broju slučajeva korišćenja pojmova principi i pravila osnovni razlikovni kriterijum između pravila i principa. Sudovi, tvrdi on, koriste izraz principi kao skraćene reference za određen, veći broj naloga ili standarda. 23 Naša pravna teorija se, na osnovu izloženog, opredjeljuje za stavke 1 i 4 u okviru Razove klasifikacije, dodajući joj i ulogu koju Raz nema na umu, a koja se tiče popunjavanja pravnih praznina. Robert Aleksi (Robert Alexy) je manje sistematičan u pogledu izlaganja pozicija u vezi s pravnim principima, ali je sa stanovišta referenci i pripisivanja pozicija autorima značajno minuciozniji. On izvještava o tome da Kanaris (Claus-Wilhelm Canaris), primjera radi, navodi da se principi od pravila razlikuju po tome što kod principa imamo eksplicitnost evaluativnog sadržaja ; Šuman (Samuel I. Shuman) i Eckhof (Torstein Eckhoff) ističu da su pravila stvorena, 20 Neophodno je naglasiti da se pojam pravni standardi koristi neujednačeno u pravnoj teoriji, kako u anglosaksonskom pravnom krugu, tako i kod nas. U anglosaksonskom pravnom krugu se pojam nekada koristi kao generički termin koji označava sve naloge za ponašanje, bez specifičnog pravnog značenja. Na taj način pojam koristi Jozef Raz. Lorenc Solum pojam koristi da bi označio pravne norme koje su opštije od pravnih pravila i manje opšte od pravnih principa. Njegov je stav da su standardi isključivi skupovi pravila koja su obavezujuća za sudije prilikom odlučivanja. L. B. Solum, Rules, Standards, Principles, Catalogs, and Discretion, Legal Theory Lexicon, March 7, 2004, http://lsolum.typepad.com/legal_theory_lexicon/2004/03/legal_theory_le_3.html. Konačno, u našoj pravnoj teoriji se pravni standardi određuju kao neodređeni pojmovi s normativnim karakterom tj. kao pojmovi koji u sebi sadrže pravila o ponašanju, bez preciziranja ponašanja koje se očekuje R. Lukić, 61-64. 21 J. Raz, Legal Principles and the Limits of Law, The Yale Law Journal 81, no. 5 (April 1972), 824. 22 Ibid., 839-841. 23 Ibid., 829. 5

dok su principi evoluirali u okviru pravnog poretka; 24 Jozef Eser (Joseph Esser) smatra da je situacije na koje se odnosi pravilo moguće precizno navesti, dok s principima to nije slučaj; Grosovo (Hyman Gross) razmišljanje ide u tom smjeru da su principi zapravo norme argumentacije, a ne norme ponašanja. 25 Izlaganje različitih teorijskih pozicija Aleksija navodi na zaključak da u pogledu odnosa između pravila i principa postoje čak tri jasno profilisane pozicije u okviru pravne teorije. 1) Prvo stanovište smatra da svaka podjela normi u različite grupe nepopravljivo izostavlja određene, značajne djelove normativne pravne stvarnosti, pa je samim tim osuđena na propast. Na osnovu tog shvatanja podjela normi na principe i pravila upada u paradoks, već time što postoji nebrojeno mnogo stepena opštosti između dvije vrste normi, ali i time što kriterijumi za razlikovanje vrsta normi u okviru pravnog sistema mogu biti mnogostruki. 2) Druga grupa stanovišta smatra da je razlika između pravila i principa kvantitativna, tj. razlika u stepenu. Vidjeli smo da Raz navodi to stanovište i da mu je u određenoj mjeri blisko. Principi su po ovom shvatanju najopštije norme jednog pravnog poretka. Konačno, 3) treća teza i teza o kojoj će u nastavku biti najviše riječi jeste shvatanje po kojem je razlika između pravila i principa logička, strukturalna, pa time i kvalitativna. 26 U okviru Aleksijeve klasifikacije stanovišta, naša pravna teorija se svrstava u drugu grupu, s obzirom na to da se razlika između pravila i principa razumije kao kvantitativna, tj. kao razlika u stepenu opštosti. Debate o pravilima i principima su u proteklih nekoliko decenija odredili radovi dva ključna pravna filozofa - Roberta Aleksija i Ronalda Dvorkina (Ronald Dworkin) - ali su teme koje su otvorili svesrdno prihvaćene kako u teoriji tako i u praksi javnog prava i međunarodnog prava. Aleksijevo i Dvorkinovo razmatranje pravnih principa podrazumjeva značajno odstupanje od konvencionalnih stavova pravne teorije, i potpuno odstupanje od stepena opštosti kao kriterijuma za razlikovanje između ove dvije vrste pravnih normi. U nastavku će biti a) izložena shvatanja principa dva pomenuta filozofa prava, b) pokazaće se, na osnovu izlaganja veze između pravnih principa i analize proporcionalnosti, da ovo specifično poimanje principa predstavlja korektniji opis postupanja sudova, da bi se na kraju v) izložili dometi i mogući prigovori kako Aleksijevom tako i Dvorkinovom shvatanju, iz perspektive teorije prava na našem jeziku. 24 S. I. Shuman, Justification of Judicial Decisions, California Law Review 59, no. 3 (May 1971), 715; T. Eckhoff, Guiding Standards in Legal Reasoning, Current Legal Problems, 1976, 205 19. 25 H. Gross, Standards as Law, Annual Survey of American Law, 1968, 575 80; R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, trans. Julian Rivers, Oxford, 2002, 46. 26 Ibid., 47. 6

1. PRAVNI PRINCIPI PO DVORKINU I ALEKSIJU I Dvorkin i Aleksi počinju svoja razmatranja tvrdnjom da se sve norme pravnog poretka dijele na pravna pravila i na pravne principe. Dvorkin sopstvenu kritiku pravnog pozitivizma formuliše upravo tako što pozitivizam označava kao model pravilā, optužujući time pozitiviste da zanemaruju čitav skup standarda ponašanja koji nijesu pravila. 27 Najznačajniji standard ponašanja koji nije obuhvaćen pojmom pravnih pravila po Dvorkinu jesu pravni principi. 28 Razlika između pravnih pravila i pravnih principa pritom nije razlika u opštosti, već je logička razlika. 29 Ona se u prvom redu ogleda u tome što se pravila primjenjuju po modelu sve ili ništa. Ispune li se uslovi koje pravilo propisuje za sopstvenu primjenu, adresat tog pravila će se naći pred odlukom koja je binarna - ili će postupiti po pravilu, ili će postupiti suprotno pravilu. Sudija će, takođe, utvrdi li da su uslovi iz pretpostavke pravila ispunjeni, biti dužan da pravilo primjeni na slučaj čije je postojanje uslov za primjenu pravila. Iz perspektive pravnih pravila, postupanje je ili zakonito ili nezakonito, u najširem smislu te riječi. Principi, za razliku od pravila, ne propisuju uslove za sopstvenu primjenu. 30 Budući da nisu definitivne komande, na osnovu principa se po Dvorkinovom mišljenju ne može odlučiti o ishodu određenog spora, tj. o postojanju prava i obaveza u tom sporu. 31 U rasuđivanju oni figuriraju kao razlozi u prilog određenog načina rješenja spora. Druga razlika se po Dvorkinu sastoji u tome što principi posjeduju specifične težine, dok pravila težinu ne posjeduju. 32 Specifična težina principa prvenstveno nalaže različito postupanje u slučajevima konflikta između sukobljenih principa, u odnosu na postupanje kada je riječ o pravilima. Dođu li dva principa u konflikt, on će biti riješen balansiranjem, dok će u slučaju pravnih pravila jedno poništiti drugo u zavisnosti od važećih pravila za rješavanje konflikta unutar pravnog sistema. 33 27 R. Dworkin, 23. 28 Dvorkin daje i dalje razlikovanje u okviru standarda ponašanja koji nisu pravila, koje se tiče principa i politika. Politike su, naime, norme koje utvrđuju neki politički, ekonomski ili društveni cilj koji treba da se postigne, dok su principi norme koje je neophodno uzeti u obzir iz moralnih razloga, npr. iz razloga pravičnosti. Razlikovanje ipak nije stabilno, jer sam Dvorkin tvrdi da se ciljevi mogu preformulisati kao vrijednosti i vice versa. Ibid., 23. 29 Ibid., 25. 30 Ibid., 26. 31 Ta načelna tvrdnja podliježe i kod Dvorkina jednom značajnom izuzetku: Skup međusobno povezanih principa bi mogao da dovede do definitivne odluke u sporu, ali bi i tada primjena principa zavisila od samjeravanja (balansiranja) argumenata u priliog rješavanja spora na osnovu principa, i argumenata protiv. Ibid., 44.. 32 Ibid., 27. 33 Ibid., 28. 7

Dvorkinovi osnovni stavovi u pogledu pravila i principa jesu značajni, ali su značajni prvenstveno kao jedna kritika pravnog pozitivizma uopšte i Hartovog (Herbert Hart) pravnog pozitivizma posebno, pa su u tom pogledu i ograničeni na najopštije teze koje pripadaju teorijskoj jurisprudenciji. Zanemarimo li Aleksijev rad koji je po početnim postavkama sličan, mogli bismo sa Šarčevićem doći do zaključka da Dvorkinovo shvatanje principa nije dobilo teorijsku elaboraciju koja bi bila dogmatički i praktično upotrebljiva. Oslanjajući se upravo na osnovne postavke Dvorkinove teorije prava, Robert Aleksi principe definiše kao norme koje naređuju da nešto bude ostvareno u najvećoj mjeri s obzirom na stvarne i pravne mogućnosti. 34 I za njega je karakter razlike između pravila i principa očigledan, kada uzmemo u obzir razlike između načina njihove primjene. Dok se pravna pravila primjenjuju po mehanizmu sve ili ništa, pravni principi predstavljaju norme koje nalažu optimizaciju, iliti ostvarenje u najvećoj mogućoj mjeri. S obzirom na to da su pravila definitivne komande, njihov specifični način primjene je supsumcija. 35 Ako je pravilo važeće i ako su ispunjeni uslovi iz njegove pretpostavke, njime se definitivno propisuje određeno ponašanje. Aleksi je svjestan da postoje brojni prigovori na račun ovakve analize rasuđivanja u vezi s pravnim pravilima, ali je uvjeren da racionalnost formalnih struktura u rasuđivanju odnosi heurističku prevagu u odnosu na alternativne modele predstavljanja rasuđivanja u vezi s pravilima, te da je u pogledu mogućnosti formalno-logičkog predstavljanja presuđivanja po pravilima od presudnog značaja razlikovanje između formalne strukture supsumcije i samog sadržaja argumentacije prilikom presuđivanja u pravu. 36 Karakteristika principa da su optimizacione komande u granicama pravnih i faktičkih mogućnosti, znači i to da je opseg pravno mogućeg prilikom ostvarenja principa određen drugim principima i drugim pravilima, pa osnovni postupak primjene principa, ili 34 R. Alexy, On the Structure of Legal Principles, Ratio Juris 13, no. 3 (2000), 295; R. Alexy, Constitutional Rights and Proportionality, Revus no. 22, no. 22 (June 10, 2014), 52; R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, 47. 35 Opšta struktura supsumcije po Aleksiju izgleda ovako: (1) (x) (T X OR X ) (2) (x) (M 1 X T X ) (3) (x) (M 2 X M 1 X) (n + 2) (x) (Sx Æ M n x) (n + 3) Sa (n + 4) ORa (1) - (n + 3) 36 R. Alexy, On Balancing and Subsumption. a Structural Comparison, Ratio Juris 16 (December 4, 2003), 433. 8

maksimizacije zahtjeva sadržanog u principu, Aleksi takođe naziva balansiranjem. Iz navedenog proizlazi da ostvarenost pravnih pravila nije podložna gradaciji, dok ostvarenost pravnih principa jeste. Ako je dozvoljena brzina na autoputu 120 kilometara na sat, a vozač određenu dionicu autoputa pređe vozeći brzinom od 121 kilometar na sat, nesumnjivo je riječ o radnji kojom je prekršeno pravno pravilo. Prilikom donošenja i formulacije pravnih pravila već je, dakle, odlučeno o tome šta je pravno i faktički moguće, a šta je pravno i faktički nemoguće. 37 Propisuje li pravni poredak da niko ne smije postupati tako da izazove štetu drugom licu, izvjesno jeste da je odstupanje od norme podložno gradaciji kako sa stanovišta pravila kojima se ova norma precizira, tako i sa stanovišta rasuđivanja u pogledu toga da li je nekom radnjom prekršeno pravno načelo ili nije. Načelnom zabranom izazivanja štete je postavljen samo prima facie zahtjev, a ne definitivna komanda. 38 Razlika između pravila i principa je za Aleksija najuočljivija kada se u obzir uzme kolizija između principa i kolizija između pravila. 39 Kolizija pravila u okvirima pravnog sistema proizvodi jedan od dva moguća rezultata: 1) jedno pravilo se poništava u korist drugog pravila primjenom nekog tumačenjskog principa karakterističnog za pravni sistem (npr. lex specialis derogat legi generali ili lex prior derogat legi posteriori, a u našem pravnom sistemu i to da sistemski zakon derogira običan zakon); 2) jedno pravilo postaje izuzetak u odnosu na drugo pravilo, pri čemu oba pravila ostaju na snazi. Kolizija principa ne vodi poništavanju jednog principa, niti se jedan princip interpretira kao izuzetak od drugog. S obzirom na to da su komande koje zahtjevaju ostvarenje nečega u najvećoj mogućoj mjeri s obzirom na pravne i faktičke mogućnosti i da je upravo s obzirom na te mogućnosti osnovni modalitet primjene principa balansiranje, Aleksi tvrdi da se u osnovi balansiranja nalazi proporcionalnost. Ostvarenje principa u okvirima faktičkih mogućnosti se sastoji u izbjegavanju onih troškova ostvarenja prinicipa koji se mogu izbjeći. Princip zaštite potrošača u vezi s GMO hranom se npr. može ostvariti tako što će se zabraniti proizvodnja i uvoz GMO hrane, ali se, u skladu s principom proporcionalnosti, može ostvariti i posredstvom obaveze proizvođača da jasno na pakovanju naznači da je riječ o GMO proizvodu. 4041 Ostvarenje principa u okviru pravnih mogućnosti podrazumjeva upravo to da principi dolaze u konflikt sa 37 R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, 57. 38 Ibid., 57. 39 R. Alexy, On the Structure of Legal Principles, 295. 40 R. Alexy, Constitutional Rights and Proportionality, 54. 41 Sličnu odluku Federalnog ustavnog suda Njemačke navodi Aleksi - BVerfGE 53, 135 (146). 9

drugim principima. Taj se konflikt po Aleksiju rješava ustanovljavanjem uslovnog prioriteta jednog principa u odnosu na drugi uvažavajući okolnosti konkretnog slučaja. 42 Aleksijeva razrada teze o rasuđivanju u uslovima konflikta između dva principa je impresivna. No, prije nego što pređemo na taj slučaj konflikta, uputno je da razjasnimo šta se po Aleksiju dešava kada okvire pravnih mogućnosti realizacije principa određuje pravilo, a ne drugi princip. U vezi s tim su moguća dva slučaja: U prvom slučaju se pravilo koje ograničava princip primjenjuje strogo, u tom smislu da je samim pravilom izričito naglašeno da njegova primjena ima priorit u odnosu na primjenu principa, bez obzira na mogući značaj ostvarenja principa u odnosu na moguću beznačajnost ostvarenja konkretnog pravila. Ti su slučajevi u savremenim pravnim sistemima, po Aleksiju, rijetkost. Daleko je češći drugi slučaj, u kojem se pravilo ne primjenjuje strogo, već je moguće da u određenoj konkretnoj situaciji princip preuzme primat u odnosu na pravilo. Pritom se ne cjeni da li je princip značajniji od pravila već se cijeni da li je konkretan princip značajniji od principa na kojem je pravilo u pitanju zasnovano. Aleksi je svjestan da bi se svaki konflikt između pravila i principa na taj način sveo na konflikt između dva principa, što bi u značajnoj mjeri neopravdano smanjilo ulogu pravila u okviru pravnog sistema. Upravo zbog toga se po njemu težina principa koji je u konfliktu s pravilom ne cjeni u odnosu na samo pravilo, pa čak ni u odnosu na sam princip na kojem je pravilo zasnovano, već se cijeni u odnosu na princip na kojem je pravilo zasnovano uzimajući u obzir i princip važenja pravnih pravila, koji samo u određenim izuzetnim slučajevima dozvoljava da se konflikt riješi u korist principa koji nije konkretizovan pravilom. 43 Prinicip proporcionalnosti koji nalaže optimizaciju u okvirima faktičkih i pravnih mogućnosti zasniva se sa stanovišta faktičkih mogućnosti na principu podesnosti i principu neophodnosti. Treba pritom imati na umu da ako dođe do kolizije između dva principa povodom konkretnog slučaja, balansiranje dovodi do utvrđivanja težine principa za taj slučaj, ali je u drugim okolnostima slučaja moguće da drugi princip ima veću težinu i da odnese prevagu u odlučivanju. 44 Princip podesnosti isključuje korišćenje sredstava koja spječavaju ostvarenje jednog principa bez unaprijeđenja ostvarenja drugog principa ili cilja zbog kojeg je taj princip usvojen. U kontekstu diskusije o pravnim principima to predstavlja usvajanje ideje Pareto-optimalnosti. 45 Princip neophodnosti funkcioniše na nešto drugačiji način, i znatno je 42 R. Alexy, On the Structure of Legal Principles, 296. 43 R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, 48. 44 Ibid., 50. 45 R. Alexy, Constitutional Rights and Proportionality, 52-53. U Teoriji ustavnih prava Aleksi je najveću pažnju poklanjao tzv. zakonu sukobljenih principa koji glasi: Uslovi pod kojima jedan princip ima prednost u 10

praktično relevantniji. On nalaže da se od dva sredstva kojima se u jednakoj mjeri unaprijeđuje jedan princip, usvoji ono sredstvo kojim se u manjoj mjeri osujećuje ostvarenje drugog principa. 46 Sa stanovišta pravnih mogućnosti za ostvarenje principa Aleksi govori o principu proporcionalnosti u užem smislu i izražava se idejom koja određuje šta znači balansiranje: Što je veći stepen neostvarenja ili oštećenja jednog principa, to veći mora biti značaj ostvarenja drugog principa. 47 Koliko god da razradimo formulacije principa o kojima govori Aleksi, moramo imati na umu da je sa stanovišta formalnog ideala njegov model za analizu primjene principa, zapravo onaj logički model koji se koristi prilikom analize pravila. Naravno, kada govorimo o principima nema supsumcije, pa ni silogističkog predstavljanja principa balansiranja. Način na koji se rješavaju konflikti između principa, tj. način na koji se principi primjenjuju u okvirima pravnih mogućnosti Aleksi naziva formulom težine. Uz formulu supsumcije, formula težine je jedan od dva osnovna oblika argumentacije u pravnom diskursu. 48 Osnovni cilj formule težine jeste da odredi konkretnu težinu principa u odnosu na princip s kojim je u koliziji. Ta težina je proizvod (u matematičkom smislu) konkretne težine principa (princip i, konketna težina I), apstraktne težine principa (W) i mjere pouzdanosti empirijskih prepostavki o tome šta mjera koja se preduzima znači za neostvarenje principa (R), podjeljen sa proizvodom istih mjera (I, W, R) u pogledu drugog principa (princip j) s kojim je prvi princip u konfliktu ( W #,% = ' ( * ( + ( ', *, +, ). Da bi izbjegao prigovor da se pravno rasuđivanje ne može svesti na matematičku formulu, Aleksi naglašava da su brojevi u ovom slučaju samo numerički izraz sudova kakvi su lak prekršaj principa, umjeren prekršaj principa i težak prekršaj principa. 49 Numeričko predstavljanje prekršaja, ili interferencije između principa jeste zapravo problem gradacije, a ne matematički problem u strogom smislu te riječi. Vrijednosti lak, umjeren i težak se numerički mogu predstaviti i na taj način se mogu uključiti u predloženu formulu težine. Trijadička skala rezultata formule težine omogućava Aleksiju da razlikuje tri situacije kojima odnosu na drugi princip konstituišu uslove pravila, koje ima iste pravne posledice kao i princip veće težine. R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, 54. U ovom članku pretežno izlažemo Aleksijeve zrelije stavove iz tekstova napisanih nakon objavljivanja engleskog prevoda Teorije ustavnih prava. 46 R. Alexy, Constitutional Rights and Proportionality, 53. 47 Ibid., 54. 48 Alexy, On Balancing and Subsumption. a Structural Comparison, 433. 49 Alexy, Constitutional Rights and Proportionality, 55-56. Isto značenje imaju i formulacije laka interferencija jednog principa s drugim, umjerena interferencija jednog principa s drugim i teža interferencija jednog principa s drugim. 11

rezultira konflikt principa: 1) ako je konkretna težina principa veća od 1, princip ima prednost u odnosu na princip s kojim je u konfliktu 2) ako je konkretna težina principa manja od 1, drugi princip ima prednost, i konačno 3) ako je konkretna težina principa 1, organ koji primjenjuje princip ima diskrecionu vlast da odluči o tome koji će princip primijeniti. 50 2. ANALIZA PROPORCIONALNOSTI I UČENJE O PRAVNIM PRINCIPIMA Čini se da je već izlaganje Aleksijevog i Dvorkinovog stanovišta dovoljno da ospori nalaze pojedinih predstavnika naše pravne teorije i naše pravne nauke o tome da je pojam pravnih principa filozofski, dogmatički i praktično nerazrađen i nerazradiv. Ipak, prije nego što se upustimo u razmatranje uticaja prethodno izloženog shvatanja, valja napomenuti da pravna filozofija uglavnom razmatra odnose između pravila i principa na konceptualnom nivou. Sa stanovišta upotrebljivosti u pravničkoj praksi jedan dio ideja koje su izložene može zvučati kao cijepanje dlake na dva dijela. U tom smislu, predmet dijela članka koji slijedi i nije trivijalno pitanje o tome u kojoj se mjeri svaka od detaljno razrađenih Aleksijevih (i u manjoj mjeri Dvorkinovih) teza može pronaći u neizmjenjenom obliku u pravnoj nauci, pravnoj dogmatici i pravnoj praksi, već je osnovna namjera da se procjeni da li su osnovne i opšte postavke koje su prethodno izložene od pomoći za naučno, dogmatičkoj i praktično rasuđivanje o pravu i u pravu. Ostavićemo, stoga, za trenutak po strani moguće probleme osnovnih postavki Dvorkinove i Aleksijeve koncepcije principa i Aleksijeve razrade ovakvog shatanja principa, da bismo pažnju posvetili njenom značaju. Čitaocu sigurno nije promaklo da i Ronald Dvorkin i Robert Aleksi povezuju pravne principe s jednim određenim postupkom u pravnom rasuđivanju, koji nazivamo balansiranjem, i sa principom po kojem se to balansiranje odvija, koji nazivamo principom proporcionalnosti. Balansiranje je, izričit je Aleksi, sveprisutno u pravu. Osnovni razlog za to jeste ustrojstvo ustavne države, u kojoj sve odluke imaju potencijal da ugroze ustavna prava pojedinca, što je po Aleksiju dozvoljeno samo ako je opravdano. U opravdanju ograničenja ustavnih prava ključnu ulogu upravo igra princip proporcionalnosti, a analiza proporcionalnosti se pokazuje kao osnovno sredstvo za utvrđivanje težine narušavanja određenog principa nekom državnom 50 Ibid., 55. 12

mjerom. 51 Skoro da je izlišno isticati da se na ovaj način o vezi između pravnih principa i analize proporcionalnosti u našoj teoriji javnog prava ne raspravlja. 52 U proteklih pedeset godina, upravo je analiza proporcionalnosti usvojena u praksi najviših nacionalnih i međunarodnih sudova kao osnovna procedura prilikom odlučivanja o dva zahtjeva za pravima, kao i u slučajevima konflikta između normi i legitimnog državnog interesa. 53 Princip proporcionalnosti je u pravnu nauku uveo pruski pravnik Karl Gotlib Svarez (Carl Gottlieb Svarez), da bi ga u presuđivanju iskoristio Viši administrativni sud Prusije u tzv. Krojzberškim presudama iz 1880. i 1882, 54 a sistematsko uobličenje dobio 1954. godine u praksi Bundesverfassungsgericht (Federalni ustavni sud Njemačke). 55 U narednim decenijama će se analiza proporcionalnosti proširiti kao neizostavni element generičkog ustavnog prava, zadržavajući pritom neke osnovne karakteristike koje je imala u njenom prvobitnom uobličenju. 56 U radu iz 1987. godine Aleksader Aleinikof izričito navodi da je u decenijama prije pisanja njegovog teksta balansiranje kao oblik rasuđivanja u ustavno-pravnoj praksi postao dominantan. 57 Analiza proporcionalnosti se razvijala u poslednjih pedeset godina da bi danas postala sveobuhvatni princip ustavnog presuđivanja i omiljeni postupak za rješavanje sporova koji uključuju navodni konflikt između dva zahtjeva za pravima, ili između propisa o pravima i legitimnog državnog ili javnog interesa. 58 Analizu proporcionalnosti, vidjećemo u nastavku, primjenjuje i Ustavni sud Srbije, uprkos hroničnom manjku naučnih i filozofskih elaboracija analize, i uprkos nepostojanju tradicije razmišljanja o ustavnim pravima kao o principima u smislu komandi optimizacije. Kao i ostali ustavni i vrhovni sudovi Centralne i 51 R. Alexy, On Balancing and Subsumption. a Structural Comparison, 436. 52 Kao ilustracija za odsustvo povezivanja između balansiranja, proporcionalnosti i pravnih principa može poslužiti tekst Vladana Petrova i Sava Manojlovića iz prethodno korišćenog zbornika. Načela se u tekstu shvataju lukićevski, s tim što je analiza pojedinih ustavnih načela dogmatička, bez primjesa bilo normativnog bilo deskriptivnog teorijskog uobličenja pojma pravnih principa: V. Petrov, S. Manojlović, Ustavna Načela U Praksi Ustavnog Suda Srbije., 73-102. Izuzetak u ovom pogledu su radovi koji se tiču pojedinih pitanja u vezi s presuđivanjem povodom kršenja određenih ustavnopravnih normi o ljudskim pravima ili normi Evropske konvencije o ljudskim pravima. Vidjeti npr: T. Marinković, Prilog za javnu raspravu o ustavnosti Zakona o crkvama i verskim zajednicama, Anali Pravnog Fakulteta, 1/2011, 267 385. 53 A. S. Sweet, J. Mathews, Proportionality Balancing and Global Constitutionalism, Columbia Journal of Transnational Law, 47/2008, 73. 54 A. Peters, Proportionality as a Global Constitutional Principle, MPIL Research Paper Series, 2016, 1-2. 55 BVerfGE 3, 383, 399 (1954) 56 A. Barak, Proportionality, Cambridge, 2012, 181. Sam razvoj analize proporcionalnosti kao globalnog ustavnog standarda ne može biti razmotren u ovom radu. Riječ je o, kako ističu Stoun i Metjuz, o složenoj istoriji koja uključuje na hiljade odluka javnih i privatnih aktera, složene društvene i političke okolnosti. A. S. Sweet, J. Mathews, 80. 57 A. Aleinikoff, Constitutional Law in the Age of Balancing, The Yale Law Journal 96, no. 5 (April 1987): 943-944. 58 A. S. Sweet, J. Mathews, 73. 13

Istočne Evrope, i Ustavni sud Srbije je analizu srazmjernosti ili proporcionalnosti usvojio zahvaljujući autoritetu Evropskog suda za ljudska prava, 59 koji balansiranje koristi u vezi sa svakim pravom Evropske konvencije o ljudskim pravima. Šarčevićeva tvrdnja o odsustvu dogmatičkog uobličenja shvatanja principa već dugo ne odgovara stvarnosti pravne nauke i pravne teorije. Pokazalo se, naime, ne samo da balansiranje i proporcionalnost koji su, vidjeli smo, najuže vezani za koncepcije pravnih principa, nijesu isprazne teorijske postavke, već su predmet nebrojivo mnogo ozbiljnih naučnih radova, ali i srž postupka odlučivanja u oblasti javnog prava, koji primjenjuju kako međunarodni tako i nacionalni sudovi, naročito u slučajevima koji se tiču ljudskih prava. Analiza proporcionalnosti je samim tim u inostranoj pravnoj nauci predmet podrobnih analiza, uz neizostavne reference na filozofska uobličenja odnosa između pravnih principa i proporcionalnosti, koja su dali Dvorkin i Aleksi. Tako Stoun i Metjuz u uzornom članku naslovljenom Proportionality Balancing and Global Constitutionalism, za paradigmatsku situaciju analize proporcionalnosti uzimaju bilo koji slučaj u kojem se tvrdi da je neko ustavno pravo povrijeđeno nekom državnom mjerom. Sama analiza po njima podrazumjeva četiri osnovna koraka: (1) sudija utvrđuje da li je organ državne vlasti ovlašćen da preduzme takvu mjeru, (2) sudija provjerava da li je mjera razumno povezana s njenim izričitim ciljem, (3) sudija utvrđuje da li mjera ograničava neko pravo više nego što je neophodno da bi vlast ostvarila izričito postavljeni cilj, (4) sudija vaga ili balansira provjeravajući koristi od mjere vlade u odnosu na troškove koji nastaju ograničavanjem prava i odlučuje na koji će se način u konkretnom slučaju riješiti konflikt između ustavnog principa na kojem je zasnovana mjera i ustavnog principa na kojem je zasnovano pravo. 60 Ovaj osnovni sadržaj principa proporcionalnosti, bez obzira na njegove pojavne oblike koji su kontekstualno uslovljeni, postoji kako u javnom pravu nacionalnih država, tako i u međunarodnom pravu. Balansiranje se danas shvata kao osnovni način za presuđivanje u slučajevima koji se tiču ljudskih prava. 61 Prvu izričitu primjenu analize proporcionalnosti u praksi ESLJP nalazimo u slučaju Dudgeon v. the United Kingdom iz 1981. u kojem se kriminalizacija homoseksualnih činova navodi kao neproporcionalna iz perspektive prava na privatnost iz člana 8 Konvencije. 62 Analiza proporcionalnosti jeste osnovna procedura na osnovu koje Evropski sud za ljudska 59 Ibid., 112. 60 Ibid., 75-76. 61 S. Tsakyrakis, Proportionality: an Assault on Human Rights?, International Journal of Constitutional Law 7, no. 3 (June 29, 2009), 468. 62 A.S. Sweet, J. Mathews, 148. 14

prava odlučuje o tome da li je neko pravo iz Evropske konvencije o ljudskim pravima ograničeno, a da to nije bilo neophodno, sve s obzirom na doktrinu margine slobodne ocjene država (margin of appreciation). Analiza proporcionalnosti u dva važna slučaja predstavlja i sastavni dio pozitivnog prava Srbije. Prvi je sadržan u članu 20 Ustava Republike Srbije iz 2006. godine, u čijem stavu 3 je predviđeno da svi državni organi, a naročito sudovi, vode račina prilikom izricanja mjera kojima se ljudska prava ograničavaju, da li je svrha ograničenja može postići manjim ograničenjem prava. Jasno je da se državnim organima uopšte, i sudovima posebno, ovim nalaže razmatranje srazmjernosti između mjere kojim se pravo ograničava i samog prava. Zakon o zabrani diskiminacije 63 u članu 6. predviđa dva uslova za postojanje posredne diskriminacije: a) nepostojanje postojanje zakonitog cilja i b) neprimjerenost sredstava i odsustvo neophodnosti (nužnosti) u primjeni sredstava za postizanje zakonitog cilja. Drugi uslov predstavlja preciznu formulaciju principa proporcionalnosti koji se koristi prilikom utvrđivanja postojanja posredne diskriminacije. Da se analiza proporcionalnosti koristi kao način presuđivanja, i bez izričite zakonske obaveze, pokazuje i praksa Ustavnog suda Srbije. U odlučivanju o povredi ustavom zajemčenih prava, Ustavni sud izričito razmatra da li ograničenje proporcionalno cilju koji se želi postići u demokratskom društvu i zauzima stav da je u situaciji kada postoje dva ili više suprotstavljenih prava ili interesa, čije uživanje je garantovano Ustavom, zadatak redovnih sudova da, ceneći okolnosti svakog konkretnog slučaja, uspostave ravnotežu između tih suprotstavljenih prava, ili da, ukoliko daju prevagu jednom pravu nad drugim, svoju odluku detaljno obrazlože, posebno vodeći računa o značaju, sadržini i granicama tih prava, odnosno da obezbede da svako ograničenje bude opravdano i srazmerno. 64 Prilikom odlučivanja o zabrani rada udruženja sud zauzima stanovište da ta mjera predstavlja poslednji odbrambeni akt demokratskog društva kada delovanje i aktivnosti udruženja i njegovih članova krajnje ozbiljno i intenzivno krše Ustavom zajemčena prava i slobode 65, što neminovno podrazumjeva analizu srazmjernosti i nužnosti izricanja mjere zabrane. Analizu proporcionalnosti je Sud, doduše, koristio pretežno u ovom kontekstu, koji nije sasvim tipičan, ali ga ovom prilikom koristimo jer je opštepoznat u stručnoj javnosti, a indikativan je i sa stanovišta Aleksijevih stavova o dualnom karakteru ustavnih normi kao 63 Sl. glasnik RS", br. 22/2009. 64 Ustavni sud Srbije, Už-1167/2011. 65 Ustavni sud Srbije, VIIU-482/2011, 14.11.2012, "Službeni glasnik RS", br. 6/2013. 15

pravila i kao principa. Prilikom korišćenja ovlašćenja iz člana 167, stav 3, Ustava RS, u vezi sa članom 55, stavom 4, Ustava RS, kojima se uređuje mogućnost zabrane udruženja pod određenim uslovima, Sud zauzima stav da se pitanje neophodnost ograničenja nekog prava, odnosno slobode u demokratskom društvu, u ovom slučaju slobode udruživanja, svodi na pitanje da li je to ograničenje u srazmeri sa potrebom zaštite legitimnog cilja. 66 U istoj odluci sud objašnjava neophodnost izricanja mjere kao postojanje nužne društvene potrebe za datom ograničavajućom merom uz uslov da je mera srazmerna legitimnim ciljevima koji se žele postići. 67 Odlučujući o zabrani udruženja građana, sud je kao argumentaciju u prilog odluci da postoji srazmjernost između ograničenja prava posredstvom mjere zabrane udruženja i legitimnog društvenog cilja, naveo da a) mjere preduzete od strane drugih državnih organa nisu bile dovoljne, te da postoje b) određene dodatne okolnosti među kojima se posebno navodi to što je Srbija u neposrednoj prošlosti prošla kroz period koji je suštinski nedemokratski. Ovaj karakterističan slučaj svjedoči u prilog tome da Ustavni sud Srbije, vodeći se praksom Evopskog suda za ljudska prava, neke ustavno pravne norme tretira i kao pravila i kao principe, s obzirom na njihovo kondicionalno uobličenje. U onoj mjeri u kojoj ustavne norme tretira kao principe, Ustavni sud Srbije koristi analizu proporcionalnosti prilikom odlučivanja. Konačno, proporcionalnost nije izolovana pojava u evropskom pravnom kontekstu. U jednom skorijem članku čija je autorka Ane Peters (Anne Peters) precizno se identifikuju oblasti međunarodnog prava u kojima je izričito prisutan princip proporcionalnosti: pravo sankcija, pravo međunarodne odgovornosti, pravo samoodbrane, pravo prirodnih resursa, pravo oružanog sukoba, međunarodna i regionalna zaštita ljudskih prava, pravo svjetske trgovine i međunarodno pravo zaštite investicija. 68 Petersova zaključuje da, uprkos tome što se mogu identifikovati tri verzije principa proporcionalnosti, sam princip podrazumjeva tehniku strukturiranja, otkrivanja, a time i racionalizacije i pomirenja sukobljenih interesa, pozicija ili 66 Ustavni sud Srbije, VIIU-249/2009 od 12.06.2012; "Službeni glasnik RS", br. 69/2012. 67 Ocjena rada Ustavnog suda i uspjeh u formulisanju doktrine proporcionalnosti koja bi bila upotrebljiva u praksi ustavnosudskog presuđivanja nije predmet ovog rada. Usputno treba napomenuti da je argumentacija Suda u pogledu ispunjavanja kriterijuma nužnosti i proporcionalnosti mahom nedostatna, a često i nekonzistentna s obzirom na to da se prava ne tretiraju dosljedno kao principi u smislu koji je objašnjen u prethodnom tekstu, a koji je preduslov za analizu proporcionalnosti. Analiza proporcionalnosti se u odluci o zabrani organizacije Nacionalni stroj od 2.6.2011. godine ne pominje (VIIU-171/2008, "Službeni glasnik RS", broj 50/2011). U izdvojenom mišljenju u predmetu VIIU-482/2011 sudija Olivera Vučić ukazuje na neopravdano različito postupanje suda i na probleme u sudijskoj argumentaciji. 68 A. Peters, 3. 16

prava. 69 Kao takav, princip proporcionalnosti po ovoj autorki treba da bude klasifikovan kao globalna ustavna norma. 70 3. PRAVNI PRINCIPI I PROPORCIONALNOST U PRAVNOJ FILOZOFIJI Kao što se i može očekivati s obzirom na to da je Dvorkin jedan od najuticajnijih filozofa prava na engleskom govornom području, a Aleksi je jedan od najuticajnijih filozofa prava na njemačkom govornom području sa svim kapitalnim djelima prevedenim na engleski jezik, izloženo shvatanje principa je za filozofiju prava bilo plodno tle za rasprave o racionalnosti, principima, argumentaciji itd. Analiza proporcionalnosti, vidjeli smo, nije nastala s njihovim djelima, ali je sa njegihovim djelima, kao postupak donošenja odluka dobila izlaganje analitičke strukture koja se upotrebljava prilikom presuđivanja u vezi s pravnim principima. S obzirom na to da je teorija principa primjenjena prije svega na ustavna prava, analiza proporcionalnosti je posebno značajno mjesto zauzela upravo u doktrini i nauci javnog prava. Utoliko je čudnije što su je u teoriji ustavnog prava i filozofiji prava kod nas neopravdano zapostavljeno shvatanje pravnih principa koje je od nemjerljivog značaja za savremena kretanja u ovim oblastima. To, naravno, još uvijek ne znači da je shvatanje principa kao opštijih normi pogrešno. Naprotiv, mnogo je teoretičara koji smatraju da je upravo Dvorkinovo i Aleksijevo shvatanje u toj mjeri manjkavo, da ga treba u potpunosti odbaciti. Valja nam, stoga, prije nego što zaključimo rad, sumarno predstaviti i neke od osnovnih prigovora kvalitativnom shvatanju razlike između pravila i principa. 71 Najprominentniji eksponenti prvog prigovora koji možemo nazvati prigovor razgraničenja jesu Džozef Raz i Andrej Marmor (Andrei Marmor). Po tom prigovoru ne postoji logička razlika između pravila i principa, već postoji samo razlika u stepenu, pa su principi samo opšta i neodređena pravila. 72 Drugi prigovor se može nazvati prigovor preformulacije i izlažu ga Ralf Pošer (Ralf Poscher) i Andras Jakab (András Jakab). 73 Rasuđivanje sudova, tvrde oni, bez obzira na to što sudovi izričito kažu, se u svakom slučaju može preformulisati tako da principi postanu nepotrebni. Teza prigovor neposredne 69 Ibid., 11-12. 70 Ibid., 12-14. 71 Prigovore smo u prethodnom navratu izložili pod naslovom "Rules and Principles: What Kind of a difference?" u okviru svjetskog IVR kongresa. 72 J. Raz, 833; A. Marmor, The Separation Thesis and the Limits of Interpretation, The Canadian Journal of Law and Jurisprudence 12, no. 1 (1999): 145. 73 R. Poscher, The Principles Theory, November 16, 2009, 5; A. Jakab, Concept and Function of Principles. a Critique of Robert Alexy, SSRN Electronic Journal, 2009, 1 14. 17

opasnosti koju zastupa Luiđi Ferajoli (Luigi Ferrajoli) se sastoji u ideji da ovakav način razmatranja razlike između pravila i principa ugrožava hijerarhiju pravnih izvora i podjelu vlasti u ustavnim demokratijama. 74 Konačno, Aleksiju se često prigovara da je klasična ili formalna logika kojom se koristi, neadekvatna da izrazi pravno rasuđivanje s normama. 75 Neki od autora koji ističu taj prigovor nedostatnosti formalne logike uočavaju da su pravila i principi logički identični u tom smislu da imaju iste karakteristike u okvirima pravne argumentacije. Jedan od osnovnih prigovora će biti i pitanje o prikladnosti supsumtivnog predstavljanja rasuđivanja s pravnim pravilima, kao i taj da li je balansiranje procedura rasuđivanja koja se može formalno predstaviti i koja ispunjava kriterijume racionalnosti na način na koji ih supsumcija ispunjava. 76 Iz naše perspektive, najuspješnija linija prigovora na Aleksijevo poimanje principa, tiče mogućnosti identifikacije različitih vrsta normi prije samog postupka kojim se te norme primjenjuju. Čini se, naime, da postojanje kondicionalnog jezičkog izraza norme ne može pouzdano poslužiti kao kriterijum razlikovanja između pravila i principa, posebno s obzirom na to da kondicionalni ili imperativni oblik može poprimiti ogromna većina pravila jednog pravnog sistema. Izvjesno je, upravo stoga, da se pitanje kvalifikacije norme kao pravila ili kao principa u prvom redu rješava na polju interpretacije pravnih tekstova kojima su norme i izražene. U skladu s realističkim postavkama u teoriji pravne interpretacije koje zastupamo, norme predstavljaju rezultat postupka tumačenja pravnih tekstova, a samo tumačenje jeste pripisivanje (stipulacija) značenja pravnom tekstu. Ako su pretpostavke tog shvatanja pravnog tumačenja istinite, interpretativni sudovi nemaju istinosnu vrijednost, pa će vrsta norme dominantno zavisiti od interpretativne prakse u okviru određene zajednice. 4. ZAKLJUČAK U prethodnim razmatranjima smo nastojali da izložimo teorije pravnih principa upravo kao teorije, tj. prevashodno kao objašnjenja sudske prakse primjene pravnih principa, ne ulazeći pretjerano u normativna razmatranja, u argumentaciju u prilog određenog načina postupanja sudova. Uprkos odsustvu sistematske obrade ovih pitanja u filozofiji i teoriji, izvjesno je da je sudska praksa u određenim oblastima, a naročito u oblasti ustavnog prava, 74 L. Ferrajoli, Constitutional Democracy, Revus no. 18, no. 18 (December 10, 2012): 90. 75 B. Verheij, J. C. Hage, H. J. Van Den Herik, An Integrated View on Rules and Principles, Artificial Intelligence and Law 6, no. 1 (March 1998), 18, 6. 76 Moguću iracionalnost balansiranja istakli su Jirgen Habermas i Bernard Šlink: Alexy, On Balancing and Subsumption. a Structural Comparison, 436. 18