Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßçÇ, 2009 Recueil des travaux de l Institut d etudes byzantines XßVI, 2009 UDK: 94(497.11:495.02)"12" : 929 Radoslav, srpski kraq DOI:10.2298/ZRVI0946139M QUBOMIR MAKSIMOVI] (Vizantolo{ki institut SANU, Beograd) VIZANTINIZMI KRAQA STEFANA RADOSLAVA Otac Radoslavqev, Stefan Nemawi}, bio je i posle 1204. godine posebno vezan za vizantijsku dinastiju An ela. Wegovim nastojawem Radoslav se o`enio k}erkom epirskog vladara Teodora I An ela. Radoslav je tako dobio ~vrstu poziciju u odnosima dveju porodica. Izjava o pripadnosti Dukama na wegovom vereni~kom prstenu je izjava o srodstvu sa An elima, odnosno sa Aleksijem III An elom. Zato je ovaj car, kao usamqeni izuzetak, i prikazan u manastiru Mile{evi. Na ovakvim osnovama po~ivaju i ostali vizantinizmi kraqa Radoslava: novac, potpis.* Kqu~ne re~i: dinastija, ideologija, An eli, Duke, Epir Kao {to je dobro poznato, `ivotni stil i politika Stefana Radoslava, u meri u kojoj mogu biti rekonstruisani, obele`eni su postupcima koji, u pore ewu sa drugim srpskim vladarima 13. veka, ukazuju na wegovu izuzetnu vezanost za vizantijski svet, iskazivanu povremeno na upadqiv na~in. Ovi postupci bili su me{avina ideolo{kih ambicija i politi~ke realnosti, ali u neskladu sa skromnim dometima Radoslavqeve vladavine. [ta vi{e, ovakvi postupci znatnim delom nisu, u stvari, zabele`eni za same te vladavine, nego pripadaju vremenu kada je Radoslav bio prestolonaslednik. Stoga moraju biti dovedeni u vezu sa odre enim postupcima wegovog oca Stefana. Stefan Nemawi}, veliki `upan i zatim prvoven~ani kraq, nesumwivo je bio posebno vezan za posledwu vizantijsku dinastiju An ela iz vremena pred slom Carstva 1204. godine, naro~ito za cara Aleksija III (1195 1203). Bio je nekoliko godina o`ewen carevom k}erkom i, posledi~no, kao prvi strani princ, odlikovan polucarskim dostojanstvom sevastokratora. 1 Po~et- * ^lanak sadr`i deo rezultata nastalih na projektu br. 147028 Vizantijski svet u promenama (10 13. vek) koji podr`ava Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije. 1 Up. B. Ferjan~i}, Sevastokratori u Vizantiji, ZRVI 11 (1968) 169.
140 ZRVI XLVI (2009) 139 147 kom Stefanove vlade carski tast je wegovom ocu, osniva~u dinastije Nemawi-Simeonu i wegovom bratu, svetogorskom monahu Savi, poklonio manastir Hilandar za Srbe-monahe, u~iniv{i ga tako jednim od retkih stranih manastiranasvetojgori. 2 Za u~vr{}ivawe mesta Srbije u vizantijskom svetu, to je bio doga aj od prvorazrednog zna~aja. 3 Oslawawe na Vizantiju dobilo je tako institucionalne oblike, ~ime je dodatno bila osna`ena osnova srpskog pravoslavqa. Tome ne protivre~i ~iwenica da je Stefan od kraja 12. veka poku{avao da dobije kraqevsku krunu iz Rima, {to mu je uspelo tek 1217. godine, vi{e godina posle i{~eznu}a jedinstvenog Vizantijskog carstva (1204). 4 Jer, kao {to je dobro poznato, Rim je u onda{woj Evropi bio jedina adresa na koju je mogla biti upu}ena molba za dodeqivawe kraqevske krune. Za procewivawe Radoslavqevog pona{awa mnogo su indikativniji neki drugi Stefanovi potezi. Pri~a o wima zapo~iwe u tamburu kupole Bogorodi~ine crkve u Studenici. U ktitorskom natpisu koji se tamo nalazi, nastalom najverovatnije 1208. godine, spomenut je na prvom mestu poodavno upokojeni Stefan Nemawa kao (nekada{wi) veleslavni gospodin vse srbske zemqe veli(ki) `upan i svat cara gr~kog kir Aleksija, onog istog koji je ustupawem Hilandara Srbima zauzeo posebno mesto u tradiciji Nemawi}a, dok je Nemawin sin Stefan naveden kao veliki `upan i (verovatno Q. M.) sevastokrator. 5 Ova ideolo{ka konstrukcija trebalo je da dobije realne okvire politi~kim brakom sa nekim od potomaka An ela, kojibipredstavqao supstituciju Stefanovog u me uvremenu propalog braka sa Evdokijom, k}erkom spomenutog cara Aleksija. Tako je, otprilike u vreme nastanka studeni~kog natpisa, bio sklopqen brak izme u nepoznate sestre Stefana Nemawi}a i Manojla An ela, brata epirskog vladara Mihaila. 6 Podsetimo se, to je vreme kada je Stefan ve} bio siguran na prestolu posle prevazi enog sukoba sa Vukanom i preno{ewa o~evih mo{tiju, kao zaloge jedinstva zemqe, iz Hilandara u Studenicu. 7 Sledstveno tome, veliki `upan mogao se posvetiti {irim balkanskim pitawima. 2 Danas je dovoqno uputiti, podrazumevaju}i mnoge ranije monografije i studije, na M. @ivojinovi}, Istorija Hilandara, I, Beograd 1998, 57 sl.; Manastir Hilandar, Beograd 1998, 29 34 (M. @ivojinovi}). 3 Up. Q. Maksimovi}, Hilandar i srpska vladarska ideologija, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 9 16 (=Vizantijski svet i Srbi, Beograd 2008, 179 189). 4 Cf. Lj. Maksimovi}, La Serbie et les contrees voisines avant et apres laive croisade, URBS CAPTA, The Fourth Crusade and its Consequences (Realites Byzantines, 10), Paris 2005, 274 sq. (=Vizantijski svet i Srbi, 423 sl.). 5 S. Mandi}, Drevnik, Beograd 1975, 81 sl. =Istorija srpskog naroda (=ISN), I, Beograd 1981, 277 (V.J. \uri})š. 6 Demetrii Chomateni Ponemata diaphora, ed. G. Prinzing, (CFHB 38), Berlin New York 2002, & 10, p. 55, 19 25. Za datirawe braka u 1207/1208. vid. M. Purkovi}, Princeze iz ku}e Nemawi}a, Vindzor 1956, 12 sl.; B. Ferjan~i}, Srbija i vizantijski svet u prvoj polovini XIII veka (1204 1261), ZRVI 27 28 (1989) 107 sl. 7 Up. Q. Maksimovi}, O godini prenosa Nemawinih mo{tiju u Srbiju, ZRVI 24/25 (1986) 437 444.
Q. MAKSIMOVI]: Vizantinizmi kraqa Stefana Radoslava 141 Nekoliko godina proteklo je u poku{ajima da se, preko Streza u Proseku, ovlada vardarskom dolinom, kao i u sukobima sa Latinima, Bugarima i Epircima. 8 Zale inu koju je u to vreme mogao da pru`i Zapad simbolizovao je Stefanov brak, istina relativno kratkotrajan, sa Anom, unukom velikog mleta~kog du`da Enrika Dandola. 9 Smirivawe koje je nastupilo od 1215. godine u odnosima sa balkanskim susedima otvorilo je mogu}nost za ponovno tra`ewe kraqevske krune iz Rima. Me utim, nastojawe na stvarawu ~vr{}e, opipqive veze sa epirskim An elima nije bilo zaboravqeno. Jer, samo takva veza mogla je da osna`i ideolo{ku liniju koja spaja Nemawi}e sa vladaju}om dinastijom jedinstvenog Carstva iz vremena pre 1204. godine. Zato obe linije srpskog nastupa prema spoqnim ~iniocima teku uporedo. Dok se tra`ena kruna iz Rima o~ekuje, Stefan Nemawi} pokazuje nameru da se o`eni Marijom, k}erkom nedavno preminulog epirskog vladara Mihaila An ela. 10 Naime, posle Mihailove smrti wegov polubrat Teodor, postav{i novi epirski vladar, poboq{ava odnose sa Srbijom, no{en velikim planovima na jugu i jugoistoku, koji }e se razviti u ideju obnove Vizantijskog carstva. 11 Time je svakako bila stvorena mogu}nost za o`ivqavawe ranijih Stefanovih nastojawa na povezivawu Nemawi}a sa posledwom vizantijskom dinastijom, ~iji su izdanak bili epirski An eli. O~evidno je da je u izgradwi te virtuelne veze epirska vladarska ku}a trebalo da odigra ulogu mosta, obezbe uju- }i politi~ku podlogu za o`ivotvorewe jednog u osnovi ideolo{kog pristupa srpskog vladara. Pokazalo se, me utim, da Stefanova bra~na kombinatorika nije bila ostvariva. Iz jednog pisma ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina doznajemo da crkva u vreme wegovog prethodnika Jovana Kamatira nije mogla da dozvoli sklapawe re~enog braka zbog Stefanovog srodstva sa An elima, odnosno zbog ve} postoje}eg braka wegove sestre sa Manojlom An elom. 12 8 Cf. D.M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, 38, 45 n. 28; G. Prinzing, Die Bedeutung Bulgariens und Serbiens in den Jahren 1204 1219 im Zusammenhang mit der Entstehung und Entwicklung der byzantinischen Teilstaaten nach Einnahme Konstantinopels infolge des 4. Kreuzzuges, Munchen 1972, 107 sq., 110 114 (pogre{no datirawe); A. Ducellier, La faüade maritime de l'albanie au moyen age. Durazzo et Valona du XIe au XVe siecle, Thessalonique 1981, 150 sq.; ISN I, 299 (B. Ferjan~i}); B. Ferjan~i} Q. Maksimovi}, Sveti Sava i Srbija izme u Epira i Nikeje. Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 15; Q.Maksimovi}, Zna~ewe re- ~i Grk i Jelin u srpskim sredwovekovnim izvorima, ZRVI 38 (1999/2000) 219. 9 Prema danas va`e}em gledi{tu, brak je bio sklopqen oko 1207 1208. godine i potrajao do Anine smrti koja se svakako dogodila pre Stefanovog kraqevskog krunisawa: Purkovi}, nav. delo, 12 sl.; Ferjan~i}, Srbija i vizantijski svet 107 sl.; ISN I, 299 (B. Ferjan~i}). 10 Up. Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 16. 11 O nastojawu Epira da bude nosilac obnove Carstva vid. A. Stauridou-Zafraka, Nikaia kai Hpeiroj ton 13o aiwna. Ideologikh antiparaqesh sthn prospaqeia touj na anakthsoun thn Autokratoria, Thessaloniki 1990. Polo`aj Srbije izme u suprotstavqenih strana, osim nekoliko uzgrednih napomena, nije u ovoj korisnoj kwizi posebno obra ivan. 12 Demetrii Chomateni Ponemata, loc. cit. (vid. gore, nap. 6). O tome da je Dimitrije Homatin nasledio slu~aj od svog prethodnika na arhiepiskopskoj stolici, vid. komentar (sa starijom literaturom) izdava~a: G. Prinzing, op. cit., p. 72* sq.
142 ZRVI XLVI (2009) 139 147 Ali, srpski vladar nije odustajao. U igru sada uvodi svog najstarijeg sina Radoslava, namewuju}i mu ulogu spone ka An elima, koju je sam nekada igrao, a u skora{we vreme bezuspe{no poku{ao da je ponovo sebi obezbedi. Tako se pokazuje da Radoslav prilikom svog prvog pojavqivawa u kontekstu srpske politike prema naslednicima Vizantije nije bio ni{ta drugo do o~ev instrument i nastavqa~ onih nastojawa koja su obele`avala vladavinu Stefana Nemawi}a i pre 1204. godine i koja su obnovqena posle prekida od vi{e od jedne decenije. Srpsko izaslanstvo je u Ohridu zatra`ilo sklapawe braka izme u Radoslava i Teodore, k}erke pokojnog Mihaila An ela. Ni ovaj poku{aj nije uspeo, jer arhiepiskop Jovan Kamatir nije odobrio brak iz istog razloga kao i u prethodnom slu~aju. 13 Ubrzo se, me utim, polo`aj Srbije iz osnova izmenio dobijawem kraqevske krune iz Rima (1217) i autokefalne crkve iz Nikeje (1219). Nema potrebe da sada ulazimo u ova poznata pitawa. 14 Ali, potrebno je naglasiti da je i u novim okolnostima kraq Stefan Prvoven~ani nastojavao na povezivawu sa domom An ela, ponovo koriste}i svog sina kao instrument takve politike. Ovoga puta je i wegov brat Sava tome dao zna~ajan doprinos. 15 Postizawe ciqa kojem se te`ilo za Srbiju je o~evidno bilo od velikog zna~aja, ali je i Epirska dr`ava od 1219. morala da obrati pa`wu na to da nikejski uticaj u crkvenim, pa sledstveno i politi~kim odnosima ne prevlada potpuno u Srbiji. Ve}i zna~aj morao je biti davan odnosima sa srpskim kraqem. Osporavawe Savinog ustoli~ewa za srpskog arhiepiskopa, na ~emu je insistirao Dimitrije Homatin, poglavar najve}e crkve u Epiru Ohridske arhiepiskopije, nije nai{lo na odjek u epirskom dr`avnom vrhu. 16 Zbog svega toga ne iznena uje uspeh posledweg poku{aja da Radoslav postane suprug jedne princeze iz dinastije An ela. Krajem 1219. ili po~etkom 1220. godine on se o`enio Anom Dukenom, k}erkom epirskog vladara Teodora I An ela Duke Komnina, 17 {tojeutomtrenutkupredstavqalobra~nuvezu najvi{eg mogu}nog ranga izme u dveju vladarskih porodica. Da su se dr`avni interesi Srbije i Epira u spomenutim okolnostima poklopili, pokazuje }utawe arhiepiskopa Dimitrija Homatina povodom ovog u osnovi nekanonskog braka, iako je ne{to ranije bio vrlo glasan kada je trebalo osporiti ustoli~avawe Save Nemawi}a. Tada je Homatin branio prava i polo`aj svoje crkve, a sada je morao da vodi ra~una o polo`aju i interesima svoje dr`ave. Ne bi se reklo da u svemu tome ima ne~eg kontroverznog, ali je zanimqiva brzina promena u Homatinovim, u osnovi politi~kim, reakcijama. 13 Ibid., p. 56, 38 54. Komentar kao u prethodnoj napomeni. 14 Cf. Maksimovi}, La Serbie et les contrees voisines, 280 sq. (sa upu}ivawem na relevantnu noviju literaturu koja sadr`i daqe bibliografske podatke). 15 Up. Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 16. 16 Isto, 17. 17 S. Kisas, O vremenu sklapawa braka Stefana Radoslava i Ane Komnine, ZRVI 18 (1978) 131 139.
Q. MAKSIMOVI]: Vizantinizmi kraqa Stefana Radoslava 143 Brak srpskog princa-naslednika jasno podvla~i zna~aj i implikacije insistirawa Stefanovog na pripadnosti Srbije vizantijskom nasle u. Radoslav je sada i li~no imao ~vrstu poziciju u tom nasle u, utoliko zna~ajniju {to se sve de{ava u jednom vremenu kada, ipak, fakti~ki nema Vizantijskog carstva. Dok mu je otac bio `iv, a on mladi kraq, kao i kasnije, za wegove samostalne vlade, umno`ili su se znaci koji pokazuju koliko je mnogo pa`we posve}ivano nagla{avawu ovakve pozicije. Jedan od tih znakova je i prethodio sklapawu Radoslavqevog braka, najavquju}i ga i podvla~e}i wegovu vizantijsku su{tinu, ali istovremeno insistiraju}i na `enikovom apriornom pravu na takav brak, o~evidno u vezi sa ~itavom ideolo{kom orijentacijom Stefana Prvoven~anog. Re~ je, razume se, o vereni~kom prstenu kraqevi}a Radoslava (kraj 1218. ili po~etak 1219. godine). 18 Prema posledwem ~itawu, koje je ponudio F. Bari{i} i koje nije osporeno, tekst urezanog natpisa glasio bi: Mnhstron Stefanou, Doukikhj rizhj kladou, Komnhnofuhj t en cersin Anna decou. 19 Odnosnouprevodu: (Ovo je) vereni~ki prsten Stefana, izdanka loze Duka, te stoga, Ano iz roda Komnina, u ruke ga primi. 20 Moglo bi se re}i da se ovaj kratak tekst nedvosmisleno nastavqa na najva`niji deo natpisa iz kupole Studenice, onaj koji govori o srodstvu Stefana Nemawi}a i cara Aleksija III An ela. U vreme kada su sva tri carska prezimena (Duka, Komnin, An eo) ravnopravno upotrebqavana, kako najboqe pokazuje navedeni primer epirskog vladara Teodora, tasta Radoslavqevog, izjava o pripadnosti Dukama mora se shvatiti kao izjava o srodstvu sa An elima, odnosno sa Aleksijem III An elom. Upornost s kojom je Stefan Nemawi} poku{avao sklapawe brakova sa epirskim An elima tako postaje razumqiva, a wegovi pogledi na mesto Srbije u vizantijskom svetu posle 1204. godine mnogo jasniji. Izgleda da je Stefan svoju porodicu i svoju zemqu video kao deo tog sveta, a da bi ta slika imala trajnu vrednost morala je biti integrisana sa dinasti~kom idejom. Radoslavu je bilo nameweno da takvu predstavu ovaploti. U re~enim okolnostima postaje izvesna identifikacija bezimenog vizantijskog cara, prikazanog u Mile{evi nasuprot Stefanu Prvoven~anom i Radoslavu, kao Aleksija III An ela. Ova identifikacija, koju sam svojevremeno predlo`io zajedno sa B. Ferjan~i}em, utoliko je zna~ajnija {to se radi 18 Up. F. Bari{i}, Veridbeni prsten kraqevi}a Stefana Duke (Radoslava Nemawi}a), ZRVI 18 (1978) 257 268. 19 Isto, 263 (~itava rasprava o ~itawu: 258 262). O problemu Radoslavqevog imena na prstenu up. S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997, 49 sl. (sa starijom literaturom). 20 Isto, 264.
144 ZRVI XLVI (2009) 139 147 o jedinoj predstavi vizantijskog cara u srpskim sredwovekovnim crkvama. 21 Naravno, izuzimaju}i uobi~ajeno predstavqawe Konstantina Velikog i specifi~an slu~aj Hilandara koji se nalazio na vizantijskoj teritoriji. 22 Mile{eva tako podvla~i ideolo{ku va`nost neposrednog vezivawa dvojice Nemawi}a, oca Stefana i sina Radoslava, za dinastiju An ela. Na opisanoj osnovici, razume se, bili su postavqeni i ostali vizantinizmi, kako sam ih nazvao, kraqa Radoslava za vreme wegove samostalne vladavine. Novac iz wegovog vremena, kovan po svemu sude}i u solunskoj kovnici epirskih vladara, sli~an je novcu An ela i obele`avan prezimenom Duka, 23 koje se javqa i u poznatom kraqevom gr~kom potpisu na jednom dokumentu s kraja wegove vlade: Stefanoj rhx o Doukaj. 24 U takvim okolnostima ne mo`e iznenaditi ni obra}awe kraqa Radoslava, bilo ono apokrifno ili stvarno, ohridskom arhiepiskopu Dimitriju Homatinu za mi{qewe po nekim verskim pitawima, 25 u doba kada je zemqa ve} imala sopstvenu crkvu na ~ijem je ~elu bio sam wen osniva~, kraqev stric i potowi najve}i srpski svetiteq. Ako ~ak do ovakvog obra}awa i nije do{lo, o~evidno je da je postojalo uverewe da ono ne bi predstavqalo izuzetno neobi~an doga aj. Sve ovo je, istorijski posmatrano, utoliko upadqivije, {to je tokom slede}ih vlada, tako e sinova Stefana Prvoven~anog Vladislava i Uro{a I, do{lo do potpunog udaqavawa od navedenog manira. S druge strane, u pona{awu Stefana Radoslava, izvedenog iz pona{awa Stefana Prvoven~anog, ne vidimo neki veliki, konkretan politi~ki iskorak koji bi Srbiju uveo u borbu za materijalnu stranu vizantijskog nasle a. Dok je za o~eve vlade, bar do 1212 (za Strezovog gospodarewa vardarskom dolinom), jo{ i bilo nastojawa da se ostvari srpsko prisustvo u Makedoniji, po progla{ewu kraqevstva se ovakvo stremqewe vi{e ne zapa`a, da bi za sinovqeve vladavine, kako izgleda, bilo sasvim napu{teno. 26 Po~etni znaci 21 Up. Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 21 sl. 22 Up. isto 21 sl i, posebno (22) nap. 35. 23 Up. M. Laskaris, Vizantiske princeze u sredwevekovnoj Srbiji,Beograd 1926 (=Srpske kraqice, Beograd 1990), 44 46; M. Popovi}, Nalazi novca kraqa Stefana Radoslava, Novopazarski zbornik 1 (1977) 40 44; V. Ivani{evi}, Nov~arstvo sredwovekovne Srbije, Beograd 2001, 87 sl.; C. Morrisson, The Emperor, the Saint and the City : Coinage and Money in Thessalonica (Thirteenth-Fifteenth Centuries), DOP 57 (2003) 173 204. 24 Poveqa od 4. februara 1234. izdavana je vi{e puta : F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Wien 1858, 19; T. Smi~iklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae III, Zagreb 1906, & 342; Al. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV veka), Beograd 1926, br 18. B. Ferjan~i} je, zbog zakasnelosti potpisa, ukazao na op{tiju ideolo{ku a ne konkretnu politi~ku podlogu ovakvog na~ina obra- }awa (Srbija i vizantijski svet, 132 134). Uostalom, Radoslav je oslovqen kao Stefanoj o Doukaj i u naslovu (naknadnom?) jednog Homatinovog pisma Radoslavu (Analecta sacra et classica spicilegio Solesmensi parata, VI, ed. J. B. Pitra, Parisiis Romae 1891, & 183 bis, col. 685 686). 25 O ovoj prepisci vid. (sa starijom literaturom) Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, 20 i nap, 28. 26 Up. Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije, Glas SANU 404 (2006) 32 sl.
Q. MAKSIMOVI]: Vizantinizmi kraqa Stefana Radoslava 145 druga~ijeg prilaza u politi~kom i materijalnom pogledu, ne i u opisanoj ideolo{koj konstrukciji dva prva srpska kraqa, posta}e vidqivi tek krajem pedesetih godina XIII veka,zavladekraqauro{akojijenadotadanepoznat na~in uveo Srbiju u jednu antivizantijsku koaliciju zapadne provenijencije. 27 Ostaje pitawe za diskusiju u koju na ovom mestu ne bih ulazio: zbog ~ega u vremenu izme u 1204. i 1261. godine Srbija nije poku{avala da materijalizuje svoje visoko postavqene ideolo{ke standarde, ~ak ni u doba wihovog nastajawa i relativno sna`nog iskazivawa. Provizorni odgovor je, ipak, prili~no jasan. Uprkos op{tem usponu i ste~enoj nezavisnosti, Srbija do vremena Uro{a I nije jo{ bila stekla ono {to bi se moglo nazvati kriti~nom masom koja bi omogu}ila ostvarivawe ovakvog trajnog poduhvata. Nema sumwe da ponavqano insistirawe Stefana Prvoven~anog na vezi sa An elima u Carigradu ~ak i posle propasti Carstva, a kasnije i sa onima u Epiru, kao i odgovaraju}e izvedenice Radoslavqeve, imaju u osnovi ideolo- {ki zna~aj, kako je to u nauci ve} isticano. 28 [taseovimstvarno`eleloi koja je poruka u tom smislu upu}ivana svetu, drugo je pitawe i ono zaslu`uje posebnu pa`wu. 29 Ostaje utisak, me utim, da je u ovakvom pona{awu vidqiv i sna`an odraz konkretnih politi~kih prilika na Balkanskom poluostrvu, kojima je i bio omogu}en opstanak spomenute ideolo{ke konstrukcije. Ako ona i nije, kao {to je ve} re~eno, mogla da bude materijalizovana vo ewem odgovaraju}e politike koja bi zemqu uvela neposredno u borbu za vizantijsko nasle e, ambijent u kojem je stvarana daje pe~at realnosti wenoj osnovi. Pozivawe na vizantijskog cara Aleksija An ela u Studenici de{ava se u vremenu pre po~etka velikog uzleta Epira, kada je srpski vladar jo{ mogao da poku{a da sebi otvori put na jug du` vardarske doline. Tada dolazi i do prvog poku{aja pribli`avawa epirskim An elima. Zatim sledi period intenzivnog tra`ewa oslonca kod istih tih An ela, kao geografski najbli`ih mo}nih naslednika Vizantije, ali uvek sa podtekstom da se na to ima pravo po tradiciji iz vremena Aleksija III An ela. Najzad, kraj vlade Stefana Radoslava gotovo se podudario sa propa{}u epirske imperijalne mo}i i wegovi naslednici su potra`ili druge puteve za dokazivawe sopstvenog presti- `a. Dotada{wi ideolo{ki pristup nije mogao da se odr`i bez konkretnog oslonca, a Radoslavqevi naslednici ga nisu imali ni u Nikeji ni u obnovqenoj Vizantiji posle 1261. godine. Tek na samom kraju stole}a, na novim osnovama, otvori}e se mogu}nost, za vreme kraqa Milutina, da Srbija sna- `no istakne svoju pripadnost vizantijskom svetu na konkretan na~in, nezavisno od onih trajnih pojava koje ~ine wen op{ti kulturni profil. Drugim 27 Isto, 34 sl. 28 Up. napr. Ferjan~i} Maksimovi}, nav. delo, passim. 29 Ovde nije mesto za otvarawe pitawa tzv. Radoslavqevog savladarstva, o ~emu vid. D. Sindik, O savladarstvu kraqa Radoslava, Ist. ~asopis 35 (1988) 26 28; Marjanovi}-Du{ani}, nav. delo, 110; \. Bubalo, Da li su kraq Stefan Prvoven~ani i wegov sin bili savladari? (u {tampi u ovom broju ZRVI). Jasno je, me utim, da je Radoslavqevo pravo na nasle ivawe prestola moglo biti samo osna`eno re~enom an eoskom podr{kom.
146 ZRVI XLVI (2009) 139 147 re~ima, tek tada }e se otvoriti mogu}nost za uobli~avawe neposrednog u~e- {}a u vizantijskom nasle u. Ljubomir Maksimovi}, Belgrad THE BYZANTINISMS OF KING STEFAN RADOSLAV The life-style and politics of Stefan Radoslav bear the mark of activities that indicated his special attachment to the Byzantine world. These activities were prompted by a combination of ideological ambitions and political reality, but they were not in keeping with the modest achievements of Radoslav's reign. Moreover, most of these activities belong to the time when Radoslav was heir to the throne. There is no doubt that Stefan Nemanji}, the Grand Zhupan and subsequently the first crowned king, had exclusive connections with the Byzantine dynasty of the Angeloi, especially with the emperor Alexios III (1195 1203). In that context, the donor's inscription in the basic ring of the dome in the Church of the Mother of God in Studenica (1208), in which his father Stefan Nemanja, is mentioned as (former) veleslavni gospodin vse srbske zemlje veli(ki) `upan i svat cara gr~kog kir Alesija, is quite indicative. This ideological construction would acquire a contour in reality by means of a political marriage with one of the female offspring of Angeloi lineage, which would represent an alternative solution to Stefan's failed marriage with Eudocia, daughter of the emperor Alexios. Instead, several years elapsed in waging war with the Latins, the Bulgarians, and the State of Epiros. However, efforts to create firmer, more tangible ties with the Angeloi dynasty from Epiros were not forgotten. Therefore, the Serbian monarch brought his eldest son Radoslav into play, intending to have him act as a link with the Angeloi bloodline. As a result of all this, the final attempt to have Radoslav become the husband of a princess from the Angelos dynasty is not surprising. At the end of 1219 or the beginning of 1220, he married Anna Doukaina, the daughter of the epirotic ruler Theodore I Angelos Doukas Komnenos, which at that point represented a marriage connection of the highest possible level between two ruling houses. Stefan's insistence on Serbia acquiring a stake in the Byzantine succession could not have been expressed more clearly. Radoslav now had a solid position in that succession. On his engagement ring we read: (This is) the engagement ring of Stefan, a descendant of the house of Doukai, and therefore, Anna, of the family of Komnenoi, receive it into your hands. This brief text should be connected to the most important part of the
Q. MAKSIMOVI]: Vizantinizmi kraqa Stefana Radoslava 147 inscription from the dome in Studenica. The statement of kinship with the Doukai must be interpreted as a statement of kinship with the Angeloi dynasty, that is, with Alexios III Angelos. In the said circumstances, it confirms the identification of the Byzantine emperor depicted in the Mile{eva monastery, opposite to the figures of Stefan the First-Crowned and Radoslav, as Alexios III Angelos. Thus, Mile{eva highlights the ideological significance of the direct linkage of two members of the house of Nemanji}, both the father Stefan and his son Radoslav, to the Angeloi dynasty. The other Byzantinisms of King Radoslav when he became sole ruler understandably rested upon the described foundation. The coins from his time, which, ostensibly, were produced in the Salonika mint of the Epirotic monarchs, were similar to the coins of the house of Angeloi and were marked with the surname Doukas, whichalsoappearsinthewell-known Greek signature on a document from the end of his reign. In historical terms, all of this becomes even more striking because during the subsequent reigns of the other sons of Stefan the First Crowned Vladislav and Uro{ I they distanced themselves entirely from this policy.