Тәуекелова Н.Б. ҚазҰАУ «Қоғамдық пәндер» кафедрасының аға оқытушысы, Алматы қаласы БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ФАКТОР РЕТІНДЕ ХХ ғасырда әлемде нағыз «ақпараттық жарылыс» кезеңі басталды, яғни бұқаралық ақпарат құралдары саласында едәуір сандық және сапалық өзгерістердің күрт артуы байқалды. Бұқаралық ақпарат құралдары халықтың сана-сезіміне ықпал етіп, қоғамдық пікірді қалыптастырады, бұқара байланысты жүзеге асырады. Кеңестік кезеңде бұқаралық ақпарат құралдарында, яғни баспасөз, радио және телевидениеде билік органдарының іс-әрекеттерін насихаттаушы сараптамалық материалдарға баса мән берілсе, бүгінде БАҚ қызметтерінде түбегейлі өзгерістер болды. Құқықтық мемлекет құру мен азаматтық қоғамды дамытуды қолға алған кез келген демократиялық мемлекеттердегі бұқаралық ақпарат құралдарының басты қызметі ағымдағы іс-әрекеттердің әлеуметтік бағасын бұқара санасына сіңіру болып табылады. «Болашақ әлемді қалыптастырудағы бұқаралық ақпарат құралдарының рөліне баға жетпейді»,-деп мәлімдеген болатын ел Президенті Н.Ә.Назарбаев *1+. Ресей зерттеушісі Д.В. Ольшанскийдің пікірінше: «бұқаралық байланыс мақсаты әлеуметтік топтар мен жеке тұлғаларға ықпал ету болып табылатын, әлеуметтік-маңызды ақпараттардың қалыптасу, таралу және қызмет етуінің ерекше ортасы» *2+. Бұқаралық ақпарат құралдары халықтың бұқара бөлігі үшін ақпарат алудың басты көзі болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдарының Қазақстанның өміріндегі орны мен рөлін қарастыру үшін мемлекетте тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының
өмір сүруін қамтамасыз ететін азаматтық қоғам категориясына зерттеу жүргізу қажет. Себебі, демократиялық мемлекеттерде азаматтық қоғамның өмір сүруі және толыққанды жұмыс істеуі арқылы қоғам мен мемлекеттің тиімді әрекеттестігі байқалады. Азаматтық қоғам бұл қоғамдық өмірдің мемлекеттік емес саласы, ең бастысы адамдардың экономикалық және жеке бастың тіршілік әрекет саласы, мемлекеттің тікелей араласуынсыз еріктілік негізде қоғамда дамитын тұлғаралық, отбасылық, қоғамдық-экономикалық және жеке бастың тіршілік әрекет саласы, мемлекеттің тікелей араласуынсыз еріктілік негізде қоғамда дамитын тұлғааралық, отбасылық, қоғамдық-экономикалық, әлеуметтік, мәдени, діни қатынастар мен құрылымдардың жиынтығы және тұлға бостандығының, саяси плюрализмнен, демократиялық құқықтық тәртіптен негіз алған индивидтер мен ұжымдардың қажеттіліктері және өзінөзі көрсетуі жағдайларын қамтамасыз етудің саласы *3+. Азаматтық қоғамды құруға бірнеше факторлар ықпал етеді, олардың қатарына азаматтық, әлеуметтік және саяси құқықтарды мойындау, түрлі салалар бойынша ұйымдар, ассоциациялар құру, бұқаралық ақпарат құралдарының еркін, әрі көппікірде жұмыс істеуі, саяси партияларды қаржыландыру, орта тапты қалыптастыруда шағын бизнесті дамыту үшін қайырымдылық мекемелерінің заңдастырылуы, өзін-өзі басқаруды негізгі институттарға беру жатады. Азаматтық қоғамның демократия жағдайында өмір сүруінің негізгі алғышарты адам құқығын қорғайтын және индивидтердің бұл құқықтарын жүзеге асыруда өзгенің құқықтарын бұзбайтын тәртіпті бекітетін жеке және ұжымдық бостандықты құқықтық және заңдық негізде қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай жүйе билікті әлсіретпейді, керісінше көпшілік еркіндігін нығайтуда анархияға жол бермейтіндей етіп күшейтеді. Нәтижесінде мемлекет барлық билікті иеленуші институт емес, өз өкілеттігі шектелген, заңмен басқарылатын және азаматтардың контируктивті идеяларын қолдайтын басқару институтына айналады. Қазіргі заманғы азаматтық қоғамның құрылымын бес түрлі негізгі жүйелермен түсіндіруге болады: - экономикалық жүйе адамдардың жеке меншік, ӛндіріс, ортақ қоғамдық ӛнімді бӛлу, айырбас және тұтыну қатынастарын жүзеге асыру процесіндегі экономикалық институттар мен қатынастардың жиынтығын білдіреді. Мұнда алғашқы қабат ретінде экономикалық қатынастардың және қоғамдық
ӛндірістің барлық деңгейінен ӛтетін меншіктік қатынастарды айтуға болады. Еліміздің Ата Заңының 6-бабында: «Қазақстан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады»,-деп жазылған. Материалдық және материалдық емес игіліктерді ӛндіру қатынастары қоғамдық жүйе үшін маңызды екінші құрылымдық қабатты құрайды. Ӛндірістің негізінде қоғам мүшлерінің ерен еңбегі жатыр, сондықтан экономикалық қатынастардың ажырамас бӛлігі еңбек қатынастары болып табылады. Экономикалық жүйенің құрылымдық элементіне акционерлік, кооперативтік қоғамдары, фермерлік шаруашылықтар, азаматтардың жеке кәсіпорындары жатады. Қоғамдық ӛнімді бӛлу, айырбастау, тұтыну қатынастары экономикалық жүйенің маңызды құрамдас бӛліктері болып табылады, алайда олар белгілі бір деңгейде әлеуметтік құрылымның аясында да қызмет атқарады. Осы тұрғыда тек қоғам арқылы реттелетін интеграциялық, бәсекелес, нарықтық қатынастар мен процестер туындайды; - әлеуметтік жүйе адам қауымын және олардың ӛзара қарымқатынастарының жиынтығын білдіреді. Олардың ішінде бала тәрбиесімен, ұрпақ жалғастырумен байланысты отбасы институтын, адамның әлеуметтік қатынастарын реттейтін институттарды, адамдардың үлкен әлеуметтік қауымдары (топтар, қабаттар, таптар, ұлттар, нәсілдер) арасындағы қатынастарды айтуға болады. Әлеуметтік салада қоғамдық пікірді қалыптастыру және білдіру, мемлекеттің араласуынсыз әлеуметтік шиеленістерді шешу сияқты азаматтық қоғамның маңызды қызметтері жүзеге асырылады; - саяси жүйе тұтас ӛзін-ӛзі реттеуші ұйымдар: саяси партиялардан, қоғамдық-саяси қозғалыстардан, бірлестіктерден жәее олардың арасындағы қатынастардан құралады. Тұлға азамат, депутат, партия, ұйым мүшесі ретінде саяси кӛрінеді. Бұл жердегі ең маңызды қабат билікке қатысты қатынастар болып табылады. Биліктің қатынастар түрліше орын алады: бұл мемлекет пен оның басқа элементтері арасындағы қатынастары, мемлекеттік органдар мен мекемелер арасындағы қатынастар. Олардың ішінде мақсаты саяси билікті иемдену болып табылатын саяси партиялардың қызметтеріне байланысты қалыптасқан қатынастар ерекше орын алады. Биліктік қатынастармен қатар, азаматтардың қоғамдық-саяси ұйымдарға бірігуі, сӛз бостандығы, азаматтардың сайлау құқығына кепілдік, тура демократияның жұмыс істеуі сияқты проблемаларды қамтитын, кӛптеген саяси қатынастар да бар; - рухани-мәдени жүйе адамдар, олардың бірлестіктері, мемлекет пен қоғам арасында рухани және мәдени иігіліктерге, материалды институттарға, мекемелерге (білім беру, ғылыми, мәдени, діни) қатысты қатынастардан қалыптасады. Аталған саланың негізгі құрамдас блогын білім берумен байланысты қатынастар құрайды. Білім саласының жай-күйі қоғамның даму перспективасын сипаттайды. Білімсіз тек рухани-мәдени сала ғана емес, сондай-ақ, тұтасымен қоғамдық жүйе ӛмір сүре алмайды. Сонымен қатар, мәдениет, ғылым, дін де үлкен рӛл атқарады. Рухани салада азаматтық
қоғамның элементтеріне тұлғаның құқығы мен бостандығын ой, сӛз, құқық еркіндігін, ӛз ойын ашық айта алуын жатқызуға болады; - ақпараттық жүйе адамдардың бір-бірімен тікелей және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы пікірлесуі нәтижесінде қалыптасады. Оның құрылымдық элементтері ретінде қоғамдық және жеке ұйымдарды, мекемелерді, кәсіпорындарды, сондай-ақ, бұқаралық апарат құралдарын жарыққа шығаратын адамдарды және олардың бірлестіктерін айтуға болады. Ақпараттық қатынастар бұзып-жарушы сипат алады, ол азаматтық қоғамның барлық салаларын қамтиды. Осы ретте ресей зерттеушісі М. Мунтян: «азаматтық қоғамды ӛндіріс, саясат, ақпараттар, рухани-мәдени құндылықтар, әлеуметтік қатынас салалары арасындағы аралық звено ретінде қарастыру жеткіліксіз» деген болатын. Зерттеушінің пікірінше әрбір жоғарыда аталған жүйелер қалғандары ӛз қызметтерін мүлтіксіз орындағанда да ғана сақталып, жұмыс істейді. Олардың арасындағы берік байланыстар ӛзекті проблемаларға жиі тап болып отырған посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттердің реформаланулары мысалында байқалады [4]. 1991 жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін жариялауы, демократиялық даму процесі, экономикалық және әлеуметтік-саяси реформациялар, нарықтық экономиканы құруға беттеу, демократиялық қоғамды қалыптастыру Қазақстанда азаматтық қоғамның дамуы үшін барлық жағдайды жасады. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның жұмыс істеуіне негіз бар, яғни мемлекетіміз экономиканы жеке меншік пен кәсіпкерлікке негіздеп, қоғамдық-саяси өмірге демократия элементтерін енгізген, адам және азамат құқықтарының жағдайын нығайтып, бостандық пен еркіндікті бекітілген. Еліміздің Конституциясында азаматтық қоғамға арналған арнайы тарау болмағанымен, онда Қазақстан Республикасының демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет екені, басты құндылықтар адамның өмірі, құқығы мен бостандығы болып табылатыны атап көрсетілген. Идеологиялық және саяси көпқырлылық танылады. Мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады, әрі тең дәрежеде қорғалады. Мұның барлығы азаматтық қоғамның басты алғышарттары болып табылады. Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым демократиялырақ болады. Осыған орай, демократия белгілерінің бірі болып табылатын табылатын ақпарат кеңістігінің ашықтығы Қазақстан үшін де басты мәселелердің бірі болып табылады.
Бүгінде елімізде тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары ақиқатқа айналды және ашық ақпараттық кеңестікті дамыту өріс алды. Республикада 2 мыңнан астам БАҚ жұмыс істеуді, олардың ішінде 80 пайызын мемлекеттік емес бұқаралық медиалар құрайды. Мұнымен бірге Қазақстанның ақпараттық нарығында қазіргі таңда негізінен мемлекеттік емес газеттер, журналдар, теле және радиоарналар жетекшілік рөл атқаруда. Телевизиялық негізгі арналар мен бұқаралық ақпараттық құралдарға бақылау орнатуға ұмтыла отырып, мемлекетті басқару ісіне басымдырақ ықпал етуге ұмтылады және осы топтардың арасында мемлекеттік биліктің өкілдері ықпал ету үшін бәсеке күшейіп, кей жағдайда «ақпараттық соғыс» формасына дейін көрініс тауып отырды. ХХІ ғасырдың басында Қазақстандық ақпараттық нарықта медиахолдингке ие бес-алты монополист қана бар болатын, оның құрамына радио, телевидение, газеттер кірді. Медиахолдингтер құру қаржыны жинақтауға мүмкіндік беріп қана қоймай технологиялық ресурстар мен шығармашылық интеллектуалдық ресурстарды да топтастыруға мүмкіндік берді. Осы ақпараттық маңызды салада меншікті шамадан тыс топтастыру мемлекетке ғана айтарлықтай қауіп төндіріп қоймайды, сондай-ақ қоғамға да зиянды. Өйткені аздаған адамдардың қолына жинақталған бұқаралық медиаға көзқарастар плюрализмін шектеп сөз бостандығының Конституциялық негіздерін бұзады. БАҚ-тың жеке монополистер құрылымдардың қолына жинақталуы олардың ақпараттық кеңістіктегі монополизмін туғызды. Болашақта Қазақстанда бүкіл дүние жүзіндегідей БАҚ-ты монополизациялау және топтастыру үрдісі жалғаса береді. Мемлекет топтастыру үрдісіне және БАҚ-тарды меншіктеуді құқықтық реттеудің жүзеге асуына бақылау жасауы тиіс. Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі идеология алуандылығына тоқталап келіп, БАҚ туралы: «Қазақстанда сөз бостандығына цензура жоқ; мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары құрылып, жұмыс істеуде. Осы орайда бұрынғы шақырылған Парламентте БАҚ еркіндігін шектеу әрекеті байқалғанын, ондағы дүдәміл заң жобасына тоқтау салынды, мемлекет өзінің баспасөз бостандығы жолындағы бағытының мызғымайтындығын тағы да қуаттап берді» - деген тұжырымдар жасаған болатын *5+.
Қазақстандағы ақпараттық саланы дамытуға әрқашан да үлкен мән берілді. Бұл мақсаттар үшін мемлекет кӛптеген түрлі шаралар атқаруда. Осының ішінде медиа-қауымдастықтың бірқалыпты дамуына кедергілерді жою мықтап қолға алынды. Мұндай стратегияның нәтижелілігін күнделікті ӛмірде кӛзіміз кӛріп жүр. Республиканың ақпараттық рыногы, әсіресе, соңғы жылдары тоқтаусыз ӛсіп келе жатқандығын ешкім жоққа шығара алмайды. Қазіргі уақытта қазақстандық медиа кеңістікте мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары басымдыққа ие. 1990 жылға дейін елімізде бар-жоғы 10 республикалық мемлекеттік газеттер мен журналдар басылды, эфирге 21 теле- және радиоарна шықты. Ресми мәліметтер бойынша, бүгінгі таңда Қазақстанда 2 786 БАҚ тіркелген, оның 79%-ы мемлекеттік емес болып табылады. Осы орайда Үкімет оларға қолдан келгенше қолдау кӛрсетуге тырысуда [6]. Медиялық орталық ашықтығы мен бәсекелестігі тетіктерін күшейту, журналистер құқықтарының сақталуына кепілдік беру деңгейін жоғарылату, БАҚ жауапкершілігін күшейту мәселелері елімізде азаматтық қоғамның маңызды институты ретінде бұқаралық ақпарат құралдарын дамытудағы негізгі міндет ретінде айқындалған. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Н.Ә. Назарбаевтың ЕҚЫҰ жоғарғы буыны өкілдері, мемлекет қайраткерлері және әлемдік медиа-қоғамдастық басшылары қатысуымен өткен Еуразиялық медиа-форумда сөйлеген сөзі. 2. Ольшанский Д.В. Психология масс. СПб: Питер, 2001. 3. Әбсаттаров Р. Азаматтық қоғам: мәні мен мазмұны : Демократиялық қоғам құрудың бір парасы - азаматтық қоғам туралы// Егемен Қазақстан.- 2004.- 15 желтоқсан (N 303/304).- 2 б. 4. McPherson C.B. The Life and Times of Liberal Democracy, Oxford, London 1977. P. 6. 5. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы (2005 ж.). 6. Егемен Қазақстан.- 20 желтоқсан, 2008 ж.