STRATEGIJA RAZVOJA POŠTANSKIH USLUGA U SRBIJI ZA PERIOD 2013-2016. GODINE ("Sl. glasnik RS", br. 43/2013) 1. Uvod - kratak pregled Strategijom razvoja poštanskih usluga u Srbiji za period 2013-2016. godine (u daljem tekstu: Strategija) se predviđa niz aktivnosti kojima će se poboljšati kvalitet poštanskih usluga i efikasnost poštanske mreže (fizičke, elektronske i finansijske), omogućiti održivi razvoj poštanskog sektora i njegove ekonomije, obezbediti univerzalna poštanska usluga koja je prilagođena društvenom, ekonomskom i tehnološkom okruženju i unaprediti rast poštanskog tržišta i usluga. Misija Republika Srbija će stimulisati podizanje efikasnosti pristupa svim poštanskim uslugama i omogućavati komunikaciju sa svim građanima uz: 1) Garanciju slobodnog protoka pošiljaka na jedinstvenoj teritoriji; 2) Pristupačne cene univerzalne poštanske usluge; 3) Međupovezanost između stejkholdera; 4) Podizanje nivoa zadovoljstva korisnika shodno njihovim promenljivim potrebama. Vizija Poštanski sektor treba da ostane jedan od osnovnih i nezamenljivih delova (činilaca) nacionalne ekonomije i daljeg privrednog i društvenog razvoja Republike Srbije. Strateški ciljevi 1) Razvoj poštanskog tržišta shodno potrebama privrede i građana Republike Srbije, a u skladu sa direktivama Evropske unije i preporukama Svetskog poštanskog saveza; 2) Razvoj univerzalne poštanske usluge u Republici Srbiji; 3) Razvoj i restrukturiranje javnog poštanskog operatora; 4) Inovacija postojećih i razvoj savremenih poštanskih usluga (poštanskih, finansijskih i elektronskih) i održivost i efikasnost poštanske mreže i tehnologija;
5) Razvoj odgovarajućih standarda i regulative, u oblasti kvaliteta poštanskih usluga, sigurnosti i bezbednosti korisnika i zaposlenih u poštanskoj delatnosti, kao i sigurnosti poštanskih pošiljaka, a u skladu sa direktivama Evropske unije i aktima Svetskog poštanskog saveza i drugih relevantnih institucija; 6) Omogućiti interoperabilnost (međupovezanost) sa međunarodnom mrežom; 7) Unapređenje pozicije Republike Srbije u regionalnim i međunarodnim organizacijama u oblasti poštanskog saobraćaja; 8) Razvoj ljudskih resursa; 9) Prihvatanje društvene odgovornosti i zaštita životne sredine. U okviru navedenih ciljeva, Strategijom su definisane obaveze Vlade, nadležnog ministarstva, nacionalnog regulatora, javnog poštanskog operatora i poštanskih operatora, kao učesnika u realizaciji ciljeva koji su posebno razrađeni Akcionim planom. Osnovne premise Promene koje se ubrzano dešavaju i koje vode ka liberalizaciji tržišta i globalizaciji ekonomije, kombinovane sa sprovođenjem poštanske reforme, predstavljaju okosnicu u jačanju konkurentnosti na nacionalnom i međunarodnom poštanskom tržištu. U vezi poštanskih reformi mora se imati na umu da u ovom trenutku ne postoji jedinstven standardni model po kome bi poštanske administracije sprovele reformu. Stanje na tržištu u našoj zemlji, stepen razvoja poštanske infrastrukture i postojanje konkurencije u privatnom sektoru određuju model za sprovođenje reformi čime se osigurava razvoj poštanskih sektora. Očekivanja korisnika i njihove potrebe zadovoljiće se razvojem novih tehnologija i većom i raznovrsnijom ponudom novih usluga. Poštanska mreža zbog svoje dostupnosti i jedinstvenosti otvara nove mogućnosti za zadovoljenje potreba korisnika usluga na komunikacionom tržištu, čime poštanski sektor postaje značajan činilac za razvoj informacionog društva. Posmatrano sa stanovišta tehničko-tehnoloških faktora, razvoj tehnologije, pre svega informacionih i komunikacionih tehnologija, značajno utiče na poštanski sektor, s tim da iskustva poštanskih operatora u velikom broju zemalja ukazuju da kroz saradnju sa državnim institucijama i međunarodnim organizacijama, kao i kroz uvođenje usluga nove generacije, operatori mogu uspešno poslovati i u uslovima digitalne ere. Razvoj sektora poštanskih usluga može značajno uticati na velika preduzeća, koja u nastojanju da izdvoje sporedne delatnosti od osnovne, veliki deo istih mogu prepustiti poštanskim operatorima. Primetna je ekspanzija preduzeća čija je osnovna delatnost distributivna logistika. Njihov proizvod predstavlja modifikovanu poštansku uslugu u segmentu mesta i vremena preuzimanja i uručenja pošiljaka, koja se kreira na principu "od vrata - do vrata". Donošenjem brojnih sistemskih zakona koji su harmonizovani sa zakonodavstvom EU unapređuju se domaći pravni i institucionalni okviri različitih oblasti, pri čemu se poštanska regulativa usklađuje sa međunarodnom regulativom, odnosno sa direktivama EU.
Imajući u vidu projekcije MMF-a koje se odnose na ukupna privredna kretanja, kao i makroekonomske indikatore za Republiku Srbiju, može se očekivati postepena stabilizacija ekonomske situacije, što će se posledično odraziti i na stabilnost rasta poštanskih usluga. Poštanske usluge imaju ključnu ulogu u ekonomskom i društvenom razvoju svih država Evrope iz razloga što su od prioritetnog značaja zbog višestrukih koristi koje pružaju privrednim subjektima i građanima. Skraćenice i izrazi koji se koriste u tekstu Strategije imaju sledeće značenje: BDP NPO JPO PO SPS MMF MTT MFP RZS UPU RPU EU CEN CERP EK UN JPM UPS MPS NRT IKT RAPUS GPC PLC RPLC ERGP ISS AS Bruto društveni proizvod Nacionalni poštanski operator Javni poštanski operator Poštanski operatori Svetski poštanski savez (Universal Postal Union - UPU) Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) Ministarstvo spoljne i unutrašnje trgovine i telekomunikacija Ministarstvo finansija i privrede Republički zavod za statistiku Univerzalna poštanska usluga Rezervisana poštanska usluga Evropska unija (European Union) Evropski komitet za standardizaciju (European Committee for Standardization - CEN) Evropski komitet za poštansku regulativu (European Committee for Postal Regulation - CERP) Evropska komisija (European Commission - EC) Ujedinjene nacije (United Nations - UN) Jedinica poštanske mreže Unutrašnji poštanski saobraćaj Međunarodni poštanski saobraćaj Nacionalno regulatorno telo Informaciono komunikacione tehnologije Republička agencija za poštanske usluge Glavni poštanski centar Poštansko logistički centar Regionalni poštansko logistički centar Grupa evropskih regulatora u oblasti poštanskih usluga (European Regulator Group for Postal Services - ERGP) Institut za standardizaciju Srbije Administrativni savet Svetskog poštanskog saveza (Council of Administration - CA) POV Poštansko operativno veće Svetskog poštanskog saveza (Postal Operation Council - POC)
Spisak tabela Tabela 2.1 Struktura tržišta poštanskih usluga po operatorima 2011/2010. Tabela 2.2 Struktura tržišta po vrstama poštanskih usluga 2011/2010. Tabela 2.3 Struktura tržišta po vrstama usluga ostalih poštanskih operatora 2011/2010. Tabela 2.4 Podela poštanskih usluga na tržištu Republike Srbije Tabela 2.5 Pregled usklađenosti Zakona o poštanskim uslugama sa direktivom 2002/39/EC Tabela 2.6 Pregled primene poštanske regulative u praksi Tabela 2.7 Osnovne regulatorne aktivnosti NRT u odabranim evropskim zemljama Tabela 2.8 Nivo nezavisnosti regulatornih institucija u odabranim evropskim zemljama Tabela 3.1 Pregled poštanskih direktiva Tabela 5.1 Akcioni plan realizacije Strategije razvoja poštanskih usluga u Srbiji za period 2013-2016. godine Spisak slika Slika 2.1 Zaposleni u NPO u Evropi 2010. godine (% ukupnog broja zaposlenih) Slika 2.2 Učešće NPO odabranih evropskih zemalja u BDP-u u 2010. godini (%) Slika 2.3 Poštarina za pismo do 20 grama u evrima u 2010. godini Slika 2.4 Broj stanovnika po jedinici poštanske mreže u 2010. godini Slika 2.5 Broj poštanskih sandučića na 10.000 stanovnika u 2010. godini Slika 2.6 Ukupan broj pismonosnih pošiljaka po stanovniku u 2010. godini Slika 2.7 Ukupan broj poštanskih usluga u Republici Srbiji (u milionima jedinica) Slika 2.8 Rast poštanskih usluga u Republici Srbiji (Indeks: 2005 =100) Slika 2.9 Promena uloge poštanskog regulatora Slika 4.1 Matrica prednosti i rizik različitih scenarija razvoja poštanskog saobraćaja 2. Analiza stanja tržišta poštanskih usluga u Republici Srbiji 2.1. Značaj poštanskih usluga za ekonomski i društveni razvoj Republike Srbije
Poštanski sektor u Republici Srbiji sa više od 40 PO, koji pružaju poštanske usluge u oblasti prijema, prerade, prevoza i uručenja pismonosnih pošiljaka, paketa kao i ekspres prenosa pošiljaka, ima poseban značaj za ekonomski i društveni razvoj države. Ovaj sektor trenutno zapošljava oko 18.800 radnika što predstavlja 0,79% svih zaposlenih u Republici Srbiji. Ukupni prihodi koje je poštanska delatnost ostvarila u 2011. godini iznose oko 11 milijardi dinara, što čini oko 0,32% BDP-a za 2011. 1 godinu. S druge strane poštanske usluge spadaju u red visoko sofisticiranih usluga, pa samim tim predstavljaju delatnost koja može uspešno da podrži dalji privredni razvoj zemlje. 1 Izvor: Republički zavod za statistiku, Izveštaj o radu RAPUS-a za 2011. U odnosu na poštansko tržište u drugim evropskim zemljama poštansko tržište Republike Srbije može se svrstati u red srednjih tržišta. Prosečan broj zaposlenih u NPO u odnosu na ukupan broj zaposlenih je 0,50% (Slika 2.1.), pri čemu se taj udeo kreće od 0,22% u Bugarskoj pa do 0,79% u Finskoj (Republika Srbija 0,63%). U evropskim zemljama NPO u BDP-u učestvuju sa prosečno 0,36% (Slika 2.2). U većini zemalja zapadne Evrope (Švedskoj, Belgiji, Velikoj Britaniji, Nemačkoj itd.) NPO ima veće učešće u BDP-u nego što je to slučaj u zemljama Istočne i Južne Evrope. Kada se pored NPO posmatra poštanski sektor u celini (UPS i MPS, integratori i dr.) ovaj udeo je još veći i kreće se od oko 0,30% u Istočnoj i Južnoj Evropi do preko 1% u zapadnoj Evropi i Skandinaviji (1,4% Švedska) 2. 2 Izvor: DG MARKT Main developments in the postal sector (2008-2010)
Cene poštanskih usluga u Evropi se značajno razlikuju od zemlje do zemlje. U posmatranim evropskim zemljama poštarina za pismonosnu pošiljku do 20 grama u 2010. godini kretala se u rasponu od 0,19 na Malti, pa sve do 0,75 u Norveškoj, dok je u Republici Srbiji u posmatranom periodu ona iznosila 0,22 (Slika 2.3). Tržište poštanskih usluga u Republici Srbiji je u velikoj meri liberalizovano, pa samim tim su svi PO, posebno u oblasti ekspres usluga, prinuđeni da razvijaju konkurentske strategije. Na taj način se konstantno povećava brzina i kvalitet poštanskih usluga, a smanjuje se njihova cena.
Dok, s druge strane, zbog povećanja konkurencije dolazi i do povećanja broja novih usluga, kao i do rasta investicija u ovaj sektor. Značajan rast poštanskog sektora u Republici Srbiji se može ostvariti putem stvaranja stabilnijeg poslovnog okruženja, korporatizacije JPO i daljom liberalizacijom. Liberalizacija JPO i dalji razvoj poštanskog tržišta nameću potrebu restrukturiranja organizacione strukture, povećanja efikasnosti, smanjenja troškova, promene strukture zaposlenih, iskorišćenja postojeće poštanske mreže na najefikasniji način i širenje palete drugih/dodatnih usluga koje će biti dostupne korisnicima u JPM. Na tržištu poštanskih usluga u Republici Srbiji, poštanske usluge obavljaju: 1) JPO, koji poseduje licencu za pružanje UPU, uz ekskluzivno pravo obavljanja RPU; 2) PO, koji poseduju odobrenja za obavljanje poštanskih usluga. Prema zvaničnim podacima RAPUS-a od 4. septembra 2012. godine, u Republici Srbiji, pored JPO, ukupno 47 operatora poseduje važeće odobrenje za obavljanje poštanskih usluga van domena UPU. U 2010. godini JPO je dobio licencu, a 27 operatora je dobilo odobrenja; u 2011. godini izdato je 13, a u 2012. godini još sedam odobrenja za pružanje poštanskih usluga. Svi operatori su dobili odobrenja za vremenski period od 10 godina. U odnosu na mesto sedišta, 37 operatora je registrovano u Beogradu, tri operatora u Novom Sadu, dva u Šapcu, a u Sremskoj Kamenici, Rumi, Čačku, Kikindi, Nišu i Subotici po jedan. Prema kriterijumu vrste usluga, kao i teritorije na kojoj se pružaju te usluge, poštanski operatori se mogu razvrstati na sledeći način: 1) 43 poštanska operatora su registrovani isključivo za prijem, preradu, prevoz i uručenje ekspres pošiljaka, među kojima su i globalni privatni operatori FedEX (predstavnik - Flying cargo YU), TNT (predstavnik Tim kop-tnt) i UPS (predstavnik Express courier). 32 operatora, obavlja delatnost na lokalnom nivou, 16 u nacionalnim okvirima. Od navedenih šest PO je uključeno i u tokove međunarodnog saobraćaja, pri čemu TNT i UPS i pored toga što poseduju dozvolu za obavljanje ekspres usluga na teritoriji Republike Srbije trenutno usluge pružaju samo u MPS. Od ukupnog broja operatora koji rade na lokalnom nivou, 24 operatora pruža usluge isključivo na teritoriji grada Beograda, dva operatora isključivo na teritoriji Novog Sada, dok šest operatora pored Beograda i Novog Sada pokrivaju Niš, Severnobački okrug, Irig, Rumu i Bačku Palanku; 2) dva operatora koji su registrovani za obavljanje usluga prijema, prerade, prevoza i uručenja kako ekspres pošiljaka, tako i paketa mase veće od 10 kg, "New Balkan trans" posluje na nacionalnom nivou, a "City dostava" pokriva gradove Beograd, Novi Sad i Bačku Palanku; 3) tri operatora koji su pored prethodno navedenih usluga registrovani i za pružanje usluga prijema, prerade i prevoza međunarodnih paketa u polazu iz Republike Srbije, mase veće od 10 kg, kao i usluga prerade i uručenja međunarodnih paketa mase veće od 20 kg u dolazu, među kojima je i "DHL International" koji svoje usluge vrši, kako na teritoriji Republike Srbije, tako i na međunarodnom nivou, dok "YU PD EXPRESS-D Express", usluge obavlja samo na nacionalnom nivou. Treći operator je JP PTT saobraćaja "Srbija".
Kao osnovni pokazatelji razvijenosti poštanskog tržišta u Republici Srbiji mogu se uzeti broj stanovnika po JPM, broj poštanskih sandučića na 10.000 stanovnika, kao i broj pismonosnih pošiljaka po stanovniku godišnje. Broj JPM i broj poštanskih sandučića na 10.000 stanovnika predstavljaju indikatore dostupnosti poštanske mreže. U poređenju sa ostalim evropskim zemljama (Slika 2.4.) dostupnost poštanskih usluga, kada se radi o JPM, u Republici Srbiji je na nivou evropskog proseka sa 4.821 stanovnikom po JPM (4.153 u Evropi). S druge strane, kada je reč o broju poštanskih sandučića na 10.000 stanovnika (Slika 2.5) Republika Srbija se sa tri sandučića nalazi daleko ispod evropskog proseka od 14,5 sandučića na 10.000 stanovnika, što u izvesnoj meri može da predstavlja problem u vezi sa dostupnošću poštanskih usluga, naročito u ruralnim i manje razvijenim područjima.
Ako se posmatra ukupan broj pismonosnih pošiljaka po stanovniku (Slika 2.6), koji u evropskim zemljama iznosi 121 pošiljku godišnje, može se zaključiti da Republika Srbija sa 42 pošiljke godišnje (iako je ispod evropskog proseka) ima potencijal za dalji rast ukupnog broja pismonosnih pošiljaka.
Tržište poštanskih usluga u Republici Srbiji beleži rast u periodu od 2005. do 2011. godine od ukupno 40% (Slika 2.7). Ukupan broj poštanskih pošiljaka porastao je sa 226 miliona u 2005. godini na nešto više od 317 miliona pošiljaka u 2011. godini 3. 3 Izvor: Republički zavod za statistiku, Izveštaj o radu RAPUS-a za 2011. godinu Međutim, pojedinačni godišnji rast poštanskih usluga u Republici Srbiji je dosta neujednačen (Slika 2.8). U prvoj godini posmatranog perioda ukupan broj usluga je porastao za 16,8% i trend rasta, mada neujednačen, nastavio se do 2008. godine. U 2009. godini zabeležen je pad ukupnog obima usluga za 6%. Dalji, ali nešto usporeniji, rast nastavljen je i u poslednjim godinama posmatranog perioda.
Na poštanskom tržištu Republike Srbije u 2011. godini realizovanjem više od 317 miliona usluga ostvaren je prihod od oko 11,8 milijardi dinara (Tabela 2.1). U odnosu na 2010. godinu obim usluga je povećan za 4%, a rast prihoda za 9%. JPO je realizovao 308,7 miliona usluga i ostvario prihod oko 8,3 milijardi dinara. Obim usluga JPO je povećan za 4%, a rast prihoda za 6% u odnosu na 2010. godinu. Učešće realizovanih usluga JPO u ukupnom obimu je 97%, odnosno 70% u ostvarenom prihodu. Ostali PO realizovali su 8,4 miliona usluga i ostvarili prihod od oko 3,5 milijardi dinara, obim usluga je povećan za 1%, dok su prihodi povećani za 18% u odnosu na 2010. godinu 4. 4 Izveštaj o radu RAPUS-a za 2011. Tabela 2.1 Struktura tržišta poštanskih usluga po operatorima 2011/2010. Operatori Obim usluga u hiljadama jedinica Prihod u hiljadama dinara 2010. 2011. 2010. 2011. JPO 296.948 308.776 7.838.299 8.288.123 Ostali 8.300 8.393 3.001.160 3.546.475 Ukupno 305.248 317.169 10.839.459 11.834.598 Izvor: Republička agencija za poštanske usluge Učešće ostalih PO u ukupnom realizovanom obimu je 3%, odnosno 30% u ukupnom prihodu. Osnovni razlog povećanja broja usluga od 1%, odnosno prihoda za 18% je u činjenici da ovi operatori pružaju kvalitetne i profitabilne - komercijalne usluge.
Procentualno učešće JPO i drugih PO u ukupnom obimu realizovanih usluga u 2011. godini je identičan u odnosu na 2010. godinu, dok je učešće ostalih operatora u ukupnom prihodu povećano za 2,3% u odnosu na 2010. godinu, kao posledica rasta cena usluga koje pružaju ovi PO. Tabela 2.2 Struktura tržišta po vrstama poštanskih usluga 2011/2010. Vrsta usluge Obim usluga u hiljadama jedinica Prihod u hiljadama dinara 2010. 2011. 2010. 2011. Univerzalne 293.580 304.537 6.868.265 7.057.223 Komercijalne 11.668 12.632 3.971.194 4.777.375 Ukupno 305.248 317.169 10.839.459 11.834.598 Izvor: Republička agencija za poštanske usluge Od ukupnog broja poštanskih usluga na tržištu Republike Srbije, oko 96% ili 304,5 miliona, su usluge iz domena UPU, čiji se broj povećao za 4%, a prihodi za 3% u odnosu na 2010. godinu. U strukturi prihoda UPU, 93% su prihodi od RPU (pismonosne usluge do 100 g i uputnice), dok se 7% prihoda ostvaruje od ostalih poštanskih usluga iz domena UPU (pismonosne usluge mase 100-2.000 g i paketi) (Tabela 2.2). Tabela 2.3 Struktura tržišta po vrstama usluga ostalih poštanskih operatora 2011/2010. Usluge ostalih operatora Obim usluga u hiljadama jedinica Prihod u hiljadama dinara 2010. 2011. 2010. 2011. Ekspres usluge u UPS 7.704 7.747 2.087.348 2.540.556 Ekspres usluge u MPS 371 391 861.456 942.456 Ukupno 8.075 8.137 2.948.804 3.483.012 Izvor: Republička agencija za poštanske usluge U prethodne tri godine nije došlo do promene cena UPU iako su skoro svi makroekonomski parametri imali negativan trend. Metodologijom obračuna cena za UPU definisane su cene zasnovane na realnim troškovima realizacije, tako da se u narednom periodu ne može očekivati značajnije povećanje prihoda iz ovog tržišnog segmenta, imajući u vidu da UPU nisu profitabilne usluge. Povećanje broja ekspres usluga (Tabela 2.3), koje su realizovali PO, uticalo je na značajno povećanje prihoda od ovih usluga: porastom od 0,55% ekspres usluga u UPS povećan je prihod od 22%; porastom od 5,53% ekspres usluga u MPS povećan je prihod od 9%. Za posmatrani vremenski period uočena je nesrazmera između obima usluga iz domena UPU i prihoda koji se ostvaruje od ovih usluga, sa uporedivim parametrima poštanskih usluga iz domena komercijalnih usluga.
Određene promene u poštanskom sektoru (pad usluga u 2009. godini, usporen rast obima usluga, smanjenje i sporiji rast prihoda) u izvesnoj meri mogu se pripisati finansijskoj krizi, koja je počela 2008. godine. Finansijska kriza različito je uticala na pojedine segmente poštanskih usluga. Najveći negativni uticaj se manifestovao na segment poštanskih pošiljaka koje šalju fizička lica, dok je nešto manji uticaj na pošiljke pravnih lica, kao i na međunarodne pošiljke. Takođe, u ovom periodu, na globalnom nivou primetan je porast ili zadržavanje postojećeg nivoa, kod paketskih pošiljaka, što je direktna posledica rasta on-line trgovine koja je motivisana niskim troškovima internet pretrage i nižim cenama samih proizvoda. U segmentu ekspres i kurirskih usluga u EU zabeležen je rast kod NPO koji pružaju ove usluge jer je određen broj poslovnih korisnika zamenio skupe usluge integratora sa nešto pristupačnijim uslugama NPO. 5 5 DG MARKT Main developments in the postal sector (2008-2010) 2.2. Zakonska regulativa u oblasti poštanskih usluga Pravni okvir koji reguliše oblast poštanskih usluga u Republici Srbiji sastoji se od sledećih zakona i podzakonskih akata: 1) Zakon o poštanskim uslugama ("Službeni glasnik RS", br. 18/05 i 30/10) propisuje uslove za obavljanje poštanskih usluga, uređuje prava, obaveze i odgovornost davalaca i korisnika poštanskih usluga, kao i osnivanje RAPUS-a i sprovođenje nadzora nad obavljanjem poštanskih usluga; 2) Zakon o potvrđivanju akata Svetskog poštanskog saveza ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 42/09) ovim zakonom su ratifikovana akta SPS usvojena na 24. Kongresu, održanom 2008. godine u Ženevi, i to: Osmi dodatni protokol Ustavu Svetskog poštanskog saveza, Prvi dodatni protokol Opštem pravilniku Svetskog poštanskog saveza, Pravilnik o postupanju na Kongresu, Svetska poštanska konvencija i Završni protokol Svetske poštanske konvencije, Aranžman o poštansko-finansijskim uslugama; 3) Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma ("Službeni glasnik RS", br. 20/09, 72/09 i 91/10) na osnovu koga nadležno ministarstvo, preko Inspekcije za poštanske usluge, vrši nadzor nad primenom ovog zakona u pogledu vrednosnih pošiljaka; 4) Zakon o elektronskoj trgovini ("Službeni glasnik RS", broj 41/09) na osnovu koga nadležno ministarstvo, preko Inspekcije za poštanske usluge, vrši nadzor u delu prijema, prerade, prevoza i uručenja pošiljaka; 5) Pravilnik o uslovima za otpočinjanje obavljanja delatnosti poštanskih usluga ("Službeni glasnik RS", broj 51/10) propisuje uslove koje moraju da ispunjavaju PO; 6) Pravilnik o uslovima za održavanje i unapređenje obavljanja univerzalne poštanske usluge ("Službeni glasnik RS", broj 6/11) propisuje uslove za održavanje i unapređenje UPU;
7) Pravilnik o uslovima za obavljanje univerzalne poštanske usluge ("Službeni glasnik RS", broj 28/10) propisuje uslove koje davalac UPU mora ispuniti za dobijanje licence; 8) Pravilnik o određivanju tarifnih stavova za Univerzalnu poštansku uslugu ("Službeni glasnik RS", br. 34/10, 58/10, 02/11 i 65/11) utvrđuje tarifne stavove za UPU; 9) Pravilnik o opštim uslovima za obavljanje poštanskih usluga ("Službeni glasnik RS", br. 2/11, 24/10, 58/10, 13/11 i 65/11) uređuje uslove, način i postupak za vršenje poštanskih usluga; 10) Pravilnik o standardima kvaliteta za obavljanje univerzalne poštanske usluge ("Službeni glasnik RS", br. 34/10 i 58/10) definiše standarde kvaliteta obavljanja UPU; 11) Pravilnik o utvrđivanju troškova za izdavanje dozvola i godišnje naknade za obavljanje poštanske usluge ("Službeni glasnik RS", broj 14/10) propisuje troškove za izdavanje dozvola i godišnje naknade za obavljanje poštanske usluge; 12) Pravilnik o metodologiji formiranja cena za univerzalnu poštansku uslugu ("Službeni glasnik RS", broj 100/11) utvrđuje metode alokacije troškova i formiranja cena sa usluge iz domena UPU; 13) Pravilnik o utvrđivanju plana izdavanja prigodnih poštanskih maraka i vrednosnica i motiva redovnih izdanja poštanskih maraka i vrednosnica ("Službeni glasnik RS", br. 112/12 i 27/13) ovim pravilnikom se utvrđuje Plan izdavanja prigodnih poštanskih maraka i vrednosnica i motiva redovnih izdanja poštanskih maraka i vrednosnica; 14) Smernice za procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma za obveznike koji vrše delatnost poštanskog saobraćaja, objavljene na sajtu Uprave za sprečavanje pranja novca (http://www.apml.gov.rs/cyr34/tdoc/ Uprava-za-sprečavanje-pranja-novca.html), čiji je osnovni cilj utvrđivanje minimalnog standarda postupanja poštanskih operatora, radi uspostavljanja i unapređenja efikasnog sistema za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma, a posebno pri izradi i primeni procedura koje se zasnivaju na analizi procene rizika. U smislu zakona i drugih propisa, kao i u smislu nadzora nad primenom istih, Republika Srbija napreduje u procesu usklađivanja sa važećim direktivama EU, istovremeno postupajući u skladu sa aktima SPS. Limite po masi i ceni za RPU utvrđuje RAPUS uz saglasnost Vlade, a usluge van domena RPU (Tabela 2.4) su otvorene za konkurenciju. Tarifne stavove utvrđuje regulator. Davalac UPU određuje poštarine, na osnovu Metodologije formiranja cena za UPU, polazeći od realnih troškova, uvažavajući princip da poštarina treba da bude pristupačna za korisnike, osim u slučaju poštarina RPU, na koje saglasnost daje Vlada. U ovom kontekstu zakonodavstvo koje reguliše oblast poštanskih usluga je prilagođeno regulativi EU, a u toku su i pripreme za dalje prilagođavanje. Proces harmonizacije se trenutno sprovodi putem izmena i dopuna važećih propisa. Sledeći posebno značajan korak u pravcu dalje harmonizacije regulative sa važećim direktivama EU, a u cilju redefinisanja RPU, veće promocije poslovnog okruženja i liberalizacije tržišta, biće donošenje novog Zakona o poštanskim uslugama do kraja 2014. godine ili donošenje odluke od strane RAPUS-a.
JPO ima obavezu pružanja UPU na celokupnoj teritoriji Republike Srbije, u okviru propisanog kvaliteta, po pristupačnim cenama i pod jednakim uslovima za sve korisnike. UPU obavlja JPO, na osnovu licence, a drugi PO mogu obavljati UPU na osnovu licence, osim RPU. Tabela 2.4 Podela poštanskih usluga na tržištu Republike Srbije UNIVERZALNA POŠTANSKA USLUGA Rezervisane usluge Nerezervisane usluge u domenu UPU Usluge prijema i/ili prenosa i/ili uručenja pismonosnih pošiljaka do 100 grama, ako je cena niža ili jednaka trostrukom iznosu poštarine za pismo prve stope mase i najbržeg stepena prenosa; Usluge prijema, prenosa i uručenja pismonosnih pošiljaka mase preko 100 grama do 2 kg u UPS i MPS i cene preko trostrukog iznosa poštarine za pismo prve stope mase i najbržeg stepena prenosa; Komercijalne usluge Usluge prijema i/ili prenosa Usluge prijema, prenosa i i/ili isplate uputnica u klasičnoj uručenja paketa mase do 10 kg i elektronskoj formi; u UPS, usluge prijema i prenosa paketa do 10 kg i uručenje paketa mase do 20 kg u MPS; Usluge prijema i/ili prenosa i/ili uručenja pismena u sudskom, upravnom i prekršajnom postupku, bez obzira na limite. Usluge prijema, prenosa i uručenja sekograma do 7 kg Nerezervisane usluge van domena UPU Usluge prijema, prenosa i uručenja poštanskih pošiljaka mase preko 2 kg u UPS i MPS i cene preko trostrukog iznosa poštarine za pismo prve stope mase i najbržeg stepena prenosa; Usluge dodatne vrednosti (kurirske, ekspresne, ubrzane i sl.) Izvor: Zakon o poštanskim uslugama ("Službeni glasnik RS", br. 18/05 i 30/10) JPO obavezan je da svim stanovnicima Republike Srbije pruži i RPU i nerezervisane usluge iz domena UPU, uz mogućnost pružanja i ostalih poštanskih usluga. Drugi PO ne mogu pružati RPU, ali mogu pružati nerezervisane poštanske usluge (Tabela 2.4) iz domena UPU, kao i ostale poštanske usluge, van domena UPU. RPU su usluge koje država garantuje poštanskom operatoru davaocu UPU, kao ekskluzivna prava u okvirima određenog limita po masi i ceni. U oblikovanju nacionalnog zakonodavstva koje uređuje pružanje poštanskih usluga u Republici Srbiji učestvuju Vlada, nadležno ministarstvo i RAPUS, kao regulator u ovoj oblasti. Tabela 2.5 Pregled usklađenosti Zakona o poštanskim uslugama sa direktivom 2002/39/EC Preporuke Direktive Usaglašenost regulative Odstupanje u harmonizaciji 2002/39/EC Univerzalna usluga Potpuno usklađeno Ne postoji Rezervisane usluge Delimično usklađeno Pošiljke do 100 gr
Nerezervisane usluge Potpuno usklađeno Ne postoji Pristup mreži Delimično usklađeno Ne postoji akt o pristupu Tarifni stavovi Potpuno usklađeno Ne postoji Standardi kvaliteta Potpuno usklađeno Ne postoji Regulatorno telo Delimično usklađeno RAPUS preduzima mere u cilju unapređenja konkurencije Izvor: Zakon o poštanskim uslugama ("Službeni glasnik RS", br. 18/05 i 30/10) Tabela 2.5 prikazuje usklađenost Zakona o poštanskim uslugama sa drugom poštanskom direktivom EU. Iz priloženog se može zaključiti da je regulativa delimično usklađena sa navedenim preporukama: 1) Nije ispunjen uslov smanjenja limita po masi i ceni rezervisanih usluga do 50 grama ili do cene jednake 2,5-struke cene prve stope mase i najbržeg stepena prenosa do 2006. godine, koji nije obavezujući za Republiku Srbiju, s obzirom da još uvek nije država članica EU; 2) Nije definisan zakonski okvir za donošenje akta o pristupu niti postoji akt o pristupu. Zakonski okvir će biti definisan donošenjem novog Zakona o poštanskim uslugama, a rok za donošenje istog definisan je Akcionim planom za sprovođenje ovog strateškog dokumenta; 3) Poštanske direktive obavezuju države članice EU da obezbede postojanje efikasnih mehanizama na državnom nivou pod kojima bilo koji davalac poštanskih usluga na kojeg se primenjuje odluka NRT ima pravo žalbe protiv date odluke organu nadležnom za žalbe koji je nezavisan u odnosu na strane u sporu. NRT preduzima mere u cilju sprečavanja nelojalne konkurencije i oduzima dozvole u slučaju neobavljanja poštanskih usluga u skladu sa zakonom. Imajući u vidu da Republika Srbija trenutno ima status kandidata za pristupanje EU i da direktive u tom smislu nisu obavezujuće, potrebne promene sprovešće se postupno, nakon harmonizacije sistemskih zakona sa regulativom EU, u narednom periodu. Detaljno usklađivanje poštanske regulative sa aktima EU uslediće nakon dobijanja datuma otpočinjanja pregovora, odnosno shodno dinamici pregovora o pristupanju EU. Tabela 2.6 Pregled primene poštanske regulative u praksi Zakon o poštanskim Primena u praksi Odsustvo primene u praksi uslugama i pravilnici Univerzalna usluga Potpuna primena Ne postoji Rezervisane usluge Potpuna primena Ne postoji Pristup mreži Delimična primena Ne postoji akt o pristupu mreži JPO Vođenje računovodstva Potpuna primena Ne postoji Kvalitet usluga Delimična primena Implementirani standardi UPU u MPS Nezavisnost regulatornog tela Potpuna primena Ne postoji Izvor: Ministarstvo spoljne i unutrašnje trgovine i telekomunikacija
Iz priloženog se može zaključiti da su poštanskom regulativom u Republici Srbiji obuhvaćeni svi neophodni segmenti značajni za obavljanje univerzalne poštanske usluge i drugih poštanskih usluga. JPO obezbeđuje veći obim univerzalne poštanske usluge od minimalnog obima utvrđenog direktivama EU. Poštansko tržište je još uvek rezervisano u obimu koji je veći od mogućnosti koje je propisala druga direktiva (Directive 2002/39/EC). Takođe se može zaključiti i da je regulativa, osim kada je u pitanju pristup mreži javnog poštanskog operatora, usklađena sa regulatornim okvirom EU. 2.3. Uloga nacionalnog regulatornog tela RAPUS je nezavisno regulatorno telo u oblasti poštanskih usluga, koje pre svega, ima zakonsku obavezu da kroz odgovarajuća podzakonska akta reguliše oblast poštanskih usluga, zatim da izdaje i oduzima dozvole za rad, odnosno da svojim delovanjem omogući konkurenciju i spreči svaki vid monopolskog delovanja na tržištu poštanskih usluga. Pored pomenutih aktivnosti zadatak ovog tela je i garancija obavljanja UPU i svega onoga što iz definicije ove usluge proizilazi. Značajno je naglasiti činjenicu da trenutno u Evropi pored Republike Srbije jedino Slovačka, Makedonija i Bosna i Hercegovina imaju NRT koji pokriva isključivo oblast poštanskih usluga. Evropsko iskustvo beleži sledeće slučajeve: 1) Poštanski regulator deluje zajedno sa telekomunikacionim; 2) Poštanski regulator deluje zajedno sa telekomunikacionim i radio difuznim i pokriva celokupnu oblast komunikacija; 3) Jedinstveni regulator za sve mrežne industrije (slučaj Nemačke). Aktivnosti koje sprovode NRT u evropskim zemljama razlikuju se od regulatora do regulatora. U tabeli 2.7 prikazane su osnovne regulatorne aktivnosti, kao i broj evropskih država u kojima regulatori sprovode ili ne sprovode date aktivnosti. Tabela 2.7 Osnovne regulatorne aktivnosti NRT o odabranim evropskim zemljama Osnovne aktivnost Regulatori koji obavljaju aktivnost Regulatori koji ne rade aktivnost Usvajanje metodologije praćenja troškova za univerzalnu 23 8 uslugu Revizija alokacije troškova za usluge izvan okvira 15 13 Univerzalnog servisa Analiza podataka u vezi univerzalne usluge 31 - Zahtev za izrade studija tržišta na osnovu prikupljenih 28 3 podataka Sankcionisanje nepravilnog rada operatora 26 4 Poništavanje cena koje nisu u skladu sa Zakonom 19 12
Donošenje novih cena za univerzalnu uslugu 15 16 Izvor: Main Developments in postal sector (2008-2010) Finansiranje RAPUS-a se odvija preko naknada koje plaćaju operatori poštanskih usluga, a saglasnost na finansijski plan RAPUS-a daje Vlada. Na deo odluka RAPUS-a (koja se odnose na postepeno ukidanje rezervisanog servisa) saglasnost daje Vlada. U Tabeli 2.8 predstavljena je uporedna analiza parametara koji opisuju nezavisnost regulatornih institucija koje se bave poštanskim uslugama u odabranim zemljama Evrope. Tabela 2.8 Nivo nezavisnost regulatornih institucija u odabranim evropskim zemljama Zemlja Izvor finansiranja Saglasnost na budžet Vlada usmerava rad NRT zahtev mišljenje Neke odluke zahtevaju mišljenje Vlade Da li Vlada može da obori odluke NRT? Austrija Budžet Parlament Ne Ne Ne Belgija Taksa Parlament Ne Ne Ne Bugarska Taksa - Ne Ne Ne Kipar Taksa Parlament Da Ne Ne Češka Budžet Parlament Ne Ne Ne Danska Budžet Parlament Da Ne Da Estonija Budžet Ministarstvo Ne Ne Ne Finska Taksa Parlament Da Ne Ne Francuska Budžet Parlament Ne Ne Ne Nemačka Budžet Parlament Da Ne Ne Grčka Taksa - Ne Da Da Mađarska Taksa Parlament Ne Ne Ne Irska Taksa Reg. telo Ne Da Ne Italija Budžet i taksa Parlament Da Da - Letonija - Parlament Ne Ne Ne Litvanija Taksa Parlament Ne Ne Ne Luksemburg Budžet - Ne Ne Ne Malta Budžet i taksa Ministarstvo Da Da Ne Holandija Taksa Ministarstvo Ne Ne Ne Poljska Budžet Parlament Ne Ne Ne Portugalija Taksa Ministarstvo Ne Da Ne Rumunija Taksa Parlament Ne Ne Ne Slovačka Budžet Parlament Ne Ne Ne Slovenija Taksa Vlada Ne Ne Ne Španija Budžet Parlament Da Da -
Švedska Budžet i taksa Ministarstvo Da Ne - Velika Taksa Vlada Ne Ne Ne Britanija Island Taksa Parlament Ne Ne Ne Lihtenštajn Budžet Parlament Da Da - Norveška Taksa Parlament Da Ne Da Švajcarska Budžet - Da - - Srbija Taksa Vlada Ne Da Da Izvor: Main Developments in postal sector (2008-2010) 2.4. Pozicija javnog poštanskog operatora Zakonom o poštanskim uslugama, kao i Zakonom o potvrđivanju akata Svetskog poštanskog saveza, utvrđena je obaveza Republike Srbije za obezbeđivanje UPU. U Republici Srbiji UPU u ovom trenutku obavlja JPO odnosno Javno preduzeće PTT saobraćaja "Srbija" (skraćeno Pošta Srbije). Osnivač JP PTT saobraćaja "Srbija" je Republika Srbija, a osnivačka prava u ime osnivača, vrši Vlada. Preduzeće posluje sa sredstvima koja su 100% u državnoj svojini. Na osnovu Zakona o poštanskim uslugama JPO ima pravo i obavezu pružanja UPU u kontinuitetu, na celokupnoj teritoriji Republike Srbije, po pristupačnim cenama i pod jednakim uslovima za sve korisnike, bez diskriminacije. Aktuelnu poziciju JPO u 2011. godini karakterišu: 1) Ukupna imovina iznosi 34,95 milijarde dinara od čega 22,03 milijardi dinara (63,03%) je stalna imovina, a 12,92 milijardi dinara (36,97%) obrtna imovina 6 ; 2) Kapital je 24,86 milijardi dinara, a dugoročna rezervisanja i obaveze 10,09 milijardi dinara 7 ; 3) Neto dobitak iznosi 2,05 milijardi dinara 8 ; 4) Pružanje usluga se obavlja preko 1.509 pošta, od toga 244 ugovorne pošte (16 franšiza). Jedna pošta opslužuje u proseku 4.821 stanovnika, prosečan broj stanovnika po jednom šalteru je 1.868, a prosečan broj stanovnika po dostavnom rejonu je 2.045. 9 ; 5) Ukupan broj zaposlenih je 14.939, pri čemu je godišnja fluktuacija oko 160 zaposlenih. Više od 50% zaposlenih je sa srednjom stručnom spremom, a odnos zaposlenih u administraciji i tehnologiji je 1:6. 10 ; 6) Zabeležen je rast većeg broja usluga u odnosu na prethodnu godinu; 7) Pošta Srbije prati i unapređuje kvalitet usluga. U 2011. godini prvi put je sprovedeno nezavisno merenje vremena prenosa neregistrovanih pisama u UPS. Na osnovu rezultata merenja 98,57% pošiljaka se uruči u roku D+3 (indikator kvaliteta), a 99,85% u roku D+5 11 (indikator pouzdanosti). Ostvareni rezultati su u skladu sa ciljevima RAPUS-a. Pored toga što redovno prati rezultate merenja vezano za implementaciju standarda kvaliteta koji se odnose na pošiljke u MPS, JPO i aktivno učestvuje u merenjima kvaliteta.
JPO je u 2011. godini od ukupno više od 317 miliona poštanskih usluga u Republici Srbiji realizovala 308,7 miliona usluga, odnosno 97% ukupnog broja poštanskih usluga Obim usluga povećan je za 4%, a rast prihoda za 6% u odnosu na 2010. godinu. Učešće Pošte Srbije u ostvarenom prihodu je oko 70%. JPO u Republici Srbiji poseduje sve jači strateški položaj, kao i mrežne kapacitete što mu daje mogućnost da unapredi svoj položaj na tržištu poštanskih usluga putem novih poslovnih aktivnosti vezanih za usluge sa dodatnom vrednošću. Kako bi se iskoristile prilike za promenu neophodno je ispuniti preduslove u vezi institucionalnih kapaciteta, upravnih i marketinških sposobnosti, kao i razvoja novih tehnoloških rešenja. Na osnovu analize poslovanja JP PTT saobraćaja "Srbija" može se zaključiti da Pošta Srbije predstavlja značajan privredni subjekt u Republici Srbiji. 6 Republika Srbija Agencija za privredne registre, Redovni finansijski izveštaj za 2011. godinu za obveznika revizije (JP PTT saobraćaja "Srbija"). 7 Isto 8 Isto 9 JP PTT saobraćaja "Srbija", Profil preduzeća 2011. 10 Isto 11 Isto 3. Tendencije razvoja poštanskog saobraćaja 3.1. Globalni razvoj poštanskog tržišta - mesto i značaj Svetskog poštanskog saveza U poslednjih 25 godina veliki broj različitih faktora uticao je na ulogu poštanskog sektora na tržištu komunikacija. Kombinovano delovanje direktne i indirektne konkurencije, privatizacija, liberalizacija, razdvajanje operatorske i regulatorske funkcije, tražnja korisnika za boljim i pouzdanijim uslugama, kao i nove tehnologije uverili su poštanske sektore da moraju menjati svoju operativnu i finansijsku strategiju kako bi ostali konkurentni. Poštanski sektori ne deluju u vakuumu - to su sektori koji utiču i pod uticajem su niza socijalnih i ekonomskih faktora. Jedan od elementarnih pokazatelja takvog delovanja jeste stepen potrošnje koji se iskazuje u broju poštanskih pošiljka po glavi stanovnika godišnje. Te brojke se kreću od manje od pet u nekim područjima u razvoju, do preko 700 u pojedinim razvijenim zemljama (Republika Srbija 42). Uprkos velikim razlikama u razvijenosti poštanskih sektora, ipak postoje neki izraziti trendovi koji će verovatno imati globalnog uticaja na poštanske sektore u dugoročnom periodu. U Dohi je 2012. godine održan 25 kongres SPS. Poštanskom strategijom iz Dohe definisana su četiri osnovna cilja koja na globalnom nivou predstavlja putokaz SPS kao i podršku svim zemljama članicama i užim savezima za period 2013-2016. godine. Ova četiri cilja su: Cilj 1 - Unapređenje međupovezanosti globalne poštanske mreže - SPS će se fokusirati na kvalitetnu, pristupačnu, bezbednu, efikasnu UPU. Jedan od najznačajnijih ciljeva Saveza je da omogući efikasan rad trodimenzionalne poštanske mreže: fizičke, elektronske i finansijske. Za
države članice SPS međupovezanost poštanskih mreža, u širem smislu, svih učesnika u poštanskom sektoru, je važna za integraciju globalnog poštanskog lanca prenosa. Cilj 2 - Pružanje tehničkog znanja i iskustva iz oblasti poštanskog sektora - U vreme krupnih transformacija u sektoru, misija SPS-a je da zadrži ulogu jedinstvenog globalnog foruma za sve ključne igrače u poštanskom sektoru, preko kojeg će se vršiti razmena ideja i primera najbolje prakse u cilju razvoja i unapređenja regulatornog okvira i stvaranja stabilne osnove za pružanje i pristup UPU. Cilj 3 - Promovisanje inovativnih proizvoda i usluga (razvoj trodimenzionalne mreže poštanskih usluga) - Kako bi se izborili sa smanjenom potrebom korisnika za osnovnim poštanskim uslugama, mnogi operatori su pokušali da diversifikuju usluge. Poštanski sektor se nalazi u odličnoj strateškoj poziciji iz razloga što sektorska globalna povezanost i pristup internetu otvaraju nova tržišta koja vladama država članica mogu da pruže šanse, u smislu uključivanja ruralnih sredina i stvaranje prilika za razvoj ekonomije i trgovine. Cilj 4 - Podsticati održivi razvoj poštanskog sektora - Jedan od ključnih zaključaka sa Strateške konferencije održane 2010. godine u Najrobiju, bio je da održivi razvoj mora da ostane pitanje od suštinskog značaja za SPS i ceo poštanski sektor. Održivi razvoj se ovde treba shvatiti u najširem smislu. Neophodno je uključiti socijalna i pitanja očuvanja životne sredine, ali i održivost poštanskog modela poslovanja i razvoj sektora kroz sve tri dimenzije poštanske mreže. Navedena četiri strateška cilja, kroz prateće programe, predstavljaju vodič i polaznu osnovu za dalji razvoj regija i užih saveza unutar SPS. U strategiji su definisane obaveze vlada država članica, NPO, užih saveza unutar SPS i stalnih tela SPS, kao ključnih učesnika u poštanskom sektoru, zaduženih za realizaciju pomenutih ciljeva, koji će, na globalnom i nacionalnom nivou, biti posebno razrađeni Akcionim planom. Pored ova četiri cilja, koja služe kao smernice, na regionalnom nivou, za svaki region (Afrika, Latinska Amerika, Azija - Pacifik, SAD, Karibi, Arapske zemlje, Evropa) definisani su regionalni prioriteti. Na osnovu globalnih ciljeva i regionalnih prioriteta svaki region i njegov uži savez treba da definišu aktivnosti koje žele da sprovedu pod okriljem strategije i da pri tom prate osnovne pravce navedene u regionalnim planovima razvoja i matricama prioriteta. S druge strane, svaka zemlja na nacionalnom nivou slobodna je da definiše svoju poštansku politiku. Tehnološka saradnja će i u narednom ciklusu biti važan fokus aktivnosti Saveza. Izgradnju kapaciteta i tehničku pomoć treba gledati kao stubove razvoja saradnje koji, u ovom kontekstu, mogu da se posmatraju kao sredstvo putem koga zemlje članice mogu da ostvare svoje strateške ciljeve. Akcije SPS, prilagođene regionalnoj dinamici, treba da vode ka boljem vođenju poštanskog sektora i jačanju UPU u korist građana, kompanija i vlada država članica SPS širom sveta. Takođe, korisnici i njihove potrebe moraju u potpunosti da budu uzete u obzir prilikom definisanja strateških akcija i smernica SPS za period 2013-2016. godine. 3.2. Pravci razvoja poštanskog saobraćaja u Evropi U poslednjih 15 godina, sektor poštanskih usluga u EU prošao je kroz značajne promene. Proces reforme poštanskog sektora otpočet je kao integralni deo uspostavljanja zajedničkog tržišta.
Ključni cilj poštanske reforme jeste izuzetno kvalitetan, efikasan, inovativan i održiv poštanski sektor, prilagođen ispunjavanju potreba korisnika u 21. veku. Otvaranje tržišta nije označeno kao cilj, već kao sredstvo kroz koje se postižu ciljevi reforme. Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) Republika Srbija se obavezala na postepeno usklađivanje zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, kao i na njegovu doslednu primenu. Poštanske usluge imaju ključnu ulogu u ekonomskom i društvenom razvoju svih država Evrope iz razloga što su od prioritetnog značaja zbog višestrukih koristi koje pružaju privrednim subjektima i građanima. Unapređenje kvaliteta poštanskih usluga, kao jedan od ciljeva zakonodavne reforme, podrazumeva spremnost da se odgovori zahtevima i očekivanjima korisnika i stvore uslovi za razvoj konkurencije, uz neophodnost donošenja i primene antimonopolskih zakona u svim državama. EK je regulisala razvoj poštanskog tržišta u zemljama EU i definisala dinamiku procesa liberalizacije poštanskim direktivama 97/67/EC, 2002/39/EC i 2008/06/EC koje su prikazane u Tabeli 3.1. Pregled direktiva nam pokazuje da su glavni ciljevi poštanskih direktiva osiguranje i poboljšanje konkurentnosti poštanskih usluga, sa svrhom osiguranja efikasnih, pouzdanih i kvalitetnih poštanskih usluga svim stanovnicima zemalja EU po pristupačnim cenama, putem odgovarajućeg regulatornog okvira. Tabela 3.1 Pregled poštanskih direktiva Direktiva Direktiva 97/67/EC Datum usvajanja Decembar 1997. godine Direktiva Jun 2002. 2002/39/EC godine Osnovne preporuke Utvrđivanje zajedničkih pravila regulacije poštanskog tržišta EU u cilju razvoja i poboljšanja kvaliteta, koja se odnose na: 1) liberalizaciju tržišta za pošiljke mase iznad 350 gr; 2) pružanje UPU; 3) kriterijuma koji određuju usluge koje mogu biti rezervisane za davaoce UPU i uslove kojima se reguliše pružanje nerezervisanih usluga; 4) tarifna načela i transparentnosti obračuna pružanja UPU; 5) utvrđivanje standarda kvaliteta za davaoce UPU; 6) utvrđivanje tehničkih standarda; 7) stvaranje nezavisnih NRT. Promena i dopuna Direktive 97/67/EC u pogledu daljeg podsticanja konkurencije na tržištu poštanskih usluga definišući: 1) rezervisano područje: do 2003. godine liberalizacija pošiljaka mase iznad 100 gr, a do 2006. godine liberalizacija pošiljaka mase iznad 50 gr; 2) minimalni nivo RPU;
Direktiva Februar 2008. 2008/06/EC godine 3) zadatke regulatora; 4) standarde kvaliteta; 5) načelo licenciranja; 6) preporuke u vezi kompenzacionog fonda; 7) principe određivanja cena i vođenje odvojenog računovodstva. Promena i dopuna Direktive 97/67/EC u cilju potpunog uspostavljanja unutrašnjeg tržišta za poštanske usluge definišući: 1) rok za liberalizaciju (1. januar 2011. godine odnosno 1. januar 2013. godine za 11 članica EU); 2) osnove za određivanje cene UPU; 3) moguća sredstva finansiranja UPU; 4) pristup poštanskoj mreži; 5) načine podsticanja razvoja novih usluga. Sve države članice EU su do kraja 2012. godine otvorile svoja tržišta. Potpuna liberalizacija bi mogla doneti gubitak određenih graničnih delova tržišta zbog pojave novih učesnika, kao i sporo, ali permanentno smanjenje korespondencije. U tom slučaju bi najveći broj PO mogao da nadoknadi gubitke prihoda povećanjem produktivnosti i razvojem usluga sa dodatnom vrednošću, što bi rezultiralo održavanjem profitabilnosti na današnjem nivou. Predviđa se da će uspešno poslovati PO koji budu usmereni na kućnu dostavu malih paketa; usluge sa dodatom vrednošću, kao što su direktni marketing, elektronske usluge i upravljanje lancima nabavke i logistikom; internacionalno delovanje (kao što je slučaj sa operatorima Deutche Post, Norden Post, TNT, La Poste, BPost, Swiss Post itd.) i u izvesnoj meri obavljanje određene finansijske usluge. 4. Strategija razvoja poštanskih usluga u Srbiji za period 2013-2016. godine 4.1. Okviri za definisanje Strategije Misija i strateški ciljevi 4.1.1. Misija, vizija i strateški ciljevi Misija Republika Srbija će stimulisati podizanje efikasnosti pristupa svim poštanskim uslugama i omogućavati komunikaciju sa svim građanima uz: 1) Garanciju slobodnog protoka pošiljaka na jedinstvenoj teritoriji; 2) Pristupačne cene univerzalne usluge; 3) Međupovezanost između stejkholdera;
4) Podizanje nivoa zadovoljstva korisnika shodno njihovim promenljivim potrebama. Vizija Poštanski sektor ostaje jedan od osnovnih i nezamenljivih delova (činilaca) nacionalne ekonomije i daljeg privrednog i društvenog razvoja Republike Srbije. PESTLE analiza Politički faktori Status kandidata Republike Srbije za članstvo u EU u znatnoj meri pozitivno utiče na poslovanje celokupnog poštanskog sektora imajući u vidu da stabilna politički ambijent doprinosi ubrzanom sprovođenju reformi. S druge strane, status kandidata otvara mogućnosti za korišćenje pretpristupnih fondova EU i na taj način pruža se mogućnost za dalja investiranja u ovaj sektor, što će kao direktnu posledicu imati podsticanje privrednog rasta i povećanje broja zaposlenih. Sve ovo kao efekat može imati kreiranje novih modela poslovanja u poštanskom sektoru. Ekonomski faktori Negativni efekti globalne ekonomske krize odrazili su se na segment pismonosnih i ekspresnih pošiljaka, dok s druge strane paketske pošiljke pokazuju izvestan rast. U 2008. godini, u celom svetu, obim pismonosnih pošiljki u UPS je opao za čak 5,9%. Negativan trend nastavio se i u 2009. godini kada se, u odnosu na prethodnu godinu, beleži pad od 11,7%, odnosno 12%. 12 Slični trendovi su nastavljeni i narednih godina. Sve ovo doprinelo je i padu prihoda u ovom segmentu poslovanja. 12 Universal Postal Union, "The global economic and financial crisis: Further insights into its impact on the postal sector" (Impacts of the Global Economic and Financial Crisis on the Postal Sector: 2009) Negativni efekti su izraženi u padu prihoda u segmentu publikacija, direktne pošte, adresovanih i neadresovanih pošiljaka. U poštanskom sektoru u Republici Srbiji u periodu krize u izvesnoj meri zadržan je postojeći nivo usluga (takođe zabeležen pad u 2009. godini) ali je on i dalje ispod evropskog proseka (42 pošiljke po stanovniku godišnje u odnosu na 121). Stabilizacija ekonomske situacije direktno će se odraziti i na poštansku delatnost. Pred poštanskim sektorom, u uslovima krize, pored definisanja novih modela poslovanja, razvoja usluga i dr. stoji i potreba iznalaženja načina da se troškovi poslovanja smanje na najmanju moguću meru. U međuvremenu potrebno je sagledati mogućnosti korišćenja finansijskih sredstava iz pretpristupnih fondova EU. Socijalni faktori
Promena socijalnih faktora, kao i odgovarajuća demografska kretanja (migracije, starenje, urbanizacija, obrazovna struktura i dr.) imaju direktan i u određenim uslovima relativno snažan uticaj na obim i strukturu poštanskih usluga. Poslednjih godina u Republici Srbiji prisutan je trend smanjenja broja stanovnika uz povećanje prosečne starosti. Takođe, beleži se i migracija iz ruralnih u gradske sredine. Osim toga prisutno je i poboljšanje obrazovne strukture stanovništva. Ovakva demografska kretanja za posledicu imaju koncentraciju poštanskih usluga, povećanje obima ekspres i paketskih usluga u urbanim sredinama, povećanje tražnje za savremenim uslugama i sl. S druge strane, u ovakvoj situaciji dolazi do povećanja troškova pružanja UPU u ruralnim sredinama. Tehnološki faktori Razvojem novih informacionih i komunikacionih tehnologija supstitucija poštanskih usluga, zapravo, postaje sve lakša, a samim tim i sve veća. Finansijska kriza i sve veća potreba za ekološki odgovornim ponašanjem svih poštanskih kompanija u svetu, samo je još više povećala upotrebu elektronske komunikacije, što je za posledicu imalo dodatno smanjenje tražnje za poštanskim uslugama. Tehnološke inovacije, ekonomska kriza i održivo ponašanje teraju poštanske operatore da usvoje nove tehnologije i pronađu nove načine da zadovolje potrebe svojih korisnika. Zbog toga, većina operatora, pored tradicionalnih tj. klasičnih, pruža i hibridnu poštansku uslugu. Pored toga, većina je proširila svoje poslovanje i na obavljanje drugih usluga kao što su elektronsko plaćanje, elektronsko rukovanje dokumentima, elektronsko fakturisanje ili npr. izdavanje digitalnih sertifikata. Imajući u vidu razvoj informacionog društva u Republici Srbiji, kao i trenutnu razvijenost savremenih elektronskih usluga u poštanskom sektoru (pre svega u JPO) može se očekivati dalje širenje asortimana i kvaliteta usluga, kao i bolja iskorišćenost kapaciteta i mreže. Pravni faktori Poštanskom regulativom u Republici Srbiji, obuhvaćeni su svi neophodni segmenti značajni za obavljanje UPU i drugih poštanskih usluga. Osim toga pravni okvir u Republici Srbiji u najvećoj meri je usklađen sa drugom poštanskom direktivom EU. Sledeći posebno značajan korak biće donošenje novog Zakona o poštanskim uslugama do kraja 2014. godine. Ekološki faktori SPS održivost u poštanskom sektoru definiše kao "posvećenost održivom razvoju u interesu planete Zemlje, teritorijalne rasprostranjenosti poštanskih usluga, korisnika, menadžmenta PO i njihovog osoblja" i u poslednjih pet godina značajno intenzivira svoje aktivnosti u ovoj oblasti.
Imajući u vidu da se održivom razvoju poštanskog sektora da sada nije poklanjala dovoljna pažnja u Republici Srbiji u narednom periodu bi trebalo raditi na podizanju svesti o održivom razvoju i društveno odgovornom poslovanju. SWOT analiza Na osnovu analize stanja tržišta poštanskih usluga u Republici Srbiji, pokazatelja razvijenosti poštanskog tržišta, odgovarajuće zakonske regulative, kao i tendencija razvoja poštanskog saobraćaja u svetu i Evropi definisane su snage i slabosti, kao i mogućnosti i pretnje za dalji razvoj poštanskog sektora. Snage 1) Razvijena mreža, koja je najvećim delom na nivou evropskog proseka 2) Regulatorni okvir skoro u potpunosti u skladu sa EU 3) Regulisana situacija na tržištu kroz aktivnosti RAPUS-a Šanse 1) Dobijanje statusa kandidata za članstvo u EU 2) Stvaranje efikasnije poslovnog okruženja 3) Rast tražnje za novim uslugama 4) Potreba uključivanja svih nivoa stanovništva Slabosti 1) Sporost u donošenju odluka 2) Teškoća u privlačenju direktnih stranih investicija (pad kreditnog rejtinga zemlje) 3) Selektivna primena direktiva EU vezanih za smanjenje limita po masi i ceni RPU (pošto Republika Srbija ima status kandidata i direktive nisu obavezujuće) Pretnje 1) Makroekonomska nestabilnost 2) Stanje nacionalne ekonomije (pad BDP-a, inflacija, pad industrijske proizvodnje) 3) Supstitucija elektronskim uslugama 4) Smanjenje kupovne moći 5) Smanjenje broja stanovništva Strateški ciljevi Imajući u vidu sprovedene analize, opredeljenja Republike Srbije, kao i definisane prednosti za razvoj, odnosno slabosti i nedostatke koje mogu da ugroze dalji razvoj poštanskog sektora identifikovani su sledeći strateški ciljevi: 1) Razvoj poštanskog tržišta shodno potrebama privrede i građana Republike Srbije, a u skladu sa direktivama EU i preporukama SPS-a; 2) Razvoj UPU u Republici Srbiji; 3) Razvoj i korporatizacija JPO; 4) Inovacija postojećih i razvoj savremenih poštanskih usluga (poštanskih, finansijskih i elektronskih) i održivosti i efikasnosti poštanske mreže i tehnologija; 5) Razvoj odgovarajućih standarda i regulative, u oblasti kvaliteta poštanskih usluga, sigurnosti i bezbednosti korisnika i zaposlenih u poštanskom sektoru, kao i sigurnosti poštanskih pošiljaka, a u skladu sa direktivama EU, preporukama SPS i drugih relevantnih institucija; 6) Omogućiti interoperabilnost sa međunarodnom mrežom;
7) Unapređenje pozicije Republike Srbije u regionalnim i međunarodnim organizacijama u oblasti poštanskog saobraćaja; 8) Razvoj ljudskih resursa; 9) Prihvatanje društvene odgovornosti i zaštita životne sredine. 4.1.2. Mogući scenariji razvoja Polazeći od ciljeva razvoja identifikovani su mogući scenariji razvoja poštanskih usluga u Republici Srbiji u narednom periodu. Pri kreiranju mogućih scenarija pošlo se od dva osnovna stanovišta. Prvo je da se zadrži postojeće stanje poštanskog tržišta u Republici Srbiji. Drugo stanovište je da se sprovede postupak liberalizacije poštanskog tržišta, pri čemu je razmatrana različita dinamika liberalizacije. Na osnovu toga mogući scenariji razvoja su: 1) Scenario 1 - Zadržavanje postojećeg stanja Poštansko tržište u Republici Srbiji ostaje nepromenjeno. 2) Scenario 2 - Liberalizacija poštanskog sektora Poštansko tržište Republike Srbije se liberalizuje u skladu sa direktivama i preporukama EU do 2016. godine pri čemu se vodi računa o stepenu pripremljenosti tržišta, daljem razvoju JPO, otvaranju poštanske mreže JPO, kao i osiguranju UPU. 3) Scenario 3 - Ubrzana liberalizacija poštanskog sektora Potpuna liberalizacija poštanskog tržišta do 2014. godine potpuno prateći direktive EU i potpuno otvaranje tržišta. 4) Scenario 4 - Usporena liberalizacija poštanskog sektora Liberalizacija poštanskog tržišta do 2020. godine prateći direktive i preporuke EU smanjenim intenzitetom i koristeći period prilagođavanja koji se daje novim članicama i zemljama kandidatima. Svaki od navedenih scenarija ima određene prednosti i nedostatke u pogledu daljeg razvoja poštanskog tržišta kako sa aspekta države tako i sa stanovišta JPO, PO i korisnika usluga. Za ocenu prednosti analizirani su mogućnosti rasta tržišta kako po obimu i prihodu tako i po ceni i kvalitetu usluga. U analizi nedostataka razmatrani su pre svega rizici koji svaki od scenarija nosi sa sobom u odnosu na spremnost JPO, osiguranje UPU, dalji rast tržišta, osiguranje fer uslova na tržištu. Primenom Analitičkog hijerarhijskog procesa 13 izvršeno je rangiranje alternativnih scenarija. Kod ocene prednosti svakog od scenarija dobijen je sledeći rang alternativa (Slika 4.1) 13 Analitički hijerarhijski proces (AHP - eng. Analytical Hierarchy Process) predstavlja jednu od
najpoznatijih metoda naučne analize scenarija i donošenja odluka konzistentnim vrednovanjem hijerarhija čije elemente čine ciljevi, kriterijumi, podkriterijumi i analize. 1) Scenario 2 relativni rang alternative 0,377 2) Scenario 3 relativni rang alternative 0,321 3) Scenario 1 relativni rang alternative 0,182 4) Scenario 4 relativni rang alternative 0,119 Analiza rizika ostvarivanja svakog scenarija dala je rang alternativa 1) Scenario 3 relativni rang alternative 0,416 2) Scenario 4 relativni rang alternative 0,234 3) Scenario 1 relativni rang alternative 0,213 4) Scenario 2 relativni rang alternative 0,137 Uključivanjem rezultata analize prednosti i rizika različitih scenarija razvoja poštanskog saobraćaja u Republici Srbiji dobijena je matrica prednosti/rizika koja je prikazana na (Slici 4.1.) U matrici su prikazane su pozicije sva četiri različita scenarija.