«Кәсібің-нәсібің» (Your Future Profession) The program «Кәсібің-нәсібің» (Your Future Profession) is dedicated to present different kinds of profession to our young tele viewer and exactly this series is dedicated to the profession of Pilot with. During this program anchors help to get more information in detail about this profession and ask the professional specialists all the questions, which could be interesting to know for our kids. They visit air base, meet there pilot, ask him many questions, fly with him on a little plane, after they go to the International Airport in Almaty, meet the Training Pilot, tried to navigate plane on a virtual training equipment, find out many interesting details about the planes and pilots. After all we can see how our anchors admire this profession and they wish to become great pilot in their future life! ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Кәсібің нәсібің How to choose your future profession? Қыз бала: Менің байқағаным, адам бала күнінде не туралы көп армандаса, ер жеткенде сол арман оның өміріне қалай да әсер етеді екен. I think your dream about something in your childhood influences your life in future when you grow up. Ұл бала1: Сонда армандар орындалады демексің бе? Do you mean dreams come true? Қыз бала: Иә, мысалы Юрий Гагарин Айға ұшамын деп армандаған екен. Ал, Тоқтар Әубәкіров болса, жұлдыздарды ұстап көрсем деп армандапты. Талғат Мұсабаев бала кезінде аспан денелерінің суретін салғанды жақсы көрген екен.
Yes, I do. For example Yuri Gagarin dreamed to fly to the moon, Tokhtar Aubakirov dreamed to touch to stars, and Talgat Musabayev loved to draw in his childhood heavenly bodies. Ұл бала2: Яғни, бала кездегі арман болашақта мамандық таңдауға әсер етеді. It means your childhood s dreams can influence your future profession. Ұл бала3: Дұрыс айтасың, бала күндері арманы көкпен байланысты болған ағаларымыз кейінде расында аспанға ұшты емес пе? You are right. You see dreams all of these great men were related to space and heaven and they became astronauts. Ұл бала1: Достар, мынау не айтса да, біліп айтады емес пе? Демек, ол қандай да бір мамандықты меңзеп отыр-ау. Guys, everything is clear. Let s talk about profession, which related with sky and space. Ақпарат: Адамзат баласы аспанға ұшуды сан мындаған жылдар бойы армандаған. Бірақ бұл арман 18 ғасырдың орта тұсында Францияда жүзеге асқан көрінеді. Аталмыш елдің тумалары ағалы-інілі М.Филлер көкке әуе шарымен көтерілді. Оларды ең алғашқы ұшқыштар деп атауға болады. Ал, кәдімгі қозғалтқышы бар ұшақты ойлап тапқан американдық ағайынды Райттар. Демек, 1903 жылы дүние жүзінде бірінші болып аспанға әуе кемесімен көтерілген ұшқыштар да осы Райттар отбасы. Қазақстандық ұшқыштар тізімін Талғат Бигелдинов бастаса, әйелдер арасында Хиуас Доспанова көш бастап тұр. Information Mankind keeps dreaming about flying to the sky for thousands of years. This dream came true in France in the middle of 18 th Century. The citizens of this country, brothers Fillers, flew to the sky with air balloon. We can call them as first flyers in the history of mankind. And the brothers Wright were first ones, who engineered first plane with engine. So, we can say they are first pilots, who flew on airship to the sky. Among pilots from Kazakhstan Talgat Bigeldinov is one of the most famous pilot and among female pilots-khiuas Dospanova. Ұл бала1: Ұшты, ұшты доп ұшты! Ұшты, ұшты кітап ұшты! Ұшты, ұшты ұшақ ұшты! This is the game. You should put your hands up, when I say about thing, which can fly Ball. Book. Plane. Ұл бала3: Арлан, ұшақ ұшады емес пе? Неге қолыңды көтермейсің? Arlan, why didn t you put your hands up? After all plane can fly.
Ұл бала2: Көрдім. Бірақ ұшақ өзімен-өзі ұшпайды. Ұшқыш оны ұшырады. Yeah, but plane can t fly by itself? It will be flown by pilot. Ұл бала3: Расында да. Ұшақты ұшқыш ұшырады ғой. You are right. Indeed it is so. Қыз бала: Ұшақтың қанаты болғанымен сол қанатты қақтыратын кім сонда? In spite plane has wings but only pilot makes it fly, do you mean that? Ұл бала1: Әрине, ұшқыш! Of course! Ұл бала3: Мына әңгімелерің әбден шатастырды ғой All this makes me confused. Ұл бала2: Иә, бұл мамандықтың біз білмейтін құпиялары көп. Осы мамандық жайлы ақпарат алуға кім барады? Қане, Қайсар, құрылғыны шығар. I think there are a lot of things to find out about this profession. Who will be chosen for this mission? Kaisar, let s ask our equipment! Ұл бала3: Арлан, құрылғы бізді таңдады. Arlan, equipment chose us. Ұл бала2: Бейбарыс, әкел «бесті» Beibarys, give me five! Ұл бала1: Ал, достар, сәт сапар! O k guys, good luck! Әуежай Airport Ұл бала3: ұшақтарды таптық, әуежайды таптық. Ал маманды қайдан тапсақ екен? We found as planes so airport. Where could we find now a pilot? Ұл бала2: Иә, бізге осының бәрін түсіндіріп беретін ұшқышты қайдан табамыз? Yeah you are right. We need to find pilot who can explain us everything. Ұл бала3: Тоқта, ана жерде бір кісі тұр. Сұрап көрсек қайтеді? You see, there is one man, let s ask him. Ұл бала2: Иә, кеттік! Let s go! Балалар: Амансыз ба, ағай?
Good afternoon Sir! Ұшқыш: амансыңдар ма? Hallo kids! Ұл бала3: Бізге ұшқыш мамандығы туралы айтып бере аласыз ба? Can you please tell us about the profession of pilot? Ұл бала2: Біз осы мамандық жайлы көп білгіміз келеді. We want to get more information about this profession. Ұшқыш: Әрине, балалар. Білгенімнің бәрін айтып беремін. Жүріңдер! Of course, kids. I ll tell you everything, what I know. Let s go! Ұл бала3: Ағай, ұшақтың ішіне кіріп көрсек бола ма? Sir, can we enter the plane? Ұшқыш: Әрине болады. Of course you can! Ұл бала3: Ағай, үлкен ұшақтарды ұшырған жеңіл ме, әлде кішкентай ұшақтарды ұшырған жеңіл ме? Sir, may I ask, is it difficult to navigate big plane or little plane? Ұшқыш (Ерасыл Мұқан): үлкен ұшақтар ауыр, олардың басқа да өзінің қиын құрылғылары бар істейтін сол өзінің ұшқыштың жарты жұмысын сол компьютерлер атқарады үлкен ұшақта. Ал, бұл ұшақтарда бүкіл жұмысты ұшқыштың өзі атқарады. Ал, балалар ұшуға дайынсыңдар ма? Yerasyl Mukhan(pilot): To navigate big plane is more difficult than little one. Because big plane has a lot of equipments to navigate. Computers on it do half of pilot s works. But on this plane everything will be made by pilot alone. So, kids, are you ready to take off? Балалар: Иә! Yeah! Ұшқыш: Ал, кеттік! Let s go! Ұл бала3: Ағай, болашақта ұшқыш мамандығын таңдауыма көп әсер еттіңіз. Бір күніңізді бізге бөлгеніңізге көп-көп рахмет. Сау болыңыз! Sir, after this time we spent with you I know I want to be a pilot in future. Thanks for your time. Have a nice day! Ұшқыш: Жақсы. Жолдарың болсын, болашақ ұшқыштар! All right! Good luck, our future pilots! Ұшқыш2: балалар, ұшқыш болғыларың келе ме?
Kids, do you want to be pilot too? Ұл бала2: Иә, ұшақтың құрылысы неден тұрады? Yeah, can you tell about construction of plane? Ұшқыш2: Алдымен, ол ұшақтың фюзеляжы, бұл корпусы, ұшақтың қанаттары, міне, мынау ұшақтың құйрығы және дөңгелектері. First of all this is fuselage, this is body, wings and this is tail of plane and its wheels. Ақпарат: Ұшақтар азаматтық және әскери болып 2-ге бөлінеді. Азаматтық әуе кемелерінің санатына жолаушылар таcымалдайтын, жүк таситын, сондай ақ ауыл шаруашылығы саласында қолданылатын ұшақтар кіреді. Әскери ұшақтардың да қолданысына қарай түрдері көп. Олар мемлекет қорғанысын қамтамасыз етеді. Ал, ең жылдам ұшатын ұшақ жоғарғы дыбысты Х-43А. Ол сағатына 10мың шақырымнан аса қашықтықты бағындырады. Ұшақтарды 11,5 шақырым биіктікке дейін ұшуға мүмкіндіктері бар. Жерден бірнеше шақырым биіктікте ұшатын ұшақ радио арқылы басқарылатын ұшқышсыз аппараттар. Ең жеңіл ұшақ бар-жоғы 495кг салмақты құрайды. Ал, ең ауыры 75 тоннадан асып жығылады. Information We divide aircrafts in two groups: Civilian and Military Aircrafts. To civilian aircrafts belong passenger and all-cargo aircrafts and also aircrafts, which will be used in agriculture. Among military aircrafts there are a lot of different kinds. They establish security of our country. The fastest one is the supersonic aircraft X43A. He can fly to 10 000 km per hour. Aircrafts can rise to more than 11.5 km. height. There is also aircraft, which can fly by radio control in several km. height without pilot. The lightest plane has weight only 495 kg, and the heaviest one more than 75 tonne. Ұл бала3: Ұшақты басқару ше? Неше бөлімнен тұрады? Менің білетінім, ұшуға дайындық, биікке самғау, төмен түсу және қону. What should you know about navigation of aircraft? I think you have to know how to prepare for flight, how to take off, how to descend and land-on? Ұл бала2: жооооқ, ұшақ алдымен биікке көтеріледі сосын әуеде қозғалады, содан кейін барып қонады. No, I think plane first takes off, flies in the sky and after land-on. Ұл бала3: Жоқ! Тіптен олай емес. No, it is not like this.
Ұшқыш2: Балалар, дауласпаңдар! Мен сендерді қазір ұшқыш маманымен таныстырамын. Kids, don t argue! I think you can ask all your question by the pilot, whom I want to introduce to you. Ұл бала2: Мәссаған! Oh, great! Ұшқыш2: Онымен кездеспес бұрын арнайы киімдеріңді киіп алыңдар. Жүріңдер. But before you go to him you should wear special clothes. Let s go. Балалар: Сәламатсыз ба? Good afternoon! Ұшқыш3: Уағалейкумассалам! Hallo, Kids! Ұшқыш2: Ұшақты қалай басқаратындығын сіздер Темірхан ағадан біле аласыздар. Ал мен кете берейін. Mr. Temirkhan will tell you everything how to navigate the aircrafts. I will leave you here. Good bye, kids! Ұшқыш3: Ал, қош келдіңдер! So, kids, welcome! Ұл бала2: Темірхан аға? Mr. Temirkhan Ұшқыш3: Ау Yes. Ұл бала2: Ұшқыш кез-келген ұшақты басқара ала ма? Can pilot navigate any aircraft? Ұшқыш3: Біріншіден, кәсіби дайындық керек. Кәсіби маман болуың керек. Екіншіден, денсаулығың мықты болуы керек. Әрине, ұшқыш болу өте қиын. Бірақ біріншіден, жүректеріңнің талабы болуы керек. Ұшам деген қиял болу керек. Сонда ғана ұшқыш бола аласыңдар. First of all, you need professional education. You must be an occupational specialist. Secondly, you shouldn t have any problem with your health. To be pilot is very hard. But if you have strong goal and dream to be great pilot you can go through everything. Ақпарат: Ең алдымен ұшақтың жанармайының толық екендігіне, оның зақымдалмағандығына көз жеткізу керек. Ұшақта қашан да дәрігерлік алғашқы көмек құралдары салынған қобдишаның болуы керек. Ұшқыш арнайы тігілген киіммен ғана басқару пультіне отырады. Ұшқыш ұшуға бұйрық алған сәттен
бастап, қауіпсіздік белбеуін тағуы міндетті. Ұшқыштың алдында артық заттар мен ауыр мүліктер болмауы керек. Information: First of all the level of fuel and all important details of aircraft must be checked. On the board of aircraft must be always first-aid set. Pilot has to wear his special uniform before he sits on his control box. After pilot get the permission to take off he has to fasten the seat belt. In front of pilot shouldn t be additional unneeded and unnecessary things. Ұл бала3: Ал, біз секілді кішкентай балаларға ұшақты қалай басқарып көруге болады? Is there any opportunity for us to try the navigation of the aircraft or is it impossible? Ұшқыш3: Мүмкін өздеріңді виртуальді жаттықтырушы құралдарында байқап көресіңдер? Of course you can try to navigate a plan here on this virtual training equipment. Ұл бала2: Жаттықтырушы құрал? Training equipment? Ұшқыш3: Иә. Әуе кемесін басқаруды ұшқыштар осында отырып үйренеді. Келіңдер, байқап көрейік. Ал, балалар біріншіден өздеріңнің орындықтарыңды ынгайлатып келтіріп алыңдар. Екіншіден, ұшқыш орталық басқару жүйесіне керекті деректерді өткізеді. Қазір ұшуды бастаймыз. Алдарыңда көріп тұрған теледидардан казір ұшақтың қалай ұшатынын өздерің көресіңдер. Мынау алдарыңда тұрған техникалық жабдықтар ұшақтың қалай ұшатынын көрсетеді сендерге. Ал, дайынбыз ба? Yes. Our pilots start their training for navigation of aircrafts on this equipment. Come here, let s try! So, kids, first of all sit comfortable on your seats, secondly, we should enter flight data into central control system. Now we start our flight. On the monitor you can watch how the aircraft will take off and fly. All these technical tools in front of you help you to control the flight process. All right, are you ready? Балалар: Иә! Yes, we are! Ұшқыш3: Ал, кеттік. Қолыңды ұстап отыр. Сол аяғыңды құрттай бас, солға қарай. Е, болды. Ұшақты басқаратын жүйеге қосылды. Ұшақ өз-өзін басқарып келеді, көрдің бе? Let s start! Hold on! Push with your left foot a little bit on the pedal. Turn to left! It is enough! The Central Control system is now on. Now the aircraft is on the autopilot mode, do you see?
Ұл бала3: ағай, ұшақ өзін-өзін қай кезде басқарады? Sir, when does the aircraft switch to autopilot mode? Ұшқыш3: Орталық жүйені қосуға арналған басқыш бар. Басқаннан кейін ана жерде көресіздер. Яғни, бұл орталық жүйе ұшақты басқаруға қосылды деген сөз. There is a bottom to switch on the central control system. After you push this bottom you can see there. This indicator means central control system is on. Ұл бала2: ұшақты тез қондыру үшін не істеу керек? What is needed to land the aircraft quickly? Ұшқыш3: Ол үшін ерекше бір тәжірибе, ерекше бір дайындықтан өту керек. You must be high professional pilot with big experience and good training! Ұл бала3: Темірхан ағай, ұшақты неге 2 адам басқарады? Mr. Temirkhan, why two pilots have to navigate the plane? Ұшқыш3: Бірін-бірін тексеретін адам керек сосын бірін-бірін алмастыру үшін керек. Сол жақтағы ұшқыш, оң жақтағы ұшқыш екеуі де бірдей дайындықтан өтеді. Ұшақтың автоматты жүйеде ози қонатынын көресіңдер Қону жолағын көріп тұрсыңдар ма?2 жолакты корип турсындар гой? Соның сол жақ жолағына барып қонамыз. Басқару жүйесі істен шыққанда, сол жақта я оң жақта отырған ұшқыш екеуінин биреуи ұшақтың басқаруын қолға алады да, алдағы көріп тұрған жолақтарға апарып отырғызады. Аяғыңды тірегішке салып отыр, 2 аягынды да, конганнан кейн казир керек болады, жарайды ма? Курттай гана сол аягынды бас. Коп баспа. Енди онга карай бас. Ал, балалар, Алматы әуежайына аман-есен келіп қондық. Сендерге рахмет көп-көп. Қалай ұнады ма? They control and also replace each other when it is needed. Both of pilots have the same course of training. Now you will see how the plane lands automatically. Do you see the landing strips? We will land on the left side. After the central control system switched off, one of the pilots takes the control and land the plane on that strips, which you see in front of you. Keep your feet on pedal, because you need them after landing. Push left pedal a little bit, not much and now right pedal. So, kids, congratulations, you landed successfully on the airport of Almaty! Thanks a lot, kids! Did you like today s training? Балалар: ИӘ YEAH!!! Ұшқыш3: Тағы да келесіңдер ме? Will you come again? Балалар: Иә. YEAH!!!
Ұл бала3: Ұшты, ұшты ұшақ та ұшып кетті. So many planes flying every day here! Ұл бала2: Иә, біздің де қайтатын уақытымыз келіп қалған сияқты. It is already time for us to go back. Ұл бала3: Иә, солай. Yes, it is. Ұшқыш2: Ал, балалар, сендерге саяхатымыз ұнады ма? So kids, did you like today s journey to the world of pilots? Ұл бала2: Үлкен жауапкершілікті талап ететін мамандық екен. We understood this profession requires high responsibility! Ұл бала3: Сондай-ақ батылдық пен кәсіби білім керек. Also courage and professional education are needed. Ұшқыш2: Балақайлар, маған сендермен уақыт өткізген ұнады. Сабақтарыңды жақсы оқып, тезирек осы мамандық иесі атануларыңа тілектеспін. So, kids, it was great pleasure to spend with you time today. Do your best to be good student at your school and to become a highly-qualified pilot in the future! Ұл бала2: Тілек ағай, сізге де рахмет. Mr. Tilek, thanks a lot also for your time. Ұл бала3: Өзіңізге абай болыңыз! Take care of you! Ұшқыш3: Рахмет, балақайлар! Thank you, kids! Қыз бала: Шаршадыңдар ма? Қалай қызық болды ма? Are you tired? Was it interesting? Ұл бала2: Иә. Yeah! Ұл бала3: Осы мамандық жайлы майталман не айтады екен? Let s listen to the highly qualified professional! Қыз бала: Қазір көреміз O k, let s see! Майталман: Еңбек жолым осы азаматтық саласында авиация саласында 23 жыл болды. 2005 жылдары сол жақ қозғалтқышымыз істен шықты да, содан бір қозғалтқышпен Шымкент әуежайында аман-есен қондық. Ұшқыш болу үшін біріншіден, денсаулықтың жарамдылығы, екіншіден, техникалық пәндерден өте
жоғары хабардар болу керек. Ойлау, психология жағынан өте мықты болу керек. Professional: My work experience started 23 years ago in civil aviation! One story happened to me in 2005, when we were on the sky, the left engine failed, but we could land successfully with only one engine on the airport of Shymkent city. First off all to be a pilot is required good health, secondly you have to attend all training courses and have good knowledge in technical subjects, be fast in thinking and also have psychological stability. Түйін: Conclusion: Қыз бала: Тыңдаңдар! Мен бір қызық ақпарат таптым. Ғалымдар ұшқыштарды мынадай топтарға болипти. Олардың 10 пайызы ұшаққа қорқып отыратындар. Ал 50 пайызы ұшақтың құлағында ойнайтындар. Ал, қалғандары жай қатардағы ұшқыштар. Listen to me! I found very interesting information about pilots. Scientists divide pilots to below groups: 10% of them are still afraid of flying, 50% are virtuoso and the others are average pilots. Ұл бала1: Міне, ұшқыштар туралы да біраз ақпарат алдық. Today we got a lot of information about this profession. Ұл бала2: Құрметті көрермендер! Қай мамандық иесі туралы білгілеріңіз келеді? Сол туралы хаттарыңызды мына электронды мекен-жайымызға жіберулеріңізге болады: www.balapan.kaztrk.kz Dear tele viewer! You can send us Email and write what profession you want us to tell you next program. Your wishes you can leave on our web site www.balapan.kaztrk.kz. Ұл бала2: Осымен кезекті саяхатымыз аяқталды. Сау болыңыздар! Our journey is over! Good bye! Take care of you! Балалар (хормен) : Ел ертеңі сіз бен біз, Еліңе қызмет етеміз, Алға! You and We are Future of Our Land! And we are ready to serve our Land! Move on!