UZROCI I POSLEDICE OPADANJA PRIRODNOG PRIRAŠTAJA STANOVNIŠTVA

UZROCI I POSLEDICE OPADANJA PRIRODNOG PRIRAŠTAJA STANOVNIŠTVA Prof. dr Slobodan Mišović Fakultet bezbednosti Univerziteta u Beogradu Rezime: Prirodno kretanje stanovništva determinišu dve grupe činilaca. Prvu grupu čine: rađanje (natalitet), smrtnost (mortalitet) i prirodni priraštaj. Drugu grupu čine: plodnost (fertilitet) i živost (vitalitet). U radu će biti posvećena pažnja samo prvoj grupi činilaca prirodnog kretanja stanovništva.. Posle II svetskog ratai je izražena tendencija opadanja svih elemenata, što je prouzrokovalo starenje demografske mase. Prirodni priraštaj u svim delovima je ispod praga generacijskog (biološkog) obnavljanja stanovništva izuzev KiM. Izražene su dve grupe uzroka opadanja prirodnog priraštaja stanovništva, a to su eksterni (spoljašnji) i interni (unutrašnji). I jedni i drugi su brojni a njihovi uticaji na opadanje prirodnog priraštaja su u uskoj međuzavisnosti. Radi otklanjanja uzroka opadanja prirodnog priraštaja, neophodno je na državnom nivou iznaći adekvatne mere demografske politike koje će otkloniti uzroke njegovog opadanja. Sadašnje stanje prirodnog priraštaja stanovništva, ističe u prvi plan potrebu izvođenja hitne biološke revolucije. Ključne reči: natalitet, mortalitet, demografski procesi, prirodni, priraštaj, demografska masa, uzroci, posledice THE CASUSES AND EFFECTS OF DECREASE IN NATURAL GROWTH OF POPULATION Sumary: Natural migration of population is determined by two goups of faktors. The first group consists of natality, mortality, and natural grwth. The second group consists of fertility, and vitality. This paper deals onli with the first goup of factors of natural migration of population. After World War Two, a tendency of decrease of all elements is expressed resulting in an increasing ageing of demographic mass.. The natural growth of population in all parts of Serbia drops below the generation (biological) renovation threshold, except in Kosovo and Metohija. Two groups of causes of national growth of population are identified and they are: external, and internal. Both are numerous and effects on the decrease of natural growth of population are in close correlation. The effects of each individual factor belonging to either of these groups are analyzed in the paper. In order to remove the causes of decrease of natural growth of population, it is imperative to design adequate demographic policy measures so as to dispose of these causes. The current of natural growth of Serbian population calls for an urgent biological revolution. Key words: natality, mortality, demographic process, natural growth, demographic mass, causes, effects Uvod

Determinantne kretanja stanovništva uopšte mogu biti prirodne, mehaničke-prostorne i društvene. Rad težišno ukazuje na kretanje prirodnog priraštaja stanovništva Srbije posle Drugog svetskog rata. Najznačajniji deo rada obuhvata analiza kretanja prirodnog priraštaja po okruzima i na ukupnoj retitoriji Srbije. Rad će analizirati uzroke i posledice njegovog konstantnog opadanja u najvećem broju okruga izuzev okruga na Kosovu i Metohiji. Suština analize kretanja prirodnog priraštaja jeste da ukaže na zavrinjavajuće posledice njegovog konstantnog opadanja, zbog čega može doći, u relativno kratkom vremenskom periodu, do promene nacionalne starukture stanovništva Srbije. Ako se nastavi sadašnji trend opadanja prirodnog priraštaja, Srbi bi polovinom dvadesetprvog veka mogli postati manjina u sopstvenoj državi. Rad će pružiti brojne pokazatelje o opadanju prirodnog priraštaja u Srbiji, starenju demografske mase, trendovima povećanja negativnog prirodnog priraštaja u velikom broju okruga izuzev Kosova i Metohije i uzrocima i posledicama takvih demografskih procesa. Zbog toga rad ima višestruku primenu u praksi praćenja promena u demografskoj masi Srbije. Pri izradi rada korišćena je bogata stručna i naučna demografska i ukupna geografska literatura. Korišćeni su obimni statistički podaci prikupljeni popisima stanovništva po popisnim periodima posle Drugog svetskog rata i podaci redovnog praćenja kretanja demografske mase u Srbiji. U izradi rada korišćene su brojne metode naučnog istraživanja, a posebno metoda analize i sinteze, statistička, istorijska i komparativna metoda. 1. Opšta razmatranja o kretanju priraštaja stanovništva Problem današnjeg satnovništva ekumene nije u velikom broju, nego u velikim regionalnim razlikama, snažnoj koncentraciji glavnine čovečanstva na relativno skučenom prostoru i izraženom stalnom kretanju. Kretanje stanovništva obuhvata prirodno kretanje (priraštaj) i prostornu pokretljivost (migracije). Ono je posledica niza prirodnih i društvenih činilaca. Od najranijih naseljavanja pojednih delova Zemlje, prirodni uslovi su presudno uticali na razvitak stanovništva i njegovo kretanje. Najznačajniji prirodni činioci su: karakteristike reljefa kopna; klimatski uslovi sa težištem na toplotnim pojasevima; plodnost tla; bogatstvo vodom i blizina vodama; bogatstvo vegetacijom; prohodnost i komunikativnost; i bogatstvo rudama i mineralima. Najznačajniji društveni činioci su: društveni staus; životni standard; nivo društvene svesti; mogućnost obrazovanja; uslovi za zapošljavanje; društvena sredina i opšti uslovi življenja; mogućnost zadovoljavanja kulturnih i drugih potreba; i uslovi formiranja porodice. Pored ove dve grupe činilaca, u savremenim uslovima a i ranije, na osnovne odrednice opšte populacijske dinamike najveći uticaj ispoljavali su ekonomski uslovi. Još od najstarijih vremena teritorija Srbije je predstavljala veoma važnu raskrsnicu puteva kojima su išli različiti narodi. Ta strujanja u starom, srednjem i novom periodu razvitka stanovništva na ovom prostoru, imala su za posledicu njegovu izraženu heterogenost. Posle Drugog svetskog rata migraciona kretanja stanovništva dobila su neviđene razmere zbog promene društvenih odnosa i ubrzanog ekonomskog razvoja, naročito zbog snažne industrijalizacije i urbanizacije. Intenzitet migracija može se sagledati iz sledećih podataka: u periodu 1948.-1953. godine prebivalište je promenilo više od 200000 lica godišnje; u periodu 1953.-1961. godine više od 400000. To svedoči da je 1961. godine svaki treći stanovnik Srbije živeo van svog rodnog mesta. Proces preseljavanja stanovništva je vrlo složen i na njega utiču, pored ekonomskih i društvenih i drugi činioci: psihološko stanje; privlačnost gradskog života; i težnja čoveka za boljim standardom i promenom statusa. Migracije stanovništva Srbije neodvojivi su deo njene prošlosti i sadašnjosti. One su tokom vremena stvarale i menjale etnički sastav stanovništva i uticale na njegovo prirodno kretanje. U mnogim preseljavanjima etnički momenat bio je izuzetno naglašen. Istorijski posmatrano, naseljavanje prostora i migracioni tokovi na tlu Srbije, mogu se podeliti u tri perioda: period najezde Turaka na Balkan, uspostavljanje i širenje otomanskog carstva; period stvaranja novih državnih granica u osmanestom i devetnestom veku i posepeno povlačenje otomanskog carstva; i

period stavranja zajedničke države južnih Slovena do danas. Treći period se može podeliti na četiri razdoblja: između dva svetska rata; migracije uslovljene drugim svetskim ratom i njegovoim okončanjem; migracije posle drugog svetskog rata do 1990. godine; i razdoblje migracije stanovništva uslovljene raspadom bivše SFRJ do danas. Demografski razvitak stanovništva Srbije moguće je objasniti proučavanjem konkretnih prirodnih elemenata, uslova razvitka i drugih specifičnosti ovog prostora. Režim reprodukcije stanovništva razvijenih zemalja doživeo je u poslednjih sto godina korenite promene. U ovim zemljama planiranje veličine porodice postalo je uobičajeno, uz ranije ili uporedo opadanje smrtnosti, naročito smrtnosti odojčadi, omaldine i sredovečnog stanovništva. Reprodukcija stanovništva u razvijenim zemljama postaje ekonomičnija i humanija, dok se prirodni priraštaj stabilizuje na znatno nižem nivou. U zemljama u razvoju, kakva je i Srbija,, javljaju se isti procesi, gde smrtnost opada od pedesetih godina ali se natalitet zadržavao na visokom nivou. To je imalo za posledicu visok prirodni priraštaj. Takođe, socijalni uslovi u zemljama u razvoju nisu bili povoljni jer su imali sporiji tempo promena pa nisu mogli uticati na smanjenje nataliteta. Razvitak stanovništva 1 Srbije je specifičan po mnogim obeležjima. Demografska tranzicija javlja se kasnije nego u drugim naročito razvijenim zapadnim evropskim zemljama. Do opadanja nataliteta ali i smrtnosti u pojedinim regijama došlo je u veoma različitim periodima, zbog čega je proces demografske tranzicije u nekim regionima završen a u nekima je tek u toku (Kosovo i Metohija). Različit demografski razvitak u pojedinim regijama Srbije, uslovljen je različitim istorijskim, političkim, ekonomskim i društevnim činiocima. Posle Drugog svetskog rata demografski procesi u Srbiji su intenzivirani pod uticajem ubrzanog ekonomskog i društvenog razvoja. Industrijalizacija i razvoj drugih nepoljoprivrednih delatnosti, doveli su do: velikih promena u ekonomskoj strukturi aktivnog stanovništva; koncentracije stanovništva u gradskim i mešovitim naseljima; i do prostorne mobilnosti stanovništva velikih razmera. Povezanost demografskih i društveno-ekonomskih kretanja nametnula je nova obelaežja stanovništva Srbije, koja su karakteristična za period posle demografske tranzicije: nizak ili umereni natalitet; niska stopa smrtnosti; promenjena starosna struktura; i razvijena socijalna i ekonomska struktura stanovništva. Razmatranje prirodnog priraštaja stanovništva podrazumeva analizu tri komponente: nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja. Rodnost (natalitet 2 ) je osnovna determinanta prirodnog kretanja stanovništva, jer unutar neke demografske celine pokazuje njenu plodnost. Izražava se brojem i relativnim brojem. Uobičajen metod prikazivanja nataliteta u demografskoj statistici jeste broj živorođenih na sto ili hiljadu stanovnika u određenoj vremenskoj jedinici. Godišnja stopa nataliteta je osnovni pokazatelj demografske dinamike. U praksi postoje brojene stope nataliteta: bruto, neto ili delimična. Krajnje su vrednosti označene kao fiziološki natalitet (ekspanzivni) koji je vrlo visok, i racionalni natalitet (konstruktivni) koji je vrlo nizak. Stope nataliteta u svetu kreću se od 10 do 50 godišnje. Izdvajau se tri tipa nataliteta: nizak do 15 godišnje; srednji od 15 do 25 godišnje; i visok više od 25 godišnje. Tip niskog nataliteta je u granicama racionalnog dok je tip visokog nataliteta neracionalan i približava se vrednostima fiziološkog nataliteta (ekspanzivni). U Srbiji stopa nataliteta je rezulatat veoma različitih regionalnih stopa nataliteta. Razlike su izražene između severnih i istočnih (područja niskog nataliteta), jugozapadnih (područja srednjeg nataliteta) i južnih regija (područja visokog nataliteta). Najveća razlika je između natalitetnih stopa Vojvodine i Kosova i Metohije. Umiranje ili mortalitet predstavlja smrtnost stanovništva. Izražava se apsolutnim i relativnim vrednostima koje su prostorno i vremenski veoma promenljive. Na stopu mortaliteta 1 Grupa autora.; Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFRJ, Edicije, Knjiga 1, Stručna knjiga, Beograd, 1993. 2 Friganović, M.; Demografija, Školska knjiga, Zagreb, 1978.

neposrednije se odražavaju društvena zbivanja nego na natalitet, što moratalitetu kao socijalnoj pojavi još više povećava značaj. On je pokazatelj društveno-ekonomskih procesa, stanja higijensko- zdravstvene i preventivne zaštite stanovništva. Stopa mortaliteta predstavlja broj umrlih na sto ili hiljadu stanovnika u jedinici vremena. Prosečne godišnje stope mortaliteta u svetu kreću se od 7 do 30. U razvijenim zemaljama stope mortaliteta pokazuju demografsku stabilnost i postupnost promene, ali je on relativno visok radi starenja demografske mase. Za proučavanje mortaliteta neophodno je izdvojiti pojedine starosne grupe: odojčad, omladina, odrasli i starci. Najveća stopa mortaliteta je kod odojčadi i to u prvoj godini života a najmanja oko dvaneste godine života (predpubertet). Ona je pouzdan odraz socijalno-ekonomskih i higijensko-medicinskih uslova opstanka stanovništva. Specifična stopa mortaliteta odojčadi naziva se u međunarodnoj terminologiji infaltilni mortalitet. On u sebe uključuje: perinatalni mortalitet (umiranje neposredno prije i posle rođenja); neonatalni mortalitet (umiranje u roku od 28 dana od rođenja); i postnatalni mortalitet ( umiranje između 28 i 365 dana od rođenja). Mortalitet u Srbiji se konstantno smanjivao do 1991.godine od kada u pojedinim delovima zemlje počinje da raste. Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja razliku između broja rođenih i umrlih u određenoj vremenskoj jedinici. Izražava se apsolutnim i relativnim vrednostima. Najveće stope prirodnog priraštaja su u zemljama koje imaju visok natalitet i nizak mortalitet. Izdvajaju se različiti tipovi prirodnog priraštaja: vrlo visok više od 20 ; visok 15 do 20 ; umeren 5 do 14 ; i nizak manje od 5. To nemora biti indikator demografske dinamike jer je veoma bitno iz kakvih komponenata je to rezultat. Nije svejedno da li je stopa prirodnog priraštaja od 12 rezultat 40 nataliteta i 28 mortaliteta, ili je posledica nataliteta od 20 i mortaliteta od 8. Niska stopa prirodnog priraštaja na osnovu visokog nataliteta i visokog mortaliteta nije racionalna, a tipična je za primitivne i nerazvijene sredine, a niska stopa prirodnog priraštaja na osnovu niskog nataliteta i niskog mortaliteta je racionalna i ekonomična a karakteristična je za razvijene sredine. Najekonomičniji prirodni priraštaj je na osnovama umerenog nataliteta i niskog mortaliteta, jer se na taj način postiže ušteda izgubljenog vremena, truda i zdravlja ženskog dela stanovništva. Srbija je tipičan primer zemlje sa veoma različitim tipovima regionalnog prirodnog priraštaja. Uzroci su istorijska, ekonomska i politička zbivanja koja su uslovila nejednak trend demografske dinamike.u južnim delovima Srbije prisutan je trend demografske ekspanzije, u severnim pa i istočnim delovima racionalna i umerena dinamika stanovništva sa tendencijom kretanja ka demografskoj stagnaciji-depopulaciji. Kroz analizu prirodnog priraštaja stanovništva Srbije moći će se izvući validni zaključci o porastu ili opadanju brojnosti stanovništva u pojedinim njenim regijama i delovima. 2. Uzroci opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Prisutne su dve grupe uzroka opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije u periodu posle drugog svetskog rata, eksterni (spoljašnji) i interni (unutrašnji). U najznačajnije eksterne (spoljašnje) uzroke opadanja prirodnog priraštaja spadaju: trajanje perioda hladnog rata; proces izgradnje "novog svetskog poretka"-unipolarnog sveta; procesi globalizacije i mondijalizacije; neravnomerna i neravnopravna raspodela bogastava između razvijenih i nerazvijenih zemalja u međunarodnoj zajednici; složenost stanja u međunarodnim odnosima; zavisnost malih i nerazvijenih zemalja od visokorazvijenih i bogatih zemalja Zapada; prisutnost ekonomskih pritisaka na male i nerazvijene zemlje; prisutnost pretnji prekomernom upotrebom sile prema malim i nerazvijenim zemljama; prisutnost prekomponovanja i deteritorijalizacije prostora malih zemalja koje imaju složenu etnodemografsku strukturu stanovništva; nepostojanje jasnog pristupa demografskim kretanjima u svetu od strane UN i drugih institucija i organizacija; i nepovoljan geostrateški položaj Srbije u međunarodnoj zajednici. Najznačajniji interni (unutrašnji) uzroci opadanja prirodnog priraštaja stanovništva u Srbiji su: konstantno opadanje

nataliteta; stalni porast mortaliteta; negativne promene starosne strukture; nizak nivo stope fertiliteta; izraženo prostorno kretanje stanovništva; promene u društveno-ekonomskoj strukturi stanovništva; opadanje nivoa preventivno-medicinskih mera zaštite stanovništva; zadržavanje tradicije rađanja samo jednog deteta; nedovoljna briga društva za zaustavljanje procesa biološke regresije stanovništva; i ratna stradanja. Težište u radu će biti na internim činiocima opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije. 2.1. Interni (unutrašnji) uzroci opadanja prirodnog priraštaja (1) Konstantno opadanje nataliteta stanovništva Srbije, jedan je od najznačajnijih unutrašnjih uzroka opadanja prirodnog priraštaja stanovništva. Natalitet stanovnoštva Srbije posle drugog svetskog rata se stalno menjao, ali je većinom imao tendenciju opadanja. Na promene nataliteta uticali su brojni faktori, među kojima su najznačajniji: ratni događaji i njihove posledice; ekonomsko stanje; društveno-političke promene; socijalni status stanovništva; istorijske i kulturne tradicije; zadržani patrijarhalni odnosi u porodici; industrijalizacija i urbanizacija; migracije i drugi. Uticaji navedenih faktora moraju se razmatrati u njihovoj međuzavisnosti, jer bi parcijalna razmatranja mogla dovesti do nemeritornih zaključaka i zabluda o stvarnom stanju ove komponente prirodnog kretanja stanovništva u Srbiji i njenim regijama i administartivnim jedinicama. U posleratnom periodu natalitet je imao tendenciju opadanja u svim popisnim periodima i svim delovima zemlje. Razlike opadanja nataliteta u pojedinim popisnim periodima odražavaju složene društvene, geografske i demografske procese koji su se odvijali u Srbiji posle završetka Drugog svetskog rata do danas. Godina popisa Tabela 1. Natalitet stanovništva Srbije u periodu 1948.-2002. godina 3 Ukupno Centralni deo Vojvodina Kosovo i Srbije Metohija 1948. 32,30 29,90 29,50 50,60 1953. 26,60 25,30 22,40 42,60 1961. 20,30 17,20 17,20 41,90 1971. 17,90 14,80 13,40 37,50 1981. 16,20 13,20 13,70 30,20 1991. 14,60 11,60 11,40 26,60 2002. 12,20 10,10 9,50 19,60 Izvor: Podaci popisa stanovništva po periodima, SZS-ZSS, Beograd, 1948.-2002. Stope nataliteta stanovništva Srbije posle II svetskog rata su stalno opadale. Na osnovu podataka iz tabele mogu se izvući sledeći validni zaključci: (1) Visoka stopa nataliteta stanovništva bila je izražena odmah po završetku Drugog svetskog rata u svim delovima Srbije. U toku rata pretrpljeni su veliki ljudski i materijalni gubitci. Sve do 1953. godine traje period oživljavanja i biološke regeneracije stanovništva. (2) Od 1953.godine uočljiv je proces restriktivnog nataliteta uz proces prateće emigracije. Na nivou Srbije u periodu 1961.-2002. godina zapaža se opadanje nataliteta približno po stopi od 2. (3) Opadanje stopa nataliteta stanovništva u periodu 1948.- 2002. godina kretao se po sledećem: u Srbiji za 20,10 ; u centralnom delu Srbije za 19,80 ; u Vojvodini za 20,00 ; i Kosovo i Metohiji za 31,00. Najveće opadanje nataliteta u pedesetčetvorogodišnjem periodu beleži Kosovo i Metohija a najmanje centralni deo Srbije. I dalje najvišu stopu nataliteta po 3 Podaci iz vitalne statistike polisa stanovništva po popisnim periodima

popisu iz 2002. godine ima Koosvo i Metohija (19,60 ) dok svi ostali delovi Srbije imaju nisku stopu nataliteta (ispod 15 ). (4) Najveće opadanje stope nataliteta stanovništva Srbije u međupopisnom periodu 1948.- 1961. godina, zabeležili su Centralni deo Srbije za 12,70 i Vojvodina za 12,30 jer je u ovom prostorima demografska tranzicija i najranije počela (početak 20.veka). (5) Razlika između najnižih i najviših stopa nataliteta pojedinih delova Srbije po popisnim periodima kretala se po sledećem: 1948. godine za 21,10 ; 1953. godine za 20,20 ; 1961. godine za 24,70 ; 1971. godine za 24,10 ; 1981. godine za 17,00 ; 1991. godine za 15,20 ; i 2002. godine za 10,10. Vidi se da je najveća razlika bila 1961. godine Vojvodine i Kosova i Metohije za 24,70. Osnovni faktori opadanja stope nataliteta 4 stanovništva u Srbiji su: - izmenjeni društveno-politički uslovi življenja; - stalni rast životnog standarda stanovništva; - rast zapošljavanja stanovništva u privrednim i vanprivrednim delatnostima; - - podizanje nivoa preventivne zaštite stanovništva; - konstantno podizanje nivoa higijensko-medicinskih mera zaštite i zbrinjavanja stanovništva; - postepeno napuštanje tradicionalnih patrijaphalnih odnosa u porodici; - podizanje opšteg kulturnog nivoa stanovništva; - tok procesa industrijalizacije i urbanizacije; - postepeno brisanje tradicionalnih razlika selo-grad; i - postepeno uvažavanje položaja žene i njenog statusa u porodici i društvu. Veliki broj navedenih elemenata i dalje ispoljava snažan uticaj na opadanje stope nataliteta u pojedinim delovima Srbije. (2) Porast mortaliteta stanovništva, je drugi značajan unutrašnji činilac opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije. Mortalitet stanovništva Srbije je komponenta prirodnog kretanja, koja ukazuje kakvo je stanje demografske mase. Stopa mortaliteta posle II svetskog rata se stalno menjala. Neposredna posledica promena mortaliteta je promena prirodnog priraštaja stanovništva. Promene izazvane opadanjem ili rastom mortaliteta uticale su na promenu brojnosti i struktura stanovništva u pojedinim delovima Srbije. Tabela 2. Mortalitet stanovništva Srbije u periodu 1948.-2002.godina Godina Ukupno Centralni deo Vojvodina Kosovo i popisa Srbije Metohija 1948. 15,10 13,10 15,10 18,70 1853. 12,10 10,70 11,80 20,60 1861. 9,10 8,40 9,40 12,20 1971. 9,00 8,70 10,20 8,20 1981. 9,40 9,60 11,50 6,10 1991. 10,00 10,80 13,20 4,30 2002. 10,90 12,30 14,40 3,90 Izvor: Podaci popisa stanovništva po periodima, SZS-ZSS, Beograd, 1948.-2002. Brojni su uzroci opadanja ili rasta mortaliteta a među značajnijima su: posledice gubitaka u ljudstvu i razaranja u II svetskom ratu; promene u ekonomskoj strukturi stanovništva; porast životnog standarda; i postepeno napuštanje patrijarhalnih odnosa u porodici i društvu. Kretanje stope mortaliteta stanovništva Srbije, posle II svetskog rata, navedeno u gornjoj tabeli, upućuje na brojne zaključke, od kojih su najznačajniji: 4 Migracije stanovništva Jugoslavije, IDN (CDI), Beograd, 1971.

(1) Stopa mortaliteta stanovništva Srbije je posle završetka II svetskog rata opadala do1971. godine za 6,10 a od te popisne godine raste sve do 2002. godine za 1,9. Takva trend ima neposredan odraz na opadanje priraštaja i broja stanovnika. Takođe, porast mortaliteta ukazuje da stanovništvo u Srbiji biološki stari a time se smanjuje i njegova reproduktivna sposobnost. (2) Opadanje stope mortaliteta nije vremenski isto za sve delove Srbije. U centralnom delu Srbije mortalitet opada do 1961. godine za 4,70 a od te godine raste sve do 2002. godine za 4,10. U Vojvodini, takođe, mortalitet opada do 1961. godine za 5,70 a od te godine raste sve do 2002. godine za 5,40. (3) Najveću stopu mortaliteta stanovništva Srbije od 1948. do 1961. godine imalo je Kosovo i Metohija a od 1971. do 2002. godine Vojvodina. Najveći rast nataliteta od 1971. godine do danas ima Vojvodina. (4) Kosovo i Metohija je jedini deo Srbije gde mortalitet stanovništva konstantno opada od 1953. do 2002. godine za 16,70. To je prouzrokovalo stalno održavanje visokog prirodnog priraštaja stanovništva na ovom prostoru. Vidi se da je kretanje stope mortaliteta stanovništva Srbije, posle Drugog svetskog rata, neravnomerno. Opšta karakteristika mortaliteta je opadanje do 1971. godine i njegov porast do 2002. godine, izuzev Kosova i Metohije gde se nastavlja njegovo opadanje. Uzroci opadanja smrtnosti (do 1971.) stanovništva Srbije su bili: - podizanje nivoa prevenetivnih i higijensko-medicinskih mera zaštite stanovništva; - poboljšanje uslova zaštite na radu posebno ženske populacije; - povećanje zapošljavanja ženskog stanovništva; - podizanje životnog standarda stanovništva; - poboljšanje uslova življenja posebno u urbanim sredinama; - promena društvenog i porodičnog statusa žene; i - podizanje opšteg kulturnog nivoa stanovništva. Ponovni porast smrtnosti stanovništva Srbije prouzrokovan je sledećim elementima: smanjenjem nataliteta stanovništva; pojavom procesa starenja demografske mase jer je sve veće učešće stanovništva starije dobi; opadanje životnog standarda stanovništva; i proces urbanizacije i industrijalizacije. Navedeni elementi i dalje ispoljavaju snažan uticaj na povećanje smrtnosti stanovništva u u svim delovima Srbije izuzev Kosova i Metohije. Pored navedenih elemenata, veliki uticaj na povećanje smrtnosti stanovništva Srbije imala su i stradanja ljudi tokom građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji, a ona su uslovila opadanje standarda u opštih uslova življenja. (3) Kretanje prirodnog priraštaja stanovništva Srbije, razmatra se kroz odnos kretanja nataliteta i mortaliteta njenog stanovništva. Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja osnovni pokazatelj demografske dinamike u Srbiji. Posle Drugog svetskog rata on se stalno menjao, naročito u pojedinim delovima zemlje. Njegova opšta karakteristika jeste konstantno opadanje. Takvo kretanje stope prirodnog priraštaja ukazuje na najznačajniji problem društva, da njegovo stanovništvo nema ni prostu reprodukciju i da stari. To ukazuje da se prostor Srbije može kategorisati kao prostor u kojem se odvija proces demografske regresije stanovništva. To je negativin trend u razmatranjima sa bilo kod aspekta (geografskog, demografskog, društvenopolitičkog, ekonomskog...). Tabela 3. Prirodni priraštaj stanovništva Srbije u periodu 1948.-2002.godina Godina Ukupno Centralni deo Vojvodina Kosovo i popisa Srbije Metohija 1948. 17,20 16,80 14,40 31,90 1953. 14,50 14,60 10,60 22,00 1961. 11,20 8,90 7,70 29,80 1971. 8,90 6,10 3,20 29,30

1981. 6,80 3,60 2,20 24,10 1991. 4,60 0,80-1,80 22,20 2002. 1,40-2,10-4,20 15,70 Uzvor: Podaci iz popisa stanovništva, ZSS, Beograd, 1948.- 2002. Na osnovu podataka o kretanju prirodnog priraštaja iz popisnih perioda, mogu se izvući brojni zaključci, a najznačajnij su: (1) Posle II svetskog rata do 1953. godine pojedini delovi Srbije su imali prirodni priraštaj stanovništva: vrlo visok Kosovo i Metohija; visok Centralni deo Srbije; i srednji Vojvodina (vidi se na gornjoj tabeli). (2) Na nivou Srbije, u periodu 1948.-2002. godina, prirodni priraštaj stanovništva je opao za 15,80. U odnosu na popisne periode opadanje je prosečno iznosilo 2,63. (3) Opadanje prirodnog priraštaja stanovništva u pojedinim delovima Srbije, u priodu 1948.- 2002. godina, kretalo se po sledećem: u centralnom delu Srbije za 18,90 ; u Vojvodini za 18,60 ; i Kosovo i Metohija za 16,20. (4) Negativan prirodni priraštaj stanovništva beleži centralni deo Srbije od 2002. a Vojvodina od 1991. godine. U 2002. godini najveći negativan prirodni prirašraj beleži stanovništvo Vojvodine sa 4,20. U istoj godini stanovništvo Kosova i Metohije beleži visok nivo prirodnog priraštaja od15,70. Navedeni podaci o kretanju prirodnog priraštaja u Srbiji posle Drugog svetskog rata, ukazuju da je u centralnom delu Srbije i Vojvodini intenzivan proces starenja stanovništva pa i bilološke regresije. Osnovni uzroci konstantnog opadanja prirodnog priraštaja stanovništva u Srbiji su: - opadanje stope nataliteta; - porast stope mortaliteta od 1971. godine; - opadanje nivoa životnog standarda stanovništva; - pogoršanje opštih uslova življenja; - promena društvenog i porodičnog statusa žene; - podizanje kulturnog nivoa stanovništva, posebno žemskog; ubrzani procesi urbanizacije i industrijalizacije; i - intenzivan proces starenja demografske mase. Navedeni uzroci i dalje ispoljavaju jak uticaj na opadanje prirodnosg priraštaja stanovništva Srbije. Najveće opadanje prirodnog priraštaja u narednom periodu može se očekivati u Vojvodini i centralnom delu Srbije, što predstavlja sigurne nagoveštaje biološke regresije stanovništva. (4) Prirodni priraštaj stanovništva Srbije po okruzima u periodu 1971.-2002.godine, bio je raznolik i u stalnom opadanju. Administrativna podela Srbije izvršena je na trideset okruga, koji obuhvataju različit broj opština i različit broj stanovnika. Svi okruzi imaju složenu etnodemografsku strukturu stanovništva. Prirodni priraštaj je različit i po okruzima i po opština u njima, i menjao se iz jednog u drugi popisni period. Kretanje prirodnog priraštaja stanovništva Srbije biće analizirano za period 1971.- 2002. godina, jer se u ovom vremenskom razdoblju jasno uočavaju tendencije njegovog naglog opadanja u najvećem broju okruga, naročito centralnog dela Srbije i Vojvodini. Centralni deo Srbije obuhvata prostore osamnest okruga: mačvanski, beogradski, podunavski, braničevski, kolubarski, šumadijski, pomoravski, borski, zaječarski, zlatiborski, moravički, rasinski, raški, nišavski, pirotski, toplički, jablanički i pčinjski. Pokrajina Vojvodina obuhvata sedam okruga: severnobanatski, srednjebanatski, južnobanatski, severnobački, srednjebački, južnobački i sremski. Pokrajina Kosovo i Metohija obuhvata pet okruga: kosovski, pećki, prizrenski, kosovskomitrovački i kosovskopomoravski. Analiza će ukazati na opštine u pojedinim okruzima u kojima je prirodni priraštaj stanovništva imao najveću stopu opadalja po popisnim periodima i u kojim opštinama je najmanje opadao. Iz dole navedenih podataka u tabeli mogu se izvući validni zaključci o kretanju prirodnog priraštaja po okruzima u Srbiji.

Najznačajnji zaključci su: Tabela 4. Prirodni priraštaj stanovništva u Srbiji po okruzima 1971.-2002. Okruzi u Srbiji Prirodni priraštaj po popisnim periodima 1971. - 1981. - 1991. - 2002. - Sr.banatski 0,22-2,12-4,32-6,70 Južnobanatski 1,06 0,80-2,00-4,80 Severnobački - 0,89-1,50-4,10-6,30 Zapadnobački 3,15 1,36-2,38-5,50 Južnobački 3,35 1,20-0,26-1,40 Sremski 4,16 2,69-1,60-3,80 S.banatski 0.72-2,00-4,40-6,50 Mačvanski 5,71 4,23 0,85-2,50 Podunavski 4,37 2,67 0,50-2,10 Braničevski 0,21-4,74-1,75-3,00 Kolubarski 1,98-1,43-2,93-4,10 Šumadijski 0,40-1,63-3,29-2,80 Pomoravski 2,03-1,42-2,45-3,70 Borski 3,83 1,18-0,38-3,20 Zaječarski - 2,70-5,20-7,00-9,40 Zlatiborski 8,88 4,87 3,00-0,50 Moravički 4,60 2,23-0,28-2,50 Rasinski 3,54 0,50-3,57-3,00 Raški 12,26 10,52 6,36 3,80 Nišavski 2,80-2,22-5,98-3,80 Pirotski 1,43-3,40-8,65-8,00 Toplički 4,58-1,00-3,80-3,80 Jablanički 7,98 1,98-0,43-2,40 Pčinjski 11,67 5,44 6,13 4,20 Beogradski 8,00 5,14 1,40-1,90 Kos.komitro 24,18 21,23 14,72 - Pećki 30,64 23,62 26,62 - Kosovski 31,47 27,28 20,77 - Kos.pomor.. 27,77 20,50 20,18 - Prizrenski 35,17 28,47 20,80 - Izvor: Rezultai popisa stanovništva, SZS-ZSS, Beograd, 1971.-2002. (1) Prirodni priraštaj stanovništva u svim okruzima Srbije, u analiziramom priodu, imao je tendenciju stalnog opadanja. Potpuna analiza kretanja prirodnog priraštaja izvršena je u okruzima centralnog dela Srbije i Vojvodini, dok u okruzima na Kosovu i Metohiji nisu dostupni podaci kako se on kretao u periodu 991.-2002. godina. (2) Negativnu stopu prirodnog priraštaja stanovništva u okruzima, prema popisnim periodima, imalo jk: prema popisu iz 1971. godine samo su dva okruga (zaječarski i severnobački), u 1981. godini 11 okruga (povećanje za 450%), u 1991. godini 19 okruga ( povećanje za 72,73%) i u 2002. godini od 25 okruga 5 23 okruga. (3) Svi okruzi na Kosovu i Metohiji, u svim popisnim periodima, imali su vrlo visok i visok prirodni priraštaj stanovništva do 1991. godine. Najveću stopu prirodnog priraštaja u 1991. godini imao je Pećki okrug sa 26,62, a najmanju Kosovskomitrovački okrug sa 14,72. To je osnovni uzrok konstantnog povećanja broja stanovnika u ovoj srpskoj pokrajini. 5 Prema popisu iz 2002. godine nisu dati podaci za okruge na Kosovu i Metohiji

(4) Prema popisu iz 2002. godine u okruzima centralnog dela Srbije i Vojvodini (25 okruga), samo Pčinjski i Raški okrug su imali pozitivan a svi ostali negativan prirodni priraštaj stanovništva. Najvišu negativnu stopu prirodnog priraštaja imali su: Zaječarski okrug (9,40 ); Srednjebanatski okrug (6,70 ); i Severnobanatski okrug (6,50 ). (5) Najveći negativan prirodni priraštaj stanovništva, po popisnim periodima, imale su opštine: u 1971. godini, Knjaževac sa 5,20, Rača sa 4,10, Boljevac sa 3,70, Rekovac sa 2,9 i Žabari sa 2,70 ; u 1981. godini, Gadžin Han sa 10,30, Ražanj sa 9,70, Žabari sa 9,00, Malo Crniće sa 7,90 i Rekovac sa 7,30 ; u 1991. godsini, Gadžin han sa 15,40, Crna Trava sa 14,70, Babušnica sa 12,60, Svrljig sa 12,30 i Knjaževac sa 11,60 ; i u 2002. godini, Crna Trava sa 18,10, Gadžin Han sa 18,00, Babušnica sa 14,40, Rekovac sa 12,80 i Knjaževac sa 12,60. Može se zapaziti da opštine sa najnižim negativnim prirodnim priraštajem su iz privredno nerazvijenih područja i izraženih emigracionih prostora. U 2002. godini 98,20% opština u Srbiji ima negativan prirodni priraštaj što je alarmantno, jer su to sve depopopulacioni prostori u kojima je u toku proces biološke regresije stanovništva. (5) Ostali uzroci opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije, su brojni. Pri razmatranju uzroka opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije, u navedenom periodu, potrebno je ukazati na neke osnovne elemente stanovništva koji ispoljavaju uticaj na njegovo kretanje. Broj stanvnika u Srbiji od 1948. do 1991. godine stalno je rastao, a od te godine ima tendenciju opadanja. Taj proces je bio veoma različit za pojedine delove Srbije i pojedine njene regije. Porast stanovništva stvarao je prirodne uslove-bazu za rast prirodnog priraštaja. Na nekim delovima kao što je Kosovo i Metohija, tako stvorena baza omogućila je veoma visok prirodni priraštaj, dok u centralnom delu Srbije i Vojvodini stvoreni uslovi nisu iskorišćeni pa je zabeleženo opadanje prirodnog priraštaja koji je doveo do procesa starenja stanovništva i biološke regresije. Starosna struktura stanovništva Srbije, istom periodu, se stalno menjala u korist starijih demografskih grupa. Starosna grupa 15-27 godina (omladina) je imala trend opadanja što ostavlja posledice po reproduktivnu sposobnost stanovništva.starosne grupe preko 40 godina su beležile rast a naročito starosne grupe preko 64 godine. Prosečna starosna dob stanovništva u Srbiji je porasla sa 32,5 godina (1971.) na 35,8 godina (2002.). Očekivana dužina života živorođene dece podignuta je sa 68,6 godina (1971.) na 71, 9 godina (2002.). Polna struktrura stanovništva Srbije ukazuje, da je tokom celokupnog razmatranog perioda kontigent ženske populacije bio brojniji i stalno se povećavao. Aktivno stanovništvo je bilo u stalnom opadanju ali je u blagom porastu bila kategorija lica sa ličnim prihodom. Takođe, postepeno je opadala i kategorija izdržavanog stanovništva. Poljoprivredno stanovništvo je imalo trend opadanja i kod aktivne komponente i kod izdržavanih lica. To je prouzrokovalo pražnjenje sela i prelazak poljoprivrednog u industrijsako i ostalo nepoljoprivredno stanovništvo. Najveći doprinos tom procesu dali su brzi procesi industijalizacije i urbanizacije posle Drugog svetskog rata. Promena strukture naselja uticala je na preseljavanje stanovništva u pojedine njegove tipove. Stanovništvo Srbije naseljava sva tri tipa naselja ali je u 2002. godini najveći broj bio koncentrisan u gradskim naseljima (57,20%), zatim seoskim (26,80%) i najmanje u mešovitim ( 16,00%). Takvo stanje je uticalo na depopulaciju sela i opadanje prirodnog priraštaja stanovništva. Nacionalna struktura je bila promenljiva, i ukazuje da se kod jednih etničkih grupa povećava stanovništvo, preko visokog prirodnog priraštaja, a kod drugih opada. To govori da u visokopriraštajnim sredinama ne posvećuje pažnja planiranju porodice i rasta stanovništva. Obrazovana struktura stanovništva Srbije se menjala u koris rasta srednjeg, višeg i visokog obrazovanja. Ova struktura je uticala na promenu uloge žene i njenu afiramaciju u društvu i porodici, ali je ta promena uticala na smanjenje prirodnog priraštaja stanovništva. Broj zaključenih brakova je opadao iz godine u godinu a istovremeno je rastao broj razvedenih

brakova. To je snažno uticalo na smanjenje brojnosti porodice i domaćinstva, a samim tim i na smanjenje prirodnog priraštaja. Veoma različit demografski razvitak u pojdinim delovima Srbije ispoljavao se kroz osnovne karakteristike tranzicije: sekularni pad nataliteta; opadanje mortaliteta, naročito mortaliteta odojčadi; i prelazak od nekontrolisanog ka kontrolisanom režimu fertiliteta (rodnost žene). Brojni su uzroci opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije, a najznačajniji su: (1) Opadanje nataliteta u celokulnom periodu posle Drugog svetskog rata. Regionalno posmatrano, najintenzivniji pad nataliteta zabeležen je u centralnom delu Srbije i Vojvodini, a mnogo manji na Kosovu i Metohiji. U 2002. godini Kosovo i Metohija imaju dva puta veći natalitet od ostalih delova Srbije. Opadanje nataliteta neposredno se odražava na smanjenje stope prirodnog priraštaja i broja stanovnika. Zbog visokog pada nataliteta usporen je ukupan demografski razvitak u Srbiji. (2) Rast mortalitata zabeležen je od 1971. godine. Regionalne disproporcije smrtnosti stanovništva su jako izražene u poslednjem međupopisnom periodu (1991.-2002.). Centralni deo Srbije i Vojvodina imaju najviši nivo stope mortaliteta što je prouzrokovalo demografski proces starenja stanovništva. Najintetnzivnije opadanje stope mortaliteta, u razmatranom priodu, izraženo je na Kosovu i metohiji. Veliki uticaj na opadanje prirodnog priraštaja ima još uvek visoka smrtnost odojčadi. Opadanje smrtnosti stanovništva u prvim decenijama posle Drugog svetskog rata, uslovio je porast broja stanovnika Srbije u svim njenim delovima a naročito ekspanzivan rast na Kosovu i Metohiji i delovima Raške regije. Ponovni rast smrtnosti usporio je sve ostale komponente prirodnog kretanja stanovništva. (3) Promene u starosnoj strukturi stanovništva kao posledica demografskog procesa starenja demografske mase, jedna je od karakteristika dugotrajne i zakasnele demografske tranzicije, koja se odvijala na pojedinim prostorima u različitim vremenskim periodima. Apsolutni i relativni porast srednjeg trajanja života živorođene dece je znatno veći nego porast srednjeg trajanja života sredovečnog i naročito starog stanovništva. U razmatranom periodu indeks starenja se skoro udvostručio, što ukazuje na proces ubrzanog starenja stanovništva. Biološko starenje stanovništva neposredno utiče na opadanje prirodnog priraštaja. Takav proces može se zaustaviti povećanjem stope nataliteta i stavranjem povoljnijih uslova življenja stanovništva. (4) Nizak nivo fertiliteta (rodnost žene) je opšta i regionalna karakteristika stanovništva Srbije izuzev Kosova i Metohije. On upozorava na depopulacione tendencije u područjima niskog fertiliteta. Može se reći da je opšta stopa fertiliteta prepolovljene u razmatranom periodu. Kod mlađih starosnih grupa opadanje stope fertiliteta je manjeg intenziteta. U odnosu na stope ukupnog fertiliteta u Srbiji bi se mogla izdvojiti sledeća područja: umerenog fertiliteta u centralnom delu Srbije i Vojvodini; visokog fertiliteta Raškoj regiji; i vrlo visokog fertiliteta na Kosovu i Metohiji.Danas stopa ukupnog fertiliteta u Srbiji spusila se ispod praga generacijskog obnavljanja stanovništva. (5) Posredan uticaj na prirodni priraštaj stanovništva Srbije ispoljava stopa nupcijaliteta (broj zaključenih brakova). Stope nupcijaliteta su opadanju na svim područjima zemlje. Neprekidna tendencija opadanja stope nupcijaliteta, neposredno je povezana sa promenama u starosnoj strukturi stanovništva i faktorima koji je prouzrokuju. Takođe, posredan uticaj na opadanje prirodnog priraštaja ima stopa divorcijaliteta (broj razvedenih brakova). Od 1991. godine stopa divorcijaliteta pokazuje brže opadanje nego u prethodnim periodima. Kretanje broja razvedenih brakova je jedan od pokazatelja stabilnosti braka i njegove reprodukcije. (6) Jedan od značajnijih uzroka opadanja prirodnog priraštaja u Srbiji jeste prostorno-mehaničko kretanje stanovništva. Teritorija Srbije pripada migracionim prostorima. Najveći deo doseljenog stanovništva je u gradska iz seoskih naselja a to su posle Drugog svetskog rata bile najmasovnije migracije. One su brojno povećavale stanovništvo ali su istovremeno uticale na smanjenje prirodnog priraštaja. Pored njih intenzivne su bile migracije ka inostranstvu,

naročito ka zemljama zapadne Evrope. Najviše su se preseljavali Srbi, Crnogorci i Jugosloveni, a manje Muslimani i Albanci. (7) Značajan uzročnik opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije jeste brojno stanovništvo na privremenom radu u inostranstvu. Ispoljava uticaj zbog toga što je to radno i reproduktivno najsposobniji deo stanovništva a pretežno je srednje starosne dobi 25-40 godina starosti. Ono neposredno utiče na smanjenje nataliteta a time i prirodnog priraštaja. Ovaj uzrok treba dodatno analizirati sa stanovništa emigracionih kretanja i smanjenja broja stanovnika jer sa radnicima odlaze i njihove porodice. Najveći deo lica na privremenom radu van Srbije su muškarci što još više ispoljava uticaj na biološku reprodukciju stanovništva. (8) Promene u društveno-ekonomskoj strukturi stanovništva ispoljavaju posredan uticaj na opadanje prirodnog priraštaja. Smanjenje kontigenta aktivnog u ukupnom stanovništvu neposredno utiče na opadanje nataliteta a preko njega i na opadanje prirodnog priraštaja. To je zbog toga što je aktivno stanovništvo biološki najsposobnije za reprodukciju. U okviru ovih promena, sve više se brišu razlike između gradskog i seoskog stanovništva, a sa njima se menjaju pogledi na porodicu, brak, broj dece i druga pitanja značajna za kretanje prirodnog priraštaja. Sa promenama u društveno-ekonomskoj strukturi stanovništva Srbije menjala se i obrazovana struktura stanovništva. Konstantno se smanjivala nepismenost a povećavali stepeni srednjeg, višeg i visokog obrazovanja. To je dovelo do promene u kvalifikacionoj strukturi stanovništva a posebno radnih slojeva u najširem smislu. To je imalo uticaja na ukupan razvoj pa i demografski razvoj Srbije. (9) Promene u socijalnoj strukturi stanovništva Srbije. Industrijalizacija je za sobom povlačila promene u socijalnoj strukturi aktivnog stanovništva. Rasla je zaposlenost, a najbrže u društvenom sektoru. Konstantno je opadao kontigent poljoprivrtednog stanovništva, naročito na selu. (10) Geografski faktor, naročito grupa fizičko-geografskig činilaca ispoljava posredan uticaj na prirodno kretanje stanovništva. Položaj i vertikalna razgrana opredeljuju formiranje novih naselja, razvoj domaćinstava i povoljnije uslove življenja. Na nizijskom prostoru povoljniji su uslovi za navedene elemente ali i na razvoj ukupne a naročito saobraćajne infrastrukture. (11) Na opadanje prirodnog priraštaja bitno utiče opadanje nivoa opštih uslova življenja, među kojima su: uslovi stanovanja; mogućnost formiranja zdrave porodice; materijalni uslovi življenja; mogućnost zadovoljavanja kulturnih potreba članova porodice; opadanje nivoa životnog standarda; i pogoršanje uslova zapošljavanja. (12) Opadanje nivoa preventivno-medicinskih mera zaštite stanovništva neposredno se odražava na opadanje nataliteta i rast mortaliteta a time i na opadanje prirodnog priraštaja. (13) Na opadanje prirodnog priraštaja stanovništva u Srbiji, posredno utiče održavanje tradicije rađanja jednog deteta, posebno u ustočnim delovima centralnog dela Srbije. Tradicija je da se imovina ne deli na više delova, pa se u ovom delu zemlje posvećuje veća pažnja materijalnim uslovima nego potrebi održavanja biološkog nasleđa. (14) Istorijsko nasleđe mešanja stanovništva različite etničke priradnosti na većem delo prostora Srbije, značajno utiče na opadanje stope prirodnog priraštaja. U danas, većina opština u Srbiji su nacionalno mešovite sredine sa velkikim brojem doseljeničkog stanovništva. To utiče na promenu etničke strukture pojedinih sredina i na smanjenje priraštaja u pojeedinim etničkim grupama. (15) Nedovoljna briga društvene zajednice o pojavi procesa biološke regresije stanovništva. Negativan trend kretanja prirodnog priraštaja je prisutan svim relevantnim faktorima na najvišim državnim funkcijama, ali se ne preduzimaju nikakve konkretne mere na zaustavljanju ili prekidu takvog procesa. Stimulisanje rađanja, briga o mladoj generaciji, briga o ženi kao majci i stubu porodice, podizanje opštih uslova življenja i stvaranje okvira za opstajanje braka, moraju spadati u prioritete razvoja društva.

(16) Ratna događanja na prostorima bivše Jugoslavije su značajno uticali na proces depopulacije stanovništva Srbije. Okrivljivanje srpskog naroda za stradanja drugih naroda bivše Jugoslavije, od strane evropske i svetske posebno zapadne javnosti, jednostavno nije tačno i predstavlja zamenu teza. Podaci uverljivo svedoče da je na stardanje jednog Hrvata, Slovenca ili Muslimana, stradalo 5-10 Srba, i da su na Kosovu i Metohiji u događajima posle 1991. godine najviše stradali Srbi, onda evropski i svetski establišment mora promeniti svoj stav i priznati da je nad srpskim narodom izvršen genocid tokom raspada bivše Jugoslavije i tokom agresije na SRJ. U svim ratnim stradanjima srpaskog naroda ginule su generacije najsposobnije za biološku reprodukciju, a to je neposredno uticalo na opadanje prirodnog priraštaja stanovništva u Srbiji. 3. Posledice opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Brojne su posledice opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije, u razmatranom periodu. Prouzrokovane su snažnim uticajem eksternih i internih faktora a posebno dve osnovne komponente prirodnog priraštaja (nataliteta i mortaliteta). Opadanje priraštaja stanovništva uslovilo je opadanje broja stanovnika u navećem broju opština Srbije, naročito u centralnom delu Srbije i Vojvodini. Najznačajnije posledice opadanja prirodnog priraštaja stanovništva Srbije su: Nepovoljan rast broja stanovnika i njegov uticaj na mobilizacijsko naprezanje stanovništva Srbije. To za sobom povlači negativne posledice po obim mobilizacijskog naprezanja stanovništva. Poznato je da mobilizacijsku veličinu Vojske Srbije opredeljuje veličina demografske mase i dužina trajanja vojne obaveze. Usklađenost mogućnosti regrutnog kontigenta i operativnih potreba Vojske i odbrambene funkcije države, rešava se putem stvaranja uslova za povećanje broja profesionalnih pripadnika oružanih snaga, izborom načina grupisanja profesionalnog sastava za obuku i angažovanjem vanredne ponude. Zbog toga demografski činilac opredeljuje veličinu ljudskih resursa za sistem odbrane i posebno za operatzivni deo- Vojsku u miru i ratu, kao i nivo angažovanosti stanovništva za potrebe odbrane u skladu sa strateškim opredeljenjima države izraženih u politici odbrane i stepenom ugroženosti nacionalnih interesa i najviših vrednosti društva. To podrazumeva angažovanje pouzdane veličine regrutnog kontigenta koja obezbeđuje početnu popunu rezervnim sastavom starosne dobi do 35 godina starosti. Transformacija sektora bezbednosti i odbrane zasnovano na strateškim opredeljenjima Srbije o pristupanju Programu "Partnerstvo za mir" i uključivanju u druge evropske i evroatlanske političke i bezbedonosno-odbrambene integracije zahevale su preispitivanje veličine mirnodopskog i ratnog sastava. Ta opredeljenja u poslednjem periodu (posle 2000.godine) idu u pogrešnom pravcu, jer nisu nzasnovana ni na jednom od poznatih modela formiranja obima oružane sile. Naime, postoje danas u svetu tri osnovna modela formiranja oružanih sastava u izvršavanju jedne od najznačajnijih funkija svake države u svetu pa i Srbije, funkcije odbrane. Ti modeli su: nivo mobilizacijskog naprezanja; linijski model odbrane zemlje; model zatvaranja i odbrane strategijskih pravaca; i model rasporeda određenog broja vojnika na km². U skoroj budućnosti moglo bi doći do bitnih promena u nacionalnoj strukturi stanovništva Srbije. Osnovni razlog je opadanje prirodnog priraštaja i stalne migracije srpskog stanovništva, na osnovu kojih opada njegov broj posebno u Centralnom delu Srbije i Vojvodini. Tabela 6. Nacionalna struktura stanovništva Srbije po popisu iz 2002.godine Nacionalna Broj stanovbnika, % pripadnost popis 2002. Srbi 6 385 993 66,07 Albanci 2 009 639 20,79 Mađari 293 299 3,03 Bošnjaci 136 087 1,41

Romi 108 193 1,12 Crnogorci 90 693 0,94 Jugosloveni 80 721 0,84 Hrvati 70 602 0,73 Slovaci 59 021 0,61 Vlasi 40 054 0,41 Rumuni 34 576 0,36 Makedonci 25 847 0,27 Bugari 20 497 0,21 Bunjevci 20 012 0,21 Muslimani 19 503 0,20 Rusini 15 905 0,16 Ukrajinci 5 354 0,06 Slovenci 5 104 0,05 Goranci 4 581 0,05 Nemci 3 901 0,04 Rusi 2 588 0,03 Ostali 228 055 2,36 Izvor: Rezultai popisa iz 2002.godine, SZ Srbije, Beograd, 2003. (obrada autora) Prema podacima popisa iz 2002.godine Srbi su imali prirodni priraštaj 5,7%o, Albanci 27,54%o i Bošnjaci i Muslimani 11,93%o. Ako bi se nastavio sadašnji trend opadanja prirodnog priraštaja srpskog i visokog prirodnog priraštaja albanskog i srednjeg bošnjačko-muslimanskog stanovništva, očekivati je polovinom dvadesetprvog veka (2050), da Srbi u Srbiji neće imati apsolutnu većinu. Prema sadašnjem kretanju prirodnog priraštaja stanovništva, polovinom dvadesetprvog veka, Srbi bi brojali oko 5,5 Albanci 5-5,5 i Bošnjaci i Muslimanai 1,5-2,5 miliona stanovnika. To bi dovelo do apsplutne većine Alabanskog i Bošnjačko-muslimanskog stanovništva u državi srpskog naroda. Srpski narod bi živeo u enklavama na vlastitom prostoru i rasut po svetu. Kao posledica toga bila bi postepena asimilacija i nestajanje Srba sa prostora sopstvene države i gubljenja i drugih osobenosti kao naroda. Takvih primera iz prošlosti ima mnogo a koji govore kako su mnogi narodi i njihove kulture bili razvijeni i kasnije nestajali sa svetske pozornice naroda. 4. Ulazak stanovništva u proces demografskog starenja Poznato je da starosna struktura stanovništva predstavlja značajan pokazatelj ostvarenog razvoja stanovništva svake zemlje pa i Srbije. Ona je bitan faktor za utvrđivanje demografske prošlosti ali i predviđanje demografske budućnosti stanovništva Srbije. U periodu od 1945-2002.godine dogodile su se krupne promene u okviru starosne strukture njenog stanovništva, prvenstveno preko smanjenja udela mladog uz istovremeno povećanje udela starog stanovništva. Taj proces je uslovio da se stanovništvo Srbije 2002.godine naće na pragu demografske starosti, a to znači da je dostiglo najveću prosečnu starost od 38,8 godina. Proces starenja je najintenzivniji u delovima sa niskim natalitetom (Vojvodina i centralni deo Srbije), jer se na ovim prostorima ne ostvaruje i nrosta zamena generacija. Prema podacima popisa iz 2002.godine zabeleženo je najmanje učešće mladog stanovništva od 22,3% i najveće učešće starog stanovništva od 17,22% u ukupnoj populaciji. Sagledavanje starosne piramide stanovništva Srbije za popisnu 2002.godinu, ukazuje da ima odlike stacionarnog tipa s izraženom trndencijom transformacije u regresivni tip. Zabrinjavajući je podatak što mlado stanovništvo (do 20 godina) čini manje od jedne četvrtine ukupne populacije, dok je skoro svaki peti stanovnik stariji od 60 godina. Najznačajniju starosnu grupu pri razmatranju odbrambene funkcije (20-59 godina) čini 55,33% a najsposobniji u odbrani zemlje je starosna dob (20-39 godina) 26,4% ukupnog stanovništva. Treba, kao posledicu