SOCIOLOGIJA SPORTA I/ILI SOCIOLOGIJA FIZIČKE KULTURE? NEKA RAZMATRANJA 1

Sandra Radenović Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Beogradu, Srbija SOCIOLOGIJA SPORTA I/ILI SOCIOLOGIJA FIZIČKE KULTURE? NEKA RAZMATRANJA 1 SOCIOLOGY OF SPORT AND/OR SOCIOLOGY OF PHYSICAL CULTURE? CERTAIN CONSIDERATIONS ABSTRACT Sociology of sport is a special sociological discipline which deals with the questions of context and social conditions of sport, this discipline considers the influence of society on sport and vice versa the influence of sport on society. Sport is just one part of the broad field of physical culture, beside the physical education and recreation. Having this in mind, why the sociology of physical culture has not been established? Why does sport occupy a crucial place as the object of research of one special sociological discipline? Does the sociology of sport include the research of the physical education area despite the name of a discipline? The authoress tries to answer these and similar questions. Content analysis of textbooks and thematic units that are studied within the framework of the sociology of sport leads to the conclusion that this special sociological discipline is unduly oriented toward sport as a central object of study. Only a limited number of thematic issues is dedicated to the broad field of physical culture, namely, physical education and recreation. One reason for this is the strong presence and visibility of professional sport and sport s events in the function of the spectacle. Regarding the broad field of physical culture and the importance of physical education and recreation for every individual, the authoress believes that the founding of the sociology of physical culture is reasonable, but also the possibility of establishing the sociology of physical education and the sociology of recreation as the special sociological disciplines. Key words: sociology of sport, physical culture, physical education, recreation. APSTRAKT Sociologija sporta jeste posebna sociološka disciplina koja se bavi pitanjima konteksta i društvene uslovljenosti sporta, ova disciplina izučava uticaj društva na sport, ali i povratni uticaj sporta na društvo. Sport jeste samo jedan segment široke oblasti fizičke kulture, pored fizičkog vaspitanja i rekreacije. Imajući na umu tu činjenicu, zbog čega nije zasnovana sociologija fizičke kulture? Zašto sport zauzima krucijalno mesto kao predmet istraživanja jedne posebne sociološke discipline? Da li se u sociologiji sporta izučava i oblast fizičke kulture uprkos nazivu discipline? Autorka pokušava da odgovori na ova i slična pitanja. Analiza sadržaja udžbenika i tematskih jedinica koje se izučavaju u okviru sociologije sporta upućuje na zaključak da je ova posebna sociološka disciplina neopravdano orijentisana ka sportu kao centralnom predmetu istraživanja. Samo manji broj tematskih jedinica je posvećen širokoj oblasti fizičke kulture, tačnije, fizičkom vaspitanju i rekreaciji. Jedan od razloga za to jeste snažna prisutnost i vidljivost vrhunskog sporta i sportskih priredbi u funkciji spektakla. 1 Rad je proširena i prerađena verzija usmenog izlaganja pod istim nazivom koje je predstavljeno u okviru međunarodne naučne konferencije Efekti primene fizičke aktivnosti na antropološki status dece, omladine i odraslih (11.-12.12.2014., Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu, Beograd, Zbornik sažetaka, 2014: 166-167). Rad je napisan u okviru rada na projektu III 41004 (Retke bolesti) koji je podržan od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije na kome je S. Radenović saradnica. 42

43 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja S obzirom na široku oblast fizičke kulture i značaj fizičkog vaspitanja i rekreacije za svakog pojedinca, autorka smatra da je opravdano zasnivanje ne samo sociologije fizičke kulture, već i sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije kao posebnih socioloških disciplina. Ključne reči: sociologija sporta, fizička kultura, fizičko vaspitanje, rekreacija. 1. Uvod. Sociologija sporta kao posebna sociološka discipina Period nastanka osnovnih socioloških pristupa, tačnije, zasnivanja sociologije kao društvene nauke vezuje se za XIX vek i dela klasika sociološke misli. Već prvih decenija XX veka postaje jasno da je predmet sociologije veoma kompleksan, tako da dolazi do diferencijacije ove nauke i formiranja posebnih sociologija kao što su: sociologija prava, sociologija morala, sociologija porodice, sociologija politike, sociologija religije, sociologija kulture, sociologija grada, sociologija rada, sociologija slobodnog vremena, sociologija medicine, sociologija sporta, sociologija međuetničkih odnosa, kao i danas aktuelna sociologija bioetike itd. Sociologija sporta kao posebna sociološka disciplina bavi se pitanjima konteksta i društvene uslovljenosti sporta. Razvoj sociologije sporta kao teorijske i empirijske discipline, nije samo prosta posledica razvoja savremene sociologije, odnosno njenog rasprostiranja na sve novije i novije pojave, već ova sociološka disciplina ukazuje na usku međuzavisnost između razvoja sporta i razvoja određenih oblasti društvenog života, određenih pojava u kulturi i civilizaciji (Koković, 2007). Jedan od prvih pokušaja razmatranja suštine sporta sa sociološkog aspekta jeste rad Gintera Rizea (Günter Riese) pod nazivom Sociologija sporta (1921). U ovom radu autor smatra da je sport reakcija na celokupan sistem koji čoveka preobraća u mašinu. Prvom publikacijom na temu društvenih problema sporta smatra se knjiga Hajnriha Štajnicera (Heinrich Steinitzer) Sport i kultura (1910) u kojoj autor raspravlja o odnosu sporta prema kulturi i iznosi kritiku vrhunskog sporta tog vremena. Ova publikacija je naišla na izuzetno širok odjek u javnosti i sportskom svetu početkom XX veka (Koković, 2007). Savremena istraživanja u sociologiji sporta posmatraju sport kao oblik kulture, razmatraju značaj sporta u svakodnevnom životu, ali i nezaustavljiv trend komercijalizacije sporta, te razmatraju sport kao spektakl. Sociologija sporta proučava uticaj društva na sport, ali i povratni uticaj sporta na društvo, dakle, pitanja konteksta i društvene uslovljenosti sporta. Sociologija sporta ukazuje na mesto i značaj sporta u savremenom društvu, na njegovu društvenu prirodu i kulturnu vrednost i uslovljenost. Otuda delokrug sociologije sporta obuhvata prevashodno

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 44 sledeća pitanja: sport kao činilac i proizvod društva i društvenog razvoja, uloga sporta u celokupnom društvenom životu, društveni položaj učesnika u sportu, odnos šire društvene zajednice prema sportu, društveni odnosi unutar sporta itd. Sve je vidljivija primena socioloških saznanja pri upravljanju sportom kao društvenom institucijom, kao i u proučavanju njegovih mogućnosti u realizaciji individualnih i društvenih potreba, napominje Koković (Koković, 2007: 568). Otuda se još jedna oblast praktičnog proučavanja sociologa tiče društvene mikrostrukture sporta, odnosno formalne i neformalne strukture sportskih kolektiva kao što su klubovi, sportske grupe veoma važne u timskim sportovima, stihijske amaterske grupe, dominantne grupe, grupe koje vrše uticaj grupe za pritisak itd. Smatra se da od proučavanja ovih mikrostruktura u značajnoj meri zavisi i pravilno i efikasno funkcionisanje sporta kao institucije i realizacija ciljeva koje ova institucija postavlja. Odličan primer takvog proučavanja jeste uticaj formalne ili neformalne strukture na tok i efekte sportskog treninga, kao i na ostvarivanje rezultata. Kada se govori o sociotehničkoj funkciji sociologije sporta, imaju se na umu istraživanja životnih preokupacija, obrazaca ponašanja, interesovanja, sistema vrednosti i ličnosti prevashodno sportista (aktera sportskog događaja), ali i posrednika sportskog događaja (treneri, sudije, sportski novinari, sponzori ) i publike (ima se u vidu psihologija sportske publike i navijačkih grupa). Koković ukazuje da se ova strana posmatranih pojava nalazi na granici između sociologije i psihologije sporta, odnosno, ona je predmet interesovanja sociologa sporta koji polaze od individualnog ponašanja posmatranog u društvenom kontekstu i koji proučavaju društveno uslovljene komponente psihologije učesnika u sportu (Koković, 2007). Kako sociologiju sporta zanima celina društvenosti, u prvom planu njenih istraživanja nalazi se sportski događaj koga čine igrači (akteri), posrednici (treneri, sudije, sportski novinari, sponozori) i publika (navijači i navijačke grupe). Navedimo i to da sociolozi sporta mahom smatraju da sociologija sporta istražuje sport da bi što više saznala o društvu (Kuljić, Koković, 2012). Postoje i mišljenja prema kojima je prevashodno uzajamni odnos sporta i društva okosnica istraživanja u savremenoj sociologiji sporta (Radenović, 2014). S obzirom na to da je pored fizičkog vaspitanja i rekreacije, sport treći segment sistema fizičke kulture, opravdano je pitanje zbog čega se najpre nije diferencirala sociologija fizičke kulture kao posebna sociološka disciplina, a potom sociologija sporta? Tačnije, zašto uopšte nije došlo do zasnivanja sociologije fizičke kulture s obzirom da je fizička kultura šira oblast koja sadrži i sport? Da li se u sociologiji sporta izučava

45 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja i oblast fizičke kulture uprkos nazivu discipline? Najzad, zašto nije došlo do zasnivanja sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije i da li se može očekivati zasnivanje ovih posebnih socioloških disciplina? Na ova pitanja pokušaćemo da odgovorimo u narednim odeljcima rada. 2. Fizička kultura i sociološko određenje fizičke kulture Podsetimo da su fizičko vaspitanje, sport i rekreacija tri segmenta sistema fizičke kulture. Sistem fizičke kulture čine: fizičko vaspitanje učenika kao institucionalizovana delatnost čiji su koreni vaninstitucionalni; rekreacija građana, ali ne samo odraslih, već i dece i omladine kao njihovo slobodno opredeljenje koje društvo podstiče i materijalno pomaže i najzad, vrhunski, takmičarski, reprezentativni sport kao izraz duboko ličnih poriva za aktuelizacijom ličnosti u šta društvo na različite načine (ideološke, materijalne, organizacione) ugrađuje svoje interese (Matić, Bokan, 2005: 80). Uprkos središnjem mestu u modernom društvu, sport zasigurno ne obuhvata sve potrebe i potencijale u fizičkoj kulturi ljudi. Otuda mu ne bi trebalo davati prednost nad fizičkim vaspitanjem i rekreacijom, kao ravnopravnim područjima fizičke kulture. Zato Kuljić i Koković s pravom predlažu zalaganje za afirmisanje fizičke kulture kao načina života koji bi bio podržan od strane države i društvenih institucija koje ne moraju da budu neposredno povezane sa sportom, ali koje se planski bave razvojem privrede, društvene higijene, kulture i obrazovanja (Kuljić, Koković, 2012). Osim što se u okviru teorijskih razmatranja i empirijskih istraživanja u sociologiji sporta prednost daje sportu u odnosu na domene fizičkog vaspitanja i rekreacije, neretko se posve neopravdano izjednačavaju pojmovi sport, fizičko vaspitanje i rekreacija 2. U okviru stanovišta koje sport definiše kao oblik vaspitne delatnosti tačnije, fizičkog vaspitanja, sportu se pridaje značajno mesto u procesu vaspitanja koje znači negovanje, gajenje, odnosno celokupnost uticaja svih društvenih institucija i socijalnih grupa na formiranje ličnosti. Prema ovom stanovištu, društvo koristi sport kao sredstvo fizičkog vaspitanja čoveka. Iako su nesumnjivo vaspitne mogućnosti sporta neosporne, fizičko i duhovno usavršavanje kao aktivnost sama po sebi nije odlika sportske delatnosti. Tako vaspitanje i vaspitavanje, pa i fizičko vaspitanje, možemo naći i van sporta i obrnuto, možemo naići na sport bez (fizičkog) vaspitanja. Zato ističemo činjenicu da u oblasti fizičkog vaspi- 2 U brojnim određenjima sporta nalaze se pojmovi srodni pojmu sporta, kao što su najčešće igra, ili fizičko vežbanje, vaspitna delatnost, odnosno vaspitanje, takmičenje, ili takmičarska delatnost, fizička kultura, ili pak rekreacija (videti detaljnije: Radenović, 2014).

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 46 tanja ne dominira takmičarski duh niti posvećivanje jednoj delatnosti u specijalizaciji što je karakteristika sporta u užem smislu, kao i profesionalnog sporta. Fizičko vaspitanje je prvenstveno usmereno na zdravlje mladih ljudi, na razvoj fizičkih snaga čoveka bez zapostavljanja duha i izvesnih intelektualnih kvaliteta. Fizičko vaspitanje predstavlja proces primene fizičkog vežbanja i metodičkih postupaka vaspitača u cilju formiranja, održavanja i poboljšavanja motoričkih sposobnosti, psihičkih osobina i socijalne adaptacije ličnosti. Po svojoj prirodi može se uočiti da je fizičko vaspitanje mnogo bliže rekreaciji jer izbegava intenzivne napore i surovo takmičenje ili ih ublažava. Kada je poređenje sporta i fizičkog vaspitanja u pitanju, istraživači uglavnom ističu sledeće razlike: sport podrazumeva takmičenje, a fizičko vaspitanje to čini indirektno; sport pretpostavlja žestoku selekciju, pa teži da isključi, a fizičko vaspitanje da uključi; sport zahteva elitizam, izvrsno telo i duh, dok fizičko vaspitanje toleriše osrednjost; sport je neodvojiv od ambicije i motiva postignuća, što nije suštinska karakteristika fizičkog vaspitanja; najzad, u sportu veoma često može doći do povreda, dok je fizičko vaspitanje uglavnom bezbedno (Kuljić, Koković, 2012). Iako istraživači ističu postojanje razlika između fizičke kulture i sporta i iako je, kako smo naveli, sport samo jedan segment sistema fizičke kulture, fizička kultura i sport se neretko izjednačavaju. Tako se sportu veoma često pripisuje ono što zapravo važi za fizičku kulturu, a to je prijatnost, očuvanje zdravlja i kondicije itd. U nekim istraživanjima sport se smatra podsistemom fizičke kulture, pri čemu se ističe da sve ono što važi za kulturu, važi i za fizičku kulturu koja jeste deo univerzalnih kulturnih vrednosti. U novijim istraživanjima razvija se koncept fizičke kulture kao potkulture za koju je karakterističan poseban sistem vrednosti, normi i obrazaca ponašanja koje oni koji se zanimaju za fizičku kulturu usvajaju, neguju i podstiču. Smatra se i da fizička kultura postaje svojevrsni način života savremenog čoveka, nezaobilazni element svakodnevog života. Sa tim u vezi, može se zaključiti da se funkcija masovne fizičke kulture sastoji u očuvanju fizičkog razvoja, zdravlja i dobre kondicije stanovništva. Najzad, relevantno je i shvatanje prema kome je sport osnovni vid savremene fizičke kulture koga karakteriše bogatstvo svestrano obrazovanih vežbi sa velikom snagom motorne predstave koje preko takmičenja postaju vizuelne. Ovakvo određenje sporta ukazuje na usku zavisnost između razvoja sporta i razvoja određenih oblasti društvenog života i kulture (Kuljić, Koković, 2012). Osim što je deo sistema fizičke kulture, rekreacija se neretko shvata kao sport na nivou našeg svakodnevnog života. Ovaj pojam srodan poj-

47 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja mu sporta upućuje na ponovno stvaranje, obnavljanje, osvežavanje i razonodu (lat. recreo, recreare ponovo stvoriti, obnoviti). Otuda se smatra da je rekreacija spona između zabave, razbibrige, razonode i slobodnog vremena (dokolice) koja ne obnavlja, već stvara i predstavlja prostor samorealizacije čoveka. Za razliku od sporta, rekreacija jeste spontani izraz čovekove želje da zadovolji potrebe za aktivnostima i to u svrhu odmora, razbibrige i tipa razonode. Sport i rekreacija jesu srodni pojmovi, ali nikako nisu sinonimi, odnosno pojave iste prirode, uloge i značaja. Razlika između sporta i rekreacije sastoji se u tome što sport, prvenstveno vrhunski sport, obuhvata najčešće manjinu i elitu, dok rekreacija osmišljava svakodnevni život velikog broja ljudi. Sport je neretko okružen pažnjom države i politike, jer nacionalni sportski uspesi jesu značajni za promociju i ugled države u svetu, dok rekreacija zbog toga može biti potpuno zapostavljena i apsorbovana od sporta. Podsetimo na činjenicu da je vežbanje u okviru rekreativnih aktivnosti neretko grupna aktivnost, te da grupa utiče na zbližavanje i socijalizaciju aktera. Razonoda kao element rekreacije obuhvata mnoštvo aktivnosti, a najčešće se razlikuju kulturna i sportska razonoda, a u poslednje vreme se pominje i zabavna razonoda. Kao element rekreacije, razonoda je usmerena na zamenu radne atmosfere i svakodnevnih briga nekim drugim sadržajima koji čoveka relaksiraju i unose vedrinu, privremeno ga isključuju iz redovnih fizičkih i psihičkih, ili brojnih stresnih opterećenja (Kuljić, Koković, 2012, Radenović, 2014). Najzad, navešćemo sociološku definiciju fizičke kulture koja obuhvata sva tri pomenuta segmenta sistema fizičke kulture. Najpre, pođimo od jednog sveobuhvatnog sociološkog shvatanja pojma kulture koje ističe višeznačnost sāmog pojma kultura. Kultura jeste skladište informacija i nagomilanog znanja, načina mišljenja, osećanja i delanja koji dominiraju u određenoj društvenoj zajednici i koje određena društvena grupa prenosi na svoje potomke. (Golubović, 2007: 268-269). Ponuđenu definiciju kulture možemo transponovati na polje fizičke kulture. Tako se fizička kultura može definisati kao skladište informacija i nagomilanog znanja, načina mišljenja, osećanja i delanja vezanih za oblast fizičkog vaspitanja, rekreacije i sporta. Kako smo naveli, iako se neretko pojmovi sport, fizičko vaspitanje i rekreacija izjednačavaju, jasno je da je reč o posebnim segmentima sistema fizičke kulture koji svaki ponaosob ima svoje karakteristike i svoj značaj. Recimo, značaj fizičkog vaspitanja za jedno društvo ogleda se u broju časova fizičkog vaspitanja i u redovom pohađanju časova fizičkog vaspitanja u osnovnoškolskom i gimnazijskom i srednjoškolskom

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 48 obrazovanju. Značaj vrhunskog sporta za jedno društvo može se reflektovati na primerima medijske zastupljenosti vrhunskog sporta ili, konkretno u slučaju Srbije, na primerima organizovanja javnih dočeka vrhunskih sportista osvajača medalja. Značaj rekreacije u jednom društvu može se, pored ostalog, procenjivati na osnovu broja teretana na otvorenom, te korišćenja ovih teretana od strane stanovništva (odraslih građana, dece i omladine), kao i u okviru organizovanih sportsko-rekreativnih programa koje vode treneri. No, bez obzira da li je reč o fizičkom vaspitanju, rekreaciji ili sportu, kako je nedostatak fizičke aktivnosti na prvom mestu negativnog uticaja na zdravlje, jasno je da je značaj fizičke kulture za svakog pojedinca ogroman. Kako smo već pomenuli, otuda sport ne bi trebalo da ima prednost nad fizičkim vaspitanjem i rekreacijom kao ravnopravnim područjima fizičke kulture jer je u okviru potonjih područja moguće ostvariti zdravstvenu preventivu i ekološku ravnotežu između biološke i društvene egzistencije čoveka i njegove okoline (Kuljić, Koković, 2012). Smatramo da ponuđena sveobuhvatna sociološka definicija fizičke kulture obezbeđuje ravnopravnost za sva tri segmenta sistema fizičke kulture. To praktično znači da bi pored tematskih jedinca vezanih za sport, tematske jedinice vezane za oblast fizičkog vaspitanja i rekreacije trebalo da budu zastupljene u okviru tematskih jedinica koje se izučavaju u savremenoj sociologiji sporta. U narednom odeljku rada iznećemo rezultate analize sadržaja udžbenika i tematskih jedinica koje se izučavaju u sociologiji sporta. 3. Analiza sadržaja udžbenika i tematskih jedinica koje se izučavaju u sociologiji sporta Izvršili smo analizu sadržaja četiri udžbenika iz oblasti sociologije sporta koji se koriste kao obavezna literatura u nastavi na visokoškolskim ustanovama u Srbiji (Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu, Novom Sadu i Nišu). Činjenica je da su udžbenici iz sociologije sporta malobrojni, te da je do sada najuticajniji udžbenik pod nazivom Sociologija i sociologija sporta Kuljića i Kokovića (Kuljić, Koković, 2012). Analiziran je sadržaj sledeća četiri udžbenika: 1. Kuljić, Rajko, Koković, Dragan (2012), Sociologija i sociologija sporta, Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Novom Sadu; 2. Radenović, Sandra (2014), Sport i društvo Sociologija sa sociologijom sporta. Sociologija sporta, Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu; 3. Захаров, Максим Алексеевич (2008), Социологијя спорта, Смоленск: Федеральное агентство по физической

49 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja культуре и спорту Смоленкая государственная академијя физической культурьi спорта и туризма Смоленкая олимпийская академијя i 4. Štakić, Đorđe (2006), Sociologija fizičke kulture, Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Beogradu. Sve udžbenike karakteriše prisustvo tematskih jedinica koje su prevashodno vezane za oblast sporta, dok se teme vezane za fizičko vaspitanje i rekreaciju pominju isključivo u okviru tematske jedinice pod nazivom Sport i srodni pojmovi u svim analiziranim udžbenicima, te sporadično u okviru izučavanja odnosa nastavnik fizičkog vaspitanja učenik i to u udžbeniku Sport i društvo Sociologija sa sociologijom sporta. Sociologija sporta (Radenović, 2014). Tematske jedinice koje su obrađene u svim analiziranim udžbenicima jesu: Nastanak i razvoj sociologije, Sociološki metod, Društvena struktura, Društveno delanje i ljudske potrebe, Društvene grupe, Duhovno-kulturne pojave: kultura, religija, moral, nauka, umetnost, Sociologija sporta i njen predmet, Konstituisanje sociologije sporta, Sociološko određenje sporta, Sport i srodni pojmovi, Klasifikacija sporta, Sport kao društveno delanje, Sport i društvo, Društveni aspekti sporta i Fenomen sportske publike (upor: Kuljić, Koković, 2012, Radenović, 2014, Захаров, 2008, Štakić, 2006). Kada je u pitanju udžbenik Sociologija fizičke kulture, uprkos nazivu, u ovom udžbeniku su obrađene pomenute tematske jedinice vezane isključivo za sport kao segment sistema fizičke kulture (videti: Štakić, 2006). Pored ovih tematskih jedinica, u udžbeniku Sport i društvo Sociologija sa sociologijom sporta. Sociologija sporta, obrađene su i tematske jedinice vezane za rod i seksualnost, rodne nejednakosti u sportu, sociologiju tela i etiku sporta. U okviru tematske jedinice pod nazivom Sociologija tela, u odeljku Šta sve utiče na zdravlje? ukratko je obrađen značaj fizičke aktivnosti i rekreacije za svakog pojedinca (videti: Radenović, 2014). Pomenimo i to da se Sociologija sa sociologijom sporta kao obavezan predmet izučava na 1. godini osnovnih akademskih studija na Fakultetu sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu, u Nišu i u Novom Sadu i na 2. godini strukovnih studija kao Sociologija sporta na Fakultetu sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu i u Nišu (videti: www.dif.bg.ac.rs, www.fsfvns.rs, www.fsfv.ni.ac.rs). Radi poređenja, zanimljivo je da se na Fakultetu za sport i fizičko vaspitanje Univerziteta u Nikšiću (Crna Gora) tematske oblasti vezane za sociologiju sporta izučavaju u okviru predmeta Društveni odnosi u sportu i Komu-

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 50 nikacija u sportu na 1. i 3. godini studija (videti: www.fsnk.ucg.ac.me). Tematske jedinice sadržajno vezane za sociologiju sporta se izučavaju u okviru predmeta Kineziološka sociologija na Kineziološkom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu (Hrvatska) na 4. godini studija (videti: www.kif.unizg.hr). Pomenimo i to da se na ovom fakultetu kao i na Fakultetu sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu u okviru tematskih jedinica vezanih za sociologiju sporta izučavaju pomenute teme u vezi sa rodom i seksualnošću, rodnim nejednakostima u sportu, sociologijom tela i etikom sporta. Kao malu ilustraciju nejednake zastupljenosti odrednica sociologija sporta, sociologija fizičke kulture, sociologija fizičkog vaspitanja i sociologija rekreacije navodimo prisustvo ovih odrednica u okviru interneta u domaćem govornom području i u anglo-saksonskom govornom području. Naime, na gugl pretraživaču (www.google.com) odrednica sociologija sporta je prisutna u okviru 47.000 rezultata i to direktno kao sociologija sporta ; odrednica sociologija fizičke kulture se može naći u 118.000 rezultata, ali prevashodno u okviru odrednice teorija fizičke kulture ili u okviru odrednice sociologija sporta ; odrednica sociologija fizičkog vaspitanja se može naći u 18.700 rezultata, ali samo u okviru odrednica fizičko vaspitanje, teorija fizičkog vaspitanja i sociologija sporta i najzad, odrednica sociologija rekreacije se može naći u 53.000 rezultata, ali samo u okviru odrednica sociologija sporta, sportska rekreacija, te u okviru odrednice uvod u sociologiju sportske rekreacije 3. Naime, ne smemo zaobići činjenicu da je u domaćem intelektualnom i akademskom prostoru prva i za sada jedina studija iz oblasti sociologije rekreacije delo pod nazivom Uvod u sociologiju sportske rekreacije autora Dragana Kokovića i Spasoja Bjelice (Koković, Bjelica, 1992), pa se naziv ove studije može naći u rezultatima pretrage odrednice sociologija rekreacije. Kada je reč o anglo-saksonskom govornom području, odrednica sociology of sport je prisutna u okviru 8.720.000 rezultata i to direktno kao sociology of sport ; odrednica sociology of physical culture se može naći u 4.660.000 rezultata, ali samo u okviru odrednica physical culture, physical cultural studies i qualitative research on sport and physical culture ; odrednica sociology of physical education se može 3 Trebalo bi naznačiti da se u okviru pretraživača ne mogu naći precizne definicije i shvatanja odrednica kao što su: sociologija fizičke kulture, sociologija fizičkog vaspitanja i sociologija rekreacije, već se ove odrednice nalaze u sklopu odrednica, tačnije sintagmi: sociologija sporta, teorija fizičke kulture, fizičko vaspitanje, teorija fizičkog vaspitanja, sportska rekreacija, te uvod u sociologiju sportske rekreacije. Zato je navedeno da ove odrednice pretraživač ne prepoznaje samostalno, već samo u okviru širih odrednica.

51 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja naći u 29.400.000 rezultata i to u okviru odrednica sociology of sport and physical education i sociology of physical activity ; najzad, odrednica sociology of recreation se može naći u okviru 22.200.000 rezultata i to direktno kao sociology of recreation i u okviru odrednica sociology of leisure and outdoor recreation i sociology of play, recreation and leisure time. Ova ilustracija nejednake zastupljenosti pomenutih odrednica u našem i u anglo-saksonskom govornom području u okviru interneta može biti neka vrsta lakmusa zastupljenosti i značaja posebnih socioloških disciplina: sociologije sporta, sociologije fizičke kulture, sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije. Imajući na umu broj rezultata traženih odrednica, može se primetiti da u našem akademskom i intelektualnom prostoru dominira sociologija sporta, dok u anglo-saksonskom intelektualnom i akademskom prostoru dominiraju sociologija fizičkog vaspitanja i sociologija rekreacije, kako samostalno, tako i u okviru posebnih socioloških disciplina kao što su sociologija sporta i fizičkog vaspitanja, te sociologija slobodnog vremena i rekreacije, kao i sociologija igre, rekreacije i slobodnog vremena. 4. Umesto zaključka Sociologija fizičke kulture i/ili sociologija fizičkog vaspitanja i sociologija rekreacije? Na prethodno postavljena pitanja zbog čega se najpre nije diferencirala sociologija fizičke kulture kao posebna sociološka disciplina, a potom sociologija sporta,odnosno, zašto uopšte nije došlo do zasnivanja sociologije fizičke kulture s obzirom da je fizička kultura šira oblast koja sadrži i sport, odgovore možemo potražiti u činjenici da su privlačnost i atraktivnost sporta glavni razlozi zbog kojih su rekreacija i fizičko vaspitanje prilično zanemareni u okviru istraživanja u sociologiji sporta. Pomenimo ukratko razmatranje istorijskog aspekta razvoja profesionalnog sporta koje može objasniti popularnost i privlačnost sporta u najširem smislu. Istorijski gledano, savremeni sport je nastao u Engleskoj i to kroz amaterski način organizovanja. (Mihajlović, 2013: 30). Profesionalni sport se pojavio i razvijao u Severnoj Americi, odakle se preneo u sve delove sveta. Prvi klubovi, amaterski i profesionalni, bili su zapravo hobi bogatih ljudi. Smatra se da je prvi profesionalni klub, odnosno, klub koji je plaćao igrače za igre u provincijskim gradovima SAD, The Cincinnati Red Stockings bejzbol klub osnovan 1863. godine. Pokazalo se da je još u XIX veku plata profesionalnog sportiste bila veća od plate radnika. Naime, deset bejzbol igrača ukupno je bilo plaćeno 9300 američkih dolara godišnje (prosečno 930 dolara po igraču),

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 52 dok je u to vreme prosečna plata u SAD iznosila 170 američkih dolara (Mihajlović, 2013). Najzad, pomenimo i sport kao spektakl, odnosno činjenicu da je veoma brzo nakon pojave profesionalnog sporta u SAD, engleski neprofitabilni način organizovanja i takmičenja u sportu transformisan u komercijalizovan sistem (brojne lige, turniri) i to sa holivudskim pravilima sportski događaj se prodaje, kao i sve ono pre i posle događaja (Mihajlović, 2013). Imajući na umu pomenuta holivudska pravila, jasno je zbog čega vrhunski sport i sportske priredbe u funkciji spektakla dominiraju u medijskim sadržajima, dok su oblast fizičkog vaspitanja i rekreacije zanemareni. Osim vrhunskog sporta i sportskih priredbi kao svojevrsnog spektakla koji ne samo da dominiraju medijskim sadržajima, te na taj način bivaju vidljivi širokom auditorijumu, svaki sportski događaj sa svojim osobenostima (društvena interakcija i komunikacija između igrača, trenera, sudija, sponzora, sportskih novinara, navijača), te društveni kontekst sportskog događaja uz koji se može razmatrati i mogućnost politizacije sportskog događaja, jesu okosnica istraživanja koja se sprovode u sociologiji sporta. Potonje važi naročito za domaći i regionalni intelektualni i akademski prostor ako imamo na umu činjenicu da se sportske priredbe neretko instrumentalizuju i politizuju od strane političkih elita u cilju prikupljanja političkih poena i da zato jesu važna tema u sociologiji sporta, te da je izučavanje supkulture navijača i ekstremnih navijačkih grupa veoma zastupljeno s obzirom na činjenicu navijačkog nasilja veoma prisutnog na stadionima kod nas i u zemljama regiona 4. Kako smo videli, u sociologiji sporta se izučavaju i oblasti vezane za polje fizičkog vaspitanja i rekreacije, ali samo sporadično i nedovoljno uprkos izuzetnom značaju ove dve oblasti u okviru sistema fizičke kulture. Prva i za sada jedina jedinica literature iz pera domaćih sociologa sporta koja se može smatrati pionirskom studijom iz oblasti sociologije rekreacije kao posebne sociološke discipline jeste pomenuto delo Uvod u sociologiju sportske rekreacije autora Dragana Kokovića i Spasoja Bjelice. Na pitanje zašto nije došlo do zasnivanja i razvoja sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije u domaćem intelektualnom i akademskom ambijentu, možemo odgovoriti slično kao i na prethodna pitanja. Naime, osnovni argument tiče se privlačnosti i popularnosti sporta kao specifičnog društvenog fenomena. Sociolozi sporta u svojim 4 Podsetimo da je, kako u stručnoj javnosti, tako i u javnom mnjenju, prisutno shvatanje da je početak raspada SFRJ počeo baš na fudbalskoj utakmici Dinamo Crvena Zvezda koja se održala 13. maja 1990. godine u Zagrebu na Maksimiru u sukobu navijača ( Maksimirska tuča ) Crvene Zvezde ( Delije ) i navijača Dinama ( Bed blu bojs Bad blue boys) (Radenović, 2014).

53 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja analizama privlačnosti i popularnosti sporta dolaze do sledećih zaključaka: sport kao fizička aktivnost jeste plodotvoran zbog razvoja individualnih fizičkih snaga i kao takav privlačan je za celokupnu populaciju, naročito za mlade; kao igra i zabava, sport ispunjava slobodno vreme mladih i sklanja decu sa ulice na konstruktivan način, stvara zadovoljstvo i podiže radost življenja; sport je aktivnost koja iskušava i potvrđuje sopstvene mogućnosti, suočava sa novim izazovima, životnim avanturama, nudi sticanje novih iskustava; sport jeste dobrovoljno i nenametnuto druženje, u njemu se ostvaruje specifična veza individualnosti i zajedništva (spremnost za saradnju, solidarnost, timski rad i timski duh); za mnoge pojedince i društvene grupe, sport je privlačan kao posao, profesija, kao vrsta zanata koji ima svoje značajno mesto u društvenoj podeli rada, svoj ugled, odnosno društveni status; sport nesumnjivo privlači mlade kao vrsta biznisa i oblik privređivanja koji donosi značajne, a ponekad i nadprosečne prihode; sport kao spektakl privlači veliki broj ljudi, a zahvaljujući spektaklu koji se troši kao svaka druga roba, razvio se i svojevrsni sportski turizam; smatra se da sport privlači mlade ljude i zbog karakteristika rituala koje poseduje, a koje se ponavljaju u okviru sportskih takmičenja na stadionima, borilištima, i koje proizvode pobednike i poražene, svoje junake i žrtve; sport je oblik verbalne i neverbalne komunikacije putem koje se šalju i primaju poruke (simboli, pokreti, govor tela, gestikulacije itd.); sport je kanal društvene pokretljivosti, afirmacije i promocije koji dobija na značaju naročito kada su drugi društveni i institucionalni kanali zatvoreni za napredovanje i promociju mladih ljudi; sport stvara svoje idole, sportske zvezde sa kojima se mnogi mladi ljudi upoređuju i identifikuju, ali svakako da bi trebalo imati na umu da se u kontekstu masovne potrošačke kulture idoli proizvode tako da se brzo troše i kratko traju takozvani instant idoli ; najzad, sport je privlačan i popularan jer se doživljava kao nešto izuzetno, nesvakidašnje i nerutinsko, kao fenomen koji pokazuje da se nesvakidašnjim trudom, vrednim radom, svakodnevnim treninzima i brojnim odricanjima mogu dostići izuzetni, vrhunski rezultati (Vrcan, 1990, Kuljić, Koković, 2012). No, sve pobrojane stavke koje upućuju na popularnost i privlačnost sporta u vezi su sa fizičkim vaspitanjem i rekreacijom kao pojmovima srodnim pojmu sporta, o čemu je bilo reči. Recimo, i fizičko vaspitanje i rekreacija kao fizička aktivnost jesu plodotvorni zbog razvoja individualnih fizičkih snaga i zato, kao i sport, mogu biti privlačni za celokupnu populaciju, naročito za mlade; kao igra i zabava, fizičko vaspitanje i rekreacija mogu ispunjavati slobodno vreme mladih i sklanjati decu sa ulice na konstruktivan način kao što to čini i sport, i fizičko vaspitanje i

S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja 54 rekreacija mogu stvarati zadovoljstvo i podizati radost življenja; i fizičko vaspitanje i rekreacija jesu, pored sporta, aktivnosti koje iskušavaju i potvrđuju sopstvene mogućnosti, suočavaju sa novim izazovima, životnim avanturama, nude sticanje novih iskustava; najzad, i fizičko vaspitanje, a naročito rekreacija mogu biti dobrovoljno i nenametnuto druženje, u okviru kojih se ostvaruje specifična veza individualnosti i zajedništva (spremnost za saradnju, solidarnost, timski rad i timski duh) dakle, sve pomenute osobine sporta koje doprinose njegovoj privlačnosti i popularnosti, jesu i osobine fizičkog vaspitanja i rekreacije. Otuda smatramo da je opravdana mogućnost zasnivanja ne samo sociologije fizičke kulture u okviru koje bi se ravnopravno izučavao međusobni uticaj sva tri segmenta fizičke kulture na društvo, već zasnivanje i razvoj sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije kao posebnih socioloških disciplina u okviru kojih bi se izučavao sve veći značaj i međusobni uticaj fizičkog vaspitanja i rekreacije kao posebnih segmenata sistema fizičke kulture na društvo. Ako imamo na umu izloženu ilustraciju nejednake zastupljenosti pomenutih odrednica u našem i u anglo-saksonskom govornom području u okviru interneta koja može biti neka vrsta lakmusa zastupljenosti i značaja posebnih socioloških disciplina: sociologije sporta, sociologije fizičke kulture, sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije, mogućnost zasnivanja i razvoja sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije je sasvim opravdana i očekivana. Smatramo da će razvoj sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije prisutan u zemljama anglo-saksonskog govornog područja podstaći i uticati na razvoj ovih disciplina u domaćem intelektualnom i akademskom ambijentu. Najzad, pomenimo i dokument pod nazivom Strategija razvoja sporta u Republici Srbiji za period 2014 2018. godine koji obuhvata sve detalje sportske politike u pomenutom periodu u našem društvu i koji kao prioritetne strategije prepoznaje i razvoj sporta dece i omladine uključujući i školski sport kao i povećanje obuhvata bavljenja građana sportom kroz razvoj i unapređenje sportske rekreacije (videti: Službeni glasnik RS 001/2015, 06.01.2015.). Imajući na umu pomenute prioritete, smatramo da je sasvim opravdano i očekivano zasnivanje sociologije fizičkog vaspitanja i sociologije rekreacije kao posebnih socioloških disciplina koje će fokus istraživanja usmeriti na brojne teme koje otvaraju polja fizičkog vaspitanja i rekreacije, a koja su ravnopravni segmenti sistema fizičke kulture. Budući i aktuelni sociolozi (sporta) bi trebalo da prepoznaju i daju značaj ovim posebnim sociološkim disciplinama. Njihova sociološka

55 S. Radenović, Sociologija sporta i/ili sociologija fizičke kulture? neka razmatranja mašta i istraživački potencijal će biti presudan u prepoznavanju značaja fizičkog vaspitanja i rekreacije kao okosnice istraživanja ovih posebnih socioloških disciplina u domaćem intelektualnom i akademskom prostoru. L i t e r a t u r a Golubović, Zagorka (2007), Kultura u: Sociološki rečnik, (ur. A. Mimica, M. Bogdanović), Beograd: Zavod za udžbenike. Koković, Dragan (2007), Sociologija sporta u: Sociološki rečnik, (ur. A. Mimica, M. Bogdanović), Beograd: Zavod za udžbenike. Koković, Dragan, Bjelica, Spasoje (1992), Uvod u sociologiju sportske rekreacije. Beograd: Stručna knjiga. Kuljić, Rajko, Koković, Dragan (2012), Sociologija i sociologija sporta, Novi Sad: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Novom Sadu. Matić, Milivoje, Bokan, Božo (2005), Opšte teorija fizičke kulture. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Beogradu. Mihajlović, Milan V. (2013), Sportske organizacije i sportski događaji. Beograd: Sportski savez Srbije. Radenović, Sandra (2014), Sport i društvo Sociologija sa sociologijom sporta. Sociologija sporta, Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Beogradu. Strategija razvoja sporta u Republici Srbiji za period 2014 2018. godine u: Službeni glasnik RS 001/2015, 06.01.2015. Štakić, Đorđe (2006), Sociologija fizičke kulture. Beograd: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerzitet u Beogradu. Vrcan, Srđan (1990), Sport i nasilje. Zagreb: Naprijed. Захаров, Максим Алексеевич (2008), Социологијя спорта, Смоленск: Федеральное агентство по физической культуре и спорту Смоленкая государственная академијя физической культурьi спорта и туризма Смоленкая олимпийская академијя. I n t e r n e t l i n k o v i www.dif.bg.ac.rs, veb sajt posećen 01.07.2015. www.fsfvns.rs, veb sajt posećen 01.07.2015. www.fsfv.ni.ac.rs, veb sajt posećen 01.07.2015. www.fsnk.ucg.ac.me, veb sajt posećen 01.07.2015. www.kif.unizg.hr, veb sajt posećen 01.07.2015. www.google.com, veb pretraživač posećen 20.07.2015.