PRINOSI SEMENA I PROTEINA ULJANE REPICE (BRASSICA NAPUS L. VAR. NAPUS)

Originalni nau~ni rad - Original scientific paper PRINOSI SEMENA I PROTEINA ULJANE REPICE (BRASSICA NAPUS L. VAR. NAPUS) Ana Marjanovi}-Jeromela 1A, Aleksandar Miki} 1B, Radovan Marinkovi} 1A, Vojislav Mihailovi} 1B, Dragana Miladinovi} 1A 1A Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Zavod za uljane kulture, Novi Sad 1B Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Zavod za krmno bilje, Novi Sad Izvod: Nakon ekstrakcije ulja iz semena uljane repice, ostaje sa~ma, sa sadr`ajem sirovih proteina od oko 40 % i sadr`ajem lizina bliskim onom u soji - noj sa~mi, koja mo`e da predstavlja izvrstan izvor proteina u ishrani doma}ih `ivotinja. U mikroogledu, izvedenom na Oglednom polju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo na Rimskim [an~evima, od avgusta 1997. do juna 2000. godine, ispiti vano je deset ozimih sorti uljane repice razli~itog geografskog porekla. Najvi{i prinos semena po biljci i po jedinici povr{ine ostvarila je sorta Sremica (11,48 g i 6027 kg ha -1 ), dok je najni`e vrednosti ostvarila sorta Aligator (7,64 g i 4011 kg ha -1 ). Sadr`aj sirovih proteina kod sorte Sremica (219 g kg -1 ) bio je zna~ajno vi{i na oba nivoa zna~ajnosti u odnosu na sve ostale sorte. Prinos sirovih proteina kretao se izme u 782 kg ha -1 kod sorte Aligator i 1320 kg ha -1 kod sorte Sremica. Klju~ne re~i: uljana repica, prinos, seme, sirovi proteini. Uvod Najve}i zna~aj za pronala`enje trajnog re{enja za postojane zahteve savre - menog sto~arstva za proteinima biljnog porekla, kako u Srbiji, tako i u ~itavom svetu, imaju mahunarke, odnosno, biljke familije Fabaceae (Mihailovi} i sar., 2004a). Iako se jednogodi{nje mahunarke, poput gra{ka (Pisum sativum L.), boba (Vicia faba L.) i grahorica (Vicia spp.), na~elno smatraju jednim od naje - konomi~nijih i najkvalitetnijih odgovora ovom izazovu, kao izvrsnom dopunom i zamenom za sojinu sa~mu u su{nim godinama (Miki} i sar., 2006), vr{e se ispiti - vanja potencijala i drugih, neleguminoznih biljaka koje daju visoke, kvalitetne i stabilne prinose proteina. Uljana repica (Bras sica napus L. var. napus) predstavlja va`nu industrijsku biljku, zbog visokog sadr`aja ulja u semenu, koji se kre}e izme u 40 % i 48 % (Marjanovi}-Jeromela i sar., 2002). Istovremeno, nakon ekstrakcije ulja, ostaje sa~ma uljane repice, sa sadr`ajem sirovih proteina od oko 40 % i sadr`ajem lizina bliskim onom u sojinoj sa~mi (Gilliland & Hang, 2003), koja mo`e da predstavlja izvrstan izvor proteina u ishrani doma}ih `ivotinja. Oplemenjivanje uljane repice na pove}ani sadr`aj proteina zasnovan je na poznavanju odnosa izme u najva`nijih agronomskih osobina (Marjanovi}-Jero - mela et al., 2007). Me u ciljevima svih oplemenjiva~kih programa, nalaze se sni`avanje sadr`aja eruka kiseline i glukozinolata (Eöri, 2001), usled njihove nepodesnosti za ishranu doma}ih `ivotinja. Iako je rasprostranjeno mi{ljenje da 237

238 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad su sadr`aj ulja i sadr`aj proteina u negativnoj korelaciji (Marjanovi}-Jeromela i sar., 2003), postoje i rezultati o mogu}nosti dobijanja potomstva sa visokom pozitivnom korelacijom izme u ove dve va`ne osobine (Engqvist & Becker, 1993). Istra`ivanje je bilo usmereno ka odre ivanju agronomskih osobina ozimih sorti uljane repice vezanih za prinos sirovih proteina, kao osnovi za mogu}nost primene sa~me uljane repice u ulozi proteinskog hraniva. Materijal i metod rada U mikroogledu, izvedenom na Oglednom polju Instituta za ratarstvo i povr - tarstvo na Rimskim [an~evima, od avgusta 1997. do juna 2000. godine, ispiti - vano je slede}ih deset ozimih sorti uljane repice razli~itog geografskog porekla: Sremica, Bana}anka, Samuraz, Fal con, Jet Neuf, Jana, Alaska, Aligator, Valesca i Artus. Svih deset sorti sejano je uz prose~nu koli~inu semena izme u 2,5 kg ha -1 i 3,5 kg ha -1, ~ime se obezbe ivalo izme u 60 biljaka m -2 i 70 biljaka m -2 nakon nicanja i 50 biljaka m -2 i 55 biljaka m -2 uo~i `etve (Marinkovi} i sar., 2006). Ogled je postavljen u tri ponavljanja, sa veli~inom osnovne parcelice od 5 m 2, a `etva je vr{ena u doba pune zrelosti ljuski. Pra}ene su najva`nije agronomske osobine vezane za prinos sirovih prote - ina, poput: visine biljke (cm), broj bo~nih grana (biljka -1 ), broj ljuski (biljka -1 ), masa hiljadu semena (g), prinos semena po biljci (g biljka -1 ) i jedinici povr{ine (kg ha -1 ), sadr`aj sirovih proteina (g kg -1 ) i prinos sirovih proteina (kg ha -1 ). Rezultati istra`ivanja obra eni su metodom analize varijanse (ANOVA) uz primenu testa najmanje zna~ajne razlike (LSD), kori{}enjem ra~unarskog pro - grama MSTAT-C. Rezultati i diskusija Visina biljke. Budu}i jedna od najva`nijih koponenti prinosa zrna i krme (Aly et al., 1999), prose~na vrednost visine biljke kretala se izme u 110 cm kod sorte Samuray i 132 cm kod sorte Aligator (tab. 1). Utvr eno je postojanje zna~ajnih razlika u visini biljke izme u pojedinih sorti na oba nivoa zna~ajnosti. Broj bo~nih grana. Uz postojanje zna~ajnih razlika izme u pojedinih sorti, najve}i prose~ni broj bo~nih grana po biljci bio je kod sorte Artus (7,0), dok je najmanji prose~ni broj bo~nih grana po biljci bio kod sorte Aligator (5,2). Broj ljuski. Kao jedna od najva`nijih komponenti prinosa semena uljane repice (Marjanovi}-Jeromela i sar., 2004), prose~na vrednost broja ljuski po biljci kretala se od 112,3 kod sorte Valesca do 147,9 kod sorte Sremica. Utvr - eno je postojanje zna~ajnih razlika u broju ljuski po biljci izme u pojedinih sorti na oba nivoa zna~ajnosti. Masa hiljadu semena. Kao jedna od tri osnovne komponente prinosa utvr eno je postojanje zna~ajnih razlika izme u pojedinih sorti na oba nivoa zna~ajnosti. Sorta Jet Neuf odlikovala se najve}om prose~nom vredno{}u mase hiljadu semena (4,13 g), dok se sorta Samuray odlikovala najmanjom prose - ~nom vredno{}u mase hiljadu semena (3,39 g).

Zbornik radova, Sveska 44, 2007. 239 Tabela 1. Komponente prinosa semena ozimih sorti uljane repice od 1997. do 2000. na Rimskim [an~evima Ta ble 1. Seed yield com po nents in win ter cultivars of oil seed rape from 1997 to 2000 at Rimski [an~evi Sorta Cultivar Visina biljke Plant height (cm) Broj bo~nih grana (biljka -1 ) Num ber of lat eral branches (plant -1 ) Broj ljuski (biljka -1 ) Num ber of husks (plant -1 ) Masa hiljadu semena Thousand seed mass (g) Sremica 127 6,8 147,9 3,83 Bana}anka 125 6,7 120,0 3,88 Samuray 110 6,1 118,0 3,39 Fal con 125 6,2 130,9 3,52 Jet Neuf 117 6,9 114,3 4,13 Jana 123 6,6 114,4 3,42 Alaska 124 5,6 135,4 3,53 Aligator 132 5,2 121,2 4,02 Valesca 130 5,4 112,3 3,83 Artus 127 7,0 117,3 3,86 LSD 0,05 5 0,7 12,9 0,14 LSD 0,01 8 1,0 17,0 0,18 Prinos semena. Najvi{i prose~ni prinos semena po biljci i po jedinici povr - {ine ostvarila je sorta Sremica (11,48 g i 6027 kg ha -1 ), dok je najni`i prose~ni prinos semena po biljci i po jedinici povr{ine ostvarila sorta Aligator (7,64 g i 4011 kg ha -1 ), uz postojanje zna~ajnih razlika izme u pojedinih sorti u prose - ~nom prinosu semena po biljci i po jedinici povr{ine na oba nivoa zna~ajnosti (tab. 2) Tabela 2. Prinos semena i sirovih proteina ozimih sorti uljane repice od 1997. do 2000. na Rimskim [an~evima Ta ble 2. Seed and crude pro tein yields in win ter cultivars of oil seed rape from 1997 to 2000 at Rimski [an~evi Sorta Cultivar Prinos semena (g biljka -1 ) Seed yield (g plant -1 ) Prinos semena Seed yield (kg ha -1 ) Sadr`aj sirovih proteina Crude pro tein con tent (g kg -1 ) Prinos sirovih proteina Crude pro tein yield (kg ha -1 ) Sremica 11,48 6027 219 1320 Bana}anka 8,88 4662 185 862 Samuray 8,99 4720 189 892 Fal con 10,40 5460 184 1005 Jet Neuf 11,03 5791 195 1129 Jana 8,38 4400 195 858 Alaska 9,61 5045 178 898 Aligator 7,64 4011 195 782 Valesca 9,52 4998 187 935 Artus 9,51 4993 186 929 LSD 0,05 1.19 232 9 45 LSD 0,01 1.52 311 11 64

240 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad Sadr`aj sirovih proteina. Kao osobina koja je u velikoj meri pod uticajem ~inilaca sredine (Champolivier & Merrien, 1996; Prit chard et al., 2000), prose~ni sadr`aj sirovih proteina je kod sorte Sremica (219 g kg -1 ) bio zna~ajno vi{i na oba nivoa zna~ajnosti u odnosu na sve ostale sorte. Najni`i prose~ni sadr`aj sirovih proteina bio je kod sorte Alaska (178 g kg -1 ). Na~elno, sadr`aj sirovih proteina u semenu ispitivanih sorti uljane repice bio je ni`i od sadr`aja sirovih proteina u zrnu proteinskog gra{ka (Mihailovi} et al., 2005) i u ravni sa sadr `ajem sirovih proteina u suvoj materiji krme krmnog gra{ka i grahorica (Mihailovi} et al., 2004b). Prinos sirovih proteina. Uz postojanje zna~ajnih razlika na oba nivoa zna - ~ajnosti izme u ispitivanih sorti, prose~ne vrednosti prinosa sirovih proteina po jedinici povr{ine kretale su se izme u 782 kg ha -1 kod sorte Aligator i 1320 kg ha -1 kod sorte Sremica. U proseku, prinos sirovih proteina ispitivanih sorti uljane repice bio je ni`i nego kod zrnenih mahunarki, poput boba (Mihailovi} i sar., 2007). Zaklju~ak Uljana repica poseduje znatan potencijal za prinos sirovih proteina, u najve}oj meri usled visokog prinosa semena i visokog sadr`aja sirovih proteina, te mo`e da predstavlja zna~ajan izvor proteina biljnog porekla za potrebe sto~arske proizvodnje. Postoji utvr ena osnova za mi{ljenje da oplemenjivanje uljane repice na prinos sirovih proteina mo`e da bude opravdano, kao i da je mogu}e izvoditi ga upopredo sa oplemenjivanjem na prinos ulja. Literatura Aly, A. E., Ghazy, A. I., Tahoun, M. K. (1999): The in flu ence of Bras sica spe cies and ac ces - sions on pro duc tiv ity and nu tri ent qual ity of for age rape in Egypt. Pro ceed ings of the 10th In ter na tional Rape seed Con gress New Ho ri zons for an Old Crop, Can berra, Aus - tra lia, 26-29 Sep tem ber 1999, http://www.re gional.org.au/au/gcirc/4/608.htm. Champolivier, L., Merrien, A. (1996): Ef fects of wa ter stress ap plied at dif fer ent growth stages to Bras sica napus L. var. oleifera on yield, yield com po nents and seed qual ity. Eu ro pean Jour nal of Agron omy, 5: 153-160. Eõri, Teréz (2001): A repce termesztése, Kiadja a Szerzõ, Bu da pest, Hun gary, 174. Engqvist, G. M., Becker, H. C. (1993): Cor re la tion stud ies for ag ro nomic char ac ters in seggre - gating fam i lies of spring oil seed rape (Brassica napus). Hereditas, 118: 211-216. Gilliland, G. C., Hang, A. N. (2003): Oilssed rape keeps ir ri gated land pro duc tive dur ing drought. Drought Advisory, EM4833. Washington State University Cooperative Extension; United States De part ment od Ag ri cul ture, http://cru.cahe.wsu.edu/cepublications/em4833/em4833.pdf Marinkovi}, R., Marjanovi}-Jeromela, Ana, Sekuli}, R., Mitrovi}, P. (2006). Tehnologija proizvodnje ozime uljane repice. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad - BASF Jugoslavija, Novi Sad, 32. Marjanovi}-Jeromela, Ana, Marinkovi}, R., Vasi}, Dragana, [kori}, D. (2002): Sadr`aj ulja u semenu uljane repice (Bras sica napus L.). Zbornik radova sa 43. savetovanja industrije ulja, Budva, Crna Gora, 117-122. Marjanovi}-Jeromela, Ana, Marinkovi}, R., Saka~, Z., Vasi}, Dragana, Le~i}, Nada (2003): Uljana repica (Bras sica napus L.) u ishrani doma}ih `ivotinja. Zbornik radova X simpozijuma tehnologije hrane za `ivotinje Bezbednost i kvalitet, Vrnja~ka Banja, Ser bia, 19-23 Oc to ber 2003, 339-343.

Zbornik radova, Sveska 44, 2007. 241 Marjanovi}-Jeromela, Ana, Vasi}, Dragana, Marinkovi}, R., Mihailovi}, V., Miki} A. (2004): Kori {}enje sa~me uljane repice u ishrani doma}ih `ivotinja. Acta Agriculturae Ser - bica, IX, 17 (spe cial isue): 515-519. Marjanovi}-Jeromela, Ana, Marinkovi}, R., Mihailovi}, V., Miladinovi}, Dragana, Miki}, A., Mili}, D. (2007): Pos si bil i ties for uti li za tion of oil seed rape meal as pro tein feed. Pro - ceedings of the 12th International Rapeseed Congress Sustainable Development in Cruciferous Oil seed Crops Pro duc tion, Wuhan, China, 26-30 March 2007, III, 85-87. Mihailovi} V., Eri} P., Karagi} \., Mili} D., Miki} A. (2004): Prinos i komponente prinosa zrna sto~nog gra{ka u zavisnosti od tipa lista. Acta Agriculturae Serbica, IX, 17 (spe cial is - sue): 67-71. Mihailovi}, V., Eri}, P., Miki}, A. (2004b): Grow ing peas and vetch es for for age in Ser bia and Montenegro. Grass land Sci ence in Eu rope, 9: 457-459. Mihailovi}, V., Miki}, A., Eri}, P., Vasiljevi}, Sanja, ]upina, B., Kati}, S. (2005): Pro tein pea in animal feeding. Biotechnology in Animal Husbandry, 21, 5-6, 1: 281-285. Mihailovi}, V., Miki}, A., ]upina, B., Vasi}, Mirjana, Eri}, P., (2007): Potencijal manje raspro - stranjenih mahunarki za prinos zrna - bob (Vicia faba L.). Zbornik radova, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 43: 255-261. Miki} A., ]upina B., Kati} S., Karagi} \. (2006): Zna~aj jednogodi{njih krmnih mahunarki u obezbe ivanju biljnih proteina. Zbornik radova, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 42, I: 91-103. Prit chard, F. M., Ea gles, H. A., Norton, R. M., Salis bury, P. A., Nicolas, M. (2000): En vi ron - mental effects on seed composition of Victorian canola. Australian Journal of Experi - mental Agriculture, 40: 679-685. SEED AND PROTEIN YIELDS IN OILSEED RAPE (BRASSICA NAPUS L. VAR. NAPUS) Ana Marjanovi}-Jeromela 1A, Aleksandar Miki} 1B, Radovan Marinkovi} 1A, Vojislav Mihailovi} 1B, Dragana Miladinovi} 1A 1A Institute of Field and Veg e ta ble Crops, Oil Crops De part ment, Novi Sad, Ser bia 1B Institute of Field and Veg e ta ble Crops, For age Crops De part ment, Novi Sad, Serbia Sum mary: The oil ex trac tion from oil seed rape seed leaves be hind meal, with a crude pro tein con tent of about 40 % and a lysine con tent near to the one in soya bean meal, that could rep re sent an ex cel lent pro tein source in an i mal feed ing. A small-plot trial has been car ried out at the Ex per i men tal Field of the In sti tute of Field and Veg e ta ble Crops at Rimski [an~evi from Au gust 1997 to June 2000, in clud ing ten win ter cultivars of oil seed rape of di verse geo graph ical or i gin. The high est seed yield per both plant and area unit was in Sremica (11.48 g and 6027 kg ha -1 ), while the low est seed yield per both plant and area unit was in Aligator (7.64 g and 4011 kg ha -1 ). The crude pro tein con tent in Sremica (219 g kg -1 ) was sig nif i cantly higher at both lev els than in all other ex am ined cultivars. Crude pro tein yield var ied be tween 782 kg ha -1 in Aligator and 1320 kg ha -1 in Sremica. Key words: oil seed rape, yield, seed, crude pro tein.