hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 78 STU DI JE Kre {i mir Pur gar»ka dri ra nje«tek sta: film ska na ra ci ja i fo ka li za ci ja u ro ma nu City Ales san dra Ba ric ca UDK: 791.632»Po ka zi va nje«tek stom i»go vo re nje«fil mom Mo`e li u vri je me za o kre ta pre ma vi zu al no sti i ana li za knji - `ev no ga dje la kao sli kov nog sa dr `a ja do bi ti sa mo ra zu mlji vi le gi ti mi tet ili je po treb no ra zvi ti nove ana li ti~ ke me to de koje }e, unu tar sa mo ra zu mlji ve tek stu al ne di men zi je dje la, po ja - ~a ti vid lji vost nje go ve sli kov ne di men zi je? Mi slim da je od - go vor na ovo pi ta nje po nu en ve} puno pri je nego {to je vi - zu al nost tek sta po sta la zna ~aj nom te o rij skom te mom, a iko - ni~ ki obrat 1 po mod nim na zi vom znan stve nog sank ci o ni ra - nja nove osjet lji vo sti na sli kov ne po dra `a je. Da bi sli ka i tekst po sta li sve di vi na za jed ni~ ki iko ni~ ki na ziv nik, po treb - no je uo ~i ti na ko jim se mje sti ma ta dva me di ja naj vi {e pri - bli `a va ju je dan dru gom, tj. po treb no je, s jed ne stra ne, pre - po zna ti uni ver zal ne na ra tiv ne teh ni ke koje se jav lja ju u naj - za stu plje ni jim pri po vje da~ kim struk tu ra ma, po put ro ma na i na ra tiv nih fil mo va, dok je s dru ge stra ne po treb no da i samo knji `ev no dje lo bude au tor ski struk tu ri ra no u vi zu al nom kodu na ra tiv nog fil ma. Dru gim ri je ~i ma, nije do volj no po - sje do va ti pla u zi bil ni in ter pre ta cij ski mo del, ve} je nu` no da i knji `ev no dje lo nudi do volj no for mal nih po ti ca ja za plo do - tvo ran su sret s film skom te o ri jom. Na slje de }ih ne ko li ko stra ni ca htio bih po ka za ti na koji je na ~in mo gu }e ~i ta ti ro man City Ales san dra Ba ric ca u op ti ci se mi o ti~ ko-na ra to lo{ ke stru je te o ri je fil ma. Ov dje se po naj - pri je mi slim osvr nu ti na od nos lin gvi sti ke i se mi o ti ke i nji - ho vo amal ga mi ra nje u struk tu ra li sti~ koj te o ri ji fil ma Chri sti - a na Met za te na film sku na ra to lo gi ju Sey mo u ra Cha tma na, za tim na ana li ze pri po vjed nih struk tu ra Gérar da Ge net tea, kao i na spe ci fi~ no»vi zu al no«tu ma ~e nje knji `ev no te o rij skih ter mi na Mi e ke Bal. Prem da vre men ski ne po du dar ne i ne jed - na ke po im pli ka ci ja ma na te o ri ju fil ma, teze spo me nu tih au - to ra mo `e mo sma tra ti za jed ni~ kim se mi o ti~ ko-na ra to lo{ kim pot hva tom jer po la ze od pret po stav ke da se ar bi trar nost go - vor nog je zi ka struk tu ri ra u pri ~u na isti na ~in na koji to ~ini»pri rod no«mo ti vi ra ni, ne ar bi trar ni film ski je zik. Po red ka - non skih te o rij skih ana li za na ve de nih au to ra, koje su s vre - me nom na{ le po djed na ko uspje{ nu pri mje nu u film skim i knji `ev nim stu di ji ma, htio bih po ka za ti da film sko ~i ta nje knji `ev nog tek sta mo`e u po to njem ot kri ti i neke emi nen tno film ske po stup ke, u sti lu koji bi smo mo gli pri god no opi sa ti kao pot pu nu kon ta mi na ci ju li te rar nog tek sta sli kov nim teh - ni ka ma sred njo stru ja{ ke pro duk ci je su vre me nog Holl y - wooda. Premda u nje mu na la zi mo vrlo malo izrav nih alu zi ja na kon - kret ne fil mo ve, pred met ove ana li ze, ro man City, iza bran je zato {to je ri je~ o pa ra di gmat skom vi zu al nom tek stu ra zvi je - nog pos tmo der niz ma, na pi sa nom 1999, i obi lje `e no me mno{ tvom stra te gi ja pris po do bi vih pri je sve ga po kret nim sli ka ma na {eg vre me na. Nje go va iko ni~ nost ne pro i zla zi samo iz, kao {to }emo vi dje ti, sub ver zi je ka non ski izve de nog od no sa»sli kov nog«i»tek stu al nog«pri po vi je da nja, a na koji se u svo jim raz ma tra nji ma po zi va ju Ge net te i Cha tman, nego po naj pri je iz sve pri sut no sti film skog me di ja da nas i po - tre be da se go vo ri no vim je zi kom sli ka. Su vre me ne re per ku - si je spo me nu to ga te o rij skog pro ble ma, tj. sta tu sa pri po vje - da~ ke sli ke unu tar pri po vje da~ kog tek sta, zato su do bar uvod u po stav lja nje osnov nih pret po stav ki na koje }e se po - zi va ti na{a ra spra va. U vrlo utje caj noj na ra to lo{ koj stu di ji Dis co urs du récit, Gé - rard Ge net te su vre me nu ra spra vu o na ~e li ma pri po vi je da nja vra }a na Pla to no vu di ho to mi ju di je ge ze i mi me ze:»pla ton us po re u je dva na ra tiv na po stup ka, onaj u ko je - mu pje snik osob no go vo ri ne po ku {a va ju }i nam su ge ri - 78 1 Prem da je po jam koji ov dje ko ri stim iko ni~ ki obrat do slov ni pri je vod ter mi na Iko nis che Wen dung Gott fri e da Bo e hma iz nje go vog tek sta»die Wi e der kehr der Bil der«objav lje nog 1994. u zbor ni ku Was ist ein Bild? (Wil helm Fink Ver lag, München), re fe ren ca se jed na ko od no si na go to vo isti po jam koji je go to vo u isto vri je me i pod vrlo sli~ nim ime nom pic to ri al turn uveo ame ri~ ki te o re ti ~ar W. J. T. Mit chell (»Pic to ri al Turn«, objav - lje no u: Pic tu re The ory, Uni ver sity of Chi ca go Press, 1994. Esej je izvor no objav ljen u ~a so pi su Ar tfo rum, o`u jak 1992). Pi ta nje koje isto dob no po - stav lja ju Mit chell i Bo ehm do i ma se klju~ nim za ra zu mi je va nje su vre me ne kul tur ne, umjet ni~ ke i me dij ske pro i zvod nje, a ono bi, po jed no stav lje no, gla - si lo: je li ui sti nu na stu pio tre nu tak pro mje ne osnov ne pa ra di gme ko jom tu ma ~i mo fe no me ne svi je ta koji nas okru `u je i mo `e mo li ko na~ no re}i da je u na {em mo de lu do `iv lja ja svi je ta na stu pio obrat pre ma do mi na ci ji sli ke uz na pu {ta nje pre vla sti lo go sa? Mit chell i Bo ehm svo je teze o pic to ri al/ico nic turn, o za o kre tu pre ma sli kov no sti, ra zvi ja ju u su prot no sti s ra ni jim po stav ka ma Ri char da Rort yja koji je tvr dio da su hu ma ni sti~ ke zna no sti, kao i kri - ti~ ka re flek si ja mo der nih dru {ta va o sa mi ma sebi, struk tu ri ra ni kroz ra zne obli ke tek stu al no sti i da se za vr{ ni ~in epi ste mo lo{ kog obra ta od vi ja upra - vo kroz lin gu i stic turn (ter min lin gu i stic turn Rorty prvi puta spo mi nje u zbir ci ese ja The Lin gu i stic Turn: Re cent Es says in the Phi lo sop hi cal Met hod, Chi ca go Uni ver sity Press, 1967). Spo me nu ta dvo ji ca ne po le mi zi ra ju s Rort yje vim te za ma pret po stav lja ju }i, vje ro jat no, da go to vo tri de set lje }a vre - men skog ras po na koji di je li nji ho ve pot pu no su prot ne uvi de u do volj noj mje ri omo gu }a va spek ta klu sva kod ne vi ce da se te o rij ski le gi ti mi ra kao sli kov - ni/iko ni~ ki/vi zu al ni obrat.
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 79 ra ti da to ~ini net ko dru gi umje sto nje ga (Pla ton to na zi - va ~i stom na ra ci jom di je ge zom), i onaj, ako se radi o go vor nom ~inu, u ko je mu pje snik de kla mi ra kao da je net ko dru gi (kao da on sam pred stav lja je dan od li ko va Pla ton to na zi va imi ta ci jom ili mi me zom).«(ge net te: 1980, 162) 2 Vi di mo da ve} Pla to no va po dje la pri po vjed nih mo de la sank - ci o ni ra ra zli ~i tost knji `ev ne i ka za li{ ne na ra ci je, ali i an ti ci - pi ra ba zi~ nu dvoj nu struk tu ru su vre me nih film sko-te le vi zij - skih `an ro va i for ma ta. Na i me, ra zne te le vi zij ske docu-fic ti - on emi si je, re a lity pro gra mi i pse u do do ku men tar ci u ko ji ma se do naj sit ni jih po je di no sti upri zo ru je ne ~i je uboj stvo ili spek ta ku lar na plja~ ka ban ke funk ci o ni ra ju za pra vo kao oblik su vre me no ga ma sme dij skog te a tar skog mi me zi sa, kao ka za li{ na in sce na ci ja do ga a ja u ko je mu sada, za ra zli ku od an ti~ kog te a tra, mogu isto dob no su dje lo va ti mi li ju ni lju di. Prem da nam se mo`e ~i ni ti da }e zato kla si~ ni di e ge sis i da - lje biti re zer vi ran za»~i stu«fik ci ju, pri mje ri ce ro man i film, Sey mo ur Cha tman do ne kle re la ti vi zi ra spo me nu tu di ho to - mi ju tvr de }i da je i jed noj i dru goj za jed ni~ ka»kom po nen ta pri ~e«: obje se osla nja ju na ni za nje do ga a ja i na kro no lo{ - ko pred stav lja nje ti je ka zbi va nja koje mo`e biti ra zli ~i to od kro no lo gi je na ra tiv nog dis kur sa, {to je klju~ na oso bi na pri - po vi je sti te me lje ne na tek stu al nom pred lo{ ku. Ipak, ep ska di je ge za, prem da se sama ne slu `i sli ka ma, uvi jek upu }u je na lju de i zbi va nja koje mo `e mo ba rem men tal no pre do ~i ti i mi me ti~ ki sli kov no re pro du ci ra ti:»u onoj mje ri u ko joj ep ili ro man pred stav lja ju ne ver bal - ne do ga a je pre tvo re ne u ri je ~i, radi se o mi je {a noj di je - ge zi zato {to su uve de ni ele men ti mi me ze. S dru ge stra ne, u ka za li{ noj in sce na ci ji neke pri ~e ipak je ma nje- vi{e ri je~ o ~i stoj mi me zi. Ti je la glu ma ca tada po sta ju iko ni~ ki zna ko vi. Dru ga ~i je ka za no, oni tada funk ci o ni ra ju kao ozna ~i te lji koji pod sje }a ju na svo je ozna ~e no na ne ar bi - trar ni na ~in.«(cha tman: 1990, 111) Su {tin ska iko ni~ ka pri ro da ~o vje ko va su sta va pre do ~a va nja, bez ob zi ra radi li se o knji `ev nom, ka za li{ nom ili film skom»tek stu«, na vo di Cha tma na na ter mi no lo{ ko pre ci zi ra nje funk ci o ni ra nja na ra tiv nih mo de la, a time i do nove pa ra di - gme vi zu al no sti u vre me nu iko ni~ kog obra ta:»mo gli bi smo re}i da je ra zli ku iz me u mi me ze i di je ge - ze ili, da upo tri je bi mo nji ho ve mo der ni je si no ni me, iz me - u po ka zi va nja i go vo re nja mo gu }e sve sti na ra zli ku koja po sto ji iz me u iko ni~ kih i ne-iko ni~ kih, tj. sim bo li~ - kih zna ko va. Ovi po to nji obu hva }a ju sve nor mal ne (neono ma to pej ske) je zi ke. U go vo re nim pri ~a ma, po put epo va i ve }i ne ro ma na, na ra tiv nu funk ci ju pre u zi ma ju ar bi trar ni ozna ~i te lji, oni koje ne mo `e mo sma tra ti ana - lo gni ma rad nji, li ko vi ma ili si tu a ci ja ma koje ozna ~a va ju. U po ka za nim pri ~a ma, kao {to su na ra tiv ni fil mo vi, i rad nja i li ko vi pri ka za ni su na iko ni~ ki ili mo ti vi ra ni na - ~in.«(isto, 112) Za nas je po seb no va` no Cha tma no vo ar bi trar no shva }a nje ra zli ke iz me u ispri ~a nog i po ka za nog zato {to nji ho va pret - po stav lje na za mje nji vost pot ko pa va ne u pit nu kon ven ci ju da knji gu ~i ta mo, a sli ku gle da mo, i otva ra mo gu} nost pot pu no dru ga ~i je in ter pre ta ci je gra ni ca me dij ski na i zgled ~vr sto de - fi ni ra nih sa dr `a ja, sada ve} ovi snih samo o au to ro vu iz bo ru zna ko va. Ono {to ih po ve zu je bit }e no vo us po stav lje na kon - ven ci ja»pri ~e«(nar ra ti ve kod Cha tma na) kao poj ma na dre - e nog mi me ti~ koj i di je ge ti~ koj na ra ci ji:»una to~ svim tim mi je {a nim i ne do kra ja ja snim slu ~a je - vi ma, ne po sto ji na ro ~i ti ra zlog za {to bi pri po vi je da ti (to nar ra te) tre ba lo zna ~i ti samo go vo ri ti (to tell). Na kon {to smo pri hva ti li de fi ni ci ju po ko joj se na ra ci ja sa sto ji od pri ~e i dis kur sa (story and dis co ur se) zbog nji ho ve je din - stve ne dvo stru ke kro no lo gi je, tada je u naj ma nju ruku lo - gi~ no da se pri po vi je sti (nar ra ti ves) mogu upri zo ri ti na po zor ni ci ili u ne kom dru gom iko ni~ kom me di ju.«(isto, 114) Prem da je Cha tma no va po le mi ka s Ge net te om i, pre ko nje - ga, s Pla to nom u ovom slu ~a ju u pr vo me redu mo ti vi ra na ter mi no lo{ kim spe ci fi ci ra njem fil mu in he ren tne lo gi ke pri - po vi je da nja, ona da le ko na di la zi bor bu za eman ci pi ra njem film ske na ra to lo gi je i po sta je svo je vr snom te o rij ski ute me lje - nom apo te o zom sli kov ne na ra ci je u sada ve}»ne-mo ti vi ra - nom«i»ne-ana lo gnom«(~i taj: knji `ev nom) me di ju, a koja na ra ci ja ipak pre do ~a va svo je ozna ~i te lje na ne samo, kako je re kao,»kul tu ral no pre po znat ljiv na ~in«nego, do da li bi - smo, i na kul tu ral no pa ra di gmat ski na ~in:»po jam ne-pri po vi je da ne pri po vi je sti ( non-nar ra ted nar ra ti ve) pro i za {ao je iz po gre{ no za mi {lje nog po ku {a ja da se ~i nje nje ( agency ) ogra ni ~i na ljud ska bi}a, ali to se ogra ni ~e nje ne}e po ka za ti odr `i vim. Pre zen ta ci ja za hti - je va ono ga tko pre zen ti ra, bez ob zi ra radi li se o ljud - skom bi}u ili ne, dra ma tur {ki iz bru {e nom liku ili ne. Onda kada pri hva ti mo da je pri po vi je sti mo gu }e i po ka - zi va ti, pri hva tit }emo i po sto ja nje ono ga tko po ka zu je (show-er), bio on oso ba ili ne {to dru go«(isto, 116). Ana li za koja sli je di po ta knu ta je Cha tma no vim ape lom za pre o kre tom in ter pre ta cij ske pa ra di gme: niti je film ski pri po - vje da~ vi{e ne u tje lov lje ni im per so nal ni show-er, niti je knji - `ev ni na ra tor is klju ~i vo vi{e au tor ski pre po znat lji vi tell-er. Onaj tko go vo ri po ~eo je go vo ri ti sli kom, a onaj tko pri ka - zu je ~ini to go vor nim je zi kom i tek stom. Ri je~ je, da kle, o tome da knji `ev no dje lo le gi ti mno pod vr gne mo sli kov noj ana li zi i da u nje mu kao na ra tiv nom dis kur su par ex cel len ce pro na e mo to~ ke do di ra, pre kla pa nja i ana lo gi je s dru gim, iko ni~ kim na ra tiv nim me di jem fil mom. Od se mi o ti ke fil ma pre ma se mi o ti ci film skog ro ma na Usprkos broj nim in ter me dij skim kri `a nji ma koja u nje mu na la zi mo, fil mi~ no sti Cit yja ne mo `e mo pri stu pi ti kao pot - pu no sa mo ra zu mlji voj ~i nje ni ci: nu` no je nje go vu ki ne ma - 2 Na ve de ni i sve slje de }e Ge net to ve ci ta te do no sim pre ko en gle skog pri je vo da Jane E. Le win (1983). 79
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 80 Casablanca ti~ ku pre dis po ni ra nost kao knji `ev nog tek sta me to do lo{ ki obja sni ti je zi kom fil ma, tj. pod vr gnu ti ga ana li ti~ kom po - stup ku pri klad nom oba ma me di ji ma se mi o ti ci. Nije slu - ~aj no {to se upra vo u okvi ru ove dis ci pli ne 1960-ih uz po ti caj kako Lévi-Stra us so va an tro po lo{ kog, tran slin gvi sti~ - kog struk tu ra liz ma, tako i de Sa us su re o va opi sa struk tu ra go vor nih je zi ka naj da lje oti{ lo u po ku {a ju tu ma ~e nja za - jed ni~ ke je zi~ ne pri ro de knji `ev no sti i fil ma. Pi ta nja koja su tada po stav lja na, po put Mo `e mo li uop }e lin gvi sti~ ki pri stu - pi ti iko ni~ kom me di ju fil ma?, za tim Je li od nos iz me u ki - ne ma ti~ kog ozna ~i te lja i ozna ~e nog mo ti vi ran ili ar bi tra ran? te, pri mje ri ce, po zna ta dvoj ba Mo `e mo li i u fil mu pro na }i dvo stru ku ar ti ku la ci ju kao mi ni mal ne je di ni ce ek spre si je i mi ni mal ne je di ni ce smi sla? sva ona upu }u ju na `e lju za oz bilj ni jim znan stve nim ute me lje njem film skog me di ja i za ra zvi ja njem ana li ti~ kog apa ra ta koji }e umjet nost po kret nih sli ka sta vi ti u {iri kon tekst kul tur ne pro i zvod nje. 3 Us pr kos do mi nan tnoj tra di ci ji eu rop sko ga re a li sti~ kog ro ma na, kao i utje ca ju ame ri~ ko ga na ra tiv nog fil ma, te una to~ za vod lji voj sli~ no sti u nji ho vo me pri po vje da~ kom po stup ku, Chri sti an Metz naj pri je se od lu ~io po za ba vi ti osnov nom (fo nem skomor fem skom) ra zi nom sli~ no sti iz me u fil ma i go vor nog je - zi ka, da bi ih tek ka sni je pro {i rio i na sin ta gmat ski plan. Metz stav lja na gla sak na istu se mi o ti~ ku ra zi nu knji `ev ne i film ske umjet no sti skre }u }i po zor nost na kom bi na to ri~ ka pra vi la fil ma i nje go ve ozna ~i telj ske pro ce du re:»za da to sti i ogra ni ~e nja estet ske na ra vi ver si fi ka ci ja, kom po zi ci ja i stil ske fi gu re u pr vom slu ~a ju; ka dri ra nje, po kre ti ka me re i svje tlo sni efek ti u dru gom ima ju ulo - gu ko no ta tiv nih in stan ci po stav lje nih iznad de no ti ra nog zna ~e nja. Ovo po to nje u knji `ev no sti pre po zna je mo kao ~i sto lin gvi sti~ ko ozna ~a va nje, tj. kao je di ni ce je zi ka ko - jim se au tor slu `i. U fil mu de no ti ra no zna ~e nje pred stav - 80 3 Zlat no doba struk tu ra liz ma u lin gvi sti~ kim stu di ji ma 1960-ih uvje to va lo je da i nova zna nost o fil mu, koja se tada tek for mi ra la na ru bo vi ma eta bli ra - nih dis ci pli na, pri hva ti neka op }e ni ta lin gvi sti~ ka na ~e la o pri ro di i funk ci o ni ra nju je zi~ nih su sta va, pret po stav lja ju }i da je i film su stav zna ko va po put bilo ko jeg dru gog. Tako je, pri mje ri ce, utje caj ni fil mo log Pe ter Wol len pre u zeo ~u ve nu zna kov nu tri ho to mi ju Char le sa San der sa Pi er cea i do slov no je pri mi je nio na film ski me dij: Wol len je u svo joj knji zi Signs and Me a ning in the Ci ne ma (1969)»tvr dio da film ko ri sti sve tri ka te go ri je zna ko va: iko - ni~ ke (sli~ no {}u sa sli ka ma i zvu ko vi ma), in dek sne (fo to ke mij skim re gi stri ra njem stvar no ga ) i sim bo li~ ke (ko ri {te njem go vo ra i pi sma)«(stam et. al., 1992: 30). ^ak je i Pier Pa o lo Pa so li ni tada pred lo `io tvrd nju da je film su stav zna ko va ~ija je se mi o ti ka us po re di va s onim {to on na zi va»mo gu }om se mi o lo gi jom si ste ma zna ko va stvar no sti same«(isto, 33). Prem da nije bio usa mljen u tvrd nji da je zik fil ma po sje du je vla sti tu ver zi ju dvo stru ke ar ti ku - la ci je go vor nog je zi ka, ra zli ko vao se od Chri sti a na Met za u opi su od ~ega se ona sa sto ji:»naj ma nje su je di ni ce film sko ga je zi ka ra zli ~i ti stvar ni pred - me ti koji za u zi ma ju ka dar. Ozna ~io je ove naj ma nje je di ni ce kao ki ne me, po ana lo gi ji s fo ne mi ma. Ki ne mi se za tim uje di nju ju u ve}u je di ni cu, ka dar, koji ko res pon di ra s mor fe mi ma pri rod no ga je zi ka«(isto).
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 81 lje no je pu tem do slov nog (tj. per cep tiv nog) pri ka za ono - ga {to vi di mo na film skom plat nu...«(metz, 1974: 96) 4 Va` ni ji, da kle, od ~i nje ni ce {to se knji `ev ni je zik te me lji na pot pu no ar bi trar nim lin gvi sti~ kim ozna ~i te lji ma, a film ski na mo ti vi ra ni ma, tj. do slov no pri sut ni ma u sli ci, jest sam su - stav pro i zvod nje zna ~e nja od je di ni ca ni `e ga se man ti~ kog po ten ci ja la pre ma sa mo stal nim na ra tiv nim cje li na ma, a {to je za jed ni~ ko i jed nom i dru gom me di ju. Metz, ipak, pot pu - no od ba cu je mo gu} nost pri mje ne de Sa us su re o ve dvo stru ke ar ti ku la ci je go vor nog je zi ka na film ski je zik (pri ~emu se tvr - di lo da bi sli ka bila ekvi va lent ri je ~i, a se kven ca re ~e ni ci) in - zi sti ra ju }i da sli ka, tj. film ski ka dar, uvi jek ve} uklju ~u je go - vor, a ni po {to samo ap strak tnu je di ni cu je zi ka i da je film ski go vor zato odre en po naj pri je sin tak ti~ kim, a ne mor fo lo{ - kim ni zo vi ma:»sli ka je (ba rem kada se radi o fil mu) ekvi va - len tna jed noj ili vi{e re ~e ni ca, a se kven ca je kom plek sni dio dis kur sa«(metz, isto: 65-67). Iz ovo ga pro i zla zi da film mo - `e mo sma tra ti je zi~ nim su sta vom, ali ta kvim koji ope ri ra ve - }im»je di ni ca ma«zna ~e nja nego go vor ni je zik. Primjerice, je dan od za vr{ nih ka dro va u Ca sa blan ci, u ko jem vi di mo Hump hre ya Bo gar ta i In grid Ber gman kako se opra - {ta ju na ae ro dro mu, u knji zi bi smo mo gli opi sa ti ova ko: mu{ ka rac u ~e tr de se tim go di na ma i `ena u tri de se ti ma okre - nu ti su je dan pre ma dru go me, vidi im se tuga u o~i ma koja na jav lju je ne u mit ni ra sta nak, itd. Ali ~ak ni ova ko de talj nim opi som ne bi se ni iz da le ka is cr pi lo sve ono {to nam samo je - dan, spo me nu ti film ski ka dar go vo ri o kon kret noj si tu a ci ji, o vre men skim pri li ka ma, o emo tiv nom sta nju li ko va, nji ho - voj pro stor noj dis po zi ci ji u od no su na spo red ne do ga a je, ili o ka rak te ri sti ka ma ek ste ri je ra. Kada bi sva ka»sce na«u ro - ma nu ri je ~i ma na sto ja la pre ni je ti sav de skrip tiv ni po ten ci jal ekvi va len tno ga film skog ka dra, tada bi i naj jed no stav ni ja pri ~a mo gla ima ti ti su }e stra ni ca. Upra vo zato {to je ve} i naj ma nju je di ni cu sli ke mo gu }e obja sni ti u for mi smi sle ne re ~e ni ce, fo ne mi i mor fe mi go vor nog je zi ka ne ma ju svo je us po re di ve film ske je di ni ce na ra zi ni neke ar bi trar ne film ske sli ke ili fra me a (oni su, na i me, uvi jek ve} ak tu a li zi ra ni go - vor) nego naj ma nje na ra zi ni ka dra ili se kven ce. Dru ga ~i je ka za no, ka dar se ne sa sto ji od vi zu al nih ekvi va le na ta ri je ~i, nego od slo `e ni je ga se man ti~ kog sklo pa, kao {to su re ~e ni~ - ni iska zi, od lom ci, po glav lja itd. Ova op ser va ci ja je za nas na ro ~i to va` na jer nas upu }u je na bit ne oso bi ne»film skog ro ma na«: na nje go vo fa vo ri zi ra nje pri po vjed nih cje li na u od no su na mor fo lo gi ju i sti li sti ku tek sta, te na mul ti pli ci ra - nje sin kro nij skih na ra tiv nih ra zi na u od no su pre ma po sto ja - noj di ja kro ni ji pri ~e. Kao {to smo ma lo pri je vi dje li, po red go to vo isto vjet nog na - ~i na kako se ko no ti ra no zna ~e nje u sli ci i tek stu od no si pre - ma de no ti ra no me (ko no ta tiv ne in stan ce po stav lje ne iznad denoti ra nog zna ~e nja), osnov nu ana lo gi ju iz me u fil ma i je - zi ka a time i so fi sti ci ra nih je zi~ nih kon struk ci ja, po put pri po vi jet ki ili ro ma na Metz vidi u nji ho voj za jed ni~ koj sin ta gmat skoj pri ro di po mo }u koje ma ni pu li ra ju ozna ~i te lji - ma/ozna ~e nim kako bi ostva ri li na ra ci ju. I dok je zik kom bi - na ci jom fo ne ma i mor fe ma tvo ri re ~e ni cu, film ras po re dom sli ka i ka dro va stva ra»sin ta gme«, tj. osnov ne au to no mne na ra tiv ne je di ni ce ~iji ni zo vi tvo re film sko zna ~e nje. Ro bert Stam tvr di da Ve li ka Sin ta gma ti ka (Grand Synta gma ti que) pred stav lja Met zov po ku {aj us po stav lja nja odr `i va pro stor - no-vre men skog po ret ka pri mje nji vog na na ra tiv ni film, {to je do dat no osna `e no spe ci fi~ nom Met zo vom ki ne ma ti~ kom ter mi no lo gi jom au to no mnog kon sti tu i ra nja fil ma kao za seb - no ga na ra tiv nog dis kur sa (Stam, 2000: 115). Fran cu ski se - mi o ti ~ar svo ju sin ta gmat sku te o ri ju na ra tiv nog fil ma di je li na slje de }e ti po ve: 1. Au to no mni ka dar: ri je~ je o sin ta gmi koja obu hva }a po je - di na~ ni, sa mo stal ni ka dar i koja se di je li na dvi je sa stav ni ce ni `e ga sin ta gmat skog ran ga a) se kven cu u jed nom ka dru i b) ~e ti ri vr ste in se ra ta: ne di je get ski in sert (po je di na~ ni ka dar koji ne pri pa da fik ci o nal nom svi je tu rad nje); iz mje {te ni di je - ge ti~ ki in sert (onaj koji fa bu lar no pri pa da rad nji, ali je vre - men ski ili pro stor no»na kri vom mje stu«u di je ge ti~ kom nizu); su bjek tiv ni in sert (osob ni do `iv lja ji pro ta go ni sta) i opi sni in sert (po je di na~ ni ka dar koji ima funk ci ju do dat no pro tu ma ~i ti gle da te lju po je di ne di je lo ve rad nje). 2. Pa ra lel na sin ta gma: ov dje je ri je~ o dvi je rad nje koje pra - ti mo pa ra lel no, a nisu nu` no u pro stor no-vre men skoj ka u - zal noj vezi niti ih po ve zu je na ra tiv ni ozna ~i telj di je ge za. 3. Umet nu ta sin ta gma: krat ke sce ne koje ima ju is klju ~i vo opi snu funk ci ju, kako bi obo ga ti le gle da te ljev do `iv ljaj li ko - va i nje go ve po stup ke ne ve za ne uz glav nu rad nju. 4. Opi sna sin ta gma: su prot no umet nu toj sin ta gmi, ov dje je ri je~ o nizu pro stor no kon ti nu i ra nih zbi va nja po mo }u ko jih pre po zna je mo uzro~ no-po slje di~ ni di je get ski niz. 5. Iz mje ni~ na sin ta gma: ovo je je dan od naj po pu lar ni jih Met zo vih ti po va film ske na ra ci je zato {to je, s jed ne stra ne, vrlo in tu i ti van radi se o vre men ski si mul ta nom do ga a ju koji pra ti mo iz per spek ti ve dva ju ili vi{e pro ta go ni sta a, s dru ge stra ne, stil brze iz mje ni~ ne mon ta `e dvo stru kih fo ka - li za to ra go to vo je ne za o bi la zan u su vre me ni ma holl ywo od - skim fil mo vi ma po tje re. 6. Sce na: ova sin ta gma obu hva }a je dan ili vi{e do ga a ja koji di je le isto mje sto i ima ju kon ti nu i ra no vri je me rad nje, da kle po put ka za li{ nog je din stva mje sta i vre me na rad nje, ali s ob - zi rom na mon ta` nu pri ro du film skog me di ja, sce na je naj ~e - {}e ra zlo mlje na u vi{e mon ta` nih i/ili fa bu lar nih fra gme na taka dro va. 7. Epi zod na se kven ca: skup do ga a ja koji di je le ka u zal ne veze pri ka zan»ubr za no«, pre ko sim bo li~ ki i di je get ski naj - va` ni jih pri je lo mnih tre nu ta ka. 8. Or di nar na se kven ca: zbi va nje pri ka za no mon ta` nim kon - ti nu i te tom uz kon cen tra ci ju samo na»naj va` ni je«di je lo ve rad nje. Premda je kod Chri sti a na Met za pr ven stve no ri je~ o na ra tiv - nom or ga ni zi ra nju slo `e nih struk tu ra film skog tek sta kao se - mi o ti~ kog no si te lja bi nar ne opo zi ci je ozna ~i te lja i ozna ~e - 4 Na ve de ni i sve slje de }e Met zo ve ci ta te do no si mo pre ko en gle skog pri je vo da Mi cha e la Tay lo ra (1974). 81
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 82 82 nog, da kle struk tu ra po ten ci jal no jed na ko pri mje nji vih na vi zu al ne i ne vi zu al ne zna ko ve, pri je nego {to Grand Synta - gma ti qu e pris po do bi mo kon kret no me knji `ev nom ma te ri ja - lu po treb no je pro vje ri ti stil sko-na ra to lo{ ke in di ka ci je Cit yja za je dan ipak ne ka non ski iko ni~ ki pro dor u li te rar ni tekst. Struk tu ra ovog ro ma na vrlo je slo `e na i izra zi to fra gmen tar - no po di je lje na ali u osno vi bi smo mo gli re}i da je fa bu lar na oko sni ca pred stav lje na kroz tri me u sob no ispre si je ca na niza: prvi niz di je ge ti~ ki pra ti rad nju s dva glav na lika, dje - ~a ka Go ul da i nje go ve pri ja te lji ce/gu ver nan te Shatzy Shell; dru gi ~ine kra }e ve stern pri po vi jet ke koje pri po vi je da Shatzy Shell, na ra cij ski pre zen ti ra ne kao spo ra di~ ni ek stra di je ge ti~ - ki do da ci, dok se tre }i, pa ra lel ni izvan fa bu lar ni ti jek sa sto ji od opi sa bok sa~ ke ka ri je re sta no vi tog La rry ja Gor ma na, {to kul mi ni ra u bra vu ro znom, izra zi to vi zu al nom i film ski do ~a - ra nom opi su nje go va me~a za na slov svjet skog pr va ka. Ovaj fa bu lar ni na crt ne ot kri va broj ne si `ej ne di gre si je i izne na e - nja koji pro i zla ze ma nje iz ~i ta te lje ve `e lje za od go vo rom na pi ta nje»a {to se da lje zbi lo«, ko li ko iz au to ro vih po i gra va nja per spek ti vom pri po vi je da nja, na ra tiv nom kom bi na to ri kom, fo ka li za cij skim obra ti ma ili, pri mje ri ce, teh ni kom ne pre ki - nu tog izla ga nja koja se naj to~ ni je mo`e us po re di ti s di na mi~ - nim film skim du gim ka drom. Casablanca Od tri spo me nu te oko sni ce ro ma na samo onu koja di je get - ski pra ti zbi va nja Go ul da i Shatzy mo `e mo sma tra ti ne za vi - snim no si te ljem fa bu le: sve osta le si `ej ne di gre si je i pro stor - no-vre men ske elip se ili, kako bi Metz re kao, pa ra lel ne, opi - sne, umet nu te i iz mje ni~ ne sin ta gme do `iv lja va mo kao or na - men ta li za ci ju osnov ne pri ~e. Krat ke ve stern pri po vi jet ke pri pa da ju unu tra{ njoj na ra ci ji glav no ga `en skog lika, a fa bu - lar no ne mo ti vi ra ni opi si bok sa~ kih me ~e va La rry ja Gor ma - na (je smo li tu na tra gu Met zo ve umet nu te sin ta gme?) na ra - tiv no pri pa da ju mo no lo zi ma glav no ga mu{ kog lika. Ta li jan - ski knji `ev ni te o re ti ~ar Ales san dro Scar sel la s time u vezi po - tvr u je:»u skla du s ustro jem ci je log ro ma na, sva ki od li ko va pro - go va ra vla sti tim ne ~uj nim mo no lo gom koji u for mi stru - je svi je sti pri pa da ra zli ~i tim ti po vi ma dis kur sa: pri po vi - jet ki, aneg do ti, pre da va nju... Oni stva ra ju ja snu ce zu ru iz me u vi {ih ra zi na knji `ev ne stvar no sti i ni `ih ra zi na ma {te koje su pred stav lje ne Shatz ynim ve stern pri ~a ma i Go ul do vim shi zo fre nim fa bu li ra njem bok sa~ kih su sre ta (nje gov glas stva rao je dru ge gla so ve). Iz mje nji va nje ovih ra zi na pri po vi je da nja je na ~e lo i po kre ta~ na ra ci je. Glav - ni mu{ ki lik Cit yja pre u zi ma ulo gu po sred ni ka iz me u su -
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 83 prot stav lje nih kul tu ral nih vri jed no sti tako {to stva ra pa - ra lel nu gla sov nu di men zi ju koja na mjer no ne `eli pri pa - da ti kon tek stu stvar nih do ga a ja. aric co je ovaj mo del pri po vi je da nja re a li zi rao teh ni kom di ja lo{ kog in ser ti ra - nja.«(scar sel la, 2003: 92) Talijanski te o re ti ~ar upu }u je, me u osta lim, i na otvo re ne in ter tek stu al ne veze iz me u Ba ric co va Go ul da i Sa lin ge ro va Hol de na, ali, za nas jo{ va` ni je, i na stil sku stra te gi ju ame ri~ - kog pis ca koju na zi va»ra pi dità del la sin tas si dis cor si va«, a ~i jim se opo na {a njem na for mal nom pla nu te ubr za va njem men tal nih ak tiv no sti glav nog lika na sa dr `aj nom pla nu, Ales san dro Ba ric co u Cit yju sa svim pri bli `io film sko me mon ta` nom po stup ku. Ve} je u pro lo gu knji ge ra zvid na stra te gi ja adi ci je i ispre ple - ta nja na ra tiv nih cje li na, {to }e po sta ti pre po znat lji va oso bi - na ci je log ro ma na. Ana li zi ra mo li pre zen ta ci ju pri ~e ter mi - no lo gi jom Met zo ve Ve li ke Sin ta gma ti ke, vi di mo da u na ~e lu jed no stav nu fa bu lar nu po stav ku Ba ric co kom pli ci ra raz bi ja - njem je din stve nog pri zo ra, tj. sta ti~ ne sce ne, na ne ko li ko di - je get ski i pro stor no-vre men ski po ve za nih fra gme na ta iz me - u ko jih se na la ze di je get ski i ne di je get ski in ser ti, za tim vrlo slo `e ne opi sne sin ta gme, ali i brzi au to no mni ka dro vi koji bi u stvar nom fil mu tra ja li mo` da ne ko li ko se kun di. Re do sli jed izla ga nja na pr vih dva de se tak stra ni ca ro ma na izgle da ot pri - li ke ova ko: Go uld i Shatzy raz go va ra ju te le fo nom, ona pro - vo di an ke tu u ime iz da va~ ke ku}e u ko joj radi i pita ga za mi {lje nje tre ba ju li sce na ri sti»ubi ti«jed nog strip-ju na ka; sli - je di du lja di gre si ja koju pri ~a Shatzy, o Vi jet nam cu i pot pu - no ne va` nom iz gre du u ne koj za lo gaj ni ci; na sta vak te le fon - skog in ter vjua; Shatzy pri la zi nje zin {ef, ona stav lja Go ul da na ~e ka nje, {ef joj daje ot kaz zbog pre du ga~ kih raz go vo ra; na sta vak te le fon skog raz go vo ra; Shatzy se opra {ta od ko le - ga na po slu; du ga~ ka di gre si ja o Shatz ynu dje tinj stvu, o pre - sli ka va nju sebe u lik Eve Bra un i oca u lik Hi tle ra; su sret Go - ul da i Shatzy u fast- food re sto ra nu; uvo e nje u pri ~u dva nova lika, diva Di e se la i glu ho ni je mog Po o me ran ga; njih dvo ji ca pra te sta no vi tu gos po u koja je iz gu bi la pot pe ti cu; ula ze za njom u ku}u i pre tra `u ju nje ne stva ri po spa va }oj sobi; pro ma tra ju nju i dr. Mor ten se na kako vode lju bav uz Ra ve lov Bo le ro; na kon kra }eg raz go vo ra o re ak ci o nar noj pri ro di Wal ta Dis ne ya, Go uld i Shatzy od la ze iz re sto ra na. Usprkos re la tiv noj jed no stav no sti fa bu le, ja sni ji uvid u slo `e - nost dis kur sa, u or ga ni zi ra nje na ra tiv nih cje li na, te ras po red in ter po la ci ja i su bjek tiv nih di gre si ja li ko va do bit }emo po - gle da mo li ovaj she mat ski pri kaz: 83
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 84 Okajanje Iz pre do ~e ne she me po sta je ja sni je da je zbi va nje u po glav lju ba zi~ no ras po di je lje no u dvi je sce ne: u iz da va~ koj ku}i i u fast- food re sto ra nu. Da je ri je~ o sce na ma u pra vom smi slu ri je ~i (Metz, 1974: 129) vi di mo ako na tre nu tak ap stra hi ra - mo in ser te, se kven ce i sin ta gme; tada do bi va mo ~i stu, go to - vo ka za li{ nu in sce na ci ju koju do `iv lja va mo u au ten ti~ no me pro stor no-vre men skom je din stvu. Di je get ski kon ti nu i tet prve sce ne pre ki da ju dva in ser ta, ali s pot pu no ra zli ~i to mo - ti vi ra nim na ra tiv nim funk ci ja ma. U zgo di s Vi jet nam cem sa - svim je o~i to da se radi o spo red nom do ga a ju koji ni na koji na ~in ne utje ~e na na{u ra zi nu zna nja o li ko vi ma niti }e pre - do dre di ti fa bu lar ni ti jek i zato se ov dje u pra vom smi slu ri - je ~i radi o ne di je get skoj za gra di, dok je kod raz go vo ra sa {e - fom si tu a ci ja dru ga ~i ja, Shatzy tada do bi va ot kaz i mo`e u na stav ku ro ma na svo je vri je me po sve ti ti Go ul du, tj. u ve li - koj mje ri de ter mi ni ra ti bu du }a zbi va nja. Prem da Chri sti an Metz, do du {e, u svo joj sin ta gmat skoj ti po lo gi ji ne spo mi nje dru gu va ri jan tu koju smo mi na zva li di je get skim in ser tom (u na {em zna ~e nju: do da tak koji ne re me ti pro stor no-vre men - ski ti jek rad nje, zna ~a jan je za zbi va nja koja ne po sred no sli - je de, ali je ipak in ser ti ran u ~vr sto de fi ni ra nu oko sni cu ci je - le sce ne u call-cen tru iz da va~ ke ku}e), otvo re nost nje go va mo de la ostav lja ve li ki pro stor na knad nim do pu na ma i pri la - god ba ma za su vre me ne ana li ze 5. Funkcija epi zod ne se kven ce Shatz yne re mi nis cen ci je na dje - tinj stvo zato se u pot pu no sti ukla pa u Met zov te o rij ski okvir i op }e ni tu na mje nu epi zod ne se kven ce u film skoj na ra ci ji:»ona po ve zu je niz krat kih sce na koje su naj ~e {}e me u sob no odi je lje ne op ti~ kim sred stvi ma (pre ta pa nji ma i sl.) i koje kro no lo{ ki sli je de jed na dru gu«(metz, 1974: 130). Na i me, Shatzyn ek skurs u dje tinj stvo sa sto ji se od dis kon ti nu i ra nog niza krat kih sli ka ve za nih uz tra u ma ti~ no sje }a nje na oca, me ta fo ri~ ki pri ka za no kroz od nos Eve Bra un i Hi tle ra; zbi - va nja su me u sob no od vo je na pret po stav lje nim (ne i ek spli - cit no na zna ~e nim) vre men skim ras po nom i fa bu lar no ne pri pa da ju glav noj rad nji. Za ni mljiv je i sta tus dvi ju se kven ci unu tar opi sne sin ta gme s Di e se lom i Po o me ran gom u glav - nim ulo ga ma. Metz ka`e da je u opi snoj sin ta gmi je di ni pre - po znat lji vi kon ti nu i tet iz me u suk ce siv no pri ka za nih obje - ka ta onaj nji ho ve pro stor ne po ve za no sti i kao pri mjer na vo - di opi snu sin ta gmu kra jo li ka koja bi se sa sto ja la od su sljed - nih ka dro va dr ve ta, po to ka, bre `ulj ka u po za di ni itd. Ova - kvom de fi ni ci jom ne bi smo mo gli obu hva ti ti na{u kon kret - nu epi zo du da fran cu ski se mi o ti ~ar nije pro {i rio pri mje nji - vost teze i na `ive li ko ve u ak ci ji: 84 5 Oprav da nje za na do pu nu ti po lo gi je sin ta gmat skih struk tu ra fil ma na la zi mo ne samo zbog kon kret nog slu ~a ja gdje po jam di je get ski in sert naj bo lje opi - su je do ti~ nu na ra tiv nu si tu a ci ju, nego i zbog su ge sti je sa mog Met za da su Ve li ka Sin ta gma ti ka, lin gvi sti ka i se mi o ti ka fil ma op }e ni to otvo re ni kon cep - ti bez ~vr sto ome e nih gra ni ca tu ma ~e nja (Metz, 1974: 133).
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 85»Opi sna sin ta gma mo`e obu hva }a ti i ak ci ju, pod uvje tom da je ri je~ o ak ci ji koju do `iv lja va mo kao dio {i reg zbi va - nja, tj. kao pa ra lel nu u pro sto ru, ali koja se mo`e od vi ja - ti u bilo koje, za pro ma tra ~a ne o dre di vo, vri je me. (...) U fil mu i ne samo u nje mu, opis je mo da li tet go vo ra, a ne bit na oso bi na ono ga o ~emu se go vo ri; jed nu te istu stvar mo `e mo opi sa ti ili ispri ~a ti, ovi sno o lo gi ci ono ga {to je o njoj re ~e no.«(isto: 128) Pod sje ti mo se, se kven ca s Di e se lom i Po o me ran gom go to vo iri tan tnom mi nu ci o zno {}u opi su je fa bu lar no ne va` nu vo a - jer sku epi zo du kako su ta dvo ji ca pra ti li neku `enu ko joj se slo mi la pot pe ti ca, za tim su bili u nje nom sta nu, pre me ta li po nje nim osob nim stva ri ma, sve to, nota bene, bez vid lji ve sek - su al ne ili neke dru ge mo ti va ci je, te gar ni ra no nji ho vim (kako }emo ka sni je u knji zi vi dje ti) uo bi ~a je no po lu in te li - gen tnim ko men ta ri ma. Bu du }i da ta kav ira ci o nal ni men tal - ni drift li ko va u sti li sti~ kom smi slu nije izo li ra ni slu ~aj, nego se este ti ka ap sur dnih di ja lo ga i te mat ska ne mo ti vi ra nost stra te{ ki do sljed no pri mje nju ju u ci je lom ro ma nu, spo me nu - ta opi sna sin ta gma sa svim si gur no je, kako Metz ka`e, va` - ni ja kao»mo da li tet go vo ra«ne go li kao»oso bi na ono ga o ~emu se go vo ri«. Epi ste mo lo gi ja pri~e: tko go vo ri, a tko vidi? Na kon pi ta nja dis kur ziv nog ras po re da po je di nih di je lo va film ske i knji `ev ne pri ~e (Ge net te: hi sto i re, Cha tman: story) sli je di jo{ jed no, po djed na ko va` no i u epi ste mo lo gi ji fik cij - skih `an ro va klju~ no pi ta nje za ra zu mi je va nje iden ti te ta pri - po vje da ~a, sta tu sa li ko va i od no sa ra zli ~i tih ra zi na re a li te ta u dje lu: tko go vo ri (o pri ~i), a tko vidi (u pri ~i)? Re la ci ju na - ra tiv ne in stan ce pri po vje da ~a (bez ob zi ra je li on unu tar ili izvan rad nje) i li ko va su vre me na knji `ev na i film ska te o ri ja jed na ko na zi va ju fo ka li za ci jom. Mi e ke Bal, prem da se go to - vo u pot pu no sti osla nja na pre po zna va nje pro ble ma i osnov - nu ter mi no lo gi ju koju je uveo Gé rard Ge net te 6, u svo jim se ana li za ma ipak vi{e po sve }u je fo ka li za ci ji kao uni ver zal nom in ter me di jal nom pro ble mu za jed ni~ kom svim tek stu al nim (u u`em smi slu) i vi zu al nim na ra tiv nim obli ci ma, uz skre ta nje po zor no sti na teh ni~ ki ka rak ter poj ma pri mje ren ma ni pu la - tiv noj pri ro di fo to graf skog i film skog me di ja:»teh ni~ ki ter - min po mo }i }e nam da bo lje ra zu mi je mo pra vu pri ro du tog sred stva ma ni pu la ci je. Teh ni~ ko je vje ro jat no tek jo{ je dan alat, ali stra te{ ki ko ri stan.«(bal, 1997: 144). Ona po ku {a va ra zri je {i ti jed nu od glav nih na ra tiv nih apo ri ja vi zi ju ili po - gled kroz koji je pri ~a pred stav lje na i iden ti te ta oso be ili gla - sa koji ka zu je pri ~u; jed no stav ni je re ~e no, nju za ni ma ra zli - ka iz me u» onih koji vide i onih koji go vo re«(isto, 143). Slje de }i ci tat zor no su mi ra bit nu vi zu al nu uvje to va nost pro - ble ma fo ka li za ci je:»fo ka li za ci ja je od nos iz me u gle da nja, ono ga tko ili {to gle da, i ono ga {to je ili tko je gle dan(o). Taj od nos je sa - stav ni dio pri ~e, sa dr `a ja na ra tiv nog tek sta: A go vo ri da B vidi {to C radi. Po ne kad to nije mo gu }e ra zli ko va ti; pri - mje ri ce, kada je ~i ta te lju omo gu }e no da sa svim izrav no gle da. Onaj tko gle da i ono {to se gle da u tom se tre nut - ku po du da ra ju, kao {to je slu ~aj u stru ji svi je sti. Ali to ne zna ~i da je iz bri sa na gra ni ca iz me u ~ina pri po vi je da nja i gle da nja, sje }a nja i osje }a ja o ko ji ma se pri po vi je da. Jed - na ko tako, gle da nje ne mo`e biti izjed na ~e no s onim {to je tim ~i nom pro ma tra nja fo ku si ra no i na {to nam je skre - nu ta po zor nost. Na po sljet ku, fo ka li za ci ji je mje sto unu tar pri ~e, neg dje iz me u lin gvi sti~ kog tek sta i fa bu le. Bu du }i da smo fo ka li za ci ju de fi ni ra li kao od nos, obje stra ne tog od no sa, i su bjekt i objekt fo ka li za ci je, mo ra mo pro ma tra - ti od vo je no. Su bjekt fo ka li za ci je, ili fo ka li za tor, je to~ ka s koje je ne {to pro ma tra no. Ta to~ ka mo`e biti po ve za na s li kom (tj. s ele men tom fa bu le) ili izvan nje ga. Ako se fo - ka li za tor po du da ra s li kom, tada }e taj lik ima ti pred nost u od no su na sve osta le.«(isto, 146) Ov dje nam se po seb no za ni mlji vi ma ~ine dva mo men ta o ko ji ma go vo ri Bal: po naj pri je, tre nu tak»sub ver zi je«pri po - vjed nog po ret ka kada A vi{e ne `eli na pra vi ti ra zli ku iz me u ono ga {to B vidi i C radi, nego, na pro tiv, u for mi stru je svi - je sti au tor amal ga mi ra ~in pri po vi je da nja i sa dr `aj pri po vi je - da nog ili, film ski re ~e no, pri ka zi va~ ku in stan cu ki ne ma to - graf skog me di ja (de no ted in stan ce po kret ne sli ke, zvu~ ni za pis, itd.) po i sto vje }u je sa sa dr `a jem i zna ~e njem pri ~e (con no ted in stan ce). I za tim, si tu a ci ja kada fo ka li za tor po sta - je je dan od li ko va, ~ime ostva ru je pred nost nad svim osta lim li ko vi ma. Oba spo me nu ta slu ~a ja na la zi mo u fil mu Joh na Wrig hta Oka ja nje iz 2007. Kre ni mo od po to njeg: za plet po ~i nje onog tre nut ka kada tri na e sto go di{ nja Bri ony (Sa o ir se Ro - nan) ugle da svo ju se stru Ce ci li ju (Ke i ra Nightly) kako naga ska ~e u fon ta nu u pri sut no sti lje pu{ ka stog Rob bi e ja (Ja mes McA voy). U tom tre nut ku mu{ ki lik za Bri ony pred stav lja objekt pri vla~ no sti koju ona jo{ ne ra zu mi je, a za nje nu se - stru on je su bjekt sek su al ne po `u de. Rad nja kre }e pre ma fa - tal nom is ho du zato {to Bri ony, uda lje na od mje sta do ga a ja, nije upo zna ta s ra zlo zi ma za {to se Ce ci lia ski nu la i u{la u fon ta nu (kako bi do hva ti la vazu koja je tamo slu ~aj no pala), te je zbi va nje pro tu ma ~i la kao na mjer ni sek su al ni ek sces iz - me u dvo je odra slih, a ne kao ne pred vi di vi uzro~ no-po slje - di~ ni sli jed. Re `i ser nam tu si tu a ci ju pri ka zu je kroz dva fo - ka li za cij ska mo tri {ta: naj pri je ne u tral nim, vanj skim fo ka li zi - ra njem koje gle da te lju objek tiv no pre zen ti ra kako zgo du kraj fon ta ne tako i kon ster na ci ju male Bri ony koja do ga aj pro ma tra s pro zo ra; a za tim po nov no pri ka zu je istu se kven - cu iz su bjek tiv ne per spek ti ve dje voj ~i ce kao fo ka li za to ra. Dru gi put pri ka zan isti do ga aj, sada iz mo tri {ta jed nog od li ko va, gle da te lja do dat no upu }u je u ono {to taj lik su bjek - tiv no vidi, tj. u nje go ve osje }a je, raz mi {lja nja i mo ti va ci ju, {to sve pro du blju je gle da te ljev uvid i em pa ti ju s tim li kom; na po sljet ku, samo nje ga ui sti nu»osob no«upo zna je mo. Na taj na ~in, Bri ony stje ~e pred nost pred dru gim pro ta go ni sti - 6 Ri je~ je o poj mo vi ma unu tra{ nja fo ka li za ci ja koja se jav lja kada je pri ~a pre zen ti ra na iz osob ne per spek ti ve jed nog lika; za tim vanj ska fo ka li za ci ja koja ogra ni ~a va na{e zna nje o li ko vi ma, nu de }i nam samo objek tiv no mo tri {te bez uple ta nja nji ho vih mi sli i osje }a ja; na po sljet ku, u ne fo ka li zi ra noj na ra ci - ji ni je dan lik nema emo tiv nu ili ko gni tiv nu»pred nost«pred dru gim li kom (Ge net te, 1980: 189-198; Stam et al., 1992: 88-91). 85
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 86 Okajanje 86 ma i, prem da nje ne po stup ke u na stav ku fil ma vje ro jat no ne - }e mo oprav da ti, bit }emo sklo ni ji su o sje }a nju i na{a }e osu - da biti bla `a. John Wright se al ter na ci jom vanj ske i unu tra{ - nje fo ka li za ci je izrav no i pri stra no uklju ~io u mo ral ni pri je - por zlo ~i na bez ka zne, te je ma ni pu la ci jom film skim me di - jem in ter ve ni rao u epi ste mo lo gi ju (film ske) pri ~e, una pri jed po nu div {i na ra to lo{ ku, tj. me ta fik cij sku ispri ku za fik cij ske po stup ke jed nog lika. Re`ijsko i na ra to lo{ ko struk tu ri ra nje Oka ja nja za ni mlji vo je i zato {to u dru gom di je lu fil ma svje do ~i mo ko ri {te nju di ja - me tral no su prot nih film skih sred sta va koja }e nas po nov no pri bli `i ti Ba ric co vu Cit yju; pri po vje da ~e va (re `i se ro va/au to - ro va) go to vo emo tiv na in vol vi ra nost u isku plje nje tu ih gri - je ha,»ne do pu stiv«me ta fik cij ski pro dor u pra vo crt ni di je ge - ti~ ki ti jek ustu pit }e mje sto ne o ~e ki va noj objek tiv no sti i od po ret ka Mi e ke Bal u ko jem»a go vo ri da B vidi {to C radi«vi{e ne}e osta ti ni {ta jer }e ne sta ti nji ho vih struk tu ral nih ra - zli ka. Kada se u fil mu Rob bie za te kne u Dun kir ku na atlant - skoj oba li, ne pri su stvu je mo samo im pre siv noj rat noj fre ski na ~i nje noj u sti lu su vre me nog Hye ro ni mu sa Bos cha ili Mi - che lan ge la pot po mo gnu tih mo} nim 3D sof tve rom, nego ula zi mo u novi svi jet okrut ne objek tiv no sti ka me re i pot pu - no re du ci ra nih mon ta` nih in ter ven ci ja, u svi jet to li ko dru ga - ~i ji od Wrig hto va ra ni jeg po i gra va nja fo ka li za cij skim obra ti - ma. Ma sov na sce na na pla `i pri ka zu je po ra `e ne bri tan ske po stroj be pri je eva ku a ci je u En gle sku, ti su }e o~aj nih voj ni ka i ne u po tre blji vu oklo pnu teh ni ku {to ne mo} no ~e ka ju iz me - u iz gu blje ne nade i no vog po ~et ka. Ri je~ je, da kle, o sna` - no me emo ci o nal nom po ten ci ja lu tre nut ka koji tra `i jed na ko im pre siv no ka dri ra nje i sli kar sko-ki ne ma to graf ski ru ko pis. Re`iser se, na pro tiv, od lu ~u je za pot pu nu»objek tiv nost«ne - pre ki nu tog ka dra sni mlje nog ste a di ca mom, bez mon ta` nih re zo va, du ga~ kog go to vo pet mi nu ta. Sce na za po ~i nje, ge - net te ov ski ka za no, ne fo ka li zi ra nim ka drom u ko je mu niti je - dan lik nije va` ni ji od dru gog; mi, do du {e, vi di mo Rob bi e ja u op ti~ kom sre di {tu in te re sa, ali je se man ti~ ki fo kus ne u tral - no dis per zi ran na sve ono {to se gle da te lju ~ini bit nim (Ge- net te, 1980: 189-198). Od mah po tom, ka me ra ostav lja Rob bi e ja izvan ka dra ali pra te }i nje go vo po ten ci jal no kre ta - nje, tako da u na stav ku du gog ka dra ima mo do jam da je po - kret ka me re za pra vo nje gov su bjek tiv ni ka dar. Sce na se, zna - ~i, pre tvo ri la u pa ra di gmat ski pri mjer unu tra{ nje fo ka li za ci - je, a kre ta nje glav nog pro ta go ni sta sada mo `e mo na zva ti fo - ka li za ci jom kroz lik (cha rac ter-bo und fo ca li za ti on, Bal, 1997: 148). Od tog tre nut ka, vid lji ve re `i ser ske in ter ven ci je (ka dri ra nje, mon ta` ni pri je la zi, struk tu ri ra nje na ra ci je) ustu - pa ju mje sto ne vid lji vom au to ru/ liku i nje go vu ki ne ma to graf - skom oku. Knji`evni ekvi va lent Wrig hto vu du gom ka dru i fo ka li za cij - skim pro mje na ma po sti gnu tim lo gi kom film ske ka me re na - la zi mo u Ba ric co vu Cit yju na vi{e mje sta, ali nig dje tako ek - spli cit no pri ka za no i do sljed no pri mi je nje no kao u 26. po - glav lju. U ovom di je lu ro ma na pra ti mo bok sa~ ki su sret La - rry ja Law ye ra Gor ma na (fik cij ske fi gu re koju je u svo jim men tal nim pro ce si ma stvo rio glav ni lik Go uld, po put svo je - vr snog ro ma na u ro ma nu) i iza zi va ~a za svjet ski na slov Stan -
hfl_54-q7:hfl 2008-07-10 14:24 Page 87 le ya Ho o ke ra Po re de. Zna ~aj ka ci je log po glav lja je na iz mje - ni~ na ne di fe ren ci ra na fo ka li za ci ja pet ra zli ~i tih li ko va koji u okvi ru pri ~e ne ma ju istu va` nost, ali se na ra zi ni dis kur sa do i ma ju ne i zbje` nim i rav no prav nim su di o ni ci ma zbi va nja; pri mje ri ce, po put po lu bli zog film skog ka dra u ko jem vi di mo bok sa ~a kao se man ti~ ko sre di {te dok isto dob no u vi do krug ka me re ula ze su dac, pu bli ka, vi zu al ni efek ti re flek to ra i sli~ - no. Ba ric co uklju ~u je u dis kur ziv no izla ga nje i sve ono {to je na na ra tiv noj ra zi ni ne bit no, ali {to bi po ten ci jal ni gle da telj film skog pri zo ra mo rao vi dje ti i ~uti. Da kle, Ba ric co u pr - vom redu po ku {a va vi zu a li zi ra ti tek stu al no isku stvo knji `ev - nog dje la u svo je vr snoj pri si li ~i ta te lja na film ski do `iv ljaj. Po gle daj mo naj pri je na koji na ~in slu` be ni na jav lji va~ su sre - ta pred stav lja dvo ji cu bok sa ~a:»u cr ve nom uglu FLASH u bi je lom dre su sa zlat nim ru - bom, 33 go di ne, 57 su sre ta, 41 po bje da FLASH 14 po ra - za, 2 ne ri je {e na me~a, dva na est go di na ka ri je re, dva puta iza zi va~ za svjet ski na slov, po vu kao se pri je dvi je go di ne i tri mje se ca na rin gu Atlan tic Cit yja, dis ku ta bi lan bok sa~, vole ga i mrze FLASH no} na mora bo o kma ke ra, li je vi gard, izni mno iz dr `ljiv bo rac ri jet ke sna ge, Stan le e e e e e e - ey»ho o o o o o o o o o o ker«po re e e e e e e da FLASH u pla vom uglu, u cr nom dre su, 22 go di ne, 21 su sret, 21 po bje da, 21 pri je iste ka vre me na, FLASH ne po ra `en i obo ren samo jed nom, jed na od nada svjet skog bok sa, de sni i li je - vi gard FLASH spo so ban bok sa ti FLASH vr to gla vim ri - tmom, spek ta ku lar no okre tan, mlad, ne pred vi div, aro - gan tan FLASH mr zak, mo mak ko je ga }emo za koju go di - nu zva ti naj ve }im, La rryyyyy La a a a a a a a aw yer Go o o o o - or man«(ba ric co, 2002: 208) Kada bi smo htje li sli kov no pre do ~i ti na ve de ni od lo mak, lako mo `e mo za mi sli ti ne pre ki nu ti ka dar sni man ka me rom iz ruke na sa mom rin gu ili ka me rom na kra nu po kret nom u svim smje ro vi ma. Ka dar bi pri ka zi vao naj pri je Stan le ya Ho - o ke ra i nje go va tre ne ra u jed nom kutu, a na kon krat ke i brze pa no ram ske»vo `nje«sli ka bi pri ka zi va la sli ~an mo tiv pro - tiv ni ka u su prot nom kutu. Ka dar bi bio di na mi zi ran broj nim blje sko vi ma no vi nar skih fo to a pa ra ta, na {to Ba ric co ned voj - be no uka zu je in ser ti ra njem ri je ~i FLASH ne o vi sno o sin tak - si glav nog iska za na jav lji va ~a. Ova kav po stu pak mo `e mo na - zva ti vi zu al nim pri po vi je da njem zato {to je in ter ven ci ja au - to ra u opis li te rar nih zbi va nja mi ni mal na i zato {to o li ko vi - ma ne do zna je mo ni {ta vi{e od ono ga {to nam oni sami svo - jim po stup ci ma `ele o sebi ot kri ti. Po red toga, re a li sti~ no opo na {a nje na jav lji va ~e va go vo ra s na gla {a va njem ime na bok sa ~a pri je do `iv lja va mo kao zvu~ nu pod lo gu izrav no ga te le vi zij skog pri je no sa ne go li kao knji `ev no si tu i ra nje do ga - a ja; ov dje je, na pro tiv, au to ro va in ter ven ci ja pot pu no izo - sta la kako bi ustu pi la mje sto ~i ta te lje voj kon struk ci ji men tal - ne sli ke li te rar nog zbi va nja i ispro vo ci ra la nje go ve (~i ta te lje - ve) in ter tek stu al ne aso ci ja ci je na neki dru gi, stvar ni do ga aj. U opi sa noj»sce ni«na jav lji va nja bok sa~ kog su sre ta na ra tiv - no-fo ka li za cij ski sli jed je re la tiv no jed no sta van jer uklju ~u je samo iskaz na jav lji va ~a, dok se u na stav ku od lom ka si tu a ci - ja kom pli ci ra uvo e njem fo ka li za cij skih mo tri {ta i dru gih li - ko va: sa mo ga La rry ja Gor ma na, nje go va tre ne ra i suca, uz na sta vak na jav lji va ~e vih ko men ta ra i flas he va fo to a pa ra ta. Osje }aj je din stve no sti»ka dra«i kon ti nu i ra nog po kre ta»ka - me re«po sti gnut je po nov no, s jed ne stra ne, Ba ric co vom ne - u tral nom na ra ci jom i izo stan kom pri po vje da~ kog ko men ta - ra te, s dru ge stra ne, kon ti nu i ra nom sin tak som, bez uo bi ~a - je nih ili o~e ki va nih di ja kri ti~ kih i stil skih ce zu ra u tek stu. Mo `e mo to pro mo tri ti na bilo ko jem na sum ce oda bra nom izvat ku:»...ko RI STI PRED NJI DI REKT, LA RRY, PRED NJI DI - REKT, OVA KO SAMO PRA VI[ VJE TAR vrlo ele gan tno oko sre di ne rin ga, ali ne uda ra, Law yer, kao da se go to - vo po dru gu je pro tiv ni ku FLASH uo sta lom to je ti pi~ no za Law ye ra, voli pred sta vu... neki nje go vi kle vet ni ci ka`u ~ak i pre vi {e (to bi htio, je li Po re da?, da osta nem bez daha tr ~e }i oko tebe kao da si bog dok ~e ka{ pra vi tre nu - tak da me za je be{, mi sli{ da pa dam na to, ha?, do bro kraj pred sta ve, bilo je to samo za) FLASH FLASH PO RE DIN DE SNI, izne nad ni de sni kro {e FLASH ne pri pre mljen, ali je izne na dio Law ye ra, udar cem u lice, ra ste na pe tost ov - dje u Pon ti ac Ho te lu (ko pi le, koji ku rac) LA RRY, GDJE SI U KU RAC? (tu sam, tu sam, u~i te lju, OK, kraj ple sa, ko - pi le), Law ye ro va fin ta, jo{ jed na, mi je nja gard, pred nji di - rekt, JO[ JE DAN PRED NJI DI REKT; I LI JE VI KRO [E; FLASH PO RE DA IZ BA ^EN IZ FLASH SRE DI NE RIN - GA; Po re da na ko nop ci ma...«(isto: 209) Prem da je sva ki po je di ni lik ja sno dis tin gvi ran u od no su na osta le, to je u~i nje no izo stan kom tra di ci o nal ne knji `ev ne fo - ka li za ci je kod koje pi sac izrav no daje do zna nja tko go vo ri, a tko vidi (pri mje ri ce:»re kao je taj i taj«ili»u tom tre nut ku po sta lo je ja sno da taj i taj... itd.) ko ri {te njem gra fi~ kih iden - ti fi ka to ra/fo ka li za to ra koji ne pri pa da ju re al no sti pri po vjed - nog tek sta, nego pred stav lja ju me ta fik cij sku pro te zu koja tre ba po mo }i ~i ta te lju da uspje{ ni je vi zu a li zi ra tko go vo ri, a tko vidi. Gra fi~ ki iden ti fi ka tor La rry ja Gor ma na je tekst u za gra da ma, fo ka li zi ra nje nje go va tre ne ra pre po zna je mo po ve li kim slo vi ma u kur zi vu, a go vo re pret po stav lje no ga te le - vi zij skog ko men ta to ra i na jav lji va ~a u dvo ra ni ra zli ku je mo po iska zi ma u ver za lu i ku ren tu. Fokalizatori se kroz ci je li od lo mak mi je nja ju u fre ne ti~ nom ri tmu, su ge ri ra ju }i da se sce na sa sto ji od mno{ tva mi kro si tu - a ci ja na koje va lja obra ti ti po djed na ku po zor nost, a»mon- ta` no«ne pre ki nu ti ti jek zbi va nja uki da po dje lu na glav ne i spo red ne li ko ve, te na glav ne i spo red ne se gmen te pri ~e 7. U du gom ka dru Oka ja nja, kao {to smo vi dje li, fo ka li za cij ska pro mje na do go di la se samo dva put: prvi puta kada smo s ne - 7 Da je u Ba ric co vu na ra tiv nom dis kur su do i sta ri je~ o su stav nom po ku {a ju ne u tra li za ci je au tor ske pri sut no sti i o ki ne ma ti~ kom pre zen ti ra nju pri ~e, te o na mje ri uki da nja ono ga {to bi smo pro vi zor no mo gli na zva ti li te rar nim mon ta` nim pri je la zom, bit }e nam ja sni je ako se pod sje ti mo kako uop }e per - ci pi ra mo mon ta` ni rez i koja je nje go va epi ste mo lo{ ka funk ci ja u film skoj pri ~i:»per cep tiv ni pri je kid koji iza zi va mon ta` ni pri je laz ne samo da pre ki - da i po ten ci jal no ugro `a va iden ti fi ka ci ju pri zo ra, ve}, za jed no s iden ti fi ka ci jom ugro `a va i pro ma tra~ ko sna la `e nje u pri zo ru. Na i me, tre ba pod sje ti ti da je u sna la `e nju po djed na ko va` no iden ti fi ci ra ti pri zor kao i odre di ti oda kle ga pro ma tra mo i kako se u nje mu pro ma tra~ ki kre }e mo. Pri tom, uza svu sraz mjer nu uza ja mnu ne o vi snost utvr i va nja iden ti te ta i utvr i va nja to~ ke pro ma tra nja, to dvo je ipak jest me u-uvje to va no: iden ti fi ka ci ja pri zo ra 87