Stru~ni rad Tech ni cal pa per PROIZVODNJA I PLASMAN SEMENA NOVOSADSKIH OZIMIH STRNIH @ITA U PERIODU 1998 2007. GODINA Gojko Mladenovi}, Nenad Kova~evi}, Miroslav Male{evi}, Slavi{a [tatki} Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad Izvod: Proizvodnja strnih `ita u Srbiji na preko 90% povr{ina zasnovana je na sortimentu Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu. Izuzetan oplemenjiva~ki rad rezultirao je stvaranjem preko 300 sorti ozime p{enice, je~ma i tritikalea visokog potencijala za prinos, odli~nog tehnolo{kog kvaliteta i vrlo dobre otpornosti na prevalentne bolesti, poleganje i izmrzavanje. U periodu 1998 2007. godina proizvodnju p{enice u Srbiji su nosile sorte Pobeda, Evropa 90, Renesansa, NS Rana 5 i Pesma (preko 75%). Pored navedenih, svake godine se u semenarstvu i proizvodnji nalazi oko 15 sorti razli~itih proizvodnih i tehnolo{kih osobina. U tom periodu plasirano je oko 900.000 tona semena ozime p{enice, oko 50.000 tona ozimog je~ma i oko 3.000 tona tritikalea. Semenarstvo strnih `ita ne trpi radikalne i brze izmene sortimenta. Me u tim, proizvodnja strnih `ita u narednom periodu nezamisliva je bez konti nuiranog uvo enja novih sorti boljih i stabilnijih proizvodnih i tehno - lo{kih osobina. Klju~ne re~i: proizvodnja, plasman, seme, sorta, p{enica, je~am, tritikale Uvod Gajenje strnih `ita, a prvenstveno p{enice, predstavlja strate{ku proizvod - nju ve}ine zemalja u svetu. I u Srbiji strna `ita zauzimaju zna~ajno (ne)strate{ko mesto u ratarskoj proizvodnji. Me utim, u 2006/07. godini evidentan je pad zasejanih povr{ina pod p{enicom, kao vode}om strninom (oko 450.000 ha), iako je na tr`i{tu bilo dovoljnih koli~ina deklarisanog semena. Ako se uzme u obzir ~injenica da se u Srbiji po tradiciji seje oko 50% sopstvenog nedekla - risanog semena, situacija je jo{ alarmantnija po pitanju ukupnog prinosa i kvaliteta hlebnog zrna. Proizvodnja strnih `ita u Srbiji na preko 90% povr{ina zasnovana je na sortimentu Instituta za ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada. Izuzetan opleme - njiva~ki rad rezultirao je stvaranjem preko 300 sorti ozime p{enice, je~ma i tritikale visokog potencijala za prinos, odli~nog tehnolo{kog kvaliteta i vrlo dobre otpornosti na prevalentne bolesti, poleganje i izmrzavanje. Diskusija U semenarstvu i proizvodnji strnih `ita NS selekcije svake godine se nalazi oko 15 sorti razli~itih proizvodnih i tehnolo{kih osobina. Ukupni plasman u periodu 1998 2007. godine po vrstama strnih `ita, zajedno za sve kategorije 379
380 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad semena ozimih strnih `ita, u navedenom periodu (Tab. 1) iznosio je: p{enica oko 898.800 tona, je~am oko 62.650 tona i tritikale 2.900 tona. Tab.1. Plasman semena NS sorti p{enice, je~ma i tritikalea za pe riod 1998 2007. godina Tab. 1. Seed sales of NS va ri et ies of wheat, bar ley and triticale dur ing 1998-2007 Godina - Year Plasman (t) - Seed sales (t) 1998 98.312 1999 98.854 2000 101.805 2001 107.133 2002 93.329 2003 81.454 2004 89.985 2005 85.760 2006 104.827 2007 105.000 Ukupno - To tal: 966.359 Od navedenih koli~ina deklarisanog i prometnutog semena, procentualno u~e{}e po sortama je slede}e: a) ozima p{enica: - Evropa 90, NS rana 5, Pesma 43% - Pobeda, Renesansa, Rusija 43% - nove sorte 11% - ostale sorte (10 15 sorti) 3% b) ozimi je~am: - NS 183, NS 293, NS 519 36% - NS 313, NS 525 61% - nove sorte 2% - ostale sorte (5 7 sorti) 1% c) ozimi tritikale: - Novosadski tritikale 41% - Odisej 59% Ovakvo grupisanje ura eno je po kriterijumu: vode}e sorte koje poslednjih godina stagniraju s plasmanom, tj. povla~e se ili su ve} povu~ene iz proizvodnje (Pesma, NS rana 5, Evropa 90, Novosadski 183, Novosadski 293, Novosadski 519, Novosadski tritikale,...); sorte koje i danas ~ine zna~ajni procenat u semenarstvu (Pobeda, Renesansa, Rusija, Novosadski 313, Novosadski 525, Odisej,...); novi sortiment (Dragana, Arija, NS 40S, Astra, Simonida, Cipovka, Nonius, Novosadski 565, Oganj,...). U kategoriju ostale sorte svrstane su sorte koje su zauzimale manje od 2% ukupnog plasmana NS sorti u ovom periodu ili se vi{e ne nalaze u semenarstvu: Bal kan, Lasta, Kremna, Zlatka, Jarebica, Mina, So nata, Novosadski 529,...). Semenarstvo strnih `ita ne trpi radikalne i brze izmene sortimenta. Me utim, u Institutu iz Novog Sada se konstantno radi na stvaranju novih sorti strnih `ita i njihovom postepenom uvo enju u semenarstvo i proizvodnju, {to potvr uju i podaci u Tab. 2, gde je prikazan plasman predosnovnog semena ozime p{enice po sortama u periodu 1998 2007. godina. Na osnovu prikazanih podataka se mo`e uo~iti da pojedinih sorti vi{e nema u semenarstvu, tj. da su oko 22% njihove zastupljenosti preuzele potpuno nove sorte. To je jo{ jedan dokaz da nove selekcije imaju mesta u proizvodnji
Zbornik radova, Sveska 46, 2009. 381 pogotovu {to visina prinosa i njihov tehnolo{ki kvalitet nadma{uju zamenjene sorte. Kada bi Institut iz Novog Sada imao ve}u mogu}nost uticaja na diktiranje sortimenta u sada{njem i narednom periodu sigurno je da bi navedene nove sorte kao i sorte koje su jo{ u povoju semenarstva i umno`avanja zauzimale daleko ve}e povr{ine. Tab.2. Plasman predosnovnog semena NS sorti ozime p{enice (tona i %) Tab.2. Sales of pre-ba sic seed of NS win ter wheat va ri et ies (t and %) Sorta Va ri ety 1998 2007 Tona % Tona % Renesansa 73 12.1 144 20.7 Evropa 90 115 19.0 113 16.3 Pobeda 100 16.6 113 16.3 Dragana 70 10.1 Rapsodija 70 10.1 Rusija 10 1.7 46 6.6 Ljiljana 44 6.3 Simonida 43 6.2 NS rana 5 113 18.7 30 4.3 NS 40 S 12 1.7 Arija 2 0.4 Lasta 37 6.1 Pesma 36 6.0 Balkan 24 4.0 Kremna 17 2.8 Zlatka 17 2.8 Tab.3. Zasnovane povr{ine (ha) semenskog je~ma i tritikale NS selekcije u periodu 2000 2007. godina Tab.3. Acre age (ha) sown to NS bar ley and triticale cultivars for seed pro duc tion pur poses during 2000-2007 Oz. Je~am Win ter bar ley Jari je~am Spring bar ley Oz.tritikale Winter triticale 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1620 1720 1414 2302 2793 2110 1932 2209 1500 1329 1443 1509 1277 1493 1571 886 1264 993 302 336 - - - 21 124 86 119 188 182 459 Kod ostalih vrsta strnih `ita novosadske selekcije trend izmene sortimenta je sli~an kao i kod p{enice, ali je evidentno smanjivanje setvenih povr{ina (Tab. 3) kod pojedinih vrsta (ozimi i jari je~am). Naime, iako je najve}im delom stari sortiment pivskog je~ma zamenjen novim sortama (Novosadski 525, Novosadski 565, Novosadski 448,..), izuzetnog potencijala za prinos, ve}e tolerantnosti na niske tem per a ture i prevalentne bolesti, a uz to odli~nog tehnolo{kog kvaliteta, setvene povr{ine se zna~ajno smanjuju. Drasti~no smanjenje je po~elo u momentu prodaje srpskih sladara i pivara stranim kompanijama koje u svojoj poslovnoj politici forsiraju gajenje inostranih sorti iako i doma}i sortiment
382 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad zadovoljava po prinosu i kvalitetu {to potvr uje plasman i potra`nja za istim sortama u inostranstvu (Ma arska, ^e{ka, Makedonija, Rumunija, BiH, Slove - nija). Posebno je do{lo do drasti~nog smanjenja povr{ina kod jarog je~ma. Ozimi tritikale je dugo tretiran kao sporedna strnina. Me utim, poslednjih godina ova kultura sve vi{e dobija na zna~aju i kao komponenta u sto~noj ishrani, ali i kao kultura sa malim inputima, a veoma dobrim prinosima biomase za proizvodnju sila`e, bioetanola i u prehrambenoj industriji za proizvodnju crnog i integralnog hleba. Smanjivanjem visine i pove}anjem otpornosti na poleganje kod novijih sorti (Odisej, Oganj, Orao) tritikale zauzima sve zna~ajnije mesto u setvenoj strukturi strnih `ita i u Srbiji i u inostranstvu. Jo{ od 70-ih godina pro{log veka NS sorte strnih `ita po~ele su se gajiti i u inostranstvu. Tako Balla (1990) navodi da u Ma arskoj od 1979. do 1981. godi - ne novosadske sorte p{enice zauzimaju oko 40% ukupnih povr{ina (oko 500.000 ha). Danas se na sortnim listama zemalja EU, Ukrajine, Rusije, Turske,... nalazi preko 30 sorti strnih `ita NS kreacija. U Kanadi je priznata sorta FTHP Reedimer, a nalazi se i na sortnoj listi USA, kao jedna od najkvalitetnijih ozimih p{enica. Ovako dobar rejting NS sorti omogu}io je da u 2007. godini izvezemo 35 tona predbaznog i 1259 tona baznog semena, {to je omogu}ilo proizvodnju od oko 16077 tona semena kategorije C 1. Zaklju~ak Imaju}i u vidu dosada{nji razvoj i napredak u oplemenjivanju strnih `ita (stvoreno preko 300 sorti) kao i veliki broj priznatih sorti u inostranstvu (preko 30), uz kvalitetno i organizovano semenarstvo u zemlji i inostranstvu, Institut Novi Sad u ovoj oblasti ima perspektivu. Pod tim se podrazumeva jo{ ve}e {irenje proizvodnje u Srbiji (preko 30.000 ha semenskih useva), uz pomo} dr`ave ve}i procenat zastupljenosti deklarisanog semena u merkantilnoj proizvodnji, kao i zna~ajnija proizvodnja semena u inostranstvu za potrebe istih zemalja (Rusija, Ukrajina, Kazahstan, Iran, Turska, Ma arska, ^e{ka, [panija, Kanada,...). Na osnovu zvani~nih izve{taja Ministarstva poljoprivrede ( Agroinstitut Sombor), odnosno prema koli~ini izdatih atesta za 2007. godinu, deklarisanim semenom NS sorti strnih `ita u Srbiji je zasejano 96.22% ukupnih povr{ina ozime p{enice, 56.41% ozimog je~ma i 35.90% ozimog tritikale. Cilj daljeg rada na semenarstvu NS sorti strnih `ita je zadr`ati i, uz ve}u logistiku dr`ave i njenih ministarstava (poljoprivrede, industrije, trgovine), kao i ostalih privrednih subje - kata u lancu proizvodnje (mlinara, pekara, pivara,...) pove}ati proizvodnju kvali - tetnog semena kako za potrebe doma}eg tr`i{ta tako i izvoza. Literatura Balla, L. (1990): Re al iza tion of the aims of wheat breed ing and fur ther pos si bil i ties. Savr. Poljop. Vol. 38, br.1-2.79-88. Borojevi}, S. (1989): Trideset godina visokoprinosnih sorti p{enice u proizvodnji Vojvodine. Zbornik Referata XXIII Seminara agronoma, Kupari. 227-234. Den~i}, S. i sar. (2002): Vrednovanje kvaliteta p{enice kod nas i u drugim zemljama. Zbornik radova, Institut za poljoprivredna istra`ivanja, Novi Sad, sv.7. 45-69.
Zbornik radova, Sveska 46, 2009. 383 Mihaljev, I., Mi{i}, T. (1987): Semenarstvo kao faktor unapre enja proizvodnje p{enice. Zbornik radova Jugoslovenskog Savetovanja Uslovi i mogu}nosti proizvodnje {est miliona tona p{enice. Novi Sad, str. 337-347. Simi}, R., Sakovi}, V. (2008): Aktuelna kretanja u proizvodnji i trgovini p{enice. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad. Vol.45, No.II. 33-47. NS SMALL GRAIN SEED PRODUCTION AND MARKETING IN THE PERIOD 1998 2007 Gojko Mladenovi}, Nenad Kova~evi}, Miroslav Male{evi}, Slavi{a [tatki} In sti tute of Field and Veg e ta ble Crops, Novi Sad Sum mary: The small grain pro duc tion in Ser bia is based on the cultivars de vel - oped at In sti tute of Field and Veg e ta ble Crops in Novi Sad, which are grown at more than 90% of the to tal small grain acre age. Breed ing teams of the In sti tute have de vel oped over 300 cultivars of win ter wheat, bar ley and triticale. These cultivars have a high ge netic yield po ten tial, ex cel lent tech no log i cal qual ity and very good re sis tance to the prev a lent dis - eases, lodg ing and winterkill. In the pe riod 1998-2007, Pobeda, Evropa 90, Renesansa, NS Rana 5 and Pesma were the lead ing wheat cultivars in Ser bia, cov er ing over 75% of the to tal acre age. In ad di - tion to them, some 15 cultivars dif fer ing in pro duc tion and tech no log i cal char ac ter is tics were reg u larly placed on the mar ket. In the pe riod 1998-2007, the an nual seed sales of win ter wheat, bar ley and triticale were about 900.000 t, 50.000 t and 3.000 t, re spec tively. Small grain seed pro duc tion does not ac cept rad i cal and rapid changes in the as - sort ment. Still, the pro duc tion in the com ing years will have to en com pass a con tin ual in - tro duc tion of new cultivars with su pe rior pro duc tion and tech no log i cal char ac ter is tics. Key words: pro duc tion, mar ket ing, seed, cultivar, wheat, bar ley, triticale