ХҮҮХДИЙН ТЭВЧИШГҮЙ ХЭЛБЭРИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙГ БУУРУУЛАХ НИЙГМИЙН АЖЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ

МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БИЗНЕСИЙН УДИРДЛАГА ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ Норовын НЯМДОРЖ ХҮҮХДИЙН ТЭВЧИШГҮЙ ХЭЛБЭРИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙГ БУУРУУЛАХ НИЙГМИЙН АЖЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ The social work intervention to reduce the worst forms of child labour Мэргэжил: Нийгмийн ажил Мэргэжлийн индекс: F760100 Нийгмийн ажлын доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон бүтээл УЛААНБААТАР ХОТ 2017 ОН 1

ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БИЗНЕСИЙН УДИРДЛАГА ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ Норовын НЯМДОРЖ ХҮҮХДИЙН ТЭВЧИШГҮЙ ХЭЛБЭРИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙГ БУУРУУЛАХ НИЙГМИЙН АЖЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ Мэргэжил: Нийгмийн ажил Мэргэжлийн индекс: F760100 Нийгмийн ажлын доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон бүтээл Эрдэм шинжилгээний удирдагч: Доктор(Ph.D), профессор Т.АМАРЖАРГАЛ Доктор(Ph.D), дэд профессор Ш.ОЮУНХАНД Эрдэм шинжилгээний зөвлөх: Доктор(Ph.D), дэд профессор Б.ДАВААЖАВ Доктор(Ph.D), профессор Ц.НАЦАГДОЛГОР Эрдэм шинжилгээний ажлын шүүмжлэгчид: Доктор(Ph.D), профессор О.МӨНХБАТ Доктор(Ph.D), профессор Т.БҮРЭНЖАРГАЛ Улаанбаатар хот 2017 ОН 2

ГАРЧИГ Товчилсон үгсийн жагсаалт... 4 Хүснэгтийн жагсаалт... 4 Зургийн жагсаалт... 4 Графикийн жагсаалт... 5 УДИРТГАЛ... 6 НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ХҮҮХДИЙН ХӨДӨЛМӨР БА ХҮҮХЭДТЭЙ АЖИЛЛАХ ОНОЛ, ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ... 17 1.1 Хүүхдийн хөдөлмөр ба тэвчишгүй хэлбэрүүдийн тухай үндсэн ойлголт... 17 1.2 Хөдөлмөр эрхлэгч хүүхэдтэй ажиллахад баримтлах нийгмийн шинжлэх ухааны болон нийгмийн ажлын онолын үзэл баримтлал... 44 ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. КЕЙС МЕНЕЖМЕНТ БА НИЙГМИЙН АЖЛЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ АРГА ЗҮЙ... 60 2.1 Хүүхдийн хөдөлмөрийг бууруулах кейс менежментийн онол арга зүйн үндэс... 60 2.2 Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах зарим арга замууд... 76 ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. ХҮҮХДИЙН ТЭВЧИШГҮЙ ХЭЛБЭРИЙН ХӨДӨЛМӨРИЙГ БУУРУУЛАХ НИЙГМИЙН АЖЛЫН КЕЙС МЕНЕЖМЕНТИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ТУРШСАН НЬ... 90 3.1 Монгол улс дахь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийн өнөөгийн байдалд хийсэн дүн шинжилгээ... 90 3.2 Тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдүүдэд үзүүлэх кейс менежментийн үйлчилгээний загварыг нийгмийн ажлын практикийн түвшинд туршсан нь... 129 ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ... 156 САНАЛ, ЗӨВЛӨМЖ... 157 АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ... 159 ХАВСРАЛТУУД... 164 АНГЛИ ХЭЛ ДЭЭРХ ХУРААНГУЙ... 185 3

АЙПЕК БСШУСЯ БУХС ДЭМБ- ЗГ ИБХИС МУ- МУБИС МУИС МХС - ХНХҮЕГ - НҮБХС - ОУХБ УИХ ХНХЯ ХЭҮК - ХТҮГ ХХТХ - ХЭК - ҮТС - ШУТИС ТББ ЯХИС Товчилсон үгсийн жагсаалт Хүүхдийн хөдөлмөрийг устгах хөтөлбөрийн газар Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам Бизнесийн удирдлага, Хүмүүнлэгийн сургууль Дэлхий эрүүл мэндийн байгууллага Засгийн газар Их Британий Хүүхдийг Ивээх сан Монгол улс Монгол Улсын Боловсролын Их сургууль Монгол Улсын Их Сургууль Мянганы хөгжлийн сан Хөдөлмөр, Нийгмийн Халамж, Үйлчилгээний Ерөнхий Газар Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүүхдийн сан Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллага Улсын Их Хурал Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын Яам Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс Хүүхдийн Төлөө Үндэсний Газар Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр Хүүхдийн эрхийн конвенц Үндэсний тооцооны систем Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль Төрийн бус байгууллага Японы Хүүхдийг Ивээх сан Хүснэгтийн жагсаалт Хүснэгт 1. Хүүхдийн ажил, хөдөлмөрийн ялгаа Хүснэгт 2. Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр, аюултай нөхцөл Хүснэгт 3. ХХТХэлбэр ба бүс нутаг Хүснэгт 4. Гэр бүлтэй холбоотой хүчин зүйлс Хүснэгт 5. МУ-ын эдийн засгийн өсөлтийн хувь ба хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийн тоо Хүснэгт 6. Хүүхдийн эрхэлж буй хөдөлмөрийн хэлбэрүүд Хүснэгт 7. Барилгын салбарт ажиллаж буй хүүхдийн ажлын төрлийн хүйсийн ялгаа Хүснэгт 8. ОУХБ-ын конвенциуд Хүснэгт 9. МУ-ын хуулинд дах хөдөлмөрлөх насны тухай Хүснэгт 10. Монгол улсын Олон улсын конвенциудад нэгдсэн байдал Хүснэгт 11. Хүүхдүүдэд тохиолддог хүндрэл, бэршээлүүд Хүснэгт 12. Хүүхдийн нас ба эрхэлж болох, болохгүй ажлууд Хүснэгт 13. Үйлчилгээний төлөвлөлтийн загвар Зургийн жагсаалт Зураг 1. ОУХБ-ын стандарт дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн үндсэн ангилал Зураг 2. Clayton Adlerfer-ийн хэрэгцээний ERG онолын загварчлал Зураг 3. Clayton Adlerfer болон А.Маслоугийн онолын харьцуулалт Зураг 4. Кейс менежмент хийх үйл ажиллагаа Зураг 5. Хувь хүн, гэр бүлд шаардлагатай нөөц, нийгмийн үйлчилгээ Зураг 6. Кейс менежментийн үе шатууд Зураг 7. Хүүхэд хамгааллын үйлчилгээний пирамид 4

Зураг 8. Кейс менежментийн үе шатууд /загвар/ Зураг 9. Кейс менежментийн өгөгдлийн сан Зураг 10. Administratrion буюу удирдлагын хэсгийн танилцуулга Графикийн жагсаалт График 1. Тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдүүдийн нас График 3. Хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн хүйс График 4. Хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн сургууль хамрагдалт ба хүсэл эрмэлзэл График 5. Хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн сургууль завсардсан хугацаа График 6. Хувийн хамгаалалтын хэрэгслийн хэрэглээ, морины насаар, хувиар График 7. Эцэг эх ба гэр бүлийн хүүхдийн талаарх байр суурь График 8. Хүүхдүүдийн хамгийн их дэмжлэг туслалцаа График 9. Нийгмийн ажилтнуудын нас График 10. Нийгмийн ажилтнуудын мэргэжлийн байдал График 11. Нийгмийн ажилтны үзүүлсэн үйлчилгээний чанар, үнэлгээ График 12. Хүчирхийллийн талаар хэнд хандаж шийдвэрлэдэг байдал График 13. Туршилтын хүрээнд үйлчилгээнд хамрагдсан хүүхдийн тоо График 14. Сургуульд сураагүй шалтгаан График 15. Хөдөлмөр эрхлэх болсон голлох шалтгаан График 16. Хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдийн хөдөлмөрийн хэлбэр График 17. Хүүхдийн хүндрэл бэрхшээл тулгарсан үед хэнд ханддаг байдал График 18. Хүүхдийн эрүүл мэндэд гарсан сөрөг өөрчлөлтүүд 5

УДИРТГАЛ Монгол оронд 1990-ээд оноос эхэлсэн эдийн засаг, улс төрийн өөрчлөлтийн явцад хүүхдийн амьдралд шинэ эрсдэл, бэрхшээл тулгарч, хүүхдэд тулгарсан нийгмийн сөрөг асуудлууд олон нийтийн анхаарлыг татаж, сэтгэл түгшээх болсон байна. Чөлөөт зах зээлийн харилцаанд шилжих шилжилтийн явцад нийгмийн сөрөг үзэгдлүүд олноор гарч ирсний нэг нь хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудал юм. Өнөөгийн байдлаар манай улсад хүүхдийн хөдөлмөрийг бууруулах, устгах зорилгоор Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын /ОУХБ/ Хүүхдийн хөдөлмөрийг устгах хөтөлбөрийн газар /АЙПЕК/, үндэсний хүүхэд хамгааллын төрийн ба төрийн бус олон байгууллагууд ажиллаж байна. Хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдийн өмнө тулгамдсан олон асуудлыг шийдвэрлэж байгаа боловч үйл ажиллагаа, үйлчилгээ нь урьдчилан сэргийлэх гэхээсээ илүү хариу үйлдлийн шинжтэй байна. Хөдөлмөр эрхлэгч зорилтот бүлгийн хүүхдүүдэд зориулсан ихэнх үйлчилгээг төрийн бус байгууллагууд мэргэжлийн нийгмийн ажилтнаар дамжуулан хүргэж байна.(andy West 2006.p17). НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн конвенцид нэгдэн орсны хувьд манай улс хүүхдийн өмнө тулгамдаж буй олон асуудлуудын нэг болох Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийг устгах тухай ОУХБ-ын 182 дугаар конвенцийг 2001 онд соёрхон баталж, хүлээн зөвшөөрчээ. Үүний зэрэгцээ, ихэвчлэн төрийн бус байгууллагуудын хүчин чармайлтаар Монгол хүүхдүүдэд тулгамдах болсон асуудлуудыг судлан шийдвэрлэх зорилго бүхий үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна. 2016 оны эхний 10 сарын байдлаар Монгол Улсын нийт хүн ам 3.1 сая, үүнээс 18 хүртэлх насны 1027.6 мянган хүүхэд буюу бараг гуравны нэг нь хүүхэд байна. (МУ-ын ҮСХ. УБ.2016). Иймээс хүүхдэд чиглэсэн нийгмийн хамгааллын болон үйлчилгээний тогтолцоог бий болгож, нийгмийн ажилтнуудын хүүхдэд үзүүлж буй нийгмийн ажлын үйлчилгээг шинэ түвшинд хүргэх хэрэгцээ, шаардлага урган гарч байна. Судалгааны ажлын үндэслэл: Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагаас гаргасан нийтлэг тодорхойлолт, арга зүйг ашиглан Монгол улс дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн талаар 2010 онд өргөн хэмжээний мэдээлэл цуглуулан, үндэсний хэмжээнд томоохон судалгаа явуулсан юм. Энэхүү судалгаанд Монгол Улсын бүх аймаг, Улаанбаатар хотын 5-17 насны 679049 хүүхэд хамрагдсан байна. Энэхүү судалгаанд хамрагдсан 10-17 насны хөвгүүдийн 2.9%, охидын 1.5% нь сургуульд огт суралцдаггүй байна гэсэн үр дүн гарсан.(хэүк 2010.х4). Энэ нь эдгээр хүүхдүүд ямар нэг хэлбэрээр хөдөлмөр эрхлэж 6

байгааг харуулсан тоо баримт юм. Хүүхдийн хөдөлмөр, тэр дундаа тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэлт нь Монгол улсад төдийгүй дэлхийн аль ч улс орнуудад байна. 1. Дэлхий дахинд 2006-2010 оны байдлаар хөдөлмөрийн насанд хүрээгүй 215 сая (5-17 насны) хүүхэд хөдөлмөр эрхэлдэг, 115 сая нь аюултай ажил хийж байсан ба 5-11 насны ажил хийж буй болон аюултай ажил хийж байгаа охид, хөвгүүдийн эзлэх хувь ойролцоо түвшинд, харин 17 хүртэлх насны бүлгийн хувьд хөвгүүдийн эзлэх хувь өндөр байжээ.(оухб 2010.х7). 2. Монгол улсад 5-17 насны хүүхдийн 15,9 хувь буюу 94000 нь ажил хөдөлмөр эрхэлж байна гэсэн судалгаа бий.( www.assa.mn 2016). Үүнээс 15-аас доош насны 43000 гаруй хүүхэд эдийн засгийн идэвхтэй үйл ажиллагаанд оролцож байгаагаас гадна 13100 хүүхэд аюултай ажил хийдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, хуулиар хориглосон ажил хийж байна гэсэн үг. Дээрх тоо баримтууд нь эрхэлж буй хөдөлмөрөөсөө шалтгаалан эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа хүүхэд, өсвөр үеийнхний тоо улам бүр нэмэгдэх хандлагатай байгаа бөгөөд хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг нэн даруй таслан зогсоох шаардлага тулгарсныг харуулж байна. Монгол улсын эдийн засаг хямрахын хэрээр хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн тоо, үүнээс тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийн тоо нэмэгдэж байгаа нь судалгааны явцад ажиглагдсан. Энэ нь буурай болон хөгжиж буй орнуудын хувьд бас тод илэрдэг. Хүүхдүүдийн хийж буй хөдөлмөр нь тэдний эрүүл мэнд, оюун ухаан, ёс суртахуун болон нийгмийн хөгжил төлөвшилд хор уршигтай бөгөөд боловсрол эзэмших, сургуульд сурах боломжид сөргөөр нөлөөлж байгаа учир хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийн талаарх судалгаа шинжилгээний ажлуудад дүн шинжилгээ хийн, хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг бууруулах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх шинэ гарц боломж болох нийгмийн ажлын кейс менежментийн үйлчилгээг хүүхэд хамгааллын үйлчилгээний тогтолцоонд бий болгож, хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа нь энэхүү сэдвийг сонгон судлах хэрэгцээ шаардлага, үндэслэл болсон. Судлагдсан байдал Хүүхдийн хөдөлмөртэй холбоотой асуудал дэлхийн бараг бүх улс орнуудад тулгамдсан асуудал болсоор байна. Энэ талаар ОУХБ-аас конвенц, зөвлөмж, тунхаглал, олон улсын баримт бичгүүдийг гаргасан байдаг. Эдгээр конвенцүүдийг манай улс батлан, мөрдөж байгаа бөгөөд улсын хэмжээнд ашиглаж буй ном, сурах бичиг, сонин хэвлэлүүд, хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрийг устгах төсөл хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийн тайлан зэрэгт төрийн 7

болон төрийн бус байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачдын хийсэн үнэлгээ дүгнэлтүүд байна. Үүнд Олон улсын 6 гэрээ, конвенц, УИХ-аас батлан гаргасан бодлогын 2 баримт бичиг, 12 хууль, Үндэсний 4 хөтөлбөр, 10 гаруй гарын авлага, ном, сурах бичиг, 20 орчим судалгааны тайлан орсон байна. Энэхүү судалгааны ажил нь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулахад манай орны онцлогт тохирсон нийгмийн ажлын үйлчилгээний стандарт, загвар байхгүйг хүлээн зөвшөөрч, өнөөгийн Монгол улсын хүүхэд хамгааллын, тэр дундаа хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүдтэй ажилладаг ажилтнуудын мэргэжлийн үйл ажиллагааны үнэт зүйлс, ур чадварыг нэмэгдүүлэхэд суурь онолын судалгаа болно гэж үзэж байна. Энэ нь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах кейс менежментийн үйлчилгээний гол хэрэгцээ, шаардлага юм. Хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх конвенц, хууль, бодлогын баримт бичиг, ном сурах бичиг, судалгааны тайлангуудад хүүхдийн хөдөлмөрийн хэлбэр, өнөөгийн нөхцлийн талаарх ойлголтуудыг судлан гаргасан боловч тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдэд үзүүлж буй нийгмийн ажлын үйлчилгээний талаарх суурь судалгаа байхгүй байна. Өмнө хийгдсэн судалгаануудыг судлан үзэхэд дараах чухал, тодорхой үндэслэл, дүгнэлтүүдийг дэвшүүлсэн байна. Үүнд: Нэгдүгээрт, Алтны уурхайд ажиллаж буй хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх судалгаагаар Монгол орны эдийн засгийн хөгжилд уул уурхайн салбар ихээхэн хувь нэмэр оруулах боловч бичил уурхайд хүүхдүүд ажиллахын эрсдэл, хор уршиг, мөнгөн устай харьцахын хортой нөлөөллийн талаар судалсан. Энэ нь хүүхдийн эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулах юм.(муис 2002). Хоёрдугаарт, Гэрийн үйлчлэгч хүүхдийн суурь судалгаанд охидын хийж буй ажлын хувьд тэвчишгүй хэлбэр буюу бэлгийн мөлжлөг, хүчирхийлэлд өртөх эрсдэл байгаа талаар судалсан нь энэ төрлийн хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах зайлшгүй хэрэгцээ, шаардлага байгааг дурдсан байна. (МУИС 2004). Гуравдугаарт, Улаанбаатар хотын болон сонгосон хот суурин газруудын албан бус хэвшилд ажиллаж буй хүүхдийн хөдөлмөрийн суурь судалгаанд хүүхдийн хөдөлмөрийн хэлбэрүүдээс тэвчишгүй хэлбэрийн онцлогийг гаргасан байна. (МЭК 2005). Дөрөвдүгээрт, Зах дээр хөдөлмөр эрхэлдэг охидын судалгаанд насанд хүрээгүй охидыг биеэ үнэлэхэд зуучилж, зохион байгуулж буй этгээдүүдийн үйл ажиллагааг таслан зогсооход чиглэсэн арга хэмжээг эрчимжүүлэх, хүчирхийлэл, тэр дундаа бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд сэтгэл зүйн сэргээн засал хийх үйлчилгээг бий болгох, биеэ үнэлсэн болон бэлгийн мөлжлөгт өртсөн хүүхдүүдтэй (ялангуяа сэтгэл зүйн талаас 8

нь) ажиллах ажилтнуудын ур чадварыг дээшлүүлэх, эдгээр охидын эрүүл мэндийг нөхөн сэргээх, боловсрол олгох, мэргэжлийн сургалтад хамруулах замаар эрхийг нь сэргээх, өрхийн орлогыг нь нэмэгдүүлэхийг дэмжих асуудлыг хөндөн тавьсан байдаг. (ЭКПАТ 2005). Тавдугаарт, Худалдааны захууд дээр хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн нөхцөл байдал судалгаанд иргэд, олон нийт, ялангуяа хүүхдүүдийн дунд хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх ойлголт өгөх, мэдээлэл сурталчилгааны ажлыг эрчимжүүлэх, хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн боловсрол, сургалт, эрүүл мэнд, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх ажлыг дүүрэг, хороо, сургуулийн нийгмийн ажилтнууд, хөдөлмөр эрхлэлтийн алба, хорооны засаг дарга, захын удирдлагын хамтын ажиллагаа, уялдаатайгаар шийдвэрлэх зэргийг гарган судалсан. (Тэгш мөр төв 2005). Зургаадугаарт, Монгол улс дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүд судалгаанд хүүхдийн хөлсний хөдөлмөрийг мал аж ахуйд ашиглах явдал өсөх чиг хандлагатай тул хөдөө аж ахуй дахь хөлсний ажлын талаарх хууль эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох; энэхүү салбар дахь насанд хүрээгүй хүүхдэд аюултай ажлын нөхцлүүдийг тодорхойлох; сургууль завсардсан, нэн ялангуяа амьдралын боломжгүйгээс завсардсан хүүхдүүдэд зориулсан боловсрол нөхөн олгох зэрэг олон асуудлуудыг бодлогын түвшинд гаргаж ирсэн. (ХЭҮК 2008). Долоодугаарт, Хурдан морины хаврын уралдаан дахь хүүхдийн эрх судалгаанд хурдан морь унаач хүүхдийн ёс суртахуун, хүмүүжил, эрүүл мэнд, амь насны асуудал хурцаар яригдах болсон энэ үед хүүхдийн ажил, хөдөлмөрийн асуудлын уламжлал ба шинэчлэлийн асуудлыг хэрхэн уялдуулах талаар судалсан юм. (МХХ 2015). Наймдугаарт, Барилгын салбар дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлыг тодорхойлох түргэвчилсэн судалгаанд барилгын салбар дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн хэлбэрүүд, түүний дотор 13-15 настай хүүхдийн ажиллаж болох болон хориглох ажлын байрны жагсаалтыг гарган насанд хүрээгүй хүнийг ажиллуулахыг хориглосон ажлын байр, ажил мэргэжлийн жагсаалтыг шинэчлэн батлуулах, мэдээллийн нэгдсэн баазтай болоход чиглэсэн болно(хтүг 2015). Дээр дурдсан судалгааны ажлуудын гол үндэслэл, санал дүгнэлтийг энэхүү судалгааны ажлынхаа онол, арга зүйн үндэс, мэдээллийн чухал хэрэглэдэхүүн болгон ашиглалаа. Хүүхэд хамгаалуулах эрхтэй бөгөөд ХЭК-д нэгдэн орсон манай улсын хувьд төр засаг түүний хэрэгжилтийг хангах үүрэгтэй. Тухайн улс орон өөрийн нөхцөл, нөөц бололцоонд тохирсон үйлчилгээ, тогтолцоо, стандартыг боловсруулж, мөрдөх хэрэгтэй бөгөөд наад 9

зах нь хүүхдийг аливаа аюул, дарамт, хүчирхийлэл, мөлжлөгөөс хамгаалах ёстой. (Andy West 2006). Иймээс хүүхэд хамгааллын (Child protection) үйлчилгээг бүрдүүлж, хөгжүүлэхийн тулд тухайн орны онцлог, хүүхдийн нөхцөл байдал, эрсдэлтэй нөхцлийн тухай сайтар ойлгосон байх шаардлагатай. Хүүхдэд нийгмийн ажлын үйлчилгээг үзүүлэхдээ хүүхдийн ялгаатай байдлыг тооцож, хүүхдийн оролцоотой зохион байгуулах ёстой. Хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийг тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрөөс хөндийрүүлэх ба урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүүхэд хамгааллын зарчимд цогц хандлага, хариу арга хэмжээ, үйлчилгээ болон нийгмийн ажилтнуудын мэргэжлийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах, олон нийтэд түшиглэсэн механизм, үндэсний хууль тогтоомж, үйлчилгээний стандарт, хөндлөнгийн хяналт, чадварлаг боловсон хүчин зэрэг олон асуудлыг багтаан авч үзэх хэрэгтэй байна. (Jeanette Wright 1998.p10). Судалгааны ажлын зорилго: Монголын нийгмийн ажлын микро практикийн түвшинд хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах кейс менежментийн загварыг боловсруулах Судалгааны ажлын зорилтууд: Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийн талаарх онол арга зүй, хандлагын талаар судлах Хүүхэд хамгаалал ба нийгмийн ажлын кейс менежментийн үйлчилгээний арга зүйн талаар судлан үйлчилгээг үзүүлэх арга замыг тодорхойлох Хүүхдийг тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэхээс хамгаалах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд кейс менежментийн үйлчилгээний загварыг нийгмийн ажлын практикийн түвшинд турших Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах нийгмийн ажлын үйлчилгээнд кейс менежментийн загварыг боловсруулсны үндсэн дээр мэдээллийн өгөгдлийн санг бүрдүүлэх. Судалгааны асуултууд: Судалгааны ажлын зорилго, зорилтуудад үндэслэн судалгааны асуултыг дараах байдлаар томьёолж байна. Үүнд: - Монгол улс дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн мөн чанар, онцлог юу вэ? - Тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдэд учирч буй хор уршиг юу вэ? 10

- Тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдэд үзүүлж буй нийгмийн үйлчилгээний өнөөгийн байдал ямар байна вэ? - Хүүхдийг тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэхээс урьдчилан сэргийлэхэд нийгмийн ажилтнууд нэн тэргүүнд юуг хийх шаардлагатай вэ? Судалгааны ажлын таамаглал: Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэлт нь монголчуудын хүүхдийг хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлэх уламжлалт ойлголт, хандлагатай шууд хамааралтай байна. Нийгмийн ажлын кейс менежментийн үйлчилгээний чанар нь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг буурахад нөлөөлнө. Судалгааны ажлын онол, арга зүй: Судалгааны ажлын хүрээнд Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын хүүхдийн хөдөлмөрийн стандартад өгөгдсөн үндсэн ангиллын дагуу Монгол улс дахь хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг харьцуулан шинжилж, хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах үйлчилгээнд АНУ-ын эрдэмтэн Клеитон Адлерферын хэрэгцээний загварыг баримтлан хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн хэрэгцээг тодорхойлсон. Мөн хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлыг социологи, сэтгэл судлал, боловсрол судлал, хүн судлал, нийгмийн ажлын шинжлэх ухаануудын онолын үзэл баримтлалуудын хүрээнд тайлбарласан. Хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүдэд үзүүлэх үйлчилгээг сонгоход хүүхэд хамгааллын үйлчилгээний пирамидын загварыг удирдлага болгосон. Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг судлахад хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх үнэн бодитой мэдээлэл олж авах явдал чухал байдаг бөгөөд үүнд олон янзын аргыг ашиглаж болно. Тоон болон чанарын судалгааны арга нь хоёулаа хүүхдийн хөдөлмөрийн талаар гүнзгий ойлголт олж авахад тусладаг ба эдгээр аргууд нь бие биенээ нөхөж, шаардлагатай үйл ажиллагааг тодорхойлоход зэрэг ашиглах боломжтой юм. Судалгааны мэдээлэл нь бодлого, үйл ажиллагааг тодорхойлохоос гадна олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх ажлын үндэс суурь болж өгдөг. Иймээс энэхүү судалгааны ажил нь хүүхдийн хөдөлмөртэй тэмцэхэд ээлтэй орчин бүрдүүлэхэд хувь нэмрээ оруулна гэж үзэж байна. Уг судалгаанд шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн ерөнхий аргууд болох баримт бичиг судлах арга, тоон судалгааны арга, чанарын аргуудыг ашигласнаас гадна индукц ба дедукц, анализ ба синтез, харьцуулалтын аргуудыг ашигласан болно. Уг судалгааны ажлын хүрээнд дараах аргазүйг хэрэглэв. Үүнд: 11

Бичиг баримтын судалгаа: Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн талаарх олон улсын болон дотоодын холбогдох хууль, эрх зүйн акт, хөтөлбөр, баримт бичгүүдийг судлах, дүн шинжилгээ хийх замаар тухайн асуудлын онол арга зүйн үндэслэлийг тодорхойлно. Үүнд: - Хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудалд холбогдох олон улсын гэрээ, конвенц, баримт бичгүүд, олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээ, стандарт; - Хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудалд холбогдох хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хууль тогтоомж, эрх зүйн актууд, бодлогын баримт бичгүүд /хөтөлбөр, төлөвлөгөө, тайлан/; - Уг асуудлаар яам, агентлаг, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын гаргасан бүх нийтээр дагаж мөрдөх дүрэм, журам; - Хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлаар бусад байгууллага, судлаачдын хийсэн судалгааны тайлан, мэдээлэл; - Статистикийн тоо баримт, мэдээ; - Судалгаанд хамрагдах байгууллагын мэдээллийн сан; Тоон судалгаа: - Анкетын судалгаа: Хүүхдийн хөдөлмөрийн нөхцөл байдал, хөдөлмөр эрхлэх шалтгаан, хөдөлмөр эрхлэлтийн эерэг ба сөрөг тал, ажлын байрны нөхцөл, хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал, эрүүл мэндийн ба боловсролын үйлчилгээ зэрэг асуудлыг тусгасан анкетаар судалгаа авав. Чанарын судалгаа: Чанарын судалгааг анкетын судалгааны стандартчлагдсан асуулгад үндэслэн боловсруулсан удирдамжийн дагуу ярилцлага, ажиглалт, оролцооны аргуудыг ашигласан. - Ярилцлага: Ярилцлагын асуултуудыг ярилцлага хийх удирдамжийн хамт тусгайлан боловсруулсан бөгөөд ганцаарчилсан, бүлгийн, экспертүүдийн ярилцлага зэрэг хэлбэртэй байв. Ярилцлагад хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүд, тэдний эцэг, эх, ажил олгогчид, засаг захиргааны болон удирдах албан тушаалтан, ажил олгогч, цагдаа, нийгмийн ажилтан зэрэг хүмүүс хамрагдсан юм. Бүлгийн ярилцлагаар хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн талаарх олон нийтийн үзэл бодлыг тодорхойлох, тэдний ажлын нөхцөл, сургуульд хамрагдалт, хөдөлмөр зохицуулалт болон энэ талаар хэрэгжүүлж буй арга хэмжээг тодруулах зорилготой байлаа. - Оролцооны арга: Энэ аргаар судалгааг авахад судалгаанд оролцогч хүүхдүүд өөрсдөө тухайн асуудлыг шийдэхэд тодорхой үүрэг гүйцэтгэх хэрэгтэй гэдэг талаас нь оруулсан 12

болно. Энэ нь оролцогч зөвхөн мэдээлэл өгөх үүднээс биш харин хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдүүд өөрсдөө судалгааны багийн нэг гишүүний үүднээс асуудалд хандаж оролцсон юм. Оролцооны аргаар мэдээлэл цуглуулахад хүүхэд өөрөө санаа бодлоо илэрхийлэх, өөрийн нөхцөл байдалдаа дүн шинжилгээ хийх боломж олгосон. Ингэснээрээ хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн талаарх мэдээллийн чанарт сайнаар нөлөөлсөн судалгаа болсон. - Ажиглалтын судалгаа: Албан бус уул, уурхайн салбар, түүнийг дагалдсан үйлчилгээний салбар дахь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрт татагдан орсон хүүхдүүд, тэдгээрийн эцэг эхийн сэдэл, амьдралын нөхцөл байдал, хөдөлмөрийн нөхцөл байдал, хөдөлмөр хамгаалал, эрүүл мэнд, байгаль цаг уурын нөхцөл, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ зэрэг цогц асуудлуудад ажиглалтын судалгаа хийсэн болно. Мөн судалгааны мэдээллийг социологийн судалгааны түгээмэл аргуудыг хослуулан хэрэглэж цуглуулсан бөгөөд энэ чиглэлээр өмнө нь хийгдсэн судалгааны материал, эх сурвалжид дүн шинжилгээ хийх, харьцуулах замаар судалгааны дүнг гаргасан болно. Чанарын судалгааны мэдээллийг энгийн нэгтгэлийн аргаар боловсруулж, судалгааны тайланд оруулсан. Баримт бичгийн судалгааны мэдээллийг боловсруулахад агуулгын шинжилгээний аргыг ашиглалаа. Сонгож авсан аргазүйн хүрээнд тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүдийн нас, хүйс, боловсролын байдал, өрх гэрийн байдал, эрхэлж буй хөдөлмөр, эрүүл мэнд, нийгэм сэтгэл зүйн байдал зэрэг үзүүлэлтээр хамаарлын шинжилгээ хийлээ. Судлагдахуун, мэдээллийн бааз, эх сурвалж: Судалгааны асуудал нь хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж буй шалтгаан, нөхцөл байдал, үр дагаврыг тодорхойлж, хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах кейс менежментийн үйлчилгээний үнэлгээний арга зүйг боловсруулахад оршино. Судалгааны ажлын мэдээллийн бааз нь дараах эх сурвалж, хэрэглэгдэхүүнээс бүрдэнэ. Үүнд: o Хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх олон улсын гэрээ конвенц o Хүүхдийн хөдөлмөрийн талаарх үндэсний хууль тогтоомж, эрх зүйн зохицуулалт o Уул уурхайн салбар дахь хүүхдийн хөдөлмөр o Албан бус салбар дахь хүүхдийн хөдөлмөр o Хөдөө, аж ахуйн салбар дахь хүүхдийн хөдөлмөр o Хүүхдийг худалдаалах буюу бэлгийн мөлжлөгт ашиглах, албадан хөдөлмөрлүүлэх зэрэг гэмт хэргийн нөхцөл байдал o Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийн бусад нуугдмал хэлбэрүүд 13

o Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийн талаарх санал зөвлөмжүүд зэрэг болно. Судалгааны ажлыг 2007 оноос 2015 оны 12-р сарыг хүртэл хугацаанд хийсэн. Судалгааг Өвөрхангай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дундговь, Дархан-Уул, Дорноговь, Сэлэнгэ, Төв аймгууд болон Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан, Баянзүрх, Баянгол, Налайх дүүргүүдэд хийв. Кейс менежментийн үйлчилгээний загварыг Олон улсын Нарантуул худалдааны төвд хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүд болон тэдний эцэг эх, гэр бүлд нь туршсан болно. Энэхүү загварыг туршин үйлчилгээг үзүүлэхдээ сорилын болон хяналтын бүлгийг зохион байгуулан үйлчилгээг хүргэсэн. Судалгааны нэр томъёо: Хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөрийг бууруулах нийгмийн ажлын үйлчилгээ судалгааны ажлын хүрээнд үндсэн ойлголт, нэр томъёог ОУХБ-ын 182 дугаар конвенцийн 3 дугаар зүйлд заасны дагуу баримтлан ажиллав. Үүнд: хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр гэдэгт: a) боолчлолын бүх хэлбэр болон хүүхдийг худалдах, дамжуулан худалдах, өрийн төлөөс, хамжлагын албат болгох, хүчээр буюу албадан хөдөлмөрлүүлэх, түүний дотор зэвсэгт мөргөлдөөнд ашиглах зорилгоор хүчээр буюу албадан оролцуулах зэрэг боолчлолтой төстэй үйл ажиллагаа хамаарна; b) хүүхдийг биеэ үнэлэх, садар самууны сурталчилгааны үйлдвэрлэл буюу садар самуун үзүүлбэрт ашиглах, зуучлах, санал болгох; c) олон улсын холбогдох гэрээнд тодорхойлсноор хүүхдийг мансууруулах бодис үйлдвэрлэх, хил дамжуулан худалдах зэрэг хууль бус үйл ажиллагаанд ашиглах, зуучлах, санал болгох; d) ажлын шинж чанар, түүнийг гүйцэтгэх нөхцөл нь хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, ёс суртахуунд хор нөлөө үзүүлэх ажил; Мөн Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийн тухай 190-р зөвлөмжид заасанчлан: - Хүүхдийг бие бялдрын, сэтгэл зүйн болон бэлгийн хүчирхийлэлд өртүүлж буй ажил; - Газрын дор, усны гүнд болон аюултай өндөрт, эсвэл хэтэрхий давчуу орон зайд хийгдэж буй ажил; - Аюултай машин механизм, тоног төхөөрөмж, багаж зэвсэгтэй харьцаж буй ажил, түүнчлэн хүнд ачааг гараар өргөж зөөх болон тээвэрлэх биеийн хүчний ажил; 14

- Эрүүл бус орчинд, тухайлбал, хүүхдийг аюултай бодис, урвалжтай харьцах, хүүхдийн эрүүл мэндийг хохироож болох агаарын хэм, дуу чимээ, эсвэл чичиргээн бүхий нөхцөлд хийж буй ажил; - Тодорхой хүнд нөхцөлд хийгдэж буй ажил, тухайлбал уртасгасан цагаар, шөнийн цагаар хийж буй ажил, эсвэл ажил олгогчийн ажлын байранд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр хийгдэж буй ажил зэргийг хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй, хүнд хэлбэрийн хөдөлмөрт тооцоно гэжээ. Монгол Улсын Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлд эрүүл мэнд, амь нас, аюулгүй байдал, хөгжих хэвийн орчин нь алдагдсан, эсхүл асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч, хууль ёсны төлөөлөгчгүй, эсхүл гамшиг, онцгой байдлын нөхцөлд байгаа хүүхдийг эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхэд гэж тодорхойлсон байна. (МУ. Хүүхэд хамгааллын хууль. 2016). Иймээс хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдүүд нь эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхэд юм. Судалгааны явцад ихэнх хүүхдүүд ямар нэгэн хэмжээгээр гэрийн болон үйлчилгээний шинжтэй ажилд байнга оролцон тусалдаг нь харагдаж байна. Хүүхэд олон төрлийн ажил хийдэг боловч хамгийн түгээмэл хэлбэрүүд нь хоол цай хийх, дэлгүүр, зоогийн газар, тоглоомын газар зэрэгт үйлчлэх, ус авах, түлээ түлш бэлтгэх зэрэг ажлууд байсан нь судалгааны явцад ажиглагдаж байлаа. Судалгааны ажлын шинэлэг тал Энэхүү судалгааны ажлын шинэлэг тал нь: Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн асуудлаар системтэй мэдлэгтэй болж, тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхлэгч хүүхэдтэй ажиллах нийгмийн ажлын үйлчилгээний кейс менежментийн загварыг туршиж, ажиллах шинэ арга барилыг бий болгоно. Салбар дундын судлагдахуун болгон авч үзэж байгаа нь хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлыг шийдвэрлэх нөхцөл боломж дээшилнэ. Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн талаар үнэлгээ өгч байгаа бөгөөд мэдээлэл технологийн хөгжлийн түвшинд үйлчилгээг программ хангамжид нэвтрүүлэх боломж бүрдэж байгаа нь шинэлэг тал юм. Судалгааны ажлын ач холбогдол Энэхүү судалгааны ажлын явцад хөдөлмөр эрхлэгч хүүхэдтэй ажилладаг нийгмийн ажилтнуудад мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэх мэдлэг, ур чадвар, хандлагын хувьд асуудал тулгарч байгааг тодорхойлсон. Үүнийг кейс менежментийн үйлчилгээгээр тодорхойлж гаргасан бөгөөд энэ нь судалгааны ажилд дэвшүүлсэн нийгмийн ажил дахь кейс 15

менежментийн үйлчилгээний загварын ач холбогдлыг дээшлүүлж байна. Судалгааны ажлын хүрээнд Нарантуул олон улсын худалдааны төвд хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдүүдэд үзүүлсэн туршилтын үйлчилгээний үр дүнд хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийн тоо 600-гаас 90 болтлоо буурсан. Монгол улс ОУХБ-ын 138, 182 дугаар конвенцийг соёрхон баталснаар түүнийг хэрэгжүүлэх үүргийг дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн бөгөөд түүнийг гардан хэрэгжүүлэгч нь нийгмийн ажилтнууд юм. Тэвчишгүй хэлбэрийн хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдийн тоог бууруулах, түүний гэр бүлд дэмжлэг үзүүлэх, хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах талаар нийгмийн ажилтнуудын шууд авч хэрэгжүүлсэн мэргэжлийн үйл ажиллагаа ховор байна. Жишээлбэл, хурдан морь унаач хүүхэд өвлийн уралдаанд оролцож, нас барсан, гэмтсэн хүүхдийн тоо буурсангүй. Барилгын болон албан бус салбар дахь хөдөлмөр эрхэлдэг хүүхдийн тоо нэмэгдсэн зэрэг нь үүнтэй холбоотой. Судалгааны ажлыг хэлэлцүүлсэн байдал Судалгааны ажлын төлөвлөгөө, арга зүй болон судалгааны ажлыг ШУТИС-ийн БУХС-ийн Нийгмийн ажлын баг, ШУТИС-ийн БУХС-ийн Нийгмийн ухааны салбарын өргөтгөсөн 2 удаагийн хурал, ШУТИС-ийн БУХС-ийн Эрдмийн зөвлөлийн өргөтгөсөн хурлаар тус тус хэлэлцүүлж, судлаач, багш, профессоруудын санал дүгнэлтийг тусган засварласан болно. Мөн судалгааны ажлын хүрээнд Хүүхдийн хөдөлмөр ба таны эрх сурах бичиг, гадаад, дотоодод 30 гаруй өгүүлэл, илтгэл хэлэлцүүлсэн. Судалгааны ажлын бүтэц Уг судалгааны ажил нь оршил, 3 бүлэг, 6 дэд бүлэг, дүгнэлт, ашигласан номын жагсаалт, хавсралт зэргээс бүтнэ. 16