REPUBLIKA E SHQIPËRISË Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë Departamenti i Gjeografisë Punim Shkencor- në kërkim të gradës shkencore Doktor Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së Specialiteti: Gjeografi Kandidati: Msc dhe MA Ilir Aliaj Udhëheqësi shkencor Prof. Dr. Dhimitër Doka
rreth një vit më parë rastësisht kuptova që kam shpenzuar të gjithë jetën time profesionale si një ekonomist ndërkombëtarë, por në fakt nuk kam bërë asgjë tjetër vetëm kam shkruar dhe menduar, pa qenë i vetëdijshëm, rreth gjeografisë ekonomike. Paul Krugman, Laureat i Cmimit Nobel 2009
REPUBLIKA E SHQIPËRISË Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë Departamenti i Gjeografisë Punim Shkencor i paraqitur nga: Msc dhe MA. Ilir ALIAJ Në kërkim të gradës shkencore DOKTOR Specialiteti: Gjeografi Humane Përparësitë konkuruese të Shqipërisë drejt BE-së Përgatitur në drejtimin e Prof. Dr. Dhimitër Doka Mbrohet me datë / 2016, para jurisë së përbërë nga: 1. Kryetar 2. Anëtar, oponent 3. Anëtar, opponent 4. Anëtar 5. Anëtar
Parathënie Konkurueshmëria është një element që pas viteve 90 ka hyrë gjithnjë e më shpesh në fjalorin e diskutimit akademik. Ajo çfarë shumë shpesh ndeshet është tentativa për ta orientuar dhe diskutuar konkurueshmërinë vetëm në aspektin ekonomik, tendencë e cila sigurisht që nuk është e drejtë, pasi një rol shumë të madh luan edhe gjeografia, me elementët e pozitën gjeografike, por edhe me faktor të tjerë si arsimi, eksporti apo tërheqja e investimeve të huaja. Ky studim kryhet për herë të parë në Shqipëri duke sjellë kështu risi, si në konceptimin e termit konkurueshmëri në qasjen e gjeografisë ekonomike, por edhe në debatin që zhvillohet në ambjentet akademike botërore, lidhur me mundësinë e zhvillimit të vendeve të ndryshme duke nxjerrë në pah aftësitë konkuruese të vendit. Pas ndryshimit të sistemit në vitin 1990, reformat ishin dhe ende janë kryefjala e jetës së përditshme në Shqipëri, kjo edhe për faktin se tashmë rruga e vendit është e përcaktuar drejt integrimit europian. Në këtë studim, është punuar që të nxirren në pah mundësitë që ka Shqipëria për të konkuruar denjësisht në tregun europian dhe kjo jo vetëm falë pozitës së saj të favorshme gjeografike. Por elemente të rëndësishme janë edhe; nëntoka shumë e pasur e vendit, që i jep mundësi për zhvillimin e industrisë, bujqësia me premisa shumë të mëdha zhvillimi, kjo e favorizuar nga klima mesdhetare e Shqipërisë dhe tokat e pasura, po ashtu dhe nga mundësia për të zhvilluar një bujqësi organike. Një tjetër aspekt i studimit është pozicioni gjeografik i Shqipërisë dhe efektet e tij në konkurueshmërinë e vendit. Vendosja e Shqipërisë në një udhëkryq kalimesh sot është një favor në tranzitimin e gazit që vjen nga Kaukazi dhe që shkon drejt vendeve të Europës Perendimore. Element tjetër i ri i këtij studimi është futja e konceptit të gjeografisë së inovacionit dhe mundësinë që ka Shqipëria për të bërë hapa përpara në këtë drejtim. Realizimi i këtij studimi nuk do të kishte qënë i mundur pa ndihmën dhe kontributin e shumë studiuesve të fushës, të cilët gjej rastin ti falenderoj përzemërsisht. Mes tyre vlen të veçoj, kolegët dhe profesorët e Departamentit të Gjeografisë në Universitetin e Tiranës dhe ato në Universitetin Otto Friedrih në Bamberg, Gjermani. Në veçanti, me mirënjohje dhe sinqeritet maksimal, falenderoj udhëheqësin tim shkencor, prof. dr. Dhimitër Doka, i cili ishte gjithnjë i gatshëm për të më ndihmuar dhe orientuar me sugjerimet dhe këshillat e tij, në të gjitha fazat e punimit. Së fundi, nuk mund të lë pa përmendur inkurajimin dhe ndihmën në realizimin e këtij studimi që më ka dhënë familja ime, bashkëshortja Viola dhe dy fëmijët e mi Erka dhe Enes që janë burimi i gjitha arritjeve që unë kam deri tani. Autori iii
iv
Përmbajtja Parathënie... iii Përmbajtje... v Përmbajtje e ilustrimeve... vii Hyrje... ix Kapitulli I Kuptimi rreth konkurueshmërisë... 1 - Çfarë është avantazhi konkurues i një vendi... 3 - Konkurueshmëria e faktorëve socio-ekonomik... 8 - Zhvillimi i konceptit të konkurueshmërisë... 10 - Faktorët e përgjithshëm që përcaktojnë konkurueshmërinë... 12 Kapitulli II Pozicioni gjeografik i Shqipërisë dhe efekti i saj në konkurueshmërinë e vendit... 15 - Zhvillimi social-ekonomik... 9 - Gazsjellësi Trans-Adriatik... 22 Kapitulli III Fuqia ekonomike e Shqipërisë dhe mundësitë e saj konkuruese... 43 - Roli i industrisë nxjerrëse... 43 - Ekonimia bujqësore dhe produktet e saj... 68 - Bimët mjeksore... 110 Kapitulli IV Inovacioni... 117 - Çfarë quajmë inovacion... 117 - Gjeografia dhe inovacioni... 118 -Inovacioni në Shqipëri... 121 -Burimet njerëzore të Shqipërisë për inovacion... 125 -Politikat shtetërore për nxitjen e inovacionit... 126 Përfundime dhe rekomandime... 129 Bibliografia... 135 v
vi
Përmbledhja e ilustrimeve Hartat Harta1 - vendodhja e Shqipërisë Europë...15 Harta 2- Rezervat e gazit naturor në Europë (në miliard metër Kubik)...23 Harta 3 Rruga e projektit TAP nga Deti Kaspik në Itali...24 Hartat 4- rruga nga do të kaloj gazsjellësi TAP...25 Harta 5- Tregon depozitën e gazit që do të ndërtohet në Shqipëri si pjesë e projektit...27 Harta 6-Rruga e kalimit të projektit Nabucco...28 Harta 7- Rruga e kalimit të projektit Rryma e Jugut...30 Harta 8 Gjeologjia e Shqipërisë...45 Harta 9- Shpërndarja e disa mineraleve kryesore në Shqipëri...47 Harta10 - zonat ku nxirret kromi në Shqipëri...56 Harta11 - zonat ku nxirret bakri në Shqipëri...57 Harta12- tregon zonat ku nxirret hekur nikelit në Shqipëri...58 Harta 13- Shpërndarja e eksporteve të industrisë nxjerrëse për naftën, kromin, bakrin...60 Harta 14 -Fushat e naftës dhe gazit të gjetura në Shqipëri...64 Harta 15- Ndarja në blloqe e zonave te mundshme naftë dhe gaz mbajtëse...65 Harta 16 - Rajonet në të cilat eksportohen BMA-të nga Shqipëria... 110 Tabelat Tabela 1: Treguesit kryesorë demografikë për Shqipërinë...20 Tabela 2: Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2011...20 Tabela 3: Treguesit kryesorë të fuqisë punëtore në Shqipëri, 2007 2011...21 Tabela 4 -Përfitimet gjatë periudhës së zhvillimit të projektit...38 Tabela 5 -Përfitimet gjatë periudhës së operimit të projektit...38 Tabela 6 -Përfitimet nga investimet në rrugë...40 Tabela 7 Rezervat e kromit...49 Tabela 8 -Rezervat e bakrit...51 Tabela 9 Rezervat hekur nikelit...54 Tabela 10- Të përmbledhura sipas llojit të shkëmbinjve ku gjendet nafta, rezervat gjeologjike të vlerësuara të sigurta janë...62 Tabela 11- Rezervat e sigurta të gazit...63 Tabela 12 -Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare...68 Tabela 13 - Prodhimi i mishit në shkallë vendi për vitin 2014...73 Tabela 14 - Prodhimin e produkteve blektorale për vitin 2014, si qumështi, vezët, leshi dhe mjalti në shkallë Republike...75 Tabela 15 - prodhimi i pemëve frutore për vitin 2014 në shkallë Republike...78 vii
Tabela 16 - tregon prodhimin e agrumeve në shkallë vendi për vitin 2014...79 Tabela 17- prodhimi në shkallë vendi për vitin 2014 ullinj...81 Tabela 18- Prodhimi i verës në shkallë vendi për 2014...83 Tabela 19 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 drithra, grurë...85 Tabela 20 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 misër, thekër...85 Tabela 21 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 patate, fasule...86 Tabela 22 - Eksporti i produkteve bujqësore dhe blegtore për vitin 2014...91 Tabela 23 -Eksporti i produkteve bujqësore dhe blegtorale artikuj me shtete, për vitin 2014...93 Tabela 24 - Bimët mjekësore dhe eterovajore sipas peshës së prodhimit...111 Tabela 25-Vlera mesatre e eksportit të BMA-ve... 112 Tabela 26 - Sasitë e eksportit në ton të 5 shteteve lider në eksportin e BMA-ve 1991 2000... 113 Tabla 27 - Specie të rëndësishme BMA të kultivuara në Shqipëri... 114 Tabela 28- Numri i aplikimeve dhe rregjistrimeve per patenta shqiptare pergjate periudhes 2006-2013... 120 Tabela 29 - Numri e aplikimeve dhe rregjistrimeve nga qytetarët shqiptar për patenta pranë EPO s... 121 Tabela 30 - Numri i studentëve të diplomuar sipas fushave të studimit/institucionet Arsimore Publike dhe Private... 124 Tabela 31- Sistemi nacional i Inovacioni... 125 Foto Foto1 - Bimë mjekësore me rëndësi studimi në Shqipëri: Agulice, Boronicë, Sherebelë, Livando... 108 Grafikët Grafiku 1 - Përfitimet ekonomike për Shqipërinë...37 Grafiku 2 - llojet e energjisë që përdoren në Shqipëri...40 Grafiku 3 Eksportet nga industria nxjerrëse...59 Grafiku 4 - exportet e industrisë nxjerrëse sipas mineraleve...59 Grafiku 5- prodhimi sipas vendburimeve...61 Grafiku 6 - Të dhëna historike (viti 1993-2014) të prodhimit të naftës nga Albpetroli dhe kompanitë private...66 Grafiku 7 - Eksporti naftës bruto për 2011-2014...90 Grafiku 8 -Vlera e bujqësisë dhe prodhimit agro-industrial (Milionë lekë, çmimet e vitit 2006)... 100 Grafik 9 - Numri i aplikimeve për patenta në Britaninë e Madhe... 119 Skica Skica 1. Paraqitja e aftësisë për të konkuruar për një vend... 5 Skica 2. Faktorët e konkurueshmërisë së një vendi...10 viii
Hyrje Objektivat dhe rëndësia e punimit Mbas rënies së sistemeve komuniste në Europën Qëndrore dhe Lindore, një trend i ri ishte tashmë kryefjala e të gjithë udhëheqësve të këtyre vende, hyrja në Bashkimin Europian. Me të njëjtin trend u bashkua dhe Shqipëria, që në fillimet e lëvizjes demokratike slogani kryesorë ishte të bëhemi si Europa, që do të thoshte fillimin e integrimit europian të vendit. Edhe pse procesi i integrimit europian kalon në një sërë procesesh dhe reformash shpesh herë të ndërlikuara, të gjitha vendet pa përjashtim kuptuan se hyrja në BE nuk është shprehje e një dëshire, por është një garë se kush është në gjëndje të kryej reformat e duhura dhe se çfarë do të ketë të veçantë nga vendeve e tjera. Kjo garë, që ndryshe mund të quhet dhe konkurueshmëri ka të bëjë me aftësitë e vendit për të shfrytëzuar pozitën gjeografike, pasuritë, aftësitë dhe dëshirën e njërëzve për të qenë pjesë e Bashkimit Europian. Duke e parë në këtë këndvështrim është e rëndësishme të theksohet se objektivat e këtij studimi janë: - Duke qenë se një temë e tillë studimi kryhet për herë të parë në Shqipëri, është shumë e rëndësishme që kjo të bëhet pjesë e diskutimeve më të gjëra lidhur me konkurueshmërinë si pjesë e studimeve gjeografike, si dhe kuptimi rreth këtij koncepti. - Nxjerrja në pah e rëndësisë që ka pozita gjeografike e një vendi dhe më konkretisht e Shqipërisë në lidhje më proceset integruese ku ajo është përfshirë. - Evidentimi i mundësisë për të përfituar nga koncepti i tranzitimit të të mirave që vijnë nga rajone të tjera dhe që duhet të arrijnë në pjesët e tjera të kontinentit Europian, si rrjedhojë e pozicioni gjeografik. - Rëndësia që kanë pasuritë natyrore të një vendi si mineralet, nafta dhe gazi për ta bërë edhe më tërheqës vendin për investime të huaja si dhe për të rritur mirëqënien ekonomike. - Evidentimi i mundësisë për të zhvilluar një sektor shumë me interes për Shqipërinë që është bujqësia dhe si rrjedhojë rritjen e eksporteve dhe e investimeve të huaja direkte duke sjellë jo vetëm teknologjinë, përvojën, por edhe mjete financiare. - Shpejgimi dhe evidentimi i inovacionit, si pjesë e studimeve gjeografike, por edhe mundësinë ix
që ka Shqipëria për të qënë më aktive në këtë fushë. Duke qënë se edhe ky koncept është hera e parë që shtrohet për disktutim në ambientet gjeografike në Shqipëri, është e rëndësishme që kjo të këtë më shumë pjesmarrje dhe diskutim. Mënyra e ndërtimit dhe përmbajtja e punimit Për realizimin e punimit Avantazhi konkurues i Shqipërisë drejt Integrimit Europian është ndërtuar struktura si më poshtë: Në funksion të përcaktimit të konkurueshmërisë së Shqipërisë është punuar me një strukturë të ndarë në 4 kapituj, të renditur sipas logjikës së problemeve të trajtuara në studim. Kapitullin I Avantazhi Konkurrues i një vendi. Në këtë kapitull trajtohen aspekte të cilat janë tema të nxehta debatesh në rrethet akademike botërore, siç është çështja e avantazhit konkurues të një vendi. Për të përmbush qëllimin e studimit, fillimisht janë analizuar me vëmendje disa aspekte të konkurueshmërisë, që janë: - Përcaktimi i qartë se çfarë është konkurueshmëri - Përcaktimi i plotë i avantazhit konkurues të një vendi - Analizimi i plotë i faktorëve që ndikojnë në konkurueshmërinë e një vendi - Përcaktimi i problematikës për të zgjedhur një strategji kombëtare të konkurueshmërisë Mbas analizimit teorik që i është bërë këtyre aspekteve mbështetur edhe ne literaturën ndërkombëtare, në studim është dhënë definicioni i konkurueshmërisë, që sipas autorëve të huaj është i shprehur në pesë pika kyçe: - Aftësia për të shitur (eksport) - Aftësia për të thithur investime (vendondodhja-lokalizimi) - Aftësia për tu përshtatur - Aftësia për të fituar - Njohuritë (arsimi) - Kapitulli II Pozita Gjeografika e Shqipërisë dhe efektet e saj në konkurrueshmërinë e vendit Kapitulli I dytë, trajton pozitën gjoegrafike të Shqipërisë si një element shumë i rëndësishëm x
i mundësisë për të qënë konkuruese me vendet e tjera që kërkojnë të ecin përpara në proceset e integrimit europian. Po në këtë kapitull janë dhënë dhe element të rëndësishëm ekonomik social, tokat dhe klima e Shqipërisë. Brenda këtij kapitulli, është shqyrtuar edhe projekti madhor që tashmë ka filluar punimet, Gazsjellësi Trans-Adriatik, që ka fillimin e tij në Detin Kaspik, nga ku gjenden burime të shumta gazi, pikërisht në fushën Shah Deniz II, kalon në Turqi, Greqi, Shqipëri dhe pastaj në Itali. Duke rritur kështu peshën e Shqipërisë në sektorin energjitik europian dhe duke nxjerr më në pah rëndësinë e pozitës gjeografike, si pika më e afërt që lidh burimet e shumta energjitike të Detit Kaspik me Europën Perëndimore. Kjo afërsi, ka bërë të mundur që ky projekt të jetë fitues midis projekteve të tjera që mbështeteshin nga vende dhe kompani shumë të fuqishme. Përveç, rëndësisë gjeostrategjike që ka projekti në fushën e pavarësisë energjitike, ky shikohet edhe si një mundësi e mirë ekonomike si për përfitime buxhetore ashtu dhe për punësimin dhe rritjen e bizneseve shqiptare. Kapitulli III Fuqia ekonomike e Shqipërisë dhe mundësitë e saj konkuruese Në këtë kapitull është trajtuar fuqia ekonomike e Shqipërisë dhe potenciali që ajo ka për të ardhmen. Sigurisht, që janë marrë në shqyrtim ato sektor që janë të mundur që të konkurojnë në tregun europian dhe që mund të bëjnë diferencën. Pjesa e parë e këtij kapitulli ka trajtuar burimet minerale të Shqipërisë, pasuritë e shumta me krom, bakër, hekur-nikel apo edhe të tjera. Duke analizuar me rradhë këto minerale, rezervat, sasitë e shfrytëzuara dhe ato që mbeten për t u nxjerrë nga nëntoka duke i siguruar Shqipërisë një vlerë të madhe konkuruese. Brenda kësaj pjese janë trajtuar edhe rezervat e mëdha që ka vendi me naftë dhe gaz, Shqipëria është fusha më e madhe naftëmbajtëse në kontinent. Rezerva si ajo e Patoz-Marinës, apo edhe vendburime të tjera që janë zbuluar apo që studiohen nga kompani shumë të mëdha ndërkombatare i kanë dhënë Shqipërisë përparësi në fushën e industrisë. Në pjesën e dytë të këtij kapitulli, është trajtuar ekonomia bujqësore dhe produktet e saj. Kështu analizimi i sektorit na jep një pasqyrë më të qartë se produktet bujqësore shqiptare janë konkurente në tregjet europiane dhe jo vetëm. Edhe pse në fillim të viteve 90 ekonomia bujqësore ishte pothuajse e rrënuar totalisht, tashmë ajo po e rimerr veten me shpejtësi dhe ka hyrë në tregjet ndërkombëtare. Produktet bujqësore si perimet, frutat apo agrumet jo vetëm që kanë rritur mbulimin e sipërfaqeve të mbjella, por kanë rritur edhe rendimentin e prodhimit vit pas viti. Duhet theksuar fakti se prodhimet bujqësore shqiptare kanë prekur të gjitha kontinentet duke zgjeruar si asnjëherë më parë hartën se ku ato eksportohen. Një element tjetër që është trajtuar në këtë pjesë dhe që është konkurues në tregjet boterore janë bimët mjeksore, ku Shqipëria është një eksportuese e njohur duke vazhduar zgjerimin e tregjeve. xi
Kapitulli IV Inovacioni Në këtë kapitull është trajtuar një qasje e re, sidomos për ambjentet akadamike shqiptare, ajo e gjeografisë së inovacionit. Si fillim është trajtuar inovacioni dhe lidhja e tij me gjeografinë, debatet e akademikëve botërorë lidhur me këtë temë. Më pas është trajtuar mundësia që ka Shqipëri për të zhvilluar inovacionin, pasi burimet njerëzore janë, prandaj duhet më shumë vëmendje lidhur me këtë fushë. Për të plotësuar këtë punim dhe për ta bërë atë sa më të pranueshëm për lexuesin, gjatë gjithë materialit ( në të gjithë kapitujt) janë përdorur harta, tabela, grafikë, foto dhe figura të ndryshme. Në fillim të punimit janë parashtruar elementët përbërës si parathënia, përmbajtja, hyrja, metodologjia studimore, ndërsa në fund janë përfundimet, rekomandimet dhe bibliografia e përdorur. Metodologjia e aplikuar dhe metodat studimore Për realizimin e punimit dhe arritjen e rezultateve të besueshme nevojitet përdorimi i metodologjisë, e cila nënkupton aplikimin sistematik të metodave dhe parimeve të studimit. Në fakt, kjo nënkupton përcaktimin e fazave, metodave, modeleve dhe teknikave të përdorura. Aspektet metodologjike janë po aq të rëndësishme, sa një mungesë e tyre, rezulton me humbje energjish dhe me rezultate të zbehta (jo profesionale dhe jo shkencore). Punimi është realizuar nëpër disa faza, si më poshtë: Faza e parë, mbledhja e literaturës së përgjithshme mbi konkurueshmërinë, gjeografinë dhe në veçanti me aspektet që e lidhin atë me temën e punimit. Është shfrytëzuar literaturë e re, pasi duhet theksuar se diskutimi mbi konkurueshmërinë si pjesë e gjeografisë humane nuk është i vjetër edhe në rrethet akademike të vendeve më të përparuara të botës. Gjatë kësaj faze janë marrë në shqyrtim dhe ballafaquar të gjitha teoritë që diskutohen nga studiuesit më me zë në këtë fushë dhe janë bërë analiza krahasuese. Faza e dytë, ka qënë e fokusuar kryesisht në punën në terren dhe në zyrë, ç ka do të thotë se analizimi dhe përgatitja e intervistave dhe marrja e të dhënave shtesë përbën edhe një nga fazat më të rëndësishme. Një element shumë i rëndësishëm i kësaj faze ka qenë dhe aktiviteti në Gjermani në Universitetin Otto Friedrich në Bamberg, si pjesë e bursave DAAD ku kam qëndruar për një muaj duke marrë pjesë në studime në laborator apo workshop-et lidhur me tema të tilla si konkurueshmëria, inovacioni, gjeografia financiare, emigracioni etj. Faza e tretë, që përbën dhe pjesën më themelore të studimit, pasi fillon aplikimi i metodave sasiore dhe cilësore. Në këtë fazë janë realizuar intervistat në terren dhe janë zbatuar në punim pas klasifikimit, grupimit dhe analizimit të detajuar, konform nevojave të studimit. Faza e katërt, përbën shkrimin e studimit dhe daljen e përfundimeve dhe rekomandimeve, duke përfshirë dhe propozime konkrete lidhur me mundësinë për përmirësimin e sektorëve që xii
janë analizuar për të bërë të mundur një orientim më të mirë të resurseve ekzistuese në favor të konkurueshmërisë së vendit. Për realizimin e qëllimeve të studimit janë përdorur metoda studimore dhe teknika bashkëkohore si: Metoda krahasuese kjo metodë ka shoqëruar punimin nëpër çdo kapitull dhe fazë të punës. Kjo metodë më lejoj të bëj ballafaqim të teorive të ndryshme lidhur me konkurueshmërinë, krahasimin e të dhënave, vlerave, dukurive, fenomeneve, ngjarjeve dhe risive. Metoda hartografike kjo ka qënë një metodë që është përdorur gjërësisht në studim. Prezantimi hartografik është shumë i njohur në të gjitha studimet me karakter hapsinorë, siç është rasti i shkencave gjeografike. Shfaqja hartografike e elementëve të ndryshëm si trazitimi i gazit që kalojë përmes Shqipërisë për në Itali pjesë e Gazsjellësit TransAdriatik, gjeologjia, burimet e mineraleve, naftës dhe gazit, shpërndarja gjeografike e eksporteve shqiptare në botë etj. Metoda statistikore për dallim nga të tjerat këtu kemi të bëjmë më të madh të metodave të përdorura ato janë numerike dhe grafike. Kjo metodë është përdorur në shumicën e kapitujve, por më së shumti është në kapitullin e tretë dhe pikërisht kur flitet për ekonominë bujqësore dhe produktet e saj. Fjalët Kyçe: Kunkurueshmëri, pozitë gjeografike, Shqipëria, tregti ndërkombëtare, Bashkimi Europian, industri minerare dhe ajo e naftës e gazit, bujqësi, bimë medicinal, zhvillim ekonomik, inovacion. xiii
KAPITULLI I I Kuptimi mbi Konkurueshmërinë Për të konkretizuar më shumë se pse është e rëndësishme të studiohet në gjeografinë ekonomike avantazhi konkurues i një vendi dhe cili është roli i lokalizimit, pra vendndodhjes po i referohem P.Krugman 1 në librin e tij Geography and Trade (1991, fq1) ku thotë se: rreth një vit më parë rastësisht kuptova që kam shpenzuar të gjithë jetën time profesionale si një ekonomist ndërkombëtar, por në fakt nuk kam bërë asgjë tjetër vetëm kam shkruar dhe menduar, pa qenë i vetëdijshëm, rreth gjeografisë ekonomike. Më tej ai shton se: ajo çfarë unë mendoj se është gjeografia ekonomike është lokalizimi i prodhimit në hapësirë; pra është ajo pjesë e ekonomisë që merret kur gjërat ndodhin në raport me njëra-tjetrën. Sipas, Krugman, pjesa më e madhe e ekonomisë rajonale dhe asaj urbane nuk është gjë tjetër veç se gjeografi ekonomike. Duke qëndruar tek i njëjti argument ai i afërsisë gjeografike me tregun europian, kam kontaktuar me biznese të ndryshme, kryesisht me kapital të huaj që operojnë në Shqipëri dhe më është dukur interesant fakti se për njërin nga këta Carlo Alberto Rossi 2, ai thotë se: Shqipëria është Kina e Italisë dhe Europës, sepse momentet e krizës financiare kanë sjellë dhe rënien e konsumit, c ka e bën tregun të paparashikueshëm në aspektin e sasisë që do të thith. Porositë që bëhen nga kompanitë italiane, por edhe Europiane në Kinë janë të sasive shumë të mëdha, ndërsa momenti kërkon që prodhuesi të jetë afër, me kosto të ulët dhe të mund të kryesh porosinë dhe transportin brenda një kohe shumë të shkurtër. Shqipëria i plotëson të gjitha kushtet e mësipërme dhe prandaj ajo është shumë e rëndësishme për tregun e tretë më të madh në zonën Euro, Italinë. Një gjë të tillë e konfirmojnë dhe rezultatet e vitit 2013, që tregojnë një rritje të eksporteve shqiptare drejt vendeve të Europës, me 11,5 përqind për tekstilet dhe këpucët krahasuar me një vit më parë 3. Largimi i shumë investitorëve nga Kina dhe Lindja e Mesme në përpjekje për të përmirësuar efiçencën dhe ardhja gjithmonë e më shumë drejtë vendeve të Europës Juglindore ka bërë që një numër i madh biznesesh të industrisë fason nga vende si Italia, Austria, Gjermania, Zvicra etj të zhvendosen drejt Shqipërisë. Janë kryesisht sipërmarrës italian që kthehen në Shqipëri. Në Kinë, tashmë është rritur kostoja e punës, ndërkohë është i rëndësishëm fakti se ajo po bëhet një vend konsumator për këto firma. Kinezët janë shumë të dhënë pas produkteve italiane. Tashmë produktet që prodhohen në Shqipëri, eksportohen në Kinë duke i dhënë imazhin e një veshje të ardhur 1 1 Paul Krugman, është autor i shumë librave mbi ekonominë ndërkombëtare dhe në vitin 2009 është Laureat i Cmimit Nobel në Ekonomi 2 Carlo Alberto Rossi, është një sipërmarrës Italian që operon në Shqipëri që në vitin 1993. 3 Raport i INSTAT për periudhën Janar- Nëntor 2013
nga Italia. Ai produkt që prodhohej në Kinë për 5 cent sot prodhohet këtu dhe eksportohet atje me një çmim të lartë. 4 Pyetja që shtrohet është: A po kthehet Shqipëria në Kinën e Europës? Përgjigjia duket se është pozitive, në lidhje me produktet e fasonerisë, por që mund të shtrihet edhe në prodhimet e tjera dhe kjo për shkak të ndikimit direkt të afërsisë gjeografike të Shqipërisë me Europën, dhe ky është një avantazh i përfituar direkt. Duke qëndruar tek i njëjti argument mund të themi se edhe pse të rejat që ka sjellë teknologjia kanë bërë që tashmë distancat nuk luajnë rol dominant në tregtinë ndërkombëtare dhe se tashmë bota është e sheshtë, përsëri studimet tregojnë se distancat kanë një ndikim shumë të madh për tregtinë e mallrave, prodhimeve dixhitale dhe shërbimeve. Sipas, I. Kandilov dhe Th. Grennes 5, Ne e dimë që distanca gjeografike është më shumë se kostoja e transportit, ajo reflekton ndryshimet kulturore dhe gjuhësore, tregtinë e lirë, barrierat joformale, gjithashtu dhe forcën sociale dhe rrjetin e biznesit të partnerëve në tregti. Po në këtë artikull autorët marrin shembullin e Britanisë së Madhe e cila gjatë shekullit të XIX kishte kryesisht si partner kolonitë e saj të përtej detit, ndërsa sot tregtia me këto vende ka rënë ndjeshëm duke i lënë vendin asaj me vendet e Bashkimit Europian. Marrëdhëniet e Shqipërisë me BE-në Ndryshimet që ndodhen me fillimin e vitit 1990 në Shqipëri, sollën dhe fillimin e nje epoke të re të marrëdhënieve të saj me institucionet dhe organizatat ndërkombëtare. Kështu është shumë e rëndësishme që të nënvizohet si moment historik fillimi i marrëdhënieve të Shqipërisë me Komunitetin Europian, më vonë Bashkimin Europian dhe kjo përkon edhe me të parën marrëveshje tregtare. Kjo marrëveshje që njihet edhe si Marrëveshja për Tregti dhe Bashkëpunim mes KE-së dhe Shqipërisë, njëherazi e bëri Shqipërinë edhe një vend që mund të përfitonte nga programi PHARE, nga i cili janë përfituar 1,2 miliard euro deri në 2004 6, vit që shënon dhe mbylljen e këtij projekti. Por ajo që i forcoj edhe më shumë marrëdhëniet ishte Marrëveshja që u firmos në Qershor të vitit 2006 7 e quajtur Marrëveshja e Stabilizim Asociimit si pasojë e së cilës në Prill te vitit 2009 8, BE dhe Shqipëria hoqën barrierat tregtare për mallrat që eksportohen dhe importohen në drejtim të tyre. Kjo marrëveshje sipas Progres Raportit të Komisionit Europian të Tetorit 2011, ka qenë e sukseshme dhe të dy palët e kanë respektuar atë. Është për tu theksuar se hyrja në fuqi e kësaj marrëveshje ka bërë të mundur uljen e cmimeve të produkteve të importuara nga vendet e BE-së drejt Shqipërisë, si dhe ka rritur eksportet shqiptare në drejtim të këtyre vendeve. Si pasoj e vendodhjes gjeografike të Shqipërisë, po ashtu marrëveshjeve tregtare dhe lidhjeve politike që sa vijnë e forcohen, volumi tregtarë me BEnë zë rreth 72 përqind të tregtisë së Shqipërisë, ku pjesën kryesore e zë ajo me Italinë, 4 Flutura Hoxha, drejtuese e një kompanie fason për revista Monitor, 27 Janar 2014 5 Ivan Kandilov dhe Thomas Grennes The determination of service offshoring; Does Distance Matter? qershor 2007, fq.2 6 Progres raporti i Komisionit Europian 2004 per Shqiperine 7 www.mei.gov.al 8 www.mei.gov.al
2
ekonomia e tretë brenda zonës euro, Greqinë, Gjermaninë që është dhe ekonomia më e madhe brenda zonës euro etj. Shtrojmë pyetjen: Pse kur i referohemi avantazhit konkurues e shohim atë të lidhur më procesin e integrimit në Bashkimin Europian? P ërsëri i referohem P. Krugam 9 kur thotë: çfarë do të jetë Komuniteti Europian pas vitit 1992, kohë kur Komisioni Europian kishte përcaktuar kompletimin e Tregut të Përbashkët Europian, eleminimin e ekonomisë ndërkombëtare (brenda Europës) dhe zëvendësimin me gjeografi ekonomike?. Në këtë moment Komuniteti Europian do të jetë një zonë me ekonomi të integruar ashtu sic janë Shtetet e Bashkuara... Në pikpamjen e shumë ekonomistëve gjeografia influencon zhvillimin ekonomik dhe social të një vendi me anë të katër kanaleve; prodhimtaria e tokës, situatë shëndetësore, sa shpesh dhe cfarë intensiteti kanë fatëkeqësitë natyrore dhe aksesi në tregje 10. Ky studim do të ndalet fillimisht tek pika e katër e studiuesve që është një mundësi e mirë për Shqipërisë në kuadrin e integrimit të saj në BE, pasi ndodhet në pozicion shumë të favorshëm për të pasur akses në një nga tregjet më të mëdhaja të botës që është ai europian. Çfarë është avantazhi konkurues i një vendi? Koncepti i avantazhit konkurues ka qënë gjithmonë objekt i interesit të madh si për studiuesit ashtu edhe përsonat që merren drejtpërdrejt me biznes, duke u bërë kështu në një kohë të shkurtër një term shumë i përdorur në literaturë. Rritja e rëndësisë së konkurueshmërisë mund të shpjegohet me integrimin e vazhdueshëm ekonomik të vendeve të ndryshme, si dhe me globalizimin. Zhvillimi mund të arrihet vetëm nëpërmjet fuqizimit të konkurueshmërisë të të gjitha institucioneve, në veçanti të kompanive dhe qeverisë, si dhe të gjitha organizatave që përfaqësojnë interesat e grupeve të ndryshme. Qëllimi i këtij studimi është për të paraqitur një analizë të qartë dhe të sintetizuar lidhur me konkurueshmërinë e një vendi. Për të arritur këtë qëllim të studimit, fillimisht është e nevojshme të përqëndrohem në disa aspekte të konkurueshmërisë. Që janë : Përcaktimi i qartë se cfarë është konkurueshmëria; Përcaktimi i plotë i avantazhit konkurues të një vendi; Analizimi i plotë i faktorëve që ndikojnë në konkurueshmërinë e një vendit; Përcaktimi i problematikës për të zgjedhur një strategji kombëtare të konkurueshmërisë. Të gjitha këto cështje që janë shtruar më sipër përbëjnë bazën teorike të avantazhit konkurues të një vendi. Pyetja që shtrohet është: Pse Gjeografia Ekonomike merret me këtë objekt studimi dhe mos kemi të bëjmë me thjesht ekonomi?. Përgjigjia është e thjeshtë, Gjeografia Ekonomike përfaqëson dy anë që janë shumë afër me njëra tjetrën, por që ruajnë ngjyrat e tyre. Ajo 3 9 Paul Krugman, Geography and Trade, faqe 69 10 Gallup, A. Gaviria, E.Lora 7 (2003, fq 8)
merret me cështje që lidhen me hapsirën në ndërthurje të ngushtë me ekonominë, politikën, socialogjinë, historinë duke sjellë kështu një veçori shumë dimensionale të gjeografisë. Për shëmbull, një aspekt i Gjeografisë Ekonomike është dhe shpërndarja në hapësirë e burimeve financiare, duke na dhënë kështu një shpjegim se si janë shpërndarë në botë të ardhurat. Duhet theksuar që në fillim se ndërmjet studiuesve nuk ka akoma një marrëveshje në lidhje me përcaktimin e konkurueshmërisë, p.sh disa pretendojnë se : konkurueshmeria është kostoja e ulet e prodhimit apo niveli i shkëmbimit të monedhave të huaja, disa të tjerë mendojnë se ajo është zhvillimi teknologjik apo dhe përqindja e rritjes ekonomike 11. Ndërsa të tjerë mendojnë se konkurueshmëria është një nocion që duhet parë vetëm në praktikë dhe jo në teori. Megjithatë unë kam zgjedhur që ta trajtoj konkurueshmërinë e Shqipërisë në rrugën e saj drejt integrimit në Bashkimin Europian nga pikpamja e Gjeografisë Ekonomike duke marrë qasjen e atyre studiuesve që e përcaktojnë të tillë atë. Kështu për të përcaktuar konceptin e konkurueshmërisë është e nevojshme të shikohet në tre grupime të mëdha 12 : konkurueshmëria lokale (rajonale) që do të thotë se ajo kufizohet në përmasat e prodhuesve dhe të faktorëve të prodhimit brenda një zone të caktuar gjeografike rajoni; konkurueshmëria e brendshme(kombëtare) që do të thotë se ajo shtrihet në prodhimin e një produkti apo faktorëve të tjerë të prodhimit dhe shërbimeve brenda një shteti të mirë përcaktuar gjeografikisht; konkurueshmëria ndërkombëtare (globale) që ka të bëj me prodhimin, faktorët e prodhimit dhe shërbimet që vijnë nga e gjithë bota, pra kemi të bëjmë me një territory gjeografik të pa kufizuar. Duhet thënë që në fillim që konkurueshmëria në shkallë botërore tregon forcën e konkurueshmërisë, por në studimin tim unë e kam kufizuar këtë hapësirë gjeografike vetëm me vendet e Bashkimit Europian, për faktin se Shqipëria është një vend gjeografikisht në Europe, por edhe pjesën me të madhe të veprimtarisë ekonomike e zhvillon me këto vende. Idea që suksesi ekonomik i një vendi varet nga avantazhi konkurues i tij filloj të bëhet shumë popullor në fund të viteve 70 dhe për shumicën e atyre që e përdorin këtë term kuptimi është që vendet e ndryshme konkurojnë për treg botëror ashtu sic bëjnë edhe kompanitë. Një vend që dështon të mbajë rritmin me vendet e tjera në qoftë se nuk arrin të këtë të njëjtën produktivitet dhe rritëm të zhvillimit teknologjik do të përballet me të njëjtën krizë që përballet një kompani që nuk ka të njëjtat kosto dhe produktivitet sic kanë dhe kompanitë rivale 13. Të ndryshme kanë qenë përcaktimet për konkurueshmërinë e një vendi dhe ai që ka dhënë një përcaktim më të qartë është Trabold, i cili ka nënvizuar pesë pikat kyçe të konkurueshmërisë 14 : 11 Boltho 1996, Vleresimi: Konkurenca nderkombetare, fq2; 12 Frohlich 1989, Konkurenca nderkombetare, fq 22 13 Lester Thurow, libri Head to head, 1992 14 Trabold, Integration, Trade costs and the Exports 1995, fq.169
4
Aftësia për të shitur (export); Aftësia për thithur investime (vendndodhja- lokalizimi); Aftësia për tu përshtatur; Aftësia për të fituar. Njohuritë ( arsimimi) Skica 1 Aftesia Aftesia Aftesia fituar Njohuri-arsimim eksport thithur pershtatur Njohuri-arsimim Paraqitja e aftësisë për të konkuruar për një vend Të gjitha këto aspekte formojnë një system hierarkie, ku aftësia për të fituar qëndron në majë të kësaj piramide, ndërsa ne mes qëndron njohuria ose arsimimi dhe në bazën e piramidës gjenden aftësia për shitur ekport, aftësia për të thithur vendndodhjalokalizimi dhe aftësia për tu përshtatur shikohen nga Trabolt si faktor të konkurueshmërisë. Në të njëjtën kohë, kur flasim për investimet e huaja, aftësia për të shitur-eksport dhe ajo për të thithur-lokalizim, janë fenomene të sofistikuara që paraqiten si indikator të pavarur të konkurueshmërisë së një vendi. Niveli dhe dinamika e tyre varet nga disa faktor kompleks që janë të lidhura me strukturat e brendshme të këtij vendi. Aftësia për t u përshtatur është aftësia që kanë ndërmarrjet të përshtaten me shpejtësi me ndryshimet në treg dhe mundësitë që ofrohen nga teknologjitë e reja. Prandaj është shumë e nevojshme që politikat qeveritare ta favorizojnë këtë proces. Ka nga ata autor që këtë aftësi nuk e shohin si kualitet kombëtar 15, megjithatë duhet thënë se studiuesit sot mendojnë se qeveria duke reformuar sektorin publik, zhvillimin e infrastrukturës dhe duke zhvilluar politika ekonomike, përshtat veten e tij me ndryshimet e konditave të konkurueshmërisë në tregun botëror. Indikatori më i përgjithshëm i konkurueshmërisë së një vendi aftësia për të fituar, është i lidhur me Produktin e Brendshëm Bruto të tij. Krahasimi i nivelit të të ardhurave të vendeve të ndryshme ka qenë gjithmonë një pikë kyçe në analizat e studiuesve dhe këto të dhëna 15 Trabold 1995, fq.178
5
janë të publikuara rregullisht nga FMN-ja, Banka Botërore, EBRD apo dhe OECD-ja. Në qoftë se vlerësimi i konkurueshmërisë do të ngelet vetëm te krahasimi i nivelit mesatar të të ardhurave për frymë, ai do të kthehet vetëm në modelin e zgjedhur dhe një analizë e thjeshtë e rritjes ekonomike. Por ajo cfarë është më e rëndësishmja dhe thelbësorja është aftësia për të krijuar mirëqënie dhe jo mirëqënia në vetvete 16, duke vënë theksin tek rëndësia e teknologjisë dhe njohurivearsimimit në kapitalin njerëzor. Prandaj, është e rëndësishme që të shikohet me shumë kujdes dhe të vlerësohet investimi në teknologji dhe arsimimi, kur flasim për të parashikuar avantazhin konkurues të një vendi. Sipas R. Reich:.avantazhi konkurues i një vendi varet më pak tek kursimet e qytetarëve dhe investimet dhe më shumë varet tek idetë dhe kualifikimi. Edhe nje autor tjeter na e prezanton avantazhin konkurues të një vendi me strukturë hierarkie si më poshtë: burimet natyrore, teknologjia, struktura institucionale dhe tregtia e jashtme; politikat ekonomike, për shembull rritja ekonomike dhe rënia e papunësisë 17 ; Në një tjetër arsyetim K. Aiginger e shikon mirëqënien, aftësinë për të fituar dhe atë për të exportuar si vendimtare për konkurueshmërinë e një vendi. Duke e konsideruar si konkuruese nëse: Shitja e prodhimeve dhe shërbimeve është e mjaftueshme; Të ardhurat nga faktorët e prodhimit korrespondojnë me përpjekjet e bëra ose janë të njëjta me ato të një vendi me të njëjtat pikësynime; Kemi qytetar të kënaqur me situatën ekonomike. Duhet thënë që zakonisht ekonomistët e cilësojnë konkurueshmërinë si arritje të disa objektivave makroekonomik, pra si një mirëqënie e përgjithshme. Në qoftë se e shikojmë kështu atëherë konkurueshmëria e një vendi është mirëqënia e qytetarëve dhe rritja ekonomike. Kështu, për Fagerberg: konkurueshmëria e një vendi është aftësia për të siguruar një standard të lartë jetese për qytetarët e atij vendi, për momentin dhe për të ardhmen 18. Ndërsa qasja për Landaun, është e tillë që e përcakton konkurueshmërinë e një vendi me: rritjen e standartit të jetës të qytetarëve duke bërë një shpërndarje të barabartë të mirëqënies, duke siguruar punë për të gjithë që janë të aftë; dhe duke mos dëmtuar standartin për brezat e ardhshëm 19. Si përfundim mund të themi se standarti i jetës dhe mirëqënia në përgjithësi mund të konsiderohet si objektivi final i konkurueshmërisë, ndërsa rritja e tregtisë së jashme dhe investimeve të huaja direkte janë faktor që promovojnë konkurueshmërinë. Por duhet thënë se jo për të gjithë studiuesit e konkurueshmërisë së një vendi përqindja e rritjes së PBB është një indikator perfekt. Pasi ai nuk merr në konsideratë këto aspekte: 20 6 16 Trabold 1995, fq. 179 17 Fagerberg 1985, Konkurenca nderkombetare dhe ndryshimet teknologjike fq.2 18 Fagerberg 1996, fq 48 19 Landau, 1992, Konkurueshmëria në bujqësi, fq 299 20 Garelli 1997, Raporti i konkurueshmërisë botërore fq 1
Disa nga të ardhurat vijnë nga burime jo të kthyeshme natyrore; Disa nga të ardhurat vijnë nga shfrytëzimi i aseteve të akumuluara nga brezat që kanë kaluar; Vlera e shtuar nga puna që bëjnë shtëpiaket Ekonomia gri Për më tepër kur flasim për PBB, duhet mbajtur parasysh se zhvillimi ekonomik i një vendi influencohet edhe nga fakti se si ajo shpërndahet, punës dhe kapitalit, konsumit dhe kursimeve, investimeve afat shkurta dhe afat gjata. Gjithashtu, po të përdoret PBB si një indikator për konkurueshmërinë e një vendi mund të krijohen probleme të tjera që kanë të bëjnë me monedhën që matët PBB, pasi në vende të ndryshme kemi monedha të ndryshme. Prandaj PBB duhet të shihet tek fuqia blerëse dhe me një qëllim të qartë se si të zbulohen rrugë të ndryshme për ta rritur atë nëpërmjet specializimit (tregtisë së jashtme) dhe rritjes së investimeve (investimet e huaja). Mirëpo një numër i madh ekspertësh na sjellin një sërë teorish mbi atë se cfarë është konkurueshmëria e një vendi, rritja e standardit të jetës mund të arrihet vetëm nëpërmjet prodhimit të përgjithshëm, që kërkon medoemos rritjen e eksporteve. Konkurueshmëria e një vendi është aftësia për të eksportuar; duke mbajtur rritjen ekonomike dhe punësimi 21. Ndërsa për M.Porter konkurueshmëria e një vendi është e bazuar tek konkurueshmëria e industrive të ndryshme dhe po ashtu të kompanive 22. Pak a shumë në të njëjtën ide vjen edhe një tjetër ekspert: konkurueshmëria e një vendi varet tek konkurueshmëria e kompanive dhe produkteve të tyre 23. Kjo qasje i përjashton indikatorët e tregtisë së jashtme, sic janë eksportet, në rritjen e PBB e po ashtu dhe balancën e eksport/importit për këtë rritje. Sipas, Figueroa,: konkurueshmëria është aftësia për të marrë dhe mbajtur aksione në tregjet ndërkombëtare 24. Sic, edhe shikohet shumë ekspert, duke përfshirë Tsiang dhe Koskivaara, e shikojnë konkurueshmërinë si rritje të eksporteve në tregun ndërkombëtar. Në të njëjtën kohë OECD vlerëson se lidhja mes eksporteve dhe standartit të jetesës është shumë e rëndësishme. Konkurueshmëria e një vendi është aftësia për të prodhuar të mira dhe shërbime, që arrijnë të përballojnë presionin e konkurencës së jashtme dhe në të njëjtën kohë mbajnë dhe ngrejnë të ardhurat për qytetarët 25. Kurse për Dollar dhe Wolf konkurueshmëria është aftësia e një vendi për të konkuruar në tregtinë e jashtme me teknologjinë e informacionit dhe me cilësi, njëkohësisht duke mbajtur të ardhura të larta. Kështu një vend mund të konkurojë ndërkombëtarisht me të ardhura të larta dhe me përfitime të mëdha 26. 7 21 Klemetti 1989, fq 59, fq 60 22 Michel Porter 1990, Competitiveness of a country, fq 33 23 Tapio Peura 1979, International competitiveness of Finnish industry, fq 15 24 Figueroa 1998, fq 392 25 Raporti i OECD 1992, fq 237 26 D. Dollar 1993, Institutions, trade and growth fq 3
Pak a shumë në të njëjtën ide vjen dhe Hughes, që e ndan konkurueshmërinë në pjesë, që janë: 1. problemet që kanë të bëjnë me eficencën e prodhimit; 2. e dyta problematika e tregtisë së jashtme 27. Kështu bilanci pozitiv në tregti krijon export kapitali nga kompanitë e huaja që operojnë në vend. Kjo sjell në vëmendje një fakt tjetër atë që ka të bëjë me mungesën e interesit nga kompanitë e huaja për të investuar në atë rajon, vend, pasi ai mund të mos jetë i përshtatshëm për aktivitete prodhuese. Po në të njëjtën kohë mund të ndeshemi edhe me raste kur kemi balancë negative të tregtisë, që në një anë tregon pamundësinë e vendi për të qenë konkurues në tregun ndërkombëtar, por në anën tjetër kemi investime prodhuese pasi vendi është terheqës për to. Kështu, konkurueshmëria e një vendi nuk mund të bazohet vetëm në balancën e tregtisë së jashtme të tij 28 Pra si përfundim që ta konsiderosh konkurueshmërinë e një vendi vetëm duke u bazuar tek aftësia për të exportuar është një qasje shumë e limituar. Sipas, Straubhaar: ekonomia e një vendi është një konglomerat shumë i ndërlikuar vendimesh mikro-ekonomike, strukturave meso-ekonomik dhe interesave politiko-ekonomike dhe për këtë kur flasim për konkurueshmërinë e një vendi duhet të merren parasysh të gjithë këta faktorë që u përmendën më sipër 29. Po sipas këtij autori, në qoftë se një kompani dështon në garën për konkurencë dhe si rrjedhim falimenton, kjo nuk mund të ndodhë me ekonominë e një vendi, sepse faktorët e prodhimit që nuk janë përdorur bëhen interesant për prodhues të tjerë jashtë vendit pasi ata janë më pak të kushtueshëm tanimë 30. Sipas, disa autorëve atraktiviteti i një vendi është sinonim i konkurueshmërisë, ndërsa të tjerë ngren teorinë e lokalizimit të bizneseve (Standorts theorie) 31. Konkurueshmëria e faktorëve socio-ekonomik Një pyetje që shtrohet gjithmonë është: A mos janë vetëm faktorët ekonomik ata që përcaktojnë konkurueshmërinë e një vendi? E menjëherë përgjigjia është se po të bazohemi vetëm në këto faktor do të ishim shumë të cunguar në atë cfarë ne sjellim në pinimin tonë. Pa diskutim që është e nevojshme të merren parasysh edhe faktor të tjerë sic është fuqia politike e tij, duke përfshirë edhe fuqinë ushtarake, por gjithashtu edhe anë të tjera siç janë zhvillimi njerëzor, niveli i arsimimit dhe atë të shëndetësisë të një vendi. Duhet shtuar se koncepti i konkurueshmërisë së një vendi do të ishte i pakuptimtë nëse nuk do të përfshiheshin edhe aftësia për të siguruar qëllimet e tij sociale dhe politike, ku një vëmendje e madhe i duhet kushtar çështjes së punësimit. Punësimi i garanton gjithë pjestarëve të shoqërisë një pozicion shoqëror të caktuar, që lidhet 8 27 Hughes 1993 European competitiveness, fq 1 28 Kantzenbach, 1993, fq 626 29 Straubhaar 1994, fq 35 30 Straubhaar 1994, fq 36 31 Kjo eshte nje teori qe u zhvillua per percaktimin e lokalizimit te nje kompanie dhe qe percakton koston dhe fitimin, keto teori e kane origjinen ne Gjermani. Kjo vjen kesaj rradhe nga H.Trabold 1995, fq 175
me aftësitë dhe kontributin në punë, ndërsa në të kundërt papunësia rrit motivimin për punë, por gjithashtu ul kërkesat e forcës punëtore për paga të larta, duke sjell kështu një impakt tejet negativ në zhvillimin e konkurueshmërisë së një vendi. Per Garellin 32 : termi zhvillim i qëndrueshëm në dimensionin e tij afatgjatë nuk është as më pak dhe as më shumë, por konkurueshmëria e një vendi, pasi ai reflekton rëndësinë e madhe që kanë tematikat të tilla si arsimi, vlerat e sistemit, apo dhe motivimi i individëve, që janë motorrët që influencojnë në formimin e konkurueshmërisë së një vendi. Do të ishte e gabuar nëse do të vlerësonim që një vend është konkurues se ka kosto të ulët të punës, paga të ulëta dhe kushte jo të mira pune. Kjo më shumë është nivel i ulët i konkurueshmërisë, pasi nuk është në gjendje të garantoj të ardhura të larta për qytetarët e tij 33. Mirëpo kemi vende që kanë kosto të ulët të punës, kryesisht Lindja e Largët, ku kompanitë kanë një bilanc pozitiv dhe janë konkuruese në tregun ndërkombëtarë. Duhet thënë që, cdo vend i civilizuar dhe demokratik ka si objektiv të tij përmirësimin e nivelit të arsimimit, kujdesit shëndetësor, si dhe rritjen e të ardhurave për qytetarët e tij (zhvillimin njerëzor), dhe jo të shes produkte duke u bazuar në nivelin e ulët të jetesës. Konkurueshmëri e një vendi do të thotë që sistemi ekonomik i tij lejon bizneset që të rrisin fitimet dhe institucionet të jenë eficente me ndihmën e të rejave të teknologjisë 34. Pak a shumë në të njëjtën valë është edhe H.Trabold 1995, kur thotë se : konkurueshmëria e një vendi është aftësia e shfrytëzimit sa më i mirë i burimeve të tij, si ato natyrore dhe njerëzore për të rritur nivelin e jetës së qytetarëve të tij 35. Konkurenca mes vendeve mund të shihet nga perspektiva të ndryshme, si: konkurencë për tregun, për rritjen e investimeve të huaja direkte, si dhe për fuqi politike. Por si objektiv final të gjitha këto, në një vend demokratik dhe të civilizuar, kanë rritjen e mirëqënies së qytetarëve. Kjo mund të arrihet me mënyra të ndryshme, sic është: rritja e eficenses së prodhimit, promovimi i eksporteve, thithja e investimeve të huaja direkte, zgjerimin e activitetit të kompanive eficente në vende të tjera, përmirësimin dhe mbrojtjen e ambientit, rritjen e lirisë për të zgjedhur (zhvillim i demokracisë) dhe drejtësinë sociale. Në rast se një vend arrin që të ofroj për qytetarët e tij këto atëherë mund të themi se ai është konkurues. 9 32 Garelli 1997 Raporti I konkurueshmërisë botërore faqe 2 33 Garelli 1997 po aty fq 25 34 Straubhar 1994, fq 43 35 H. Trabold 1995, fq187
Skica 2 Mireqenia Shendetesia Demokracia Jetegjatesia Arsimi Drejtesia Sociale Eksportet Aftesia pershtatur Te ardhurat Aftesia thitur Faktorët e konkurueshmërisë së një vendi Duke konsideruar atë cfarë kemi shkruar më sipër, atëherë na rezulton se kemi një sistem hierarkik të konkurueshmërisë së një vendi bazuar mbi faktorët socio-ekonomik. Figura e mësipërme ndan në mënyrë të qartë faktorët e konkurueshmërisë socio-ekonomike të një vendi, duke na vënë në dukje se faktori ekonomik është vetëm një pjesë, edhe pse shumë i rëndësishëm. Liria për të zgjedhur (demokracia), jetëgjatësia, kujdesi shëndetësor, arsimimi dhe drejtësia sociale janë të tjerë faktor të konkurueshmërisë socio-ekonomike të një vendi. Siç edhe figura e paraqet - qëllimi final është rritja e mirëqënies së qytetarëve. Zhvillimi i konceptit të konkurueshmërisë Studimi i konkurueshmërisë së një vendi ka kaluar në etapa të ndryshme duke na afruar edhe shkolla të mendimit që dallojnë nga njëra- tjetra. Përfaqësuesit e Merkantelistëve nuk e shohin konceptin e konkurueshmërisë si diçka ambige, ata shohin qartazi një konkurencë mes vendeve që nuk dallon nga ajo mes kompanive. Për këtë shkollë mendimi konkurueshmëria e një vendi është aftësia për të eksportuar sa më shumë dhe fitues është ai vend që volumi i eksporteve kalon importet. Ata të shkollës së mendimit klasik i konsiderojnë importet si qëllim të tregtisë. Eksportet - thonë ato janë një kosto për një vend që prodhohet, por nuk konsumohet ose e thënë ndryshe eksportet janë një rrugë indirekte për të prodhuar importe, sepse është më me 10
efektshmëri sesa të prodhohen këto produkte në vend 36.Gjithashtu përfaqësuesit e kësaj shkolle hedhin dhe idenë e rëndësisë së arritjes së avantazhit të kostos. Përfaqësuesi më tipik i kësaj rryme, është A. Smith me teorinë e avantazhit absolut, i cili thotë se : ai vend që ka aftësinë për të prodhuar me koston më të ulët në botë ka avantazhin absolut dhe kjo përcakton bazat e konkurueshmërisë. Për shkollën Kenesiane të mendimit duhet që qeveritë të qëndrojnë pas firmave që konkurojnë në tregjet botërore dhe kështu mund të përfitohet në të ardhmen. Ata mendojnë se konkurueshmëria e një vendi ashtu si edhe ajo e një kompanie përcaktohet direkt nga politika ekonomike e qeverisë. Shkolla neoklasike e mendimit thekson se teoria e Merkantilistëve dhe Klasikëve ka limitet e saj, ata e shohin ndërhyrjen e qeverisë si jo shumë të rëndësishëm, në kohën kur tregjet nuk janë të rregulluara dhe ndërhyrja për të bërë këtë rregullim do të sillte pak ndryshim. Faktorët e ndryshëm që kanë përcaktuar konkurueshmërinë e një vendi janë etiketuar si shumë të rëndësishëm për zhvillimin e procesit të prodhimit dhe mendimin ekonomik. Në të kaluarën vende të ndryshme arritën të zhvillohen dhe të bëhen me konkuruese me ekzistencën e burimeve natyrore, teknologjive moderne, financimeve dhe aftësive. Kombinimi i këtyre faktorëve përbënte dhe bazën kryesore për nivelin e konkurueshmërisë së një vendi, ndërsa sot këtyre i janë shtuar edhe kualiteti i punëtorëve, arsimimi dhe aftësitë 37. Sipas shkollës së mendimit neoklasik teoria e avantazhit relative i rekomandon rajonet që të specializohen në bazë të burimeve që kanë, që do të thotë që ajo zonë duhet të specializohet të prodhojë ato gjëra që dalin me kosto të ulët pasi faktorët e prodhimit janë me shumicë. Sic shihet ka shkolla të ndryshme mendimi lidhur me konkurueshmërinë e një vendi dhe kjo ka sjellë edhe opinione të ndryshme. Me poshtë janë ato më të përhapurat: Rritja e ekonomive të reja ne Azi ka ardhur me pasoja për ato në Perëndim; Nëse rivalët tanë bëhen me produktiv se ne, atëherë ne nuk do të kemi asgjë për të konkuruar dhe niveli i jetës do bjerë; Intensifikimi i konkurencës mes vendeve do të çojë në rënien e të ardhurave për të gjithë; Zhvillimi i konceptit të konkurueshmërisë mund të ndahet në nivele të ndryshme: Avantazhi konkurues i vendit është bazuar tek burimet natyrore. Rritja e përqindjes së investimeve nga 5-8 përqind të PBB në 15-20 përqind të PBB. Në këtë moment zhvillimi vendet rrisin shpenzimet për arsimin pasi duhet të plotësojnë nevojat e sektorit publik, industrisë, transportit dhe komunikimit. Në momentin kur vendi ka arritur në nivelin që është orientuar drejt inovacionit atëherë është një partner i pranueshëm në tregun ndërkombëtarë. Në këtë fazë konkurueshmëria e vendit është më shumë e varur tek aftësia menaxheriale se tek burimet natyrore. 11 36 Paul Krugman, Geography and Trade, fq 19 37 Thurow 1992, fq 39
Nivel i lartë i përpunimit të informacionit. Në këtë nivel kanë arritur vetëm pak vende si SHBA, Gjermania, Japonia. Këto vende shpenzojnë shuma të mëdha për kërkim dhe zhvillim në mënyrë që të prodhojnë produkte të reja. Konkurueshmëria e vendit është e influencuar nga organizatat ndërkombëtare (Organizata Botërore e Tregtisë, Fondi Mmonetar Ndërkombëtar, Bashkimi Europian) Në përgjithësi duhet theksuar fakti se kontrolli mbi faktorët e konkurueshmërisë janë të ndryshëm, për këtë ato mund të ndahen në të pakontrollueshëm dhe të kontrollueshëm, por duke bërë edhe një nëndarje tjetër në afat shkurtër dhe afat gjatë. Kështu, faktorët e konkurueshmërisë ndahen si më poshtë: Faktor absolutisht të pa kontrolluar (vendodhja dhe kushtet gjeografike) që janë elementët bazë të konkurueshmërisë; Në afat shkurtër faktor të pakontrollueshëm janë niveli i arsimimit, kërkimit dhe zhvillimit shkencor, infrastruktura; Faktor të kontrollueshëm nga një institucion i nivelit të lartë (politikat socio-ekonomike) të qeverisë; Faktor të kontrollueshëm direkt janë burimet dhe mjetet, efektiviteti për të menaxhuar këto ndikon në formimin e konkurueshmërisë; Duke patur parasysh ato çfarë janë thënë më sipër, atëherë lind pyetja: Pse konkurueshmëria është e influencuar nga organizatat ndërkombëtare? Le të marrim si shëmbull Bashkimin Europian. Edhe pse nuk është e shkruar në asnjë vend, i gjithë procesi i integrimit në BE, udhëhiqet nga reforma të shumta dhe të mëdha të vendit që pretendon të jetë pjesë e tij. Si rrjedhim ai vend duhet të jetë fillimisht pjesë e FMN-së si pjesë e rregullimit financiar dhe hyrja në financën ndërkombëtare, pjesë e OBT- liberalizimi i tregtisë ndërkombëtare, së fundi BE- standardizimi i gjithë jetës së vendit bazuar mbi vlerat europiane dhe rritja e nivelit të jetesës së qytetarëve. Po a mund të jenë të gjitha vendet anëtare të BE-së? është tashmë i njohur rasti i Marokut, që në 1987 kërkoj që të fillonte procedurat për anëtarësim të plotë. Përgjigjia që erdhi nga Brukseli, ishte direkt e lidhur me qënien e këtij shteti jashtë kufijve gjeografik të Komunitetit dhe kjo përbënte arsyen kryesore për të refuzuar kërkesën e tij. Si rrjedhim na del se të gjithë faktorët që kemi dhënë më sipër janë pjesë e konkurueshmërisë dhe për pasojë ndikojnë direkt ose ndikohen nga prania e vendit në organizatat e sipërpërmendura. Faktorët e përgjithshëm që përcaktojnë konkurueshmërinë Për të përfunduar po rendis edhe një herë se cilët janë faktorët e përgjithshëm që përcaktojnë konkurueshmërinë e një vendi. Hapja ekonomike e vendit (rajonit) ndaj ekonomisë botërore; Hapja ekonomike e botës ndaj vendit (rajonit) Stabiliteti politik i vendit dhe rajonit Pozicioni ekonomik dhe gjeografik i vendit (rajonit) Kushtet klimatike dhe burimet natyrore Situata demografike dhe struktura e burimeve njerëzore 12
Faktorët që karakterizojnë biznesin (kushtet e jetesës, ambjenti kulturor) Sic është thënë edhe më sipër, rënia e sistemit komunist i dha shanse Shqipërisë që të jetë e hapur ndaj ekonomisë botërore dhe njëkohësisht të përfitojë nga kjo ekonomi, në rastin tonë është e domosdoshme të theksohet hapja ndaj tregut europian. Është e rëndësishme që të nënvizohet fakti se krijimi i një ambienti sa më të mirë për zhvillimin e biznesit është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikon në rritjen ekonomike sidomos tek ato shtete që janë në periudha tranzicioni. Nga ana tjetër duhet theksuar edhe aftësia që ka vendi për të përdorur në mënyrën e duhur burimet e tij, si ato natyrore, ashtu edhe ato njerëzore, pasi japin një efekt te drejtpërdrejt në rritjen ekonomike. 13
14
KAPITULLI II Pozita Gjeografike e Shqipërisë dhe efektet e saj në konkurueshmërinë e vendit Më sipër janë dhënë në mënyrë të përmbledhur debate shkencore mbi atë se çfarë është konkurueshmëria e një vendi dhe sa e lidhur është kjo temë me gjeografinë. Tashmë është shumë e qartë për të gjithë se lidhja mes gjoegrafisë dhe konkurueshmërisë së një vendi është e padiskutueshme. Duke u bazuar në këto të dhëna, materiali i mëposhtëm është një konkretizim i saj dhe ka të bëj direkt me atë çfarë ofron pozicioni gjeografik, në rastin tone, Shqipëria për të qenë konkuruese në rrugën e saj drejt integrimit Europian. Tashmë është i njohur projekti që do të filloj të zbatohet në janar të 2015, Trans-Adriatik Pipeline që do sjell gaz nga fusha gazmbajtëse e Shah Deniz në liqenin Kaspik drejt Europës. Ky projekt është treguesi më i qartë i përfitimit ekonomik për shkak të pozicionit gjeografik që ka Shqipëria dhe afërsisë që ajo ka me Italinë. Harta1 - vendodhja e Shqipërisë Europë Burimi:nga Google.com Shqipëria shtrihet në pjesën juglindore të Europës, në pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik midis koordinatave gjeografike 39 gradë e 38' dhe 42 gradë e 39' te gjërësisë veriore dhe 19 gradë e 16' te gjërësisë lindore, ne largësi pothuajse të barabartë nga Ekuadori dhe Poli i Veriut 38. 15 38 Gjeografia e Shqipërisë klasa e pestë
Sipërfaqja e përgjithshme e Shqiperisë është 28.748 kilometra katrore. Gjatësia e përgjithshme e vijës kufitare është 1094 km, nga te cilat 657 km - kufi tokësor, 316 km - kufi detar, 48 km - kufi lumor dhe 73 km - kufi liqenor. Në veri e verilindje ka 529 km vijë kufitare me Malin e Zi, Kosovën dhe ish republikën jugosllave të Maqedonisë, ndërsa në jug e juglindje me Greqine një vijë kufitare prej 271 km. Në perëndim Shqipëria laget nga deti Adriatik e në jug-perëndim nga deti Jon. Shqipëria ka një pozitë të favorshme gjeografike, pasi gjendet në kryqëzimin e rrugëve më të shkurtëra që kalojnë nga Mesdheu perëndimor për në Ballkan e Azinë e Vogël dhe kontrollon kalimin përmes kanalit detar të Otrantos 39. Shqipëria, kufizohet me dy vende të Bashkimit Europian, kufi tokësor me Greqinë në pjesën Jug-Lindore dhe Jugore të saj, si dhe me Italinë me një vij kufitare detare përgjatë Detit Adriatik dhe atij Jon. Ngushtica e Otrantos është pika më e afërt e kufirit Shqiptaro-Italian me vetëm 72 milje 40. Toka bujqësore Një nga elementët kryesorë të bujqësisë është edhe toka bujqësore, ku përfshihen sipërfaqet e kadastruara të cilat synohen për tu mbjellë me bimë arrash, pemtore, vreshta dhe ullishte. Toka bujqësore zë një sipërfaqe prej 695 500 ha ose 24% të territorit të Republikës së Shqipërisë. Kjo sipërfaqe përbëhet nga rreth: 303 000 ha tokë bujqësore në zonën fushore, që shtrihet kryesisht në ultësirën bregdetare dhe rrafshnaltën e Korҁës. 239 000 ha tokë bujqësore në zonën kodrinore 153 000 ha tokë bujqësore në zonën e lartë malore 41. Bazuar në klasifikimin ekzistues të bonitetit, toka bujqësore klasifikohet në 10 kategori. Tokat e kategorisë së I përfaqësojnë tokat më të mira për kultivimin e bimëve, ndërsa ato të kategorisë së X përfaqësojnë tokat më pak të përshtatshme për këtë qëllim. Tokat e kategorisë së I deri në të IV zënë një sipërfaqe prej 290 000 ha ose 41.6% të totalit të tokës bujqësore. Këto toka shtrihen kryesisht në zonën fushore dhe në luginat e lumenjëve dhe identifikohen në përgjithësi si tokat me cilësi më të mira dhe me potencial të lartë për bujqësinë intensive. Në vlerat e larta të tyre kanë ndikuar një seri faktorësh, ndër të cilët mund të përmendim kushtet tokë-formuese, terrenin fushor, klimën e përshtatshme si dhe aktivitetin njerëzor 42. Tokat e kategorisë së V deri në të X shtrihen kryesisht në zonat kodrinore dhe malore dhe karakterizohen nga një shumllojshmëri siç janë terreni i pjerrët, horizonti i cekët 43, 39 Po aty 40 Po aty 41 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 42 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 43 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
16
predispozicioni ndaj erozionit si dhe mungesa në infrastrukturë. Nga këto shkaqe, gjatë periudhës së privatizimit rreth 100 000 ha prej tyre u refuzuan të merren në pronësi nga familjet bujqësore. Aktualisht kjo sipërfaqe ka statusin e pronësisë shtetërore dhe përbën një resurs me vlerë për t u përdorur sidomos per kultivimin me drurë frutorë me kryerjen e investimeve suplementare 44. Erozioni i tokës është prezent, sidomos në tokat jo pjellore që shtrihen në zonën kodrinore dhe malore. Ai shfaqet në formën e erozionit; (a) sipërfaqësor, (b) bregdetar, (c) i brigjeve të lumenjve, (d) në transportimin e materialeve të ngurta dhe (e) uljen e pjellorisë së tokës si pasojë e largimit të elementeve ushqyes. Faktorët kryesorë që shkaktojnë erozionin janë faktor klimatik e tokësor (reshjet, lartësia mbi nivelin e detit, pjerrësia e terrenit dhe mbulesa bimore) si dhe njerëzore (shpyllëzimi, menaxhimi jo i mirë hidroteknik e agroteknik i tokave të pjerrta, niveli i ulët i investimeve për mirëmbajtjen e tokës bujqësore si dhe zjarret në pyje e kullota). Rreth 20% e territorit rrezikohet nga erozioni në një shkallë që llogaritet në rreth 5t/ha tokë në vit, 70% e tij ka një humbje prej rreth 20 t/ha tokë në vit dhe vetëm 10 % e sipërfaqes së përgjithshme është pak e prekur nga erozioni 45. Zonat më të prekura nga fenomeni i erozionit janë faqet e kodrave që shtrihen në segmentin Përmet, Kolonjë, Malësi e Lekasit, Moglicë, Krrabë, Mirditë, Pukë dhe Kukës. Erozioni masiv në këto toka lidhet me faktorët gjeologjikё, topografikё, mosmirëmbajtjen e tarracave, mbikullotjen dhe shpyllëzimin 46. Tokat e kripura të Shqipërisë shtrihen kryesisht në ultësirën bregdetare perëndimore dhe janë nën ndikimin e klimës mesdhetare, që karakterizohet nga vera e thatë dhe dimri i lagët. Shkalla e lartë e avullimit gjatë verës shkakton rritjen e përqëndrimit të kripës në sipërfaqen e tokës. Në dimër, në kushtet e një kullimi optimal, niveli i lartë i reshjeve shkakton largimin e kriprave në shtresa më të thella, ndërsa në kushtet e një kullimi të dobët ngrihet niveli i ujrave nëntokësore që janë dhe burimi kryesor i kripëzimit të tokave. Tokat e kripura mbulojnë përgjithësisht zonat e ulta, përgjatë vijës bregdetare, shpesh nën nivelin e detit. Të dhënat e studimimeve të kryera më parë tregojnë se tokat e kripura zënë një sipërfaqe prej 12876 ha, nga të cilat të kripura dhe shumë të kripura (0.6 deri 1%) janë 6500 ha, ndërsa mesatarisht dhe lehtësisht të kripura (0.2-0.4%) janë rreth 6300 ha. Tokat e kripura dhe shumë të kripura ndonëse përfshihen brenda fondit të tokës bujqësore, nisur nga cilësite e tyre fiziko-kimike janë të papërshtatshme për kultivimin e bimëve 47. Tokat me kripëzim magnezial përfshihen në një sipërfaqe prej 12 500 ha kryesisht në rrethet malore të vendit si Pukë, Librazhd, Dibër, Kukës etj. Tokat acide gjenden kryesisht në zonat malore, në pjesën veri-lindore dhe jug-lindore të Shqipërisë. Origjina e aciditetit është e lidhur me natyrën e materialit primar, lëndën organike në tokë si edhe kushtet klimatike të 17 44 Ministria e Bujqësisë 45 Po aty 46 Po aty 47 Po aty
këtyre zonave. Sipas studimeve të kryera, në Shqipëri, kjo kategori tokash zë një sipërfaqe prej 74 341 ha, nga të cilat shumë acide (ph 4-5) janë 18300 ha. Niveli i lartë i aciditetit në këto toka luan një rol të rëndësishëm në reduktimin e prodhimit të bimëve, ç farё e bën të nevojshëm monitorimin e tij dhe përmirësimin nëpërmjet masave të tilla si gëlqerimi etj 48. Tokat trofike të Shqipërisë përbëjnë rreth 3% të tokave bujqësore dhe shtrihen në zonat: Maliq, Karkariq, Roskovec, Velipojë dhe Tërbuf. Prejardhja e tokave trofike është e lidhur me materiale tokëformuese dhe të materialeve të ndryshme bimore të fituara si rezultat i proҁeseve të zbërthimit të mbeturinave bimore në kushte të caktuara. Të dhënat studimore të tokave torfike tregojnë se këto toka rezultojnë me cilësi fizike, kimike dhe biologjike me kapacitete të lartë prodhues për të gjithë kulturat bujqësore në kushte optimale sidomos të regjimit hidrik. Të dhënat tregojnë gjithashtu se situata në këto toka po ndryshon dhe kanë filluar të veprojnë faktorë kufizues si pasojë e lagështisë së tepërt apo edhe shenja rikënetizimi si në Maliq dhe në Kakariq 49. Ndryshimet klimatike dhe cilësia e ajrit Transformimi i të gjithë sektorëve në Shqipëri, mbas viteve 90, është shoqëruar edhe me modernizimin institucional në fushat e financës, energjisë dhe mjedisit. Pjesë e kësaj përpjekjeje ka qënë përditësimi i fushave që lidhen me menaxhimin mjedisor dhe ndryshimet klimatike. Së fundmi, Shqipëria ka ndërmarrë hapa për krijimin e një kuadri institucional për promovimin dhe miratimin e aktiviteteve të Mekanizmit të Zhvillimit të Pastër (MZHP) në vend, që do të shërbej si një themel për pjesëmarrjen në tregjet alternative të karbonit dhe skemat e kompensimit. Konventa për ndryshimet klimatike është ratifikuar nga Kuvendi Popullor në Tetor të vitit 1994 dhe instrumenti i ratifikimit u depozitua në janar 1995, ndërkohë Protokolli i Kiotos u ratifikua nga Shqipëria në prill të vitit 2005. Rregullimet ligjore për krijimin e një strukture të Autoritetit Kombëtar të Përcaktuar (AKP) u miratuan në 2008 dhe 2009, me prezantimin e kuadrit të duhur ligjor në nivele të ndryshme për të zyrtarizuar kuadrin ligjor të veprimit të AKP-së në vend dhe për shqyrtimin e projekteve MZHP dhe proçedurat e miratimit. Është tashmë e njohur problematika botërore e çlirimit të gazrave që ndikojnë në ndryshimet klimatike, prandaj edhe Shqipëria e ka vendosur në politikat e saj përmirësimin e situatës ambientale, kjo edhe se përbën një kërkesë nga procesi i intergimit europian të vendit. Sipas, raporteve që tregojnë çlirimin e gazeve me efekt serrë (GES) në Shqipëri gjatë vitit 2000 ishte në total 7619,9 Gg. Sektorët kryesorë kontribues ishin energjia (44.0%), e ndjekur nga bujqësia (27.1%) dhe ndryshimi në përdorimin e tokës dhe pyjeve (21.6%) 50. Pjesa e 18 48 Ministria e Bujqesise 49 Po aty 50 Raporti Kombëtar për Ndryshimet Klimatike 2008
ndryshimit në përdorimin e tokës dhe pyjeve po reduktohet në mënyrë të konsiderueshme, ndërsa pjesa e energjisë dhe mbetjeve po rritet. Kontributi i sektorit bujqësor në emetimin e gazeve me efekt serrë llogaritet të jetë 35% (të dhëna të vitit 2001). Metani përfaqëson 78% të kësaj shifre kryesisht për shkak të fermentimit enterik të gjësë së gjallë. 95% e këtij metani nga fermat emetohet prej gjedhëve (73%) dhe deleve (16%) dhe pjesa e mbetur nga menaxhimi i plehut organik 51. Raporti kombëtar për ndryshimet klimatike na ofron dhe efektin që ka dhënë çlirimi i gazrave serrë në atmosferë, duke pasur një rritje temperaturash në Shqipëri gjatë 50 viteve të fundit me mesatarisht 0,3 C në të gjithë vendin. Me kërcënimin e ndryshimeve klimatike, pritet të ndodhin fenomene klimatike ekstreme më të shpeshta, të tilla si temperatura të larta, thatësira të zgjatura, përmbytje, duke rritur rrezikun për rrëshqitje toke dhe zjarre 52. Parashikimet klimatike për Shqipërinë shohin ndryshime të tilla, si ngritje temperaturash, ulje të sasisë së reshjeve dhe reduktim të burimeve ujore dhe të tokës së punueshme. Zona më delikate e Shqipërisë është zona bregdetare, ndërkohë që sektorët më delikatë janë burimet ujore, bujqësia, energjia dhe turizmi. Ndryshimet e ardhshme klimatike priten të kenë efekt negativ në prurjet lumore, të cilat nga ana tjetër do të ndikojnë në kapacitetin gjenerues të hidrocentraleve. Kjo është një çështje, e cila duhet të merret në konsideratë. Pritet gjithashtu që ndryshimi i klimës të shkaktojë rritje temperaturash nga 0,8 deri në 1,0ºC deri në vitin 2025, midis 1,2-1,8ºC deri në vitin 2050, dhe nga 2,1 deri në 3,6ºC deri në vitin 2100 53. Këto ndryshime klimatike do të reduktojë burimet ujore dhe lagështinë dhe do të ketë një ndikim negativ mbi bujqësinë, pyjet dhe biodiversitetin. Ky ndryshim klimaterik në Shqipëri do të shkaktojë përdorimin shtesë e të konsiderueshëm të sistemit të ujitjes për bimët gjatë muajve të thatë dhe do të shkaktojë ndryshime në speciet dhe habitatet e bimëve 54. 1.1 Zhvillimi social-ekonomik Popullsia e Shqipërisë është rreth 2,8 milion banorë në vitin 2013. Kjo shënon një ulje të konsiderueshme krahasuar me regjistrimin e popullsisë në vitin 2001, kur popullsia i kapërcente 3 milionë banorë. Ulja në numrin e popullsisë është rezultat i kombinimit të emigrimit dhe uljes së nivelit të lindshmërisë. Numri i fëmijëve të lindur për grua në vitin 2011 ishte 1,5. Kjo nënkupton një reduktim drastik krahasuar me 2,1 në vitin 2007 dhe 3,3 në vitin 2000, shih tabelën 1. 19 51 Raporti Kombëtar për Ndryshimet Klimatike, 2008 52 Po aty 53 Po aty 54 Po aty
Tabela 1: Treguesit kryesorë demografikë për Shqipërinë Treguesit 2007 2011 Koeficienti bruto i lindjeve (për 1000 banorë) 10.49 12.7 Koeficienti bruto i vdekjeve (për 1000 banorë) 4.6 6.2 Ndryshimi natyror (për 1000 banorë) 5.89 6.5 Numri i fëmijëve të lindur për grua 2.1 1.5 Jetëgjatësia 77.6 77.4 Burimi: INSTAT, 2013 Sipas regjistrimit më të fundit të popullsisë (2011) 55, numri i banorëve në zonat urbane tani e tejkalon numrin e banorëve në zonat rurale. Kjo tregon gjithashtu një ndryshim të konsiderueshëm krahasuar me fillimin e viteve '90, kur rreth 2/3 e popullsisë jetonte në zonat rurale 56. Migrimi i brendshëm drejt zonave urbane i kombinuar me emigrimin kanë ndikuar në këtë situatë të re. Për shembull, në vitin 2008 rreth 1 milionë shtetas shqipëtarë jetonin në vendet e BE, shumica e tyre në Greqi dhe Itali. Sipas të dhënave të Bankës Botërore, 75% e emigrantëve janë meshkuj 57. Fluksi më i madh i emigrantëve (rreth dy të tretat) vjen nga zonat rurale dhe shumica e tyre janë të rinj. Kjo prirje demografike me migrim të të rinjve për arsye pune ndikon negativisht në disponueshmërinë e forcës së punës në zonat rurale dhe përbën një sfidë të rëndësishme për të ardhmen për zhvillimin bujqësor dhe rural. Megjithatë, kohët e fundit është vënë re që disa emigrantë nga zona rurale po kthehen në Shqipëri duke sjellë së bashku me kursimet edhe njohuritë e tyre bujqësore. Kriza ekonomike dhe financiare që ka prekur Greqinë dhe Italinë, ku gjenden shumica e emigrantëve shqiptarë, po i detyron të kthehen në vend shumë emigrantë shqiptarë. Rreth 16,5% e emigrantëve shqiptarë e konsiderojnë kthimin në Shqipëri si strategjinë e tyre kryesore për t'u përballur me krizën në Greqi dhe Itali, dhe 15% po marrin parasysh të investojnë në bujqësi 58. Për këtë arsye, konfigurimi i popullsisë rurale në Shqipëri pritet të ndryshojë në vitet e ardhshme si rezultat i kësaj prirjeje. Tabela 2: Struktura e popullsisë në Shqipëri, 2011 Treguesit Urbane Rurale Total Rurale/Totali Total 1,498,508 1,301,630 2,800,138 46.5% Meshkuj 742,671 660,388 1,403,059 47.1% Femra 755,837 641,242 1,397,079 45.9% Femra/totali 50.4% 49.3% 49.9% Burimi: INSTAT (Regjistrimi i popullsisë) 55 INSTAT 56 Po aty 57 Raporti i Banka Botwrore 2008 58 Gedeshi, I. and N. De Zwager (2012) Effects of the Global Crisis on Migration and Remittances in Albania. Migration and Remittances during the Global Financial Crisis and Beyond, In Sirkeci, I., J. H. Cohen, and D. Ratha edition, Ëorld Bank, 2012.
20
Bujqësia mbetet sektori kryesor i punësimit për fuqinë punëtore. Në vitin 2011, rreth 55% e të punësuarve ose 507 000 persona ekuivalentë të punësuar me kohë të plotë, janë të angazhuar në sektorin bujqësor. Numri i personave të punësuar në bujqësi është ulur që nga viti 2007 dhe parashikohet të ulet edhe në vitet e ardhshme me modernizimin e sektorit dhe rritjen e produktivitetit 59. 10 shtetet e reja anëtare të BE-së, kanë përjetuar një ulje mesatare prej 4% në vit në punësimin në bujqësi nga viti 2005 deri në 2012, ku disa shtete kanë ulje më të larta se të tjerat 60. Bujqësia në Shqipëri pritet të përballet me të njëjtin zhvillim strukturor duke çuar në ulje të numrit të vendeve të punës, dhe nëse në Shqipëri do të realizohet i njëjti nivel uljeje (4% në vit), numri i vendeve të punës në vitin 2020 do të reduktohet në 336 000 (një pakësim prej 130 000 vendesh pune) 61. Tabela 3: Treguesit kryesorë të fuqisë punëtore në Shqipëri, 2007-2011 Treguesi 2007 2008 2009 2010 2011 Popullsia në moshë pune, e aftë për punë ('000) 1082 1114 1041 1059 1070 Numri i të punësuarve (000) 939 974 899 917 928 Numri i të punësuarve në sektorin e bujqësisë (000) 542 568 496 507 507 Përqindja e punësimit në bujqësi kundrejt numrit total të të punësuarve (%) 58 60 55 55 55 Numri i të papunëve (000) 143 140 142 143 142 Shkalla e papunësisë (%) 13.2 12.5 13.6 13.5 13.3 Meshkuj 11.2 10.4 11.5 11.2 12.4 Femra 16.3 15.9 16.7 16.7 14.3 Burimi: INSTAT 59 INSTAT 60 Komisioni Europian 61 Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor në Shqipëri
21
GAZSJELLËSI TRANS- ADRIATIK TAP 867 km- 211km në territorin e Shqipërisë 547 km në Greqi 104 km në Detin Adriatik -5 km në Itali 10 deri 20 miliard meter kub gaz në vit drejt Europës Kostoja e ndërtimit 3, 4 miliard Euro 62 Nabucco 3300 km Bullgari, Rumani, Hungari, Serbi, Austri kostoja e ndërtimit 5, 5 miliard euro maksimalisht 31 milion metër kub gaz drejt Europës 63 South Stream 2506 km Rusi, Bullgari, Serbi, Hungari, Sloveni, Itali 900 km në det Kostoja e ndërtimit 7 miliard Euro maksimumi 61 miliard metër kub gaz drejt Europës 64 Koncepti Trans Adriatic Pipeline (TAP) është në një linjë me qëllimin strategjik të Bashkimit Europian për të siguruar energjinë e së ardhmes pa qenë e nevojshme që të mbështetet vetëm tek një burim. TAP do të transportojë gaz natural nga fusha gjigante e Shah Deniz II në Azerbaixhan, nëpërmjet Greqisë dhe Shqipërisë, duke kaluar nëpërmjet detit Adriatik në Jug të Italisë dhe më tej në Europën Përendimore 65. TAP ofron rrugën më të shkurtër dhe më direkte nga rajoni i liqenit Kaspik në drejtim të tregjeve shumë të mëdha të Europës me çmimin më të mirë. Sipas parashikimeve projekti është dizenjuar që të transportojë nga 10 deri në 20 miliard metër kub gaz për vit, bazuar në kërkesën që ka 66. Ky projekt do të lejoj gjithashtu ndërtimin e një depozite shumë të madhe në Shqipëri, që do të shërbejë për të siguruar tregun europian me vazhdimësi furnizimi gjatë ndonjë difekti teknik. TAP do të promovojë zhvillimin ekonomik dhe krijimin e vendeve të reja të punës dhe do të jetë i vetmi gazsjellës në Korridorin Jugor që nuk varet nga paratë publike. Rezervat e gazit Më shumë se dy të tretat e rezervave të gazit natyror gjenden në rajonet e Rusisë, Lindjes së Mesme dhe Liqenit Kaspik. Ato janë të mjaftueshme për të mbuluar kërkesat Europiane për gaz edhe në të ardhmen. Aktualisht Europa varet kryesisht nga gazi që vjen nga Rusia, arsye e mjaftueshme që vendet e Bashkimit Europian të kërkojnë alternativa të tjera. Varësia energjitike e Bashkimit Europian ka qenë dhe vazhdon të mbetet një nga pikat themelore të gjeopolitikës europiane 67. Kjo është arsyeja se pse BE-ja shikon tek realizimi i këtij projekti 62 www.tap.org 63 www.google.com 64 www.google.com 65 www.tap.com 66 Po aty 67 Faqja www.euractive.com 23,Tetor 2012
22
një alternative për të marrë gaz nga rajoni i Kaspikut. Për të bërë realitet këtë është e nevojshme ndërtimi i alternativave të reja infrastrukturore që do e bëjnë të vlefshme ofertën për gaz për Europën. Harta 2- Rezervat e gazit naturor në Europë (në miliard metër Kubik) Burimi: British Petrolium 2012 Korridori Jugor i gazit - TAP Termi Koridor Jugor i Gazit është përdorur nga Komisioni Europian për të përshkruar projektet e mundshme infrastrukturore që do të sillnin gaz nga burimet e rajonit të Kaspikut dhe Lindjes së Mesme drej Europës, me qëllim sigurinë energjitike të saj 68. Këto gazsjellës do të krijojnë një alternativë për furnizimin me gaz të Europës dhe do të jenë alternativa të furnizimit nga Rusia, Afrika e Veriut dhe Deti i Veriut. Trans Adriatic Pipeline (TAP) është mbështetës i rëndësishëm i objektivit strategjik Europian për të siguruar një rrugë tjetër përveç atyre ekzistuese dhe për të plotësuar nevojat në rritje për energji. TAP është një alterantivë realiste për transportin e gazit në Korridorin Jugor të Gazit, ai është rruga më e shkurtër tranzite e të gjitha projekteve Europiane për sjelljen e gazit dhe që mbështeten nga Bashkimi Europian. Korridor Jugor i Gazit do të përbëj një nga operacionet më komplekse të infrastrukturës për tranzitimin e gazit që është zhvilluar ndonjëherë në historinë botërore, ai konsiston në disa projekte energjitike me një shumë që llogaritet të shkojë në afërsisht 45 miliard USD 69. Ai do të ketë gjashtë komponent të ndryshëm: ndërtimin e puseve në Liqenin Kaspik, platformat mbi ujë, zgjerimin e terminalit të Sangachal Terminal, si dhe ndërtimin e tre 68 Faqja e internetit e Komisionit Europian 69 www.google.com
23
projekteve për gazsjellës që janë Azerbaixhan -Gjeorgji (SCP), Azerbaixhan -Turqi (TANAP) dhe ai Azerbaixhan - Europë (TAP) 70. Harta 3 Rruga e projektit TAP nga Deti Kaspik në Itali Burimi: faqja e kompanisë Lidhja e munguar Sot gazsjellësit që vijnë nga rajoni i Kaspikut shtrihen deri në kufijt e Greqisë, pra deri në Turqi duke mos kalur në asnjë vend të Bashkimit Europian dhe tregut të madh të tij për arsye se nuk ka një lidhje për të sjellë gazin Azer. Ky projekt, pra TAP do të jetë lidhja e munguar që vjen nga rajoni i Kaspikut deri në vendet e Bashkimit Europian duke kaluar nga Greqia, Shqipëria dhe Italia. Projekti Gazsjellësi Trans Adriatic propozon lidhjen më direkte, logjike dhe me koston më të ulët të transportit të gazit natyror nga rajoni i Kaspikut fillon në kufirin mes Turqisë dhe Greqisë, tranzitohet nepërmjet Greqisë, Shqipërisë dhe Detit Adriatik duke kaluar në Italian e Jugut. TAP do të mbushë boshllëkun në Europën Jugore dhe do të sjellë furnizim me gaz nga rajoni i Kaspikut, burim energjie që nuk ka qënë i aksesueshëm më parë në Europë. Lidhje direkte me TANAP Është e qartë dhe e padiskutueshme që çdo gazsjellës që do të sjellë gaz nga rajoni i Kaspikut drejt Europës do të duhet të kaloj nëpërmjet Turqisë. Ky element e bën të sigurtë, të qëndrueshëm dhe më një kosto të përballueshme realizimin e Korridorit Jugor të Gazit. Për të bërë të mundur këtë ishte e domosdoshme dhe bashkëpunimi mes Azerbaixhanit dhe Turqisë që nënshkruan një marrëveshje ndërqeveritare për të zbatuar projektin Trans Anatolian gas pipeline project (TANAP), i cili do të krijoj një infrastrukturë stabël dhe të sigurt për kalimin e gazit nga Turqia drejt kufirit me Greqinë. Deri tani janë tre kompani që kanë marrë përsipër zhvillimin e këtij projekti dhe ato janë SOCAR, Botas dhe TPAO, por shumë shpejt mund të rreshtohen edhe kompani të fuqishme ndërkombëtare përkrah tyre 71. Projekti TAP është konceptuar që lidhet me TANAP në kufirin Turko-Grek. Që të dy projektet kanë nënshkruar një Memorandum Mirëkuptimi në 2012, duke bërë të mundur një bashkëpunim teknik dhe tregtarë mes dy palëve 72. 24 70 www.tap.org 71 www.tap.org 72 www.tap.org
Siguria e furnizimit Gazsjellësi Trans Adriatic është një projekt logjik i lidhjes mes Europes Juglindore me atë Përendimore nëpërmjet Shqipërisë, Detit Adriatik dhe Italisë. Gazsjellësi do ti japë Europës një akses më të mirë me burimet e furnizimit me gaz natyror që janë të përqëndruara në rajonin e Kaspikut dhe më tej. Ai gjithashtu do të luaj një rol shumë të rëndësishëm në sigurimin e furnizimit me gaz natyror për Italinë. Ky gazsjellës është projektuar në mënyrë të tillë që të përfshijë edhe ndërtimin e depozitave të gazit natyror në Shqipëri, të cilat do të kontribuojnë në rritjen e mëtejshme të sigurisë së furnizimit në Europe 73. Rruga e TAP-it nga Greqia nëpërmjet Shqipërisë ka një rëndësi strategjike për Europën Juglindore, pasi duke furnizuar me një burim të ri energjie japin një kontribut të drejtëpërdrejt në zhvillimin ekonomik dhe stabilitetin politik të rajonit. Hartat 4- rruga nga do të kaloj gazsjellësi TAP 73 www.tap.org
25
Burimi - marrë nga faqja zyrtare e kompanisë Kontributi i TAP në Europën Juglindore dhe rajonin e Ballkanit Diskutimet që bëhen për Korridorin Jugor të Gazit kërkojnë të përjashtojnë një nga rajonet që do të përfitojnë më shumë, atë të Europës Juglindore. Vendet e këtij rajoni kanë një varësi shumë të madhe nga importi i gazit Rus. Për shembull Bosnia dhe Hercegovina, Maqedonia janë 100% të varura nga gazi Rus, Serbia 88 % dhe Kroacia 39 % 74. Por, varësia nga një furnizues i vetëm është një nga sfidat që ka rajoni. Vendet e tjera të rajonit si Shqipëria, Kosova dhe Mal i Zi nuk janë aspak të lidhura me rrjetin e gazit dhe janë të varura nga nafta, qymyri dhe burimet hidro për furnizimin me energji. Për më shumë, rritja ekonomike e rajonit, pavarësisht krizës botërore, kërkon ndër të tjera dhe më shumë energji. Bashkëngjitur kësaj dhe me objektivin kryesorë të gjitha vendeve të rajonit për të qenë pjesë e BE-së, do të thotë jo vetëm nevojë për më shumë energji, por edhe për burime të pastra gjithashtu. Ndërtimi i TAP do të reduktojë në mënyrë të madhe varësinë e Europës Juglindore nga një furnizues i vetëm, por do të bënte të mundur sjelljen e gazit natyror të Kaspikut drejt Europës Përendimore 75. Ashtu siç u tha edhe më sipër ky projekt do të bëjë të mundur ndërtimin e një rezervuari nëntokësor shumë të madhe me gaz natyror në Shqipëri. 74 www.tap.org 75 Po aty
26
Kjo depozitë është projektuar që të jetë menjëherë aktive për nevojat e vendeve të Bashkimit Europian dhe është në një linjë me Rregulloren No 994/2010 76, që lidhet me sigurinë e furnizimit me gaz natyror. Gjithashtu duhet thënë se projekti TAP ka aftësinë dhe mundësinë për tu lidhur me disa gazsjellës të tjerë në rajon. Si për shembull Unazën Energjitike të Balkanit Perëndimor që është propozuar nga Komuniteti i Energjisë dhe do të ishte një tjetër aspekt shumë i rëndësishëm për integrimin në BE 77. Për të bërë të mundur këtë tashmë janë nënshkruar dy Memorandume Mirëkuptimi dhe Bashkëpunimi me Ionian Adriatic Pipeline (IAP). Këto marrëveshje japin një kornizë të bashkëpunimit teknik, si dhe kanë krijuar një klimë më të mirë bashkëpunimi mes vendeve të rajonit 78. Duhet thënë se TAP jo vetëm është një projekt që diversifikon furnizimin me energji për të gjithë Europën dhe në mënyrë të veçantë për rajonin e Ballkanit, por ai është një projekt fitimprurës biznesi dhe i pavarur nga fondet publike, duke mos qenë barrë për buxhetet e vendeve të BE-së apo dhe vendeve nga ai kalon. Harta 5- Tregon depozitën e gazit që do të ndërtohet në Shqipëri si pjesë e projektit Burim:www.TAP.org Cilat janë avantazhet e ndërtimit të depozitës nëntokësore të gazit? Depozita nëntokësore e gazit do të jetë një siguri për furnizimin me energji të Europës dhe në veçanti të rajonit të Europës Juglindore. 27 76 Komisioni Europian 77 www.tap.org 78 Komisioni Europian
Do të jetë një rregullator për furnizimin me gaz natyror në raste defektesh apo dhe rritjes së kërkesës për konsum. Do të jetë rregullator për blerësit e gazit. Do të jetë një nxitës për tregun e gazit natyror në Europën Juglindore. Ku do të jetë e lokalizuar depozita nëntokësore e gazit natyror? Sipas të gjitha parashikimive nga projekti TAP, depozita nëntokësore e gazit natyror do të ndërtohet në rajonin e Dumres në Shqipërinë Qëndrore, duke shfrytëzuar formacionet e kripës nëntokësore 79. Kupolat e kripës janë formacione të trasha të krijuara nga kripa natyrore përgjatë kohës nëpërmjet procesit të sedimentimit duke krijuar shtresa të dimensioneve të ndryshme. Ato mund të jenë me një diametër prej 1500 metrash dhe me lartësi prej 9000 metrash. Kupolat e kripës janë shumë të përshtatshme për depozitimin e gazit natyror pasi ato nuk lejojnë rrjedhjen e tij 80. Projekti Nabucco Duhet theksuar se projekti Nabucco është s kualifikuar që në fazën paraprake nga konsociumi i Shah Denizit si jo fitimprurës dhe i papërshtatshëm në krahasim me dy projektet e tjerë atë të TAP dhe South Stream. Megjithatë, për efekt krahasimi unë kam marrë në analizë disa të dhëna të këtij projekti që në fakt do të anashkalonte krejtësisht rajonin e Ballkanit JugPërendimorë, duke e lënë atë në një situatë jo stabël për sa i përket furnizimit me energji. Aksionerët e këtij projekti kanë qenë BEH Bullgari, BOTAS Turqi, FGSZ Hungari, GDF SUEZ Francë, OMV Austri dhe Transgaz Romani 81. Harta 6-Rruga e kalimit të projektit Nabucco 28 79 www.tap.org 80 Po aty 81 www.naturalgaseurope.com
Burimi: marrë nga faqja zyrtare e projektit Duhet theksuar fakti se projekti i Nabucco edhe pse do të kalonte nga disa vende anëtare përsëri nuk u vlerësua si një projekt me përfitime biznesi dhe në të njëjtën kohë kërkonte financime të mëdha nga buxheti i Bashkimit Europian, gjë që u kundërshtua me forcë nga Kancelarja gjermane Angjela Merkel. Projekti Rryma e Jugut Projekti më konkurrent i TAP ka qenë dhe mbetet ai i Rrymës së Jugut, kjo për arsyen se qeveria Ruse përfaqësuar nga Gazprom edhe pse nuk është përzgjedhur si fituese nga konsorciumi Shah Deniz, për furnizimin me gaz të Europës ka vazhduar me financimin e projektit. Kështu duhet theksuar se një pjesë e këtij projekti që kalon nëpërmjet Serbisë ka filluar ndërtimin dhe pritet që të jetë operativ me sjelljen e gazit në fund të vitit 2015 për konsumatorët serb. Aksionerët e Rrymës së Jugut janë Gazprom-Rusi 50 përqind, Eni- Itali 20 përqind, EDF- Francë 15 përqind dhe Wintershall- Gjermani 15 përqind. Për ta bërë sa më tërheqës projektin qeveria Ruse ka planifikuar ndërtimin edhe të 2440 kilometrave të tjerë të këtij gazsjellësi dhe që është paraqitur në hartën 2 dhe 3 82. Gjithashtu, në hartën numër 3 jepet edhe mundësia e një kryqëzimi të mundshëm mes South Stream dhe Nabucco më poshtë: 82 www.south-stream.info
29
Harta 7- Rruga e kalimit të projektit Rryma e Jugut 30
Burimi: nga faqja e internetit të kompanisë Siç edhe është përmendur më sipër Rusia po bën shumë presion mbi vendet Europiane për të pasur sa më shumë ndikim në furnizimin e tyre me gaz rus. Duke ruajtur kështu pothuajse monopolin energjitik mbi Europën. Sigurisht një nga elementët e kësaj lufte, është edhe vazhdimi i ndërtimit të projektit Rryma e Jugut. Kjo është arsyeja se pse gjatë muajit janar 2014 Komisioni Europian filloi bisedimet me Rusinë për projektin e gazsjellësit Rryma e Jugut duke dërguar një delegacion të kryesuar nga komisioneri për energjinë, Oettinger në Moskë për të diskutuar mbi ligjshmërinë e marrëveshjeve. 83 Marrëveshjet mes koncernit energjitik rus, Gazprom dhe shtatë vendeve europiane ishin nënshkruar, kur Komisioni Europian tërhoqi frenat: Marrëveshjet shkelin rregullat e BE-së, sepse një firmë nuk mund të jetë njëherazi pronarja e një gazsjellësi dhe monopoliste e transportit të gazit. Në janar, eurokomisioneri europian për energjitikën, Günther Oettinger ka udhëtuar drejt Moskës, për të negociuar me përfaqësues të Kremlinit në emër të gjashtë vendeve anëtare, Hungarisë, Bullgarisë, Kroacisë, Sllovenisë, Austrisë dhe Greqisë, si edhe të vendit kandidat të BE-së, Serbisë. Në jugun e Rusisë, në Bullgari dhe Serbi janë vendosur ndërkohë tubacionet e para të gazsjellësit jugor, të njohur si "South Stream Pipeline" 84. Në fund të vitit 2015 pritet që gazi rus të kalojë përmes Detit të Zi dhe të transportohet në BE përmes këtij gazsjellësi. Stacionet e fundit janë Austria dhe Hungaria, dega jugore në të ardhmen mund të përfshijë Greqinë dhe përmes Adriatikut të kalojë në Italinë e jugut. 31 83 www.euractiv.com 84 Radio Deutche Welle, 20 janar 2014
"Konkurrencë jo e ndershme" "Një gazsjellës duhet të funksionojë si një autostradë. Gjithsekush mund ta përdorë dhe të paguajë në bazë të tarifave në fuqi". Por kjo nuk është parashikuar në kontratat ndërkombëtare, sepse Gazpromi pretendon të ketë në dorë të gjitha kapacitetet" 85. Një nga politikat më të forta që aplikon Bashkimi Europian për të gjithë anëtarët e tij apo edhe për vendet që janë aspirante për të qenë pjesë e tij, është ajo e konkurencës së lirë. Duke u nisur nga kjo politikë që nxit zhvillimin ekonomik dhe mbron konsumatorët, për rregullat e Bashkimit Europian është e papranueshme që një kompani siç është Gazprom të mbajë në dorë çdo gjë kundër konsumatorëve. "Është e kuptueshme ndërkohë që nuk është as e drejtë nga ana e konkurrueshmërisë, kur firmat janë zotëruese të të gjitha hallkave të zinxhirit të prodhimit" 86. Pikërisht për këtë arsye menaxhimi i gazsjellësit jugor nuk duhet të jetë në duart e Gazpromit. Propozime nga Brukseli Po cila është rrugëdalja nga kjo situatë e krijuar? Një zgjidhje e mundshme në debatin për këtë çështje sipas KE-së është që Gazprom të sigurojë një menaxhim të pavarur të gazsjellësit. "Në këtë rast, Gazpromi do të ishte pronar i gazsjellësit, por pa ndikim në biznesin e përditshëm." Moska mund të kërkojë zyrtarisht drejt Brukselit një përjashtim nga rregullorja, si në rastin e gaszjellësit verior 87. Konkurrencë për TAP-in? Po a është i përfshirë Komisioni Europian në një konkurrencë jo të ndershme kundra Gazpromit dhe projektit të tij të Rrymës së Jugut? Një hipotezë që kundërshtohet tërësisht nga Komisioni Europian nëpërmjet zëndhënëses së Komisionerit për Energji, Marlene Holzner: "Komisioni Europian është shumë i ndjeshëm kur flitet për konkurrencën dhe për ne nuk ka asnjë përkrahje as për projektin e Rrymës së Jugut dhe as për TAP. Për ne projekti rus do të sjell gaz shtesë duke anashkaluar Ukrainën, por ky projekt nuk ka cilësinë e projektit TAP që mundëson shfrytëzimin e burimeve të reja nga Deti Kaspik 88. 32 85 Radio Deutche Welle 22 janar 2014, zëdhënësja e komisionerit të BE-së për energjinë, Marlene Holzner. 86 Po aty, Antonio Hurtado, drejtor i Institutit për Teknikën Energjitike në Universitetin e Drezdenit 87 Po aty, Marlene Holzner 88 Radio Deutche Welle, janar 2014
Gjeopolitika e energjisë -Shqipëria si kundërpeshë e Gazpromit Për vite me rradhë, pyetja se kush do jetë projekti fitues për Korridorin e Jugut mori përgjigje me fitimin e projektit TAP, duke i dhënë kështu jetë një projekti që ndihmon Europën në furnizimin me gaz nëpërmjet Azerbaixhanit dhe pse jo edhe me tej. Po të shikohet nga pikpamja e furnizimit me gaz të Europës është pak e vështirë të kuptohet se pse TAP është shpall fitues i kësaj gare, pasi në momentin e parë ky projekt do të transportojë gaz për vetëm 10 miliard metër kub 89 që përbën vetëm 2 përqind të konsumit vjetor. Por rëndësia më e madhe e këtij projekti është fjala diversifikim i burimit nepërmjet një rruge të re që vjen nga bazeni i liqenit Kaspik, një rajon ku gjiganti rus i energjisë, Gazprom, nuk mund të diktojë politikat e tij monopoliste për furnizimin e Europës. Me ndërtimin e projektit TAP, jo vetëm Azerbaixhani, por edhe Turkmenistani mund të bëhet një furnizues i rëndësishëm për Europën dhe pse jo për një kohë jo shumë të largët edhe burimet e tjera nga Izraeli dhe Qipro, e gjithashtu Iraku dhe Irani. Duhet thënë se hapja e Korridorit të Jugut ose TAP, është direkt një veprim gjeopolitik që i shkon shumë mirë për shtat Aleancës Veri Atlantike dhe që tremb më së shumti Gazpromin. Tashmë me këtë rrugë ka mundësi më të shumta për të mos qenë e varur nga gazi rus, në Veri është mundësia për ardhjen e gazit nga Deti i Veriut/Norvegjia si dhe nga Afrika e Veriut 90. E gjithë kjo strategji për të sjellë gazin azer në Europë, shkon në një vij edhe me përpjekjet e Komisionit Europian për realizuar një treg të përbashkët energjie, në të cilin është vetë tregu që përcakton çmimin dhe jo forcat monopoliste. Një tjetër anë positive e Korridorit të Jugut, është dhe mundësia që i jep vendeve të Kaukazit Jugor për të forcuar lidhjet me Perëndimin dhe me këtë duhet të nënkuptojmë jo vetëm Azerbaixhanin dhe Gjeorgjinë, por nëpërmjet tyre mund ti ofrohet një perspektivë edhe Armenisë që për momentin është e lidhur mbas gazit rus 91. Në një shkrim të gazetës së përditshme turke një analist i energjisë Borut Grgic, e shikon ndërtimin e projektit TAP jo vetëm si një biznes, por edhe shumë të rëndësishëm nga pikpamja gjeopolitike. Duke vendosur në qëndër të këtij diskutimi faktin se është pikërisht pozicioni gjeografik i Shqipërisë që jo vetëm e bën fizibël projektin, por e bën të mundur të luaj rolin e kundërpeshës në lojën e madhe të energjisë dhe gjeopolitikës. Asnjëherë më parë Shqipëria nuk ka qenë një lojtar i fuqishëm në Balkan, aq më pak në fushën e energjisë. Por me Trans Adriatic Pipeline që tashmë është një realitet, Shqipëria i ka të gjitha shanset që të bëhet një qendër e gazit për rajonin 92. Aktualisht, e ardhmja energjitike e Ballkanit është jo shumë e qartë dhe kjo për shumë arsye. Duke filluar nga infrastruktura që në pjesën më të madhe të saj është e vjetër dhe kërkon të rinovohet. Termocentralet që punojnë me qymyrgur nuk plotësojnë asnjë kusht ambiental, ndërkohë që të gjithë këto vende kërkojnë që të integrohen në BE ku rregullat mjedisore janë shumë të 89 www.tap.org 90 A tale of two pipelines: Why Tap has won, korrik 2013, Natural Gas Europe 91 Po aty 92 Gazeta turke Hurryiet Daily News, 12 tetor 2013
33
forta, kështu që ato duhet të mbyllen. Në një situatë të tillë si e vetmja alternativë mbetet gazi. Momentalisht, në zotërim të tregut serb të gazit Gazprom (kompania ruse e naftës dhe gazit) kërkon të ketë monopolin në Balkan dhe po ndjek një politikë shumë agresive zgjerimi në rajon për të zbatuar projektin e saj të Rrymës së Jugut. Ky projekt gazsjellësi është planifikuar që të kaloj në një pjesë të mirë të vendeve të Ballkanit, nga Bullgaria, Serbia, Slovenia deri në Itali. Një projekt i tillë do të bënte që rajoni i Ballkanit përfundimisht të jetë i dominuar nga gazi rus, ç ka do të bënte që monopoli të jetë i padiskutuar. Duke pasur në mendje luftën e gazit mes Ukrainës dhe Rusisë, është e qartë se çfarë pasojash do të kishte rajoni i Ballkanit në rast të dominimit afatgjatë të monopolist rus. Sigurisht, që kjo do të ishte një perspektivë jo shumë e mirë për konsumatorët dhe zhvillimin e vendeve të Ballkanit, që kërkojnë jo vetëm pavërësi në burimet e energjisë, por gjithashtu edhe çmime të përshtatshme dhe konkuruese. Përpjekjet që bëhen nga qeveritë e vendeve të Ballkanit për të tërhequr industritë e mëdha europiane nëpërmjet uljes së taksave nuk do të sjellin rezultat nëse burimi i energjisë në këto vende do të jetë i pasigurt. Kjo është dhe arsyeja kryesore se pse rajoni i Ballkanit kërkon një alternative tjetër përveç projektit të Gazpromit dhe kjo do të jetë ndërtimi dhe zhvillimi i qëndrës së gazit në Shqipëri. Kjo do të sillte në një plan afatgjatë uljen e çmimit të energjisë dhe rritjen e konkurencës, si pasojë dhe zhvillimi ekonomik në rajonin e Ballkanit do të merrte hov. Një zhvillim i tillë do të jetë në një linjë me objektivat strategjikë të Bashkimit Europian dhe do të pengonte që rajoni të jetë viktimë e përcaktimit politik të çmimit dhe gjithashtu dominancës politika nga Rusia. Kjo është dhe arsyeja se pse Shqipëria është një rrugëkalimi shumë e pranueshme dhe e domosdoshme. Nga pikpamja gjeopolitike, duhet përmëndur roli i madh që kanë luajtur SH.B.A dhe Gjermania në fitimin e projektit TAP, pasi një anashkalim i Ballkanit nga rrugët e kalimit të gazit do ta bënin atë direkt një preh të lehtë për interesat strategjik rus. Duhet theksuar se mungesa e stabilitetit politik, korrupsioni i lartë i qeveritarëve në këto shtete do ta bënte shumë të lehtë që këto vende të binin në ndikimin rus, ç ka do të ishte në kundërshtim me interesat e SHBA dhe Gjermanisë. Është tashmë e njohur rivaliteti historik mes Gjermanisë dhe Rusisë për të mos e lënë këtë të fundit të dalë në Detin Mesdhe. Konkurenca për ndërtimin e gazsjellësve sa po vjen e bëhet edhe më komplekse dhe e lidhur me gjeopolitikën. Pas shpërthimit të krizës në Ukrainë, ku BE-ja, ka një qasje tërësisht kundër mënyrës se si Moska ka reaguar me aneksimin e territoreve në Krime dhe mbështetjen që ajo jep për terroristët në lindje, gjeopolitika e gazsjellësve është edhe më prezente në axhendat politike. Kështu, vetë Presidenti i Komisionit Europian, Barroso, e ka bërë të qartë në Samitin e lidërve europian se BE-ja e ka bërë të qartë për Bullgarinë se do të vendosë sanksione për shkak se ajo po favorizon Gazpromin për ndërtimin e Rrymës së Jugut, gjë që është në thyerje të legjislacionit europiane 93. 93 Faqja www.euractive.com datë 28 maj 2014
34
Po sipas kësaj faqe interneti kryeministri Bullgar, Plamen Oresharski, që u takua me Barroson e ka siguruar atë se ndërtimi i gazsjellësit do të bëhet në përputhej me legjislacionin europian. Në të njëjtën kohë që po mbahej ky takim, raportohej se një kompani ruse Stroytransgaz, e cila ka si pronarë persona që janë në listën e SHBA-së për sanksione ekonomike, si pasojë e krizës në Ukrainë 94 po vazhdonte të punonte në ndërtimin e gazsjellësit. Vlera totale e punimeve në territorin bullgar do të jetë 3,5 miliard euro nga të cilat rreth 30 përqind 95 do të kryhen nga kompani vendase, si nënkontraktore. Edhe pse nga BE-ja insistohet se ndërtimi i gazsjellësit Rryma e Jugut është në thyerje të legjislacionit europian, Drejtori Ekzekutiv e Gazpromit, Alexey Miller, ka konfirmuar se pjesa bullgare dhe serbe do të fillojnë të ndërtohen në Korrik të 2014. Përgjatë Samitit të liderëve europianë është foluar gjerësisht për politikën e përbashkët energjitike të BE-së dhe sipas Barroso, çdo gjë është shumë e qartë dhe se është shumë e rëndësishme që Bashkimi të qëndrojë bashkë për çështjet e sigurisë energjitike. Në fakt sot informova Kryeministrin Bullgar me qëllimet e Komisionit Europian. Ne e kemi bërë të qartë se rregullat e Tregut të Brendshëm duhet të respektohen, jo vetëm se është një detyrim, por sepse për sigurinë energjitike te Bullgarisë dhe të Europës do të ishte një rrezik i madh nëse këto nuk zbatohen 96 Përveç që është projekti me gjatësinë më të vogël, TAP ka edhe avantazhe të tjera si kompetencën teknike dhe termat financiare. Kompania norvegjeze Statoil është lider në botë përsa i takon instalimeve dhe zhvillimit të projekteve në det të gazit, në të njëjtën kohë E.ON është kompani gjermane më e madhe në Europë në zhvillimin dhe instalimin e projekteve në tokë. Po kështu një nga kompanitë më të mëdha në botë përsa i takon naftës dhe gazit është British Petrolium. Përsa i përket termave financiare, ky projekt është i vetë-financuar duke mos kërkuar asnjë kontribut nga vendet nga ku kalon ky gazsjellës dhe as nga Bashkimi Europian 97. Lehtësim në Zagreb dhe Bratislavë Përveç Ukrainës, vendet të cilat përfitojnë më shumë nga vendimi i Rusisë për tu tërhequr nga ndërtimi i gazsjedhësit Rryma e Jugut, janë Sllovakia,Kroacia si dhe Rumania. Për Sllovakinë zbatimi i projektit do të thoshte humbje e statusit të vendit kryesor në tranzitim të gazit rus për në vendet e BE-së. Momentalisht rreth gjysma e gazit që vjen nga Rusia 94 Gazeta bullgare Capital, datë 28 maj 2014 95 Po aty 96 Faqja www.euractive.com datë 28 maj 2014 97 Rikard Skoufias, Drejtori për Greqinë i TAP, Natural Gas Europe, Tetor 2013
35
tranzitohet nëpërmjet Sllovakisë, që i sjell një përfitim financiar asaj (në vitin 2013, 257 milion Euro) në formë taksash dhe fitimi. Për të ruajtur këtë pozitë të favorshme, qeveria në Bratislavë ka paraqitur mbështetje lidhur me një projekt që momentalisht nuk ka mbështetjen e Brukselit dhe që kalon në Bjellorusi-Poloni-Sllovaki (peremychka). Disa ditë para se të jepej njoftimi për tërheqjen nga projekti i Rrymës së Jugut, operatori i sistemit të tranzitit (bashkëpronësi e Sllovakisë dhe Çekisë) hodhi në treg idenë e Eastring ( Unaza e Lindjes). Ky projekt në vetvete ka si qëllim për ndërtimin e një interkonjeksioni në Rumani, që do të lidhte qëndrat e gazit në Perëndim (përfshirë edhe Austrinë) nëpërmjet Sllovakisë dhe Ukrainës me Rumaninë dhe Bullgarinë. Kjo do të bënte të mundur që Ukraina të mos mbetej peng i presioneve nga Rusia, pasi mund të furnizohej nga Bratislava. Ky projekt do të ishte dhe një alternativë më e lirë se Rryma e Jugut dhe do të integronte rajonin. Sa për Kroacinë, që ishte pjesë e projektit Rryma e Jugut, ku një nga degëzimet e tij ishte planifikuar të kalonte në territorin e saj, me rënien e projektit Rus, kemi një lehtësim në Zagreb. Kjo pasi po të zbatohej projekti Rryma e Jugut, atëherë Kroacia do të humbte mundësinë që të ishte pika lidhëse e gazit për Ballkanin dhe Europën Qëndrore. Kroacia kërkon që të marrë këtë rol pas ndërtimit të të një terminali LNG në ishullin Kërk dhe gazsjellësit Adriatik Jonian (IAP), që do të kaloj nga Shqipëria dhe Mali i Zi. Edhe Serbia kërkon ndryshim kursi Kriza që ka filluar në Dhjetorin e vitit 2013 mes Rusisë dhe Ukrainës, sigurisht që ka prekur edhe çështje të tjera jo vetëm mes dy vendeve, por edhe më tej. Kështu, furnizimi me gaz, për pjesën Lindore dhe Qëndrore të Europës mbetet një prej sfidave më të mëdha, shëmbulli vjen nga problemet që ka hasur Polonia në furnizimin me gaz apo edhe Rumania. Sigurisht, që në këtë krizë nuk mund të mbetet jashtë edhe Ballkani, Jelena Miliç, drejtore e Qëndrës Për Studime Euro-Atlantike, me seli në Beograd, tha se: ndalja e furnizimeve të gazit për Ukrainën nga Rusia po keqëson furnizimet dhe po rrit çmimet për Serbinë. Por kjo mund të jetë mirë për disa arsye: përfundimisht Serbia do të bëhet e angazhuar ndaj diversifikimit dhe do të bëhet një anëtare serioze e Komunitetit të Energjisë të Europës Juglindore për shkak të detyrimeve të saj kontraktuale, i tha Miliç SETimes Ajo paralajmëroi se gjëja më e keqe që mund të ndodhte është privatizimi i industrisë së energjisë të Serbisë nga Rusët. Në këtë mënyrë, ne do të bëhemi krejtësisht të varur nga Rusia dhe mund t i themi lamtumirë integrimit në BE, sepse qëllimi i Rusisë është të destabilizojë dhe ta ndajë Serbinë nga BE, duke kontrolluar sektorin e energjisë 98, shtoi ajo. Për Rusinë, Ballkanin është pjesë e rëndësishme e strategjisë së saj afatgjatë ekonomike dhe politike për t iu kundërvënë pranisë së BE-së dhe NATO-s në atë që ajo e sheh si sfera e saj tradicionale e influencës. 98 19 shtator 2014
36
Ndikimi direkt dhe indirekt i projektit TAP në ekonominë Shqiptare Në një studim të bërë në vitin 2012 nga Universiteti i Oxfordit, lidhur me ndikimin që do të kishte zhvillimi i projektit TAP për ekonominë e Shqipërisë janë evidentuar tre aspekte kryesore, kontributi në Produktin e Përgjithshëm Bruto (PPB), punësimin si me kohë të plotë edhe në atë me kohë të pjesshme, si dhe në mbledhjen e taksave. Sipas këtij studimi viti me i mirë për PPB, për punësimin dhe taksat do jetë 2017, që do sjellë për ekonominë shqiptare 57 milion euro, krijimin e 4200 vendeve të punës(kohë të plotë dhe të pjesshme). Sipas planit të konfimuar edhe nga kompania TAP AG, periudha e ndërtimit do të jetë 2015-2018 dhe do të sjellë për ekonominë shqiptare 157 milion euro dhe krijimin mesatarisht në çdo vit të 2900 vendeve të punës (kohë të plotë dhe të pjesshme). Gjithashtu, përfitimet indirekte do të jenë të rëndësishme edhe për shkak se një pjesë e punëve do të kërkohet të bëhen nga kompani nënkotraktore. Pjesë e përfitimeve indirekte janë edhe shpenzimet që do bëhen nga punonjësit që do të marrin pjesë në ndërtimin e projektit. Sipas studimit është parashikuar që faza e operimit të plotë të projektit do të jetë 2019 dhe krahasuar me fazën e zhvillimit të tij Shqipëria do përfitoj më pak, në vitin e parë 7,6 milion euro dhe krijimin e 190 vendeve të punës (me kohë të plotë dhe të pjesshme). Po kështu duhet llogaritur edhe përfitimi indirekt që do jetë 2.1 milion euro dhe 260 vende pune (kohë të plotë dhe të pjesshme) 99. Sipas parashikimeve funksionimi i projektit është llogaritur të zgjasë 50 vjet duke i dhënë një shtysë të rëndësishme ekonomisë shqiptare. Nga ky studim rezulton se përfitimet që do ketë ekonomia shqiptare për gjatë fazës së ndërtimit të projektit TAP, operimit të tij janë llogaritur 500 milion euro përfitime direkte për PPB dhe 243 milion të tjera përfitime indirekte 100. Grafiku 1 - Përfitimet ekonomike për Shqipërinë Burimi: Oxford Ekomiks dhe TAP AG 99 Oxford economics 37 100 Oxford economics
Tabela 4 -Përfitimet gjatë periudhës së zhvillimit të projektit Burimi: Oxford Ekomiks dhe TAP AG Duke u bazuar në tabelën e mësipërme mund të arrijmë në përfundimin se faza e ndërtimit të projektit do të jetë katër vite dhe për të do të shpenzohen nga konsorciumi TAP AG 1 miliard euro, nga të cilat rreth 400 milion do të shkojnë për blerje apo prodhime të mirash material në tregun shqiptar, si dhe punësim. Shpërndarja e këtij investimi do të jetë e ndarë sipas viteve: 2015 (12.5%); 2016 (36%); 2017 (41%); 2018 (10.5%). 101 Tabela na jep edhe përfitimin e vendit nga të ardhur e shkaktuara prej hyrjes në ekonomi të parave gjatë ndërtimit të gazsjellësit në katër vite dhe ato janë si më poshtë: 106 milion në PPB, 3900 vende punë (me kohë të plotë dhe të pjesshme) për vit nga 2015-2018. Tabela 5 -Përfitimet gjatë periudhës së operimit të projektit Burimi: Oxford Ekomiks dhe TAP AG Nga kjo tabelë rezulton se përfitimi që do të marrë Shqipëria si rezultat i ndërtimit të këtij projekti do të jetë afatgjatë dhe jo vetëm në hyrjet në buxhetin e shtetit si rrjedhojë e taksave 101 Oxford economics and TAP AG
38
apo edhe punësimit, por edhe si rezultat rritjes mesatare të pagesave që do të bëhen për të punësuarit. Për sa i takon kësaj faze 50 vjeçare, shpërndarja e të ardhurave është si më poshtë: përfitimi direkt në PPB 500 milion euro, punësimi në bazë vjetore 190 (kohë të plotë dhe të pjesshme), rritja e mesatares së pagave 1,5 përqind. Përfitimi indirekt në PPB 174, 6 milion euro, punësimi 180 me bazë vjetore, rritja mesatare e pagave 0.4 përqind. Përfitimi i shkaktuar në PPB 68.4 milion euro, punësimi 80 (kohë të plotë dhe të pjesshme), rritja e mesatares së pagave bazë vjetore 0.2 përqind 102 Përfitime të tjera nga zhvillimi i projektit, siç janë investimet në rrugë, furnizimi me gaz për energji Si pjesë të projektit, TAP AG, ka planifikuar dhe investime në infrastrukturën rrugore në Shqipëri me një vlerë prej 60 milion eurosh në vit. Sipas llogaritjeve ky investim do të ketë një ndikim që shkon nga 237-1107 milion eurosh për një periudhë 20 vjeçare 103. Kështu projekti do të bëjë të mundur hapjen e 29 km rrugë krejtësisht të reja për Shqipërinë, përmirësimin e 79 km të tjera, si dhe rehabilimin e 59 km rrugë që në momentin e sotëm janë të pa shtruara me asfalt dhe janë vetëm shenja rrugësh, si dhe ngritjen e 6-10 qëndrave që do të shoqërohen me infrastrukturën përkatëse 104. Investimet në infrastrukturën rrugore do të gjenerojnë përfitime ekonomike nëpërmjet një sërë kanalesh të tjerë, siç është ulja e kohës së udhëtimit pasi do të rritet mesatarja e shpejtësisë, ulje të kostove për mirëmbajtjen e mjeteve të qarkullimit, si dhe uljen e numrit të aksidenteve. 39 102 Oxford economics and TAP AG 103 Oxford economics and TAP AG 104 Oxford economics and TAP AG
Tabela 6 -Përfitimet nga investimet në rrugë Burimi: Oxford Ekomiks dhe TAP AG Për më tepër, zhvillimi i këtij projekti ka edhe përfitime të tjera, siç është përdorimi i gazit për energji që do të ndihmojë Shqipërinë në rritjen e shpejt të kërkesës që vjen si rrjedhojë e nevojës për rritje ekonomike. 105 Është tashmë e njohur se Shqipëria është një vend i varur energjikisht dhe i bazuar vetëm në burimet hidrike. Pas viteve 90 vendi ka pasur një zhvillim të shpejtë ekonomik dhe si rrjedhim ka rritur kërkesën për burime të diversifikuara të energjisë, pasi burimet vendase nuk e plotësojnë kërkesën. Këtu duhet të theksojmë edhe faktin se ngrohja globale ka luajtur një rol shumë të madh dhe nga ky fenomen Shqipëria ka pasur ndikimin e saj ku në jo pak raste janë shkaktuar ndërpreje energjie për furnizimin e popullatës dhe industrisë. Gjatë vitit 2011, vendi ka importuar 37.6 përqind të energjisë që i nevojitej, ndërsa në 2012 kjo shifër ka qenë 44 përqind. 106 Tabela 2.2 jep llojet e energjisë që përdoret në Shqipëri që nga viti 1998 deri 2008. Grafiku 2 - llojet e energjisë që përdoren në Shqipëri Burimi: Oxford Ekomiks dhe TAP AG 40 105 Oxford economics and TAP AG 106 INSTAT
Tabela 2.2, na jep edhe një herë më të qartë situatën e shfrytëzimeve të burimeve të energjisë për ekonominë shqiptare, ku shikohet qartë se roli i gazit është shumë i kufizuar. Përfitime të tjera nga projekti TAP Si pjesë e projektit TAP është edhe ngritja e kapaciteteve në Shqipëri. Kështu TAP AG ka planifikuar që të investojë 4 milion euro në një fond për ngritjen e kapaciteteve, kjo shumë do të shkoj në 10 milion euro po të marrim parasysh edhe ofrimin e donatorëve të tjerë 107. Në skemën e parashikuar është menduar që në fokusin kryesor të jenë kompanitë vendase dhe punonjësit e tyre, të cilët do të marrin kualifikime të ndryshme, eksperiencë dhe ekspertizë, që do ti ndihmojë ato të rriten nga lokal në ndërkombëtarë. Një tjetër investim që do të bëhet nga projekti është fondi prej 15 milion eurosh që do të adresohet për ruajtjen e ambientit dhe përmirësimin e kushteve të komuniteteve nga do të kalojë gazsjellësi. 108 Si përfundim, mund të themi që projekti TAP do ti sjellë përfitime direkte Shqipërisë si në rrafshin e Produktit të Përgjithshëm Bruto po ashtu në punësim dhe në aspekte të tjera që kanë të bëjnë më përfitime indirekte dhe të shkaktuara. Po kështu do të mundësoj zhvillimin e infrastrukturës vendase dhe do të përcjellë tek kompanitë shqiptare njohuri të rëndësishme në fushën teknike duke i bërë ato më konkuruese në tregun ndërkombëtarë. 41 107 Oxford economics and TAP AG 108 Oxford economics and TAP AG
42
KAPITULLI III Fuqia ekonomike e Shqipërisë dhe mundësitë e saj për të konkurruar Roli i industrisë - Burimet minerale në Shqipëri Një numër i madh akademikësh flasin shumë për një formë tjetër të kapitalit ose të një aseti ekonomik që është shumë i rëndësishëm në prodhim, konsum dhe në të gjithë mirëqenien. Pa dyshim që kur flasim për kapital apo aset ekonomik nënkuptojmë burimet natyrore të një vendit. Shqipëria është një vend me potenciale të mëdha pasurish minerale të tokës dhe nëntokës. Sipas, studimeve të kryera janë zbuluar dhe vlerësuar më shumë se 60 minerale xeherorë, ndërsa për 39 prej tyre janë llogaritur rezerva të kategorive të ndryshme 109 Industria minerare duhet trajtuar me dy periudha; e para është periudha para viteve 90, e cila duhet përshkruar si periudha e nxjerrjes dhe përpunimit të mineralit bazuar mbi teknologjinë e vjetër dhe pa ndonjë objektiv konkret për ndikimin në zhvillimin e qëndrueshëm afatgjatë dhe e dyta është periudha mbas rënies së komunizmit deri sot. Brenda kësaj etape kemi përsëri një diversitet të zhvillimit të kësaj ekonomie. Kështu në momentin e parë kemi një rënie të ndikimit të industrisë minerale si peshë specifike në ekonominë e vendit që solli si pasojë bllokimin, shkatërimin apo dhe mbylljen përfundimtare të minierave dhe pas viteve 2000 kemi nje fazë të dytë të rigjallërimit të kësaj industrie. Periudha pas viteve 2000, duhet theksuar se është një moment kur kjo industri ka hyrë në fazën e ristrukturimit dhe ka rritur peshën e saj në ekonominë shqiptare. Nisur nga shumë element duhet thënë që në fillim se janë të gjitha premisat që kjo industri të jetë një faktor kryesor që ekonomia shqiptare të mbetet konkuruese me vendet e Bashkimit Europian. Ky kapitull është i ndarë në dy pjesë: 1. Në studimin e mineraleve metalor kryesorë si kromi, bakri dhe hekur-nikeli 2. Në studimin e lëndëve djegëse si nafta dhe gazi natyrorë. Aktualisht janë realizuar rreth 9300 raporte, studime dhe projekte, rreth 80 % e të cilave i kushtohen mineraleve të dobishme apo çështjeve që lidhen me to. Duke sintetizuar gjithë veprimtarinë e punimeve të kërkim-zbulimit dhe vlerësimit, deri në fillim të viteve nëntëdhjetë nga Shërbimi Gjeologjik Shqiptar dhe institucionet kërkimore të naftës, janë zbuluar 15 vendburime nafte, 6 vendburime gazi, mbi 500 vendburime të mineraleve të ngurta nga të cilat: 285 vendburime kromi, 108 vendburime bakri, 21 vendburime hekurnikeli, 45 vendburime qymyri, 127 vendburime mermeresh, gurësh dekorative dhe gëlqerorësh, 60 vendburime argjilash, etj. Gjatë kësaj periudhe, jane shfrytëzuar mbi 50 milion ton naftë, 10.57 miliard m3 gaz, 38 milion ton qymyr, 25 milion ton mineral kromi, 21 milion ton mineral bakri, 56 milion ton hekur-nikel, dhjetra milion ton minerale industriale e materiale ndërtimi, etj 110. Përsa i përket gjendjes së rezervave perspektive të zbuluara deri në vitet 95 paraqitet, kjo situate : 437 milion ton naftë, 13.76 miliard N m3 kub gaz, 800 milion ton qymyre, 158 109 Agjencia e Kombëtare e Burimeve Natyrore 110 Agjencia e Kombëtare e Burimeve Natyrore
43
milion ton torfa, 57 milion ton kromite, 69 milion ton bakër, 300 milion ton hekur-nikel, 111 milion ton nikel-silikat, 133 milion ton titano-magnetite, 13 milion ton boksite, mbi 500 milion ton kripë guri,108 milion ton olivinite, 180 milion ton dolomite, 54 milion ton fosforite, etj. 111 Gjeologjia Edhe pse qëllimi kryesor është studimi i burimeve minerale tokësore dhe nëntokësore të Shqipërisë nga pikpamja e konkurueshmërisë, përsëri mendoj se duhet bërë një përshkrim i shkurtër dhe i shpejt i kohës dhe erës së formimit të gjeologjisë së maleve shqiptare të njohura ndryshe si Albanide, duke dhënë dhe një hartë gjeologjike të Shqipërisë. Në vendin tonë, kanë përhapje të gjërë formacionet karbonatike dhe terrigjene të një diapazoni të gjërë moshor, duke filluar nga Paleozoi deri në Kenozoik. Një përhapje të konsiderueshme ka magmatizmi ofiolitik, i cili për nga madhësia, përfaqësimi litologjik dhe mineralmbajtja shquhet në të gjithë brezin ofiolitik alpin. Zhvillim të madh kanë strukturat e rrudhosura me drejtim afro-meridional, asimetri e përmbysjes kryesisht perëndimore, si dhe tektonika shkëputëse e sidomos ajo mbihypëse me drejtim kryesisht perëndimor. Në pikëpamje formacionale, në territorin e Shqipërisë,takohen formacionet sedimentare, magmatike dhe metamorfike. Depozitimet më të vjetra në Shqipëri janë ato të Ordovikian-Silurian- Devonianit, që përhapen kryesisht në zonën e Korabit. Zhvillim të fuqishëm ka magmatizmi ofiolitik, që regjistrohet në Jurasik të mesëm-të sipërm. Supozohet se në këtë kohë në trevën e Albanideve, nën një regjim intensiv në tërheqje është themeluar një basen oqeanik me një kurrizore mes-oqeanike tipike, i shoqëruar më pas me fenomene të subduksionit intraoqeanik. Në fazën mbyllëse kompresionale, ofiolitet obduktohen mbi buzët kontinentale periferike, kryesisht në drejtim të perëndimit dhe më pak në drejtim lindor 112. 44 111 Zhvillimi i qëndrueshëm i veprimtarisë minerare fq 118, Prof. Dr. Sokol Mati 112 Po aty
Harta 8 Gjeologjia e Shqipërisë Burimi: Agjencia e Kombëtare e Burimeve Natyrore 45
Veçori të formimit të pasurive minerare Është thjesht e kuptueshme se pasuritë minerare të tokës dhe nëntokës shqiptare janë të lidhura ngushtë me aktitetin vullkanik dhe gjeologjik të hapësirës sonë përgjatë mijëra viteve. Kështu me formacionet paleozoike dhe ato të kufirit Paleozoik-Mesozoik në vendin tonë, lidhen mineralizime të ndryshme të hekurit, hekur-manganit, manganit, polimetaleve, shkrifërimeve, kuarciteve, gurëve dekorativë, që ndeshen kryesisht në zonën e Korabit dhe Gashit 113. Ndërsa në periudhën triasike lidhen mineralizime të bakrit, polimetaleve, zhivës, hekurit, manganit, boksiteve, mineraleve dhe lëndëve industriale, si dolomitet, gurët dekorativë, etj 114. Zhvillimi vëllimor i magmatizmit ofiolitik dhe veçoritë e tij specifike petrologo-strukturore kanë kondicionuar një tabllo metalogjenike të shumëllojshme. Në vendin tonë, ndeshen mjaft vendburime metalore të lidhura me ofiolitet, që përfaqësojnë shëmbuj me rëndësi unikale për të gjithë brezin alpin mesdhetar. Një zhvillim të gjërë kanë sidomos mineralizimet e kromit, bakrit e bakër-zinkut dhe piriteve, që formojnë vendburime të rëndësishme dhe shumë të rëndësishme që lokalizohen në zonën e Mirditës 115. Në këtë zonë, janë të pranishëm gjithashtu, mineralizime të nikelit sulfur, hekur-titan-vanadiumit, elementëve të grupit të platinit, etj. Me produktet e prishjes së shkëmbinjve ultrabazikë, lidhen vendburime me përmasa të konsiderueshme të hekur-nikelit, nikelit silikat.rëndësi të veçantë kanë gjithashtu mineralizimet jo metalore, si magnezitet, olivinite, xhami vullkanik, kuarci, talku, zeolitet, gurët dekorativë. Me depozitimet sedimentare jurasike, lidhen disa vendburime të fosforiteve në Zonën Jonike (Prongji, Çiflik etj.), argjilave boksitike në Tamarë (Alpet Shqiptare), gurëve dekorativë etj 116. Më së fundi, faza e tektogjenezës së Pliocenit të vonshëm dhe e Pleistocenit çon në ngritjen e territorit. Këto faza tektogjenetike instalojnë tipare të reja metalogjenike, që shprehen me praninë e mineralizimeve të tipeve të ndryshme. Me formacionet jurasiko-kretake dhe kretak eocenike, lidhen kryesisht materialet e ndërtimit dhe gurët dekorativë, argjilat, kripërat, boksitet, fosforitet, etj. Me formacionet terciare, lidhen vendburime të qymyreve, ranorëve bituminozë, bitumit, shfaqje të arsenikut, zhivës, squfurit, minerale dhe shkëmbinj industrialë, si kripëra, argjila, ranore kuarcore, shkrifërime, gipse etj. Me formacionin e moshës plio-kuaternare e kuaternare lidhen përqëndrime të konsiderueshme të zhavorreve, rërave, etj 117. 46 113 Zhvillimi i qëndrueshëm i veprimtarisë minerare fq 124, Prof. Dr. Sokol Mati 114 Po aty 115 AKBN 116 AKBN 117 AKBN
Harta 9- shpërndarja e disa mineraleve kryesore në Shqipëri Burimi: Agjencia e Kombëtare e Burimeve Natyrore Shpërndarja e disa mineraleve kryesore në Shqipëri Edhe pse Shqipëria është e pasur me burime minerale për arsye të objektit të studimit tim jam fokusuar vetëm në tre minerale metalor që janë: kromi, bakri dhe hekur-nikeli. Për sa i takon shpërndarjes hapsinore në territorin e Shqipërisë të këtyre tre mineraleve mund të përmendim disa zona të rëndësishme. Kështu : 47
për mineralin e kromit, Bulqizë-Batër është një nga vendburimet më të mëdha në botë për llojin e vet. Po kështu zona e Zogajt në Tropojë, ajo e Katjelit apo edhe e Voskopojës 96. Për mineralin e bakrit duhet përmendur zona e Mirditës Qëndrore, e cila ka një shtrirje gjatësore 60 kilometrash dhe 3-7 kilometrash në gjërësi 97. Për mineralin e hekur nikelit dhe nikelit silikat vendburimet më të rendesishëm janë ata të rajonit Pishkash-Pogradec, Bitinckës, Kukësit, Lures, etj 118. Lëndët djegëse organike përfaqësohen nga nafta, gazi. Keshtu: Fushat naftëmbajtëse takohen në zonën Jonike, si dhe në pjesën e poshtme të mollasave Miocenike të Ultësirës Pranë Adriatike. Fushat gazmbajtëse lokalizohen në pjesën perëndimore të Ultësirës Pranë Adriatike 119. Duhet theksuar fakti se pas viteve 90 një numër shumë i madh kompanish ndërkombëtare kanë filluar aktivitetin e tyre në zonat e njohura naftë dhë gazmbajtëse, por edhe në zona të reja kërkimi dhe sidomos janë fokusuar shumë në kërkim - zbulim në det. Rezervat e mineraleve metalor në Shqipëri Duke u nisur nga qëllimi i temës së punimit, duhet thënë se studimi si në rrafshin teorik dhe atë praktik të sasisë së rezervave të mineraleve metalor, është një pjesë shumë e rëndësishme e konkurueshmërisë së një vendi dhe e politikave për të krijuar një zhvillim të qëndrueshëm të këtij sektori. Sigurisht, që duke qënë pjesë e e procesit të integrimit europian, Shqipëria ndjek direktivat e BE-së lidhur me sektorin, të cilat janë të orientuara drejt zhvillimit të qëndrueshëm të lëndëve minerale, drejt përcaktimit nëse një përqëndrim mineral është i shfrytëzueshëm dhe ekonomik, drejt konstatimit në se nuk krijon probleme mjedisore, në se përputhet me strategjinë e zhvillimit kombëtar, rajonal dhe më gjërë. Duhet thënë se Shqipëri renditet në ato pak vende në botë, si Afrika e Jugut, SHBA, India, Rusia, Turqia, Kazakistani që kanë pasuri minerare të kromit, prandaj ne duhet ta shikojmë këtë si një element shumë të rëndësishëm të konkurueshmërisë së vendit drejt BE-së 120. Gjatë viteve 70-80 Shqipëria renditej si prodhuesi i tretë të botë për kromin. 121 Edhe bakri është një nga mineralet që në tregjet botërore nuk është me shumicë dhe prodhuesit më të mëdhej janë Kili, SHBA, Peru, Meksika, Rusia, Zambia, Bullgaria, Australia, Polonia, Indonezia, Kina. Ndër vendet kryesore, që janë të pasura me këtë mineral janë SHBA, Rusia, Brazili, Kina, Australia, India. 122 48 118 AKBN 119 AKBN 120 Po aty 121 Rishikim i strategjisë minerale të Shqipërisë bazuar në politikat rajonale dhe Europiane, fq 1. Prof. Dr. Sokol Mati dhe Msc.Valbona Verleni 122 Zhvillimi i qëndrueshëm i veprimtarisë minerare fq 148,212, 266, Prof. Dr. Sokol Mati
Më poshtë janë dhënë tabelat me rezervat e tre mineraleve që janë marrë në studim: kromi, bakri dhe hekur nikeli, bazuar në kërkesat e Bashkimit Europian. Tabela 7 Rezervat e kromit 49
Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 50
Sipas tabelës rezulton se sasia e përgjithshme e rezervave të kromit të klasifikuar rezulton 10080507 ton të ndara në klasat gjeologjike përkatësisht: Klasa 1 537952 ose 5.34 % të sasisë së përgjithëshme, që është sasia e përqëndrimit të mineralit, pra në këtë rast kemi mbi 60 përqind. Klasa 2 5888523 ose 58.41 % të sasisë së përgjithëshme, në këtë rast përqindja e mineralit është 40-60 përind. Klasa 3 3654032 ose 36.25 % të sasisë së përgjithëshme, ndërsa në këtë rast është nën 40 përqind përbërja e mineralit 123. Duke pasur parasysh që sasia e rezervave të klasës ekonomike 3 përfaqëson rreth 36.25% të totalit të rezervave kryerja e studimeve të karakterit teknologjik dhe përpunimit të mëtejshëm për përcaktimin e parametrave sa më reale të pasurimit të kromeve të varfëra del si domosdoshmëri 124. Kjo është domosdoshmëri për rritjen e përfitimit ekonomik nga përpunimi, pra shitja me një çmim më të lartë në tregun ndërkombëtarë, që sjell edhe mundësinë e hapjes së vendeve të reja të punës. Tabela 8 -Rezervat e bakrit Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 123 AKBN 124 Zhvillimi i qëndrueshëm i veprimtarisë minerare fq 148,212, 266, Prof. Dr. Sokol Mati
51
Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore Sipas tabelës rezulton se Shqipëria ka një sasi të përgjithshme të rezervave të bakrit prej 26597644 ton të cilat ndahen sipas klasave në: 17, 6 përqind e rezervave në total kanë 1,39 mineral 50 përqind e rezervave në total kanë 1,853 mineral 32, 4 përqind e rezervave në total kanë 2,65 mineral 52
Edhe në këtë rast është e këshillueshme që të kryhet përpunimi i mineralit në vend dhe pastaj të hidhet në tregjet ndërkombëtare duke sjellë përfitim më të mëdha si në hyrjen direkt të valutave të huaja në ekonomi, por edhe në punësim. Tabela e mëposhtme na jep rezervat që ka Shqipëria me hekur nikel, sipas rajoneve nga ku nxirret minerali. Sipas kësaj tabele rezulton se rezervat e hekur-nikelit në Shqipëri të jenë afërsisht 230 milion ton me një përqindje të lartë minerare për hekur rreth 60 përqind e sasisë ka një përqindje që është mbi 40 përqind, rreth 28 për qind kanë një përqindje mineral hekuri 25-39 përqind dhe pjesa e mbetur e rezervave është 15-24 përind mineral.ndërsa për mineralin e nikelit përqindja e mineralit është rreth 1.Edhe në këtë rast është e këshillueshme që të kryhet procesi i pasurimit të mineralit për të njëjtat arsye që përmendëm më lart. 53
Tabela 9 Rezervat Hekur Nikelit 54
Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 55
Harta10 - zonat ku nxirret kromi në Shqipëri. Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 56
Harta11 - tregon zonat ku nxirret bakri në Shqipëri Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 57
Harta12- tregon zonat ku nxirret hekur nikelit në Shqipëri Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 58
Grafiku 3 Eksportet nga industria nxjerrëse Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore Exportet nga industria nxjerrëse Siç mund të shihet edhe nga tabela më poshtë ka një rritje të ndjeshme të eksporteve nga industria nxjerrëse. Kështu gjatë tre viteve të fundit kjo rritje është me mbi 100%. Në tabelat e mëposhtme është përfshirë edhe nafta. Gjatë vitit 2013 eksportet nga industria nxjerrëse kanë qënë 96.7 miliard lek ose 39% e totalit të eksporteve shqiptare. Ka një ulje të saj gjatë vitit 2014 në 32% të totalit të eksporteve ose 82.2 miliard lek 125. Pjesën më të madhe në këtë vlerë të eksportit e zë nafta, që është trefishuar gjatë pesë viteve të fundit. Grafiku 4 - exportet e industrisë nxjerrëse sipas mineraleve in Lek millions Total, 95,726 100,000 80,000 Total, 71,181 Crude oil Total, 80,857 60,000 Total, 49,763 Crude oil Crude oil 40,000 Crude oil 20,000-2011 2012 2013 2014 Cromium ore 5,221 5,333 9,596 8,122 Ferrochrome 6,304-3,717 4,942 Copper 4,179 5,498 4,348 2,572 Nickel compostions 1,564 452 1,044 1,600 Limestone & other Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 797 6,539 7,480 8,575 Crude oil 31,698 53,359 69,540 55,046 Total 49,763 71,181 95,726 80,857 125 AKBN
59
Harta 13- Shpërndarja e eksporteve të industrisë nxjerrëse për naftën, kromin, bakrin: Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore Kjo hartë që tregon shpërndarjen gjeografike të eksporteve shqiptare të industrisë nxjerrëse në botë, përfshin dy nga mineralet kryesore, kromin dhe bakrin. Gjithashtu në hartë janë pasqyruar edhe vendet ku Shqipëria eksporton naftë. Duhet thënë se gjeografia e eksportit të naftës ka pasur një zgjerim mbas vitit 2010, pasi tashmë përvec Italisë dhe Spanjës, nafta shqiptare tregtohet edhe në Maltë dhe Gjermani 126. Lehtësisht mund të arrihet në një përfundim shumë të rëndësishëm, që ka të bëjë me të tre mineralet e mara në shqyrtim; kromi, bakri dhe hekur nikelin. Këto minerale janë një burim i rëndësishëm për ekonominë tonë dhe duhen trajtuar si elemente kyçe për rritur aftësinë konkuruese të Shqipërisë përballë ekonomive të tjera europiane. Pyetja që shtrohet është: Cila është rruga që duhet të ndjekim dhe çfarë kostosh dhe përfitimesh do të kemi? Sektori Hidrokarbureve: Nafta dhe Gazi Natyror Shqipëria ka rezerva të konsiderueshme të naftës dhe gazit, si në tokë dhe në det të cilat kanë inkurajuar investitorët e huaj, për të filluar gërmimin dhe kërkimin për zona të pazbuluara të naftës dhe gazit. Akumulimet hidrokarbure janë burime të papërsëritshme nëntokësore natyrore, nëpërmjet të cilave Shqipëria ka gjeneruar vazhdimisht fonde të rëndësishme financiare. 126 AKBN
60
Veprimtaria hidrokarbure në Shqipëri i ka fillimet e saj rreth viteve 1800 127, kur u kryen ekspeditat e para gjeologjike, dhe më pas rreth viteve 1900, kur këto operacione u intensifikuan më tej dhe u kurorëzuan me zbulimin e mjaft vendburimeve të naftës dhe gazit. Bashkëpunimi me industrinë ndërkombëtare të naftës ka filluar në fillim të viteve 1900, kur u dhanë një numër koncensionesh për shoqëri të huaja, nga më të mëdhatë e kohës. Pas viteve 1990 janë zhvilluar disa raunde liçensimi për kërkimin, zhvillimin dhe prodhimin e hidrokarbureve dhe janë lidhur një numër marrëveshjesh hidrokarbure me shoqëri të huaja. Kërkimi i naftës në Shqipëri filloi në vitin 1918. Që nga ajo kohë, u zbuluan fusha naftëmbajtëse në 11 zona tokësore duke përfshirë: Drashovicë (1918), Patos (1927), Kuçovë (1928), Marinzë (1957), Visoka (1963), Gourisht-Koçul (1965), Ballsh-Hekal (1966), Finiq- Krane (1973), Çakrran-Mollaj (1977), Delvinë (1989) dhe Sqepur (2001) 128. Kërkimi i gazit në Shqipëri filloi në vitin 1955. Fusha e parë gaz-mbajtëse u zbulua në Divjakë (1963), e ndjekur nga Frakulla (1965), Ballaj Kryevidhi (1983), Povelça (1987), Panaja (1988), dhe Ad-4 (në det 1994) 129. Grafiku 5- prodhimi sipas vendburimeve Në vitin 2011, Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore raportoji se prodhimi i naftës bruto ishte 894,500 ton me një vlerë prej 456.5 milion USD. Ky prodhim është nxjerrë kryesisht nga fusha e Patos-Marinzës (85% e prodhimit), nga Bankers Petroleum. Eksporti i naftës së papërpunuar në vitin 2011 ishte 69.4% e naftës së prodhuar gjithsej, me një vlerë prej 317 milion USD. Të dhënat nga Dogana rendisin Italinë si destinacionin kryesor, të ndjekur nga Spanja dhe Malta. Prodhimi i përgjithshëm i gazit u raportua 15 milion m kub 130. 61 127 Albpetrol 128 Po aty 129 Po aty 130 AKBN
Puset e naftës Në Shqipëri janë shpuar gjithsej rreth 5.630 puse, nga të cilët 400 puse kërkimi, me metrazh të përgjithshëm mbi 7.000. 000 m linear, prej të cilave 2,118,516 ml për puse kërkimi dhe 4,881,484 ml për puse shpim shfrytëzimi. Vendburimet e naftës dhe gazit, kanë një shtrirje në rrethet Sarandë, Vlorë, Mallakastër, Fier, Lushnje dhe Kuçovë 131. Tabela10 - Të përmbledhura sipas llojit të shkëmbinjve ku gjendet nafta, rezervat gjeologjike të vlerësuara të sigurta janë: Në depozitimet ranore 338.696.109 ton Në depozitimet gëlqerore 98.949.034 ton Shuma gjithsej: 437.645.143 ton Rezerva te nxjerrëshme janë rreth 81.025.885 ton Deri më 01.01.2013 sipas llojit të shkëmbinjve janë nxjerrë gjithsej: Prodhim nafte në depozitimet ranore 27.389.864, 7 ton Prodhim nafte në depozitimet gëlqerore 28.108.593, 61 ton Shuma gjithsej: 55.498.458,31 ton Mbeten per tu nxjerre dhe rreth 25 527 426,69 ton Burimi:Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 131 Albpetrol
62
Nafta që prodhohet në Shqipëri në përgjithësi është e rëndë dhe viskoze, me përmbajtje të lartë të bitumeve. Pesha specifike varion nga 8 38 0 API ose 0.95 1.0 gr/cm 3132. Thellësia e puseve varion 400 3500 m. Debiti mesatar ditor i naftës për pus është 0,13 5.0 ton naftë/ditë. Rezervat gjeologjike fillestare të naftës, në total sipas llogaritjeve të bëra nga specialistët më të kualifikuar deri në vitet 1985 1990, janë vlerësuar 437.645.143 ton naftë, nga të cilat 81.025.885 ton naftë janë konsideruar rezerva të nxjerrëshme. Janë prodhuar gjithsej deri më 01.01.2014, rreth 55.498.458,31 ton naftë që do të thotë 68.49 % të rezervave të nxjerrëshme ose 12.68 % të rezervave gjeologjike 133. Rezervat gjeologjike të gazit, janë vlerësuar gjithsej 18.163.700.000 Nm 3 gaz, dhe janë nxjerrë deri në datë 01.01.2013 gjithësej 12.503.725.787 Nm 3. Mbeten per t u nxjerrë dhe 5.659.974.2013 Nm 3 gaz 134. Vlera e rezervave të nxjerrëshme prej 81.025.885 ton naftë, në kushtet e një përmirësimi cilësor të teknologjisë së shfrytëzimit të puseve dhe vendburimeve, veçanërisht 20 vitet e fundit, rivlerësohen a priori dhe mendohet të jetë 50 60 % më e larta, çka do të thotë që rezervat e nxjerrëshme mund të jenë 110 120 milionë ton gjithsej 135. Gjithsej nga vendburimi janë nxjerrë 277.615.000 m 3 gas ose 56,54 %. Pra, nga rezervat e nxjerrëshme të gazit kanë mbetur në shtresë rreth 90.635.000 m 3 gas 136. Tabela 11- Rezervat e sigurta të gazit Rezervat gjeologjike të gazit të vlerësuara të sigurta janë: Në depozitimet ranore (gas natyral i nxjerrshëm) 4.913.700.000 Nm3 gas Në depozitimet ranore dhe gëlqerore gas shoqërues nafte 13.250.000.000.Nm3 gjithesej: Shuma 18.163.700.000 Nm3 gas Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore 63 132 AKBN 133 Po aty 134 Po aty 135 Albpetrol 136 Po aty
Harta 14 -Fushat e naftës dhe gazit të gjetura në Shqipëri Burimi i Albpetrol Formacioni më i madh i naftës në Shqipëri është ai i zbuluar në zonën Patos-Marinzë dhe gjendet në një formacion gjeologjik ranor dhe ka një rezervë gjeologjike që llogaritet në 258.4 milion ton dhe më pas vjen fusha naftëmbajtëse e Kuçovës me një rezervë gjeologjike që llogaritet në 78.3 milion ton. Që të dy këto rezerva gjeologjike llogariten të kenë 77% të rezervave që ndodhen në Shqipëri 137. 137 Albpetrol
64
Harta 15- Ndarja në blloqe e zonave te mundshme naftë dhe gaz mbajtëse Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore Harta e mësipërme tregon blloqet që janë ndarë sipas një metodologjie të caktuar nga Albetrol, për kërkimin dhe prodhimin e naftës në Republikën e Shqipërisë. Gjithashtu harta na jep edhe ato blloqe që janë në shfrytëzim dhe ato që janë të lira apo janë në negociata me kompani të ndryshme ndërkombëtare. Edhe pse disa blloqe nuk janë dhënë për kërkim apo shfrytëzim, sipas burimeve të AKBN dhe Albpetrol në një të ardhme të afërt ato do të jenë një terren shumë i mirë për fillimin e aktivitetit të kërkimit e më pas shfrytëzimit, pasi mendohet se janë të pasura me burime hidrokarburesh. 65
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201 201 3 4 Grafiku 6 - Të dhëna historike (viti 1993-2014) të prodhimit të naftës nga Albpetroli dhe kompanitë private In thousand tons 1,600 1,400 1,200 1,000 800 600 400 200 - Petroleum Agreements Albpetrol Burimi: Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore Është për tu theksuar fakti se kompanitë kryesore që operojnë në tregun shqiptar janë ato kanadeze, si Bankers Petroleum, Stream Oil, apo konsorciumi Holandazo-Zviceran-Amerikan- Izraelit, Shell- Petromanas -Navitas, por interes kanë shfaqur edhe kompani amerikane dhe izrealite. Duke bërë që harta e investitorëve që aktualisht punojnë apo kanë shprehur interes për të filluar aktivitetin e kërkimit dhe më pas prodhimit të jetë shumë e larmishme. Eksporti i naftës bruto për vitet 2013-2014 ka kapur vlerën e 69.5 miliard Lek dhe 55 miliard Lek, që është 28% dhe 22% e totalit të eksporteve shqiptare.gjatë katër viteve eksporti i naftës bruto është bërë drejt vendeve të Europës, ku pjesën më të madhe e zë Italia, ndjekur nga Spanja dhe Malta. 138 Grafiku 7 - Eksporti naftës bruto për 2011-2014 Eksporti naftës bruto për 2011-2014 1,400 1,200 1,000 Malta Malta 800 Malta Spain 600 Malta Spain Spain Spain 400 200 Italy Italy Italy Italy - 2011 2012 2013 2014 138 Albpetrol
66
Roli i Bujqësisë dhe produktet e saj Shqipëria gjatë gjithë historisë së saj ka qënë një vend bujqësor. Zhvillimet e pas viteve 90' ku vendi ka si përparësi hryjen në BE, tregojnë se në axhendën shqiptare bujqësia mbetet sektor shumë i rëndësishëm. Duhet theksuar fakti se edhe për BE-në bujqësia është një nga sektorët më të rëndësishëm, prandaj edhe kapitulli për Bujqësinë gjatë hapjes së negociatave është një nga më kryesorët. Edhe pse bujqësia është një sektor shumë i rëndësishëm ajo është njëkohësisht edhe ndërlikuar, për këtë arsye BE-ja jep ndihma të vazhdueshme për rimëkëmbjen e saj. Meqënëse Shqipëria është një vend bujqësor ajo duhet të nxisë rritjen e saj duke u nxitur konkurueshmërinë në sektorët që ka më shumë përvojë. Zhvillimi i përgjithshëm ekonomik, bujqësor dhe rural Vitet e fundit Shqipëria është karakterizuar nga stabiliteti makroekonomik, duke pasur një rritja ekonomike që është luhatur ndërmjet 3% dhe 4%, ndërsa inflacioni nuk e ka kaluar nivelin prej 3,6% gjatë viteve të fundit. Duke vazhduar me këtë rritje ekonomike, PBB-ja për frymë në Shqipëri është rreth 447 000 Lekë për frymë, e barasvlershme me 3200 Euro për frymë. Ekonomia shqiptare pritet të rritet me ritme më të ulëta në vitet në vijim, duke qenë se është prekur nga kriza ekonomike globale 139. Gjatë viteve kemi konstatuar një rritje të konsiderueshme të prodhimit e shprehur kjo përmes vlerës së shtuar bruto, kështu rritja ka shkuar nga 112,9 miliard ALL(878 milion Euro) në vitin 2000 në 165,6 miliardë Lekë në vitin 2007 (1184 milionë EUR) dhe në 245,7 miliardë lekë në vitin 2012 (1755 milionë EUR). Norma e rritjes reale vjetore ekonomike e sektorit bujqësor ka qënë e konsiderueshme (5,4% në vitin 2012), por është karakterizuar nga luhatje 140. Një arsye për këto luhatje janë mangësitë në infrastrukturën e ujitjes dhe të kullimit që e ekspozojnë sektorin e bujqësisë ndaj kushteve të këqija të motit dhe të të ndryshimeve klimaterike. Rritja mesatare vjetore në ekonominë bujqësore në shtetet e reja anëtare ka qënë 3,1% nga viti 2007 deri në vitin 2012, cka tregon se Shqipëria ka pasur një rritje më të madhe sesa këto shtete 141. Nëse sektori bujqësor në Shqipëri do të dojë ta ruaj dhe ta përmirësojë pozicionin e tij në konkurrencën ndërkombëtare, rritja vjetore e sektorit bujqësor duhet të jetë të paktën në nivelin e 3,2% në vit. Nëse arrihet ky objektiv, niveli i vlerës së shtuar bruto në vitin 2020 do të jetë rreth 2150 milionë Euro 142. 67 139 Banka e Shqiperise 140 Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor në Shqipëri 141 Burimi: EUROSTAT, 2013 142 Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor në Shqipëri
Duhet thënë se rritja e sektorit bujqësor është pjesërisht rezultat i investimeve. Niveli i investimeve bujqësore në Shqipëri është ende i ulët. Gjatë vitit 2012 në sektorin bujqësor janë investuar minimalisht 20 milionë Euro (këtu përfshihen investime private si edhe financimi i skemave mbështetëse publike), shifër e cila pasqyron një koeficient ende të ulët investimesh. Nëse sektori bujqësor ne Shqipëri do të duhet të konkurrojë në mënyrë te suksesshme, pritet që sektori bujqësor të rrisë investimet në vitet në vijim për të vazhduar me rritjen e sektorit dhe të produktivitetit të punës me të njëjtin ritëm ose me ritëm edhe më të shpejtë sesa ai i konkurrentëve të vet kryesorë. Kjo gjë do të kërkojë një rritje në investimet vjetore nga niveli i kohëve të fundit prej 20 milionë Euro në një nivel prej 100-110 milionë në vitin 2020. Kjo strategji do të paraqesë kushtet e nevojshme kuadër dhe mbështetjen për investime në sektor në mënyrë që aktorët ta arrijnë këtë objektiv 143. Nënsektorët kryesorë të bujqësisë tregojnë rritje të madhe si dhe mundësi për ta bërë edhe më atraktive bujqësinë duke mundësuar kështu edhe një konkurueshmëri të vendit. Megjithatë, performanca ekonomike e sektorit bujqësor është ende e pamjaftueshme për shkak të fermave të vogla dhe të fragmentuara, nivelit të ulët të teknologjisë dhe produktivitetit total të ulët të faktorëve të prodhimit krahasuar me mesataret e BE-së. Për këtë arsye, nevojiten përpjekje më të mëdha për të rritur edhe më tej konkurrueshmërinë e këtij sektori. Bujqësia luan një rol të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Ajo zë 17,5 % të PBB-së, vlera e së cilës është rritur në vitin 2012 dhe 2011 krahasuar me vitin 2010, por edhe krahasuar me vitin 2007. Kjo për arsye se gjatë viteve të fundit bujqësia është rritur me ritme më të larta krahasuar me pjesën tjetër të ekonomisë. Importi i produkteve agro-ushqimore është rritur me 39% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2007, ndërsa eksportet janë rritur me ritëm edhe më të lartë, përkatësisht 72% 144 për periudhat përkatëse; kështu, deficiti tregtar po rritet me ritëm më të ulët, por disbalanca në raportin tregtar është ende një sfidë e madhe për sektorin. 68 143 Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor në Shqipëri 144 Burimi INSTAT dhe Ministria e Bujqësisë
Tabela 12 -Kontributi i sektorit të bujqësisë në ekonominë shqiptare Treguesi Njësia 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Në % të Përqindja e sektorit të PBB-së bujqësisë në PBB (çmimet 17.1 16.7 16.7 17.3 17.5 17.5 aktuale) Eksportet agro- 12,09 12,98 ushqimore Lek (milionë) 7,522 7,399 7,536 9,154 8 3 Importet agro- 73,08 69,21 80,29 84,79 87,49 ushqimore Lek (milionë) 62,896 7 7 3 4 3 65,68 61,68 71,13 72,69 74,51 Defiçiti tregtar Lek (milion) 55,374 8 1 9 6 0 Defiçiti tregtar/volumi tregtar Përqindje 79 82 80 80 75 74 Bilanci tregtar agro- Eksporti: ushqimor Importi 1 : 8 1: 10 1:9 1:8 1:7 1:6.7 Burimi: INSTAT (PBB dhe punësimi) dhe MBUMK (shifrat e bilancit tregtar) 2013 Sipërfaqja e tokës bujqësore të përdorur është rritur me shumë se 20 000 ha që nga viti 2007. Janë mbjellë plantacioneve të reja- thuajse 15 000 ha me pemë të reja frutore dhe agrume (3,193 ha), ullinj (8,565 ha) dhe arrore (1,268 ha), si edhe vreshta (1,135 ha), si rrjedhojë e skemave mbështetëse gjatë periudhës 2007-2012. Sot shfrytëzohet thuajse 2/3 e totalit të tokës bujqësore, por nevojitet që në vitet e ardhshme të shfrytëzohen shumë më tepër hektarë 145. Një nga problemet kryesore që has bujqësia shqiptare është madhësia e fermës bujqësore, kështu sipas Ministrisë së Bujqësisë, përmasa e fermës është rritur nga 1,14 ha në 1,26 ha nga viti 2007 deri në vitin 2011, ndërkohë që përmasa e parcelës ka mbetur e pandryshuar (0,27 ha). Prirjet e përgjithshme të prodhimit bujqësor Bujqësia dhe agroindustria janë rritur me një ritëm të ngjashëm gjatë periudhës nga viti 2007 deri në vitin 2011. Niveli i rritjes së vlerës së prodhimit ishte përkatësisht 18,4% dhe 17,8%. Këto ritme paralele të rritjes nxjerrin në pah rritjen e balancuar të sektorit bujqësor në përgjithësi. Megjithatë, ka nevojë për rritje më të shpejtë të agroindustrisë për të rritur vlerën e shtuar të sektorit 146. 69 145 Burimi INSTAT dhe Ministria e Bujqësisë 146 Burimi INSTAT dhe Ministria e Bujqësisë
Grafiku 8 -Vlera e bujqësisë dhe prodhimit agro-industrial (Milionë lekë, çmimet e vitit 2006) Burimi: Sektori i Statistikave të MBUMK-së Nga 353 341 ferma bujqësore në vitin 2011, pothuajse 300 000 ferma (299 077) janë angazhuar në prodhimin e bimëve të arave dhe blegtori. Ka 170 846 ferma me pemëtore/frutikulturë, gjë që shënon rritje krahasuar me vitin 2007, kur kishte 148 660 ferma të tilla. Prodhimi i frutave ka qenë një nga nënsektorët me rritjen më të shpejtë për sa i përket si volumit, ashtu edhe vlerës së prodhimit. Vlera e prodhimit të frutave është rritur me 57% që nga viti 2007. Edhe prodhimi i bimëve të arave është rritur gjithashtu në mënyrë të konsiderueshme, respektivisht me 37% gjatë së njëjtës periudhë reference, ndërsa sektori i blegtorisë ka treguar një rritje modeste prej 2% gjatë periudhës së referencës 147. 70 147 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
Grafiku -Vlera e prodhimit të sektorëve kryesorë të bujqësisë (Milionë Lekë, çmimet e vitit 2006) Burimi: Sektori i Statistikave të MBUMK-së Mishi dhe produktet e mishit Prodhimi vendas i mishit zotërohet nga prodhimi i gjedhit, i cili zë rreth ½ e mishit të prodhuar në vend. Megjithatë prodhimi është ende shumë i fragmentuar, ku shumica e fermave që merren me mbarështimin e gjedhit, të imtave dhe derrave janë të vogla ose shumë të vogla. Numri i fermave të gjedhit është 214 970 (2012). Fermat e gjedhit janë të orientuara në prodhimin e qumështit, ndërsa ato të orientuara në prodhimin e mishit janë të rralla. Ka 47 039 ferma me të leshta dhe 23 445 ferma me të dhirta (2012) dhe rreth 15% e tyre kanë më shumë se 50 krerë bagëti të imta 148. Numri i fermave më të mëdha me bagëti të imta ka një rritje të lehtë në vitet e fundit. Në disa zona fermat e bagëtive të imta janë të orientuara kryesisht drejt prodhimit të qumështit, në disa të tjera kryesisht mbizotëron drejtimi i kombinuar mish-qumësht. Shumica e fermave kanë shpendë, kryesisht për konsum familjar. Ka 41 prodhues për rritjen intensive të shpendëve me më shumë se 1000 krerë dhe 19 prodhues me mbi 10 000 krerë, disa prej të cilëve kanë rreth 40,000 apo më tepër (viti 2011), të cilët furnizojnë shumicën e tregut vendas me mish pule 149. Prodhimi i mishit të gjedhit është i përqendruar në qarqet e Fierit (15,4%), Elbasanit (14,3%), Tiranës (10,4%) dhe Korçës (10%), të cilat së bashku përbëjnë më shumë se gjysmën e prodhimit total. Prodhimi i mishit të bagëtive të imta (dele dhe dhi) është i përqendruar në 148 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 149 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
71
qarqet e Vlorës (18,6%), Korçës (14,7%), Elbasanit (12,7%) dhe Gjirokastrës (10,9%), të cilat së bashku përbëjnë 57% të prodhimit total. Prodhimi i mishit të derrit është i përqendruar në qarqet e Lezhës (28,9%), Shkodrës (27,1%) dhe Fierit (14%), të cilat së bashku përbëjnë 70% të prodhimit total. Ndërsa prodhimi i mishit të shpezëve është i përqendruar në qarqet e Fierit (32,3%), Tiranës (17,4%), Beratit (12,8%) dhe Korçës (10,9%), të cilat së bashku përbëjnë 86,6% të prodhimit total 150. Numri i gjedhëve në vitin 2011 ishte 492 000, që nënkupton një rënie prej 15% krahasuar me vitin 2007. Ndërsa numri i bagëtive të imta ka arritur 2 517 000, shifër e cila përkon me një rënie prej 8% për të njëjtën periudhë. Prodhimi i mishit të të imtave është ulur me 6% në vitin 2011 krahasuar me vitin 2007. Prodhimi i mishit të pulës është rritur me 31%, ndërsa prodhimi i mishit të gjedhëve ka rënë me 17% 151. Eksporti i mishit është i ulët, ndërsa importi mbetet ende i lartë përgjatë viteve të fundit duke arritur deri në rreth 36 319 tonë në vitin 2012, që përkon me rreth 1/4 e ofertës së vendit. Përveç kësaj, ka rritje të importit të kafshëve të gjalla, sidomos të derrave dhe gjedhëve. Importi i mishit të shpendëve është ende i lartë duke arritur 23 881 tonë në vitin 2012 ose 65,7% të mishit total të importuar, i ndjekur nga importi i mishit të derrit (10 901 tonë në vitin 2012 ose 30% të importit total të mishit). Njëra nga arsyet për nivelin relativisht të lartë të importit të mishit të pulës është kostoja e ulët e pulave të ngrira të importit 152. Faktet tregojnë se potencialet për rritjen e prodhimit të mishit janë të mëdha, duke marë parasysh që konsumi i mishit dhe nënprodukteve të tij është rritur dhe pritet të rritet akoma më shumë si rezultat i burimeve të papërdorura tokësore që duke u përdorur favorizojnë prodhimin e mishit dhe nga rritja e nivelit të të ardhurave të konsumatorëve. Në vend, ka zona me dendësi të ulët të bagëtive të imta dhe zona të pashfrytëzuara të tokës bujqësore të cilat mund të prodhojnë shumë më tepër foragjere nëse do të kenë ujitje. Nga ana tjeter, preferencat e konsumatorëve për produkte mishi të vendit ofrojnë një mundësi shtesë për prodhuesit vendas që të rrisin prodhimin e tyre. Sipas ekspertit të bujqësisë, Enver Ferizaj 153 " ka një problematikë shumë të madhe për momentin mes prodhuesve vendas të mishit dhe çmimeve të importit, ç'ka bën që përpunuesit e mishit të mos të jenë të interesuar për një lidhje të fortë mes dy krahëve. Por situata do të ndryshojë së shpejti -shton Ferizaj- pasi me avancimin e intergimit europian të vendit do të shtohen kërkesat që vijnë nga Brukseli për importet, si dhe industria e përpunimit do të përballet me kosto të konsiderueshme që kanë të bëjnë me kërkesën për trajtimin e mbetjeve 72 150 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 151 Po aty 152 Po aty 153 ish president i Këshillit të Agrobiznesit Shqiptarë
të kafshëve". Ferizaj mendon se "ky sektor duhet mbështetur shumë pasi ka potenciale të mëdha, që kanë të bëjnë me mundësinë e eksporteve shqiptare drejt tregjeve europiane, duke pasur parasysh cilësinë e mishit shqiptarë". Tabela 13 - Prodhimi i mishit në shkallë vendi për vitin 2014 Nr Emërtimi Mish total Prodhim Mishi sipas llojeve /ton Mish Dele Dhije Derri Shpendi gjedhi I Qarku Berat 10602 4181 2741 1083 286 2338 II Qarku Diber 9611 5346 2447 938 334 545 III Qarku Durres 7901 4683 1023 471 720 1004 IV Qarku Elbasan 17112 9360 3626 2303 497 1327 V Qarku Fier 24996 11881 4435 677 2713 6146 VI Qarku Gjrokaster 8072 2057 3873 1760 327 130 VII Qarku Korce 17240 7294 5355 1777 1037 1416 VIII Qarku Kukes 7987 5287 1558 651 167 137 IX Qarku Lezhe 10247 3324 555 796 5354 418 X Qarku Shkoder 13339 5348 1478 1182 4690 607 XI Qarku Tirane 12845 7247 1649 963 284 2972 XII Qarku Vlore 15004 4493 5910 2250 1092 460 Total Republika 154,956 70,500 34,651 14,850 17,500 17,500 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë Prodhimet e qumështit dhe nënproduktet e tij. Prodhimi vendas i qumështit arriti rreth 1,1 Mt në vitin 2012, duke shënuar një rritje prej 9% që nga viti 2007. Kjo rritje në prodhim, kur shihet në kontekstin e numrit të reduktuar të lopëve dhe bagëtive të imta, nxjerr në pah përmirësimin cilësor të sektorit. Prodhimi i qumështit dominohet nga qumështi i lopës (rreth 87%), ndërsa pjesa tjetër ndahet në mënyrë pothuajse të barabartë ndërmjet deleve dhe dhive 154. Shumica e qumështit prodhohet nga prodhues shumë të vegjël gjysmë të specializuar që kanë më pak se 50 dele apo dhi dhe ferma gjedhi me më pak se 5 lopë. Shumica e fermave të gjedhëve kanë 1-2 krerë gjedhë dhe rreth 2% e tyre kanë më shumë se 5 lopë. Sidoqoftë, vihet re një prirje drejt konsolidimit: numri i fermave me më shumë se 5 lopë është trefishuar në krahasim me vitin 2005, ndërkohë që numri i fermave me mbi 10 gjedhë (1317 në vitin 154 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
73
2011) është pesëfishuar krahasuar me vitin 2005. Aktualisht ka 1317 prodhues me mbi 10 krerë gjedhë; 8347 ferma me më shumë se 50 dele dhe 3506 ferma me më shumë se 50 dhi 155. Për sa i takon ndarjes gjeografike të prodhimit të qumështit ajo është e tillë: prodhimi i qumështit të lopës vjen më së shumti nga zonat fushore dhe kodrinore; mbarështimi i deleve për qumësht është i përqëndruar në jug, ku ndodhen gjithashtu edhe fabrika djathi të specializuara. Në mënyrë më të detajuar, del se prodhimi i qumështit të lopës është i përqëndruar në qarqet e Fierit (21%), Elbasanit (13,4%), Tiranës (10,6%), Shkodrës (9,6%) dhe Korçës (8,8%), të cilat së bashku përbëjnë 63,5% të prodhimit total. Prodhimi i qumështit të deles është i përqëndruar në qarqet e Vlorës (17,8%), Korçës (14,2%), Gjirokastrës (13,6%), Fierit (11,1%), dhe Elbasanit (9,4%), të cilat së bashku përbëjnë pothuajse 2/3 e prodhimit total. Ndërsa prodhimi i qumështit të dhisë është i përqëndruar në qarqet e Elbasanit (19%), Gjirokastrës (11,9%), Vlorës (11,5%), Korçës (10,7%) dhe Beratit (9,9%), të cilat së bashku përbëjnë 63% të prodhimit total 156. Eksporti i qumështit është i ulët, ndërsa importi i tij në vitin 2012 arriti 9300 tonë. Importi i djathit gjatë vitit të fundit (2012) ka qenë rreth 1400 tonë. Prodhimi vendas mbizotëron ofertën në vend: importet e prodhimeve të bulmetit mbulojnë më pak se 10% të ofertës së vendit 157. Sipas Ferizajt, "sektori i bulmetit karakterizohet nga disa potenciale. Për sa i përket prodhimit, ka një prirje për konsolidim në prodhim në nivel ferme (rritje të numrit të fermave të mëdha të qumështit), e cila pritet të vazhdojë. Disa fabrika të përpunimit të qumështit kanë ndërtesa dhe ambiente të përmirësuara që plotësojnë standartet. Produktet e bulmetit janë pjesë e rëndësishme e shportës ushqimore për konsumatorët shqiptarë dhe ka një preferencë të përgjithshme për produkte bulmeti të vendit. Rritja e vazhdueshme e të ardhurave ka shkaktuar dhe pritet të shkaktojë rritje të mëtejshme në kërkesën për produkte bulmeti, për sa i përket sasisë dhe cilësisë". Megjithatë, shton Ferizaj, sektori përballet me sfida të ndryshme. "Standardet e sigurisë ushqimore dhe të mjedisit duhet qe të përmirësohen dhe respektohen. Cilësia e qumështit dhe gjendja mikrobiologjike është problematike, ndërkohë që kushtet e transportit më shpesh janë të papërshtatshme, me përdorim të kufizuar të tankeve ftohës. Në shumicën e rasteve, nuk ka trajtim të ujërave të përdorur dhe të mbetjeve të përpunimit të qumështit (p.sh. laktozës). Mungesa e specialistëve të kualifikuar (teknologjia e përpunimit të qumështit, laboratori, etj.) në zonat rurale është një nga faktorët që ka penguar dhe do të vazhdojë të 74 155 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 156 Po aty 157 Po aty
pengojë, përveç zbatimit të dobët të ligjit, edhe zbatimin e standardeve të sigurisë dhe të mjedisit." Është për tu theksuar fakti se produktet e bulmetit kanë një konkurencë të madhe në tregun europian, gjithsesi, prodhimet shqiptare nëse arrijnë të respektojnë standartet e BE-së mund të jenë të favorshme për eksport. Edhe pse duhet thënë se prioriteti për këtë sektor duhet të jetë prodhimi për plotësimin e kërkesës së tregut të brendshëm. Tabela 14 - tregon prodhimin e produkteve blektorale për vitin 2014, si qumështi, vezët, leshi dhe mjalti në shkallë Republike Te tjera prodhime Prodhim qumeshti ton blegtorale Nr Emërtimi Q. Lope Dele Dhije Veze lesh mjalte Gjithsej I Qarku Berat 65244 51384 6659 7201 73658 289 177 II Qarku Diber 74398 63313 6131 4954 32135 210 134 III Qarku Durres 76834 70131 3378 3325 280330 104 120 IV Qarku Elbasan 141854 122144 7642 12467 77559 391 329 V Qarku Fier 215181 202048 9804 5311 91041 413 255 VI Qarku Gjrokaster 46528 24902 12728 9616 14761 351 366 VII Qarku Korce 97140 75928 12464 9021 37630 313 441 VIII Qarku Kukes 59740 53112 3843 2786 14350 135 257 IX Qarku Lezhe 61410 56031 1471 5018 19450 70 82 X Qarku Shkoder 97623 87301 4672 5650 102166 138 189 XI Qarku Tirane 118698 110509 3508 4680 54450 155 167 XII Qarku Vlore 74550 48197 16700 8971 37693 540 634 Total Republika 1,129,200 965,000 89,000 79,000 835,224 3,110 3,150 Frutat dhe perimet Prodhimi vendas i perimeve është rritur me afërsisht 1/3 krahasuar me vitin 2007, duke arritur 866 000 tonë në vitin 2012. Prodhimi vendas mbizotëron tregun e brendshëm, me përjashtim të muajve të dimrit, duke qenë se prodhimi në serra me ngrohje nuk i konkurron produktet e importit për disa arsye, ku përfshihet vecanërisht çmimi i lartë i lëndës djegëse që përdoret për ngrohje. Prodhimi i serave diellore po shtohet dhe po bëhet gjithnjë e më konkurrues. Importet kanë vazhduar të ulen, ndërsa në vitin 2011 dhe 2012 u tejkaluan nga eksportet (në sasi) 158. 75 158 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
Prodhimi i frutave të freskëta është rritur me 73.3% që nga viti 2007 duke arritur 208 000 tonë në vitin 2012. Importi i frutave të freskëta ka rënë duke mbuluar rreth 28% të tregut vendas në vitin 2012 krahasuar me 45% në vitin 2007. Në vitin 2012 eksportet arritën në 10 000 tonë, një rritje e jashtëzakonshme krahasuar me vitin 2007, kur vendi eksportonte vetëm 1462 tonë fruta. Raporti eksport/import është rritur nga 1,5% në vitin 2007 në 14,1% në vitin 2012. Në rastin e mollëve (fruti kryesor i vendit), prodhimi pothuajse është dyfishuar krahasuar me vitin 2007 dhe prodhimi vendas deri tani dominon (më shumë se ¾) tregun e brendshëm. Edhe agrumet kanë shënuar gjithashtu një rritje të konsiderueshme me pothuajse 3-fish krahasuar me vitin 2007. Kështu, sipas ministrit të Bujqësisë, Edmond Panariti, prodhimi i mandarinave për vitin 2015 ka arritur në një nivel të pa parë më parë, 17 mijë tonë. Ky prodhim kryesisht shtrihet në zonën e Jugut të Shqipërisë dhe duhet përmendur fshati Xarë. Prodhimi vendas i agrumeve gjithashtu dominon në tregun e brendshëm. Eksportet e pjeprave dhe të shalqinjve janë rritur me 22% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2007; ata janë një nga artikujt agro-ushqimorë ku Shqipëria ka eksporte neto 159. Prodhimi i arrorëve është rritur gjithashtu ndjeshëm dhe pritet të rritet ende si rezultat i mbjelljeve të nxitura nga skema e mbështetjes nga qeveria që nga 2007 janë mbjell rreth 1,268 ha 160. Për nga shpërndarja gjeografike: prodhimi i perimeve është i përqëndruar në qarkun e Fierit (31,4% e prodhimit total), i ndjekur nga qarqet e Tiranës dhe Shkodrës, të cilët së bashku përbëjnë më shumë se 1/2 e prodhimit total në Shqipëri. prodhimi i frutave është i përqendruar në qarkun e Korçës (23,6% e prodhimit total), i ndjekur nga qarqet e Elbasanit, Beratit, Fierit dhe Dibrës; të gjitha këto qarqe së bashku përbëjnë më shumë se 2/3 e prodhimit total të frutave në Shqipëri. Prodhimi i agrumeve është i përqendruar në qarkun e Vlorës dhe Fierit; përkatësisht 35,7% dhe 29,1% (2011) 161. Duhet theksuar se krijimi i një rrjeti tregjesh shumice ka përmirësuar në mënyrë të ndjeshme kapacitetin e prodhuesve që edhe pse ndodhen larg nga zonat urbane, ku dhe konsumi është i madh, përsëri kjo infrastrukturë ka ndikuar pozitivisht. Shumica e prodhimeve të freskëta mblidhen nga grumbullues/shitës shumice dhe shiten në tregjet e fruta-perimeve dhe dyqanet tradicionale të pakicës. 76 159 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 160 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 161 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
Shërbimet e pasvjeljes (ambientet e dhomave frigoriferike, linjat e ambalazhimit/paketimit etj.), janë të kufizuara, por megjithatë ka pasur rritje të numrit të tyre si rrjedhojë e mbështetjes së 52 njësive të reja 162. Ambientet e kufizuara të dhomave frigoriferike dhe humbjet e mëdha të produkteve si rrjedhojë e mungesës së tyre, kanë qënë për vite me radhë shkaku kryesor i deficitit të lartë në tregtinë e mollëve, ndonëse kapacitetet e ruajtjes në dhoma frigoriferike janë rritur në vitet e fundit. Skemat e subvencionit të qeverisë dhe forcimi i konsoliduesve, një kategori tregtarësh më afër fermerëve (e përfshirë si në shitjen e inputeve bujqësore fermerëve, ashtu edhe në grumbullimin e produkteve nga fermerët), po kontribuojnë ngadalë në përmirësimin e situatës. Aktualisht, grumbulluesit janë aktorët më aktivë në zinxhirin e vlerës. Industria e përpunimit të frutave dhe perimeve përbëhet nga 26 ndërmarrje formale dhe disa punishte informale gjysmë industriale që ofrojnë një gamë të gjerë frutash dhe perimesh të përpunuara 163. Pozicioni i favorshëm gjeografik dhe klima e përshtatshme bën që frutat dhe perimet të kenë mundësi të prodhimit të hershëm të disa lloje frutash dhe perimesh, të cilat përbëjnë gjithashtu një potenciale të rëndësishme për sa i përket rritjes së eksportit. Në fakt duhet thënë se aktualisht Shqipëria është eksportuese e fruta perimeve, por duhet bërë më shumë lidhur me promovimin e tyre në tregjet jo vetëm të afërta, por edhe të largëta. Shqipëria ka burime të pasura ujore, megjithatë duhet bërë më tepër për përmirësime në infrastrukturën e sistemit të ujitjes. Ka pasur rritje në investimet e fermave (p.sh. serra të reja dhe plantacione frutash) dhe investime në shërbimet e pasvjeljes, kryesisht dhoma frigoriferike, të destinuara kryesisht për frutat. Përmirësimi i kapaciteteve dhe rritja e përvojës së fermave dhe tregtarëve ka ndikim pozitiv në zhvillimin e sektorit. Për sa i përket tregut, vihet re preferencë e fortë nga konsumatorët për fruta e perime të vendit, ndërkohë që ka gjithashtu një kërkesë në rritje për fruta dhe perime të freskëta. Zinxhiri i shkurtër i vlerës (pa shumë ndërmjetës) ka qënë avantazh për prodhimin vendas, por zgjerimi i rrjeteve të supermarketeve pritet të transformojë zinxhirin e vlerave duke rritur konkurrencën me furnitorët e huaj, për këtë arsye duhet që të mbështeten më shumë prodhuesit vëndas. Prodhimi i frutave dhe perimeve përballet ende me sfida ose kufizime të ndryshme, përfshi mangësitë në prodhimin e farërave dhe fidanëve cilësore për shkak kryesisht të kostove të inputeve të blera (që prekin veçanërisht serrat me ngrohje), produktivitetin e ulët dhe humbjet e mëdha pasvjeljes, sidomos në rastin e frutave. Standardet e sigurisë ushqimore të frutave 162 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 163 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
77
dhe perimeve janë gjithashtu një sfidë për t'u adresuar që të rriten eksportet drejt tregjeve të shteteve anëtare dhe drejt atyre që pritet të bëhen anëtare të BE-së. Zhvillimi i industrisë së përpunimit të frutave dhe perimeve ka hasur në vështirësi për të siguruar lëndën e parë për industrinë e përpunimit në sasinë të mjaftueshme dhe cilësinë e kërkuar. Me rritjen e ofertës nga ferma, kjo vështirësi është më pak e rëndësishme se në të kaluarën, por industritë në këtë sektor vazhdojnë të ndeshin mjaft vështirësi; menaxhimi i dobët i zinxhirit të vlerës - kontratat formale ose jo formale mes industrisë dhe fermave të tjera - nuk ka ndihmuar për sa i përket sigurimit të ofertës së lëndës së parë nga ferma për industrinë e përpunimit. Çmimet e larta të energjisë dhe lëndës djegëse dhe të ambalazhimit janë një shqetësim i madh për përpunuesit. Tabela 15 - prodhimi i pemëve frutore për vitin 2014 në shkallë Republike. Pemtari 2014 Nr. Qarku Peme frutore Gjithesej Ne prodhim rendimenti prodhimi rrenje rrenje kg/rrenje ton I Qarku Berat 1029085 912450 24 22295 II Qarku Diber 1355113 962529 21 20071 III Qarku Durres 743856 600114 17 10391 IV Qarku Elbasan 1239128 1079987 26 28470 V Qarku Fier 1251557 1150166 21 24341 Qarku VI Gjirokaster 309544 231308 15 3571 VII Qarku Korce 2898534 2281816 28 63965 VIII Qarku Kukes 847558 630978 14 8528 IX Qarku Lezhe 415332 197377 28 5594 X Qarku Shkoder 871890 582815 23 13169 XI Qarku Tirane 858637 697416 20 14197 XII Qarku Vlore 433375 327427 17 5408 REPUBLIKA 12,253,609 9,654,383 23 220,000 Burimi: Zyra e satistikave ministria e Bujqësisë 78
Tabela 16 - tregon prodhimin e agrumeve në shkallë vendi për vitin 2014 Agrume Nr. Qarku Gjithesej Ne prodhim Gjithesej Nr. rendimenti prodhimi rrenje rrenje I Qarku Berat 98,610 74,870 36 2,713 II Qarku Diber - - III Qarku Durres 85,452 59,695 22 1,287 IV Qarku Elbasan 63,730 58,100 41 2,366 V Qarku Fier 310,170 257,375 11 2,713 Qarku VI Gjrokaster 1,734 1,025 2,646 2,713 VII Qarku Korce - - - - VIII Qarku Kukes - - - - IX Qarku Lezhe 35,041 22,305 122 2,713 X Qarku Shkoder 43,136 24,580 110 2,713 XI Qarku Tirane 79,853 50,372 21 1,071 XII Qarku Vlore 482,200 310,910 9 2,713 REPUBLIKA 1,199,926 859,232 24 21,000 burimi: Zyra e satistikave të Ministrisë së Bujqësisë Ullinjtë dhe vaji i ullirit Sektori i prodhimi i ullinjve është rritur ndjeshëm në vitet e fundit. Në vitin 2012 prodhimi ishte rreth 100,000 ton çka është një rritje e madhe në krahasim me vitin 2007 ku prodhimi ishte 27,600 ton. Rritja e prodhimit është nxitur nga subvencionet, të cilat fillimisht u dhanë për ngritjen e një industrie përpunimi moderne dhe aktualisht numri i prodhuesve të vajit është 164, shumica e të cilëve kanë linja moderne të përpunimit të vajit të ullirit. Pas vitit 2007, ka pasur një rritje të konsiderueshme të plantacioneve, të stimuluara nga skemat kombëtare të mbështetjes. Sipërfaqja e plantacioneve të ullinjve është rritur me rreth 60% që nga viti 2007 164. Ndarja gjeografike e prodhimit të ullinjve është përqëndruar në qarkun e Beratit (23,8% e prodhimit total) dhe të Vlorës (23,4%), ndjekur nga Fieri (18,7%) dhe Elbasani (17,8%), të cilët të marrë së bashku zënë 83,6% të prodhimit total në Shqipëri. Në të gjitha këto qarqe ekziston një prodhim i përzier i ullinjve për tavolinë dhe ullinjve për vaj ulliri - në rastin e Beratit, është bërë një punë e madhe në drejtim të prodhimit të ullinjve për tavolinë 165. 164 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 165 Po aty
79
Sektori i ullirit dhe vajit ka një problematike të madhe, pasi prodhimi është ende i fragmentuar dhe prodhimtaria është relativisht e ulët, sepse fermerët nuk u bëjnë pemëve shërbimet e duhura agronomike, sidomos në plantacionet ekzistuese të vjetra, ndërkohë që më së shumti aplikojnë praktika të papërshtatshme për vjeljen e ullinjve dhe kushte të papërshtatshme të ruajtjes së vajit. Prodhimi vendas po përmirësohet për sa i përket cilësisë dhe sasisë, edhe pse çmimi i ullinjve të papërpunuar është ende i lartë. Fermerët preferojnë t i përdorin punishtet e vajit si ofrues shërbimi, duke paguar një tarifë për përpunimin e ullinjve të tyre. Shumica e prodhimit vendas shitet direkt tek konsumatorët nga fermerët apo punishtet e vajit të ullirit. Sipas ekspertëve sektori karakterizohet nga disa potenciale. Ka pasur një rritje të konsiderueshme të prodhimit edhe për shkak të skemave mbështetëse për plantacionet e ullinjve/ullishtat. Kapaciteti ekzistues përpunues i fabrikave të vajit moderne mund të mbajë një prodhim shumë më të madh pa pasur nevojë për investime shtesë. Disa punishte të vogla vaji kanë arritur standarde të larta të cilësisë, duke fituar çmime kombëtare dhe ndërkombëtare. Po ashtu përmirësimi është i dukshëm edhe në bazën e njohurive në përpunim dhe në disa shërbime teknike. Si pasojë e vendndodhjes gjeografike Shqipëria ka një konkurencë shumë të fortë nga vendet fqinje për sa i përket ullirit dhe vajit të tij. Vendet fqinje janë ndër prodhuesit më të mëdhej të ullijve dhe vajit të tij, megjithatë shumë shpejt prodhimi vendas i vajit të ullirit do ta tejkalojë kërkesën në vend dhe prandaj për sasitë e tepërta të vajit të ullirit prioritet do konsiderohet eksporti. Prandaj është e domosdoshme ulja e kostove, promovimin e eksporteve dhe të përqëndrohet tek cilësia e vajit shqiptarë duke prodhuar më shumë vaj ulliri organik ekstra të virgjër. Ndërsa në rastin e ullinjve për tavolinë, eksporti ka shënuar progres dhe pritet të rritet me rritjen e prodhimit. 80
Tabela 17- prodhimi në shkallë vendi për vitin 2014 ullinj Ullinj gjithsej Nr. Qarku Gjithesej Ne prodhim Nr. rendimenti prodhimi rrenje rrenje I Qarku Berat 1,677,700 1,136,420 20 23,082 II Qarku Diber - - - - III Qarku Durres 410,329 266,624 15 3,971 IV Qarku Elbasan 1,446,754 762,721 19 14,833 V Qarku Fier 2,193,195 1,619,845 17 27,436 VI Qarku Gjrokaster 280,125 136,015 27 3,681 VII Qarku Korce - - - - VIII Qarku Kukes - - - - IX Qarku Lezhe 202,940 153,390 10 1,579 X Qarku Shkoder 421,614 120,280 17 1,996 XI Qarku Tirane 813,327 513,109 15 7,507 XII Qarku Vlore 1,547,830 1,095,000 13 13,916 REPUBLIKA 8,993,814 5,803,404 17 98,000 burimi: Zyra e satistikave të Ministrisë së Bujqësisë Vreshtat dhe vera Shqipëria ka një traditë të hershme në kultivimin e vreshtarisë. Kjo ka bërë që prodhimi i rrushit (për të dyja qëllimet - prodhim vere, rakie dhe rrush për tavolinë) është rritur ndjeshëm në afro 1/3 në krahasim me 2007. Në vitin 2012 ai ishte rreth 21% më i lartë sesa në 2007. Prodhimi i verës pothuajse është dyfishuar që nga viti 2007, ndërsa importi është rritur për arsye të rritjes së konsumit 166 Përsa i përket shpërndarjes gjeografike të Prodhimi i rrushit është përqëndruar në qarkun e Fierit (19,8% e prodhimit total), Beratit (13,3%), Vlorës (11,5%) dhe Elbasanit (11,4%), të cilët të marrë së bashku zënë rreth 60% të prodhimit total në Shqipëri. Në të ardhmen drejtimi kryesorë i shtimit të sipërfaqes së vreshtave do të jetë përqëndrimi i tyre në blloqe të mirë studiuara në bashkëpunim më pronarët e tokave 167. Edhe në këtë sektor konkurenca rajonale është shumë e lartë pasi ndeshemi me prodhuesit më të mëdhej në botë në fushën e verës, si Italia, Spanja, Greqia, Franca, por pa lënë pas dore vende që kanë hyre pas viteve 90' në tregtimin e verës, si Bullgaria, Kroacia apo edhe Mali i 166 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 167 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
81
Zi me Maqedoninë. Në Shqipëri, shumica e kantinave të verës janë mjaft të vogla. Segmenti i verërave cilësore nuk është ende mjaftueshëm i zhvilluar, në kushtet e një sektori me një përmasë të konsiderueshme dhe një dinamikë të shpejtë të tij. Kantinat lokale cilësore nuk janë ende konkurruese me konkurrentët kryesorë në rajon dhe me prodhuesit kryesorë të BEsë për sa i përket raportit çmim/cilësi. Prandaj, importi i verës cilësore është i lartë dhe është rritur gjatë dekadës së fundit, duke qenë se kërkesa për verë të cilësisë së lartë po rritet me rritjen e standardeve të jetesës dhe me ndryshimin e stilit të jetesës. Sektori i vreshtave dhe verës karakterizohet nga disa potenciale. Shqipëria ka kushte klimatike të favorshme, të cilat mundësojnë një prodhim të hershëm, gjë që hap një dritare mundësish për eksportin e rrushit për tavolinë, të tilla si subvencione për ndërtimin e serave për kultivarët e tavolinës. Prodhimi dhe cilësia janë në rritje si për rrushin për tavolinë, ashtu edhe për rrushin për përpunim. Ka një rritje të investimeve në kantinat cilësore të verës. Për sa i përket tregut, kërkesa për verë është në rritje për shkak të ndryshimeve në stilin e jetesës së konsumatorëve. Sipas ekspertëve të ministrisë së Bujqësisë, disa nga sfidat e sektorit përfshijnë përqindjen e madhe të prodhimit informal dhe kostot e larta të prodhimit. Konsolidimi i vazhdueshëm i tregtimit dhe shpërndarjes së pijeve dhe ushqimit favorizon prodhuesit e mëdhenj dhe verën e importit, ndërkohë që në segmentin e verës cilësore në shishe mbizotëron vera e importit dhe është duke u rritur konkurrenca nga prodhuesit në rajon. Një nga problemet kryesore për zhvillimin e zinxhirit të vlerës është mungesa e lidhjes/koordinimit midis kultivuesve dhe përpunuesve, kostoja e lartë e prodhimit dhe mungesa e standardizimit. Shumë kantina hasin vështirësi në koordinimin me fermerët (kultivarë të papërshtatshëm, ujitje direkt përpara vjeljes etj.). Për rrjedhojë, mjaft kantina krijojnë vreshtat e tyre për të ulur kostot e transaksionit të lidhura me koordinimin me fermerët. Për sa i përket prodhimit të rrushit për tavolinë, prioritet duhet të ketë nxitja e eksportit, ndërsa për verën prioritet do të ketë zëvendësimi i importit. Ka nevojë për investime për të përmirësuar standardet në nivel ferme dhe prodhimi i kultivarëve të tavolinës në sera. Po kështu kantinat e verës, kanë nevojë për investime që synojnë përmirësimin e kantinave ekzistuese të verës, veçanërisht në pajisje të tilla si rezervuarë depozitimi dhe fermentues. Investimet nga kantinat e verës që integrojnë edhe prodhimin e rrushit, të cilat kanë qenë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit, mund të jenë gjithashtu të realizueshme, ky do të jetë trendi që duhet mbështetur. Tabela e mëposhtme tregon situatën e mbjedhjes dhe të prodhimit të rrushit në Shqipëri gjatë vitit 2014, sigurisht që një sasi e këtij prodhimi është përdoruar për verë dhe pjesa tjetër për tavolinë. Siç edhe është përmendur më sipër duhet më shumë promovim të prodhimit vendas në mënyrë që të eksportohet në tregjet europiane. 82
Tabela 18- Prodhimi i verës në shkallë vendi për 2014 N Qarku Vreshti Pjergull Prodhi Prodhim r mi i Gjithse Prodh Rendi Prodhim Gjithsej Prodhim Rendi Prodhi rrushi j im menti i ment mi total ne Gjithsej Nr Ton Kv/Ha Ton ne kg Ton Ne Ha Ne Ha Nr Rrenje 1 Berat 1,104 1,081 150 16,258 520,435 503,400 21 10,338 23,140 26,596 2 Diber 193 171 101 1,721 381,168 314,210 16 4,962 5,814 3 Durres 753 702 142 9,957 368,680 310,139 11 3,564 11,764 13,521 4 Elbasa 1,248 1,164 125 14,520 673,984 669,564 17 11,103 22,294 25,623 n 5 Fier 2,051 1,997 174 34,700 792,316 746,630 14 10,504 39,330 45,204 6 Gjirok 739 557 103 5,735 301,044 275,065 27 7,402 11,430 13,137 aster 7 Korce 1,075 979 75 7,382 286,445 232,420 19 4,447 10,293 11,830 8 Kukes 86 76 101 767 352,105 314,358 16 4,873 4,907 5,640 9 Lezhe 421 377 47 1,767 553,245 510,900 5 2,599 3,799 4,366 10 Shkode 714 583 79 4,619 810,260 771,800 8 5,924 9,173 10,543 r 11 Tirane 788 741 132 9,807 488,371 435,971 18 7,763 15,287 17,570 12 Vlore 1,211 1,198 105 12,585 547,300 515,000 20 10,402 20,000 22,987 Republika 10,383 9,625 124 119,818 6,075,353 5,599,457 15 83,881 177,230 203,700 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë 6,683 Bimët e arrave, mielli dhe produktet e brumit Përsa i përket bimëve të arrave, ato zënë 31% të vlerës së prodhimit bujqësor. Foragjeret zënë 50% të sipërfaqes së mbjellë me bimë arash, ndërkohë që drithërat përbëjnë 36% të sipërfaqes. Rreth 89% e sipërfaqes me drithëra është mbjellë me grurë dhe misër në vitin 83
2012. Bishtajoret përbëjnë 4%, ndërkohë që patatet përbëjnë vetëm 2% të sipërfaqes së mbjellë. Duhani, luledielli dhe soja përbëjnë një pjesë të parëndësishme 168. Vlera e prodhimit të bimëve të arave ka shënuar një rritje prej 38% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2007. Gjatë të njëjtës periudhë (2007-2012), prodhimi i grurit është rritur me 14% dhe prodhimi i misrit është rritur me 52%. Prodhimi i patateve është rritur me shumë se 40% ndërkohë që prodhimi i foragjereve është rritur me 25%. Shtysa kryesore që qëndron pas rritjes së niveleve të prodhimit është rritja e rendimentit; megjithatë, pavarësisht rritjes, prodhimi i drithërave nuk e përmbush kërkesën e vendit; ka një deficit tregtar strukturor që ka gjasa të vazhdojë. Pavarësisht rritjes midis viteve 2007 dhe 2012, prodhimi i drithërave, veçanërisht prodhimi i grurit, ka rënë në mënyrë drastike në më pak se gjysmën e prodhimit të vitit 1991, duke treguar një transferim të faktorëve të prodhimit nga produktet që kërkojnë më pak punë tek produktet që kërkojnë më shumë punë të gjallë për njësi të sipërfaqes, pra frutat dhe perimet. Në të njëjtën kohë, industria e përpunimit po rritet dhe tani një pjesë e madhe e miellit që nevojitet për tregun e brendshëm prodhohet në vend nga drithëra të importuara. Tregu dominohet nga 4-5 fabrika të mëdha mielli, të cilat kontrollojnë rreth 2/3 e tregut. Dy prej këtyre fabrikave të miellit është e integruar me prodhimin e makaronave në vend. Përgjatë zinxhirit të vlerës, kompanitë e përpunimit që përdorin miell janë kryesisht furra buke dhe dyqane ëmbëlsirash. Ekzistojnë vetëm pak prodhues të mëdhenj të produkteve të drithërave, më së shumti biskota, kruasanë dhe ëmbëlsira të tjera 169. Shpërndarja gjeografike e prodhimi i grurit përqëndrohet kryesisht në qarkun e Fierit (24,7%), Korçës (22,6%) dhe Elbasanit (19,1%), të cilat së bashku zënë pothuajse 2/3 e prodhimit total në Shqipëri. Ndërsa prodhimi i misrit është i përqëndruar në qarkun e Fierit (20,2%), Elbasanit (14,4%), Shkodrës (10,8%) dhe Vlorës (9,3%), të cilat së bashku përbëjnë 54,6% të prodhimit total 170. Ekspertët e ministrisë së bujqësisë mendojnë se ky sektor ka disa sfida. Më e rëndësishmja është kostoja e larta të prodhimit, veçanërisht kostot e punimeve me mjete mekanike. Prodhimi i drithit në Shqipëri mbetet i pamjaftueshëm krahasuar me kërkesën nga industria e përpunimit, duke rritur brishtësinë e industrisë (veçanërisht për operatorët e vegjël dhe të mesëm) nga luhatjet e çmimeve të grurit në tregun rajonal. 84 168 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 169 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 170 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
Tabela 19 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 drithra, grurë Nr. Qarku Drithera Grure I Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Qarku Berat 10,287 41 41,665 44,465 4,260 46 19,616 19,616 II Qarku Diber 8,652 46 39,126 39,126 2,920 39 11,402 11,402 III Qarku Durres 7,432 48 35,436 38,796 2,658 38 9,981 9,981 IV Qarku Elbasan 20,645 39 80,710 83,722 11,292 36 40,801 40,801 V Qarku Fier 31,687 42 132,763 139,531 17,754 42 73,904 73,904 Qarku VI Gjrokaster 5,511 32 17,363 17,748 2,588 35 9,000 9,000 VII Qarku Korce 24,271 34 81,267 81,267 16,058 39 62,580 62,580 VIII Qarku Kukes 5,154 44 22,277 22,277 1,325 44 5,800 5,800 IX Qarku Lezhe 6,633 53 34,866 34,866 3,124 38 11,954 11,954 Qarku X Shkoder 8,023 56 43,851 45,602 1,813 36 6,487 6,487 XI Qarku Tirane 8,477 48 40,377 41,848 4,169 49 20,447 20,447 XII Qarku Vlore 6,376 63 39,654 39,654 2,037 39 8,029 8,029 REPUBLIKA 143,149 43 609,356 628,902 69,998 40 280,000 280,000 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë Tabela 20 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 misër, thekër Nr. Qarku Miser Theker I Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Qarku Berat 4,034 55 22,257 25,349 5 10 5 5 II Qarku Diber 5,165 60 30,975 30,946 124 20 243 243 III Qarku Durres 3,880 71 27,615 31,325 - - - - IV Qarku Elbasan 7,001 63 43,797 47,105 103 25 257 257 V Qarku Fier 9,867 65 63,971 71,436 - - - - Qarku VI Gjrokaster 1,076 71 7,592 8,012 9 9 8 8 85
VII Qarku Korce 4,407 43 19,161 19,144 592 22 1,324 1,324 VIII Qarku Kukes 3,027 56 16,929 16,913 532 23 1,215 1,215 IX Qarku Lezhe 3,509 77 26,933 26,908 - - - - X Qarku Shkoder 6,210 68 42,359 44,267 - - - - XI Qarku Tirane 3,355 67 22,614 24,229 10 18 18 18 XII Qarku Vlore 3,470 99 34,397 34,365 - - - - REPUBLIKA 55,000 65.2 358,600 380,000 1,375 22 3,070 3,070 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë Tabela 21 - Siperfaqe, rendiment, prodhim 2014 patate, fasule Nr. Qarku Patate Fasule gjithsej I Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Ha Kv/ha Direkte Gjithsej Qarku Berat 359 177 6,363 6,363 640 20 1,307 1,307 II Qarku Diber 864 331 28,598 28,598 479 21 995 995 III Qarku Durres 489 194 9,499 9,499 1,291 20 2,576 2,576 IV Qarku Elbasan 1,295 245 31,756 31,756 1,669 27 4,453 4,509 V Qarku Fier 1,089 264 28,713 35,044 4,106 21 8,472 8,472 Qarku VI Gjrokaster 329 170 5,606 5,606 255 15 394 394 VII Qarku Korce 2,064 311 64,164 64,164 2,353 15 3,557 3,557 VIII Qarku Kukes 614 234 14,350 14,350 158 17 272 1,065 IX Qarku Lezhe 448 194 8,705 8,705 660 19 1,237 1,318 X Qarku Shkoder 1,015 215 21,834 21,834 817 13 1,091 1,251 XI Qarku Tirane 742 149 11,057 11,057 1,765 20 3,494 3,612 XII Qarku Vlore 263 115 3,024 3,024 440 21 945 945 REPUBLIKA 9,571 244.1 233,669 240,000 14,632 19.7 28,792 30,000 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë Tabelat e mësipërme janë për sipërfaqet e mbjedha dhe prodhimin për bimët e arave, drithra, grurë, misër, thekër, patate dhe fasule në Shqipëri. Siç shihet edhe nga tabelat ka një rritje 86
krahasuar më vitin 2013, por është e domosdoshme që prodhimi i bimëve të arave të rritet edhe më shumë, si dhe të ketë një rritje të rendimitit. Peshkimi dhe produktet ujore Shqipëria është një aktor aktiv në rajon për prodhimin dhe tregtimin e peshkut, prodhimeve të detit dhe produkteve të peshkimit. Peshkimi ka qenë i qëndrueshëm vitet e fundit; në vitin 2011 vlerësohet se janë kapur 4804 tonë peshk, duke shënuar një rritje të vogël me 2% krahasuar me vitin 2007. Peshkimi detar është rritur me 16% (2287 tonë në vitin 2011), peshkimi në breg është rritur me 5% (495 tonë në vitin 2012) krahasuar me vitin 2007. Ndërsa peshkimi në lagunat bregdetare dhe pellgjet ujore ka rënë 22% (229 tonë në vitin 2011) dhe 16% (1793 tonë në vitin 2011) përkatësisht për të njëjtën periudhë. Prodhimi i akuakulturës ka rënë me 9% në 1304 tonë, ndërsa prodhimi i midhjes është rritur me 25%, duke arritur në 7408 tonë në vitin 2011 171. Duke marrë në konsideratë nevojat e vendit (ndalohet eksporti i molusqeve të gjalla bivalvore), kultivimi i produkteve të detit është i zhvilluar mirë, kryesisht ne formën e kultivimit të midhjeve dhe karkalecave të detit. Kultivimi i peshkut është rritur gjatë viteve të fundit dhe tashmë ka zëvendësuar thuajse plotësisht importin e peshkut të kultivuar. Shqipëria është e pasur në burime natyrore të shumëllojshme (uji i detit, lumenjtë, liqenet), të cilat përbëjnë një mundësi për zhvillimin e sektorit. Është shtuar kultivimi i peshkut, duke zvogëluar nevojën për peshk deti dhe duke plotësuar kërkesën e brendshme të konsumatorëve të mesëm dhe gjatë sezonit turistik. Konsumi është dyfishuar si rezultat i rritjes së të ardhurave. Industria e përpunimit ka bërë investime të mëdha dhe zotëron teknologji mjaft të qëndrueshme. Konsolidimi i industrisë së përpunimit mund të luajë një rol të rëndësishëm në garantimin e një tregu të qëndrueshëm për fermat e vogla të peshkimit pelagjik dhe mund të jetë një aktor kryesor investimi për rindërtimin e flotës së peshkimit. Duhet theksuar se si të gjitha vendet që kanë qenë dhe janë kandidate për në Bashkimin Europian, Shqipëria ka disa sfida për sektorët duke përfshirë dhe këtë që po flasim. Këto janë mangësi në mirëmbajtjen rutinë dhe jo rutinë të kapaciteteve dhe në llojet e tjera të riparimeve të mjeteve lundruese. Infrastruktura e portit në limanet ekzistuese është e dobët. Mungojnë tregjet e organizuara të shitjes me shumicë. Ka vështirësi në lidhje me standardet e higjienës, veçanërisht për midhjet dhe molusqet bivalvore, gjë që ka penguar edhe eksportin në këtë sektor. Nevojat për investim në këtë sektor përfshijnë zëvendësimin dhe rinovimin/përmirësimin e barkave të peshkimit. Rritja e sektorit të kultivimit të peshkut kërkon gjithashtu investime të rëndësishme. Kërkohen gjithashtu investime nga kompanitë përpunuese mesatare (d.m.th. të 171 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
87
madhësisë mesatare për tregun shqiptar) me qëllim zhvillimin e biznesit të tyre. Mbështetja duhet dhënë në drejtim të përmbushjes së standardeve me qëllim që të jenë në gjendje të eksportojnë (p.sh. në rastin e midhjeve). Bujqësia organike Një nga mundësitë e mëdha që ka bujqësia shqiptare është prodhimi organik. Bujqësia organike në Shqipëri është në hapat e saj të parë të zhvillimit. Produktet organike në Shqipëri hynë fillimisht në mes të viteve 1990-të për shkak të kërkesës për bimë mjekësore, që e kishin origjinën nga mbledhja në terren nga tregjet europiane dhe të Shteteve të Bashkuara. Gjatë vitit 2011 më tepër se 120 ferma janë çertifikuar si prodhues organikë. Fermat organike funksionojnë në të gjithë vendin. Ato ndodhen kryesisht në zonat me bujqësi të zhvilluar (zonat fushore të Durrësit, Tiranës, Fierit, Lushnjës, Kavajës, Vlorës), por edhe në zonat malore të thella ku prodhohen bimë specifike (Korçë, Skrapar, Pogradec, Krujë) 172. Çertifikimi organik është më i zakonshëm për bimët mjekësore dhe aromatike (BAM) (mijëra hektarë të certifikuar) - si kultivimi dhe mbledhja e bimëve të egra - duke qenë se këto produkte janë kryesisht të destinuara për tregjet e eksportit. Përveç BAM-ve, po vërehet një tendencë në rritje e çertifikimit/bujqësisë organike në nënsektorët e tjerë. Në vitin 2007, kishte 11 ha me perime, 22 ha me ullishte, 15 ha vreshta dhe 8 ha pemëtore me certifikim organik, ndërsa në vitin 2011 kishte 6 ha me perime, 70 ha me ullishte, 20 ha vreshta dhe 113 ha pemëtore 173. Shqipëria ka mundësi për të zhvilluar bujqësinë organike duke marrë parasysh edhe hapësirën e madhe që krijohet nga procesi i integrimit europian dhe ku këto produkte janë shumë të kërkuara. Për sa i përket prodhimit, ka kushte të përshtatshme klimatike dhe të tokës për produkte organike dimërore dhe të hershme. Për sa i përket tregut, pozicioni gjeografik strategjik i Shqipërisë kundrejt tregjeve potenciale evropiane përbën një avantazh, ndërkohë që rritja e të ardhurave të konsumatorëve vendas në Shqipëri përfaqëson një mundësi për tregun vendas. Mbështetja financiare për bujqësinë Për ta bërë sektorin sa më konkurues qeveria shqiptare ka aplikuar një sërë skemash për të mbështetur financiarisht bujqësinë. Kështu duke nisur nga viti 2012 174, fermerët shqiptarë kanë pasur mundësi për të përfituar nga këto skema që kanë të bëjnë me dhënien e drejtpërdrejt të pagesave apo edhe me mënyra të tjera, siç janë kreditë e buta. Sektorët që janë mbështetur kanë qenë: 172 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 173 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 174 www.bujqesia.gov.al
88
Prodhimi i frutave, arrave, ullinjve dhe vreshtave nëpërmjet mbështetjes për mbjelljen e drurëve të rinj frutorë, investimet në puse dhe sisteme ujitjeje, sistemet për mbrojtjen e bimëve dhe shumimin e fidanëve të varieteteve autoktone. Prodhimi i perimeve në zonat e mbrojtura (sera/tunele) nëpërmjet mbështetjes për investime për plastmasë për serat, sistemet e ujitjes në formë shiu, sera të reja bazuar në energjinë diellore. Prodhimi i qumështit, bazuar në pagesat për fermat blegtorale për qumështin e dorëzuar nëpër baxho i paguar për litër qumështi; mbështetja për lopët e qumështit të paguara për kokë dhe prodhimin e deleve të paguar për dele, mbështetja për mbarështimin e deleve të kullotave, për shpërnguljen e deleve drejt dhe nga kullotat përgjatë stinëve, mbarështimi i lepujve, prodhimi i vajit të ullirit të virgjër paguar për litër të prodhuar dhe mbështetja për kosheret e bletëve dhe prodhimin e mjaltit. Prodhimi i produkteve organike dhe çertifikimi i produkteve organike (bio). Promovimi i kredive rurale në agro-përpunim dhe mekanizimin e bujqësisë nëpërmjet subvencioneve për normën e interesit. Mbarështimi i kafshëve. Mbarështimi i kërmijve Kultivimi i bimëve mjekësore. Buxheti total për 2012 dhe 2013 ishte përkatësisht 8 milion Euro dhe 7,5 Euro (bashkëfinancim kombëtar përfshirës i skemës së grantit IPARD) 175. Eksportet bujqësore Rritja e sektorit të bujqësisë ka sjellë në vëmendjen e fermerëve shqiptarë mundësinë e eksporteve të këtyre produkte në tregjet europiane dhe më gjerë. Si pasojë e proçesit të integrimit europian, por edhe e ndërgjegjësimit më të madh të fermerëve, bujqësisë sidomos duke filluar nga viti 2005, po i kushtohet një vëmendje më e madhe. Kjo ka sjellë nevojën për rritjen e cilësisë së produkteve shqiptare, kërkesa të tregjeve ndërkombëtare sidomos atyre europiane. Duhet thënë se produktet shqiptare nuk kanë qenë të panjohura për tregjet europiane para vitit 1990, kohë kur Shqipëria eksportonte këto produkte. Siç e paraqet edhe tabela e mëposhtme eksportet kanë njohur një rritje prej 125, 6 % në një periudhë prej 2007-2014 176, ç'ka tregon mundësinë e madhe që ka bujqësia shqiptare, por njëkohësisht dhe ndërgjegjësimin që kanë pasur fermerët për tu orientuar drejt. Ndërkohë që edhe importi i 89 175 www.bbujqesia.gov.al 176 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
produkteve bujqësore është rritur gjatë kësaj me 44,6%, por që në krahasim me eksportet ka një rritje afërsisht tre herë më të vogël 177. Tabela e dytë më poshtë tregon edhe rritjen e prodhimit bujqësor që për periudhën në fjalë, 2007-2014 ka pësuar një rritje prej 25,5 %, ndërsa industria agro-përpunuese ka pësuar një rritje prej 32,1 % 178. Grafiku 8- Eksportet dhe importet 2007-2014 Updated data for SKZHI For the period 2007 2014 exports has increased by 125.6% and imports 44.6%. For the period 2007 2014 agriculture production has increased by 25.5% and agro-industry production 32.1%. 177 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 178 Po aty
90
Tabela 22 - Eksporti i produkteve bujqësore dhe blegtore për vitin 2014 Sasia Vlera 000/leke % % Nr Emertimi Njesia 2013 2014 2013 2014 2014/2013 Nd.Tot Totali 15,220,116 16,970,695 111.5 100.0 l Blegtoria 643,815 596,944 93 3.5 1 Kafshe te tjera 000/krere 99 82.33 89,465 77,969.90 87 0.5 2 Shpende 000/krere 0 0.7-98 0 0.0 3 Te brendeshme Ton 35 39 66,455 68,607 103 0.4 3 Mishi i deleve Ton 1.35 588.62 4 Mish shpendi Ton - - 0 0.0 Stomaqe 5 kafshesh Ton 888 1,146.75 379,193 415,197.50 109 2.4 6 Veze 000/cope 3,860 3,218.69 92,003 22,643.13 25 0.1 7 Mjalte Ton 13 7.62 9,076 5,888.19 65 0.0 8 Koralet Ton 140 276 7,623 5,952 78 0.0 ll Bujqesia 6,629,936 8,128,137 123 47.9 1 Bime kalema 000/cope 1,230 1,379 98,171 88,432 90 1 2 Patate Ton 1,939 95 67,310 40,645 60 0 3 Perime Ton 39,409 52,453 1,353,975 2,148,759 159 13 nga kjo Domate Ton 25,245 34,191 885,789 1,490,057 168 9 nga kjo Qepe Ton 2,781 2,212 61,485 49,499 81 0 nga kjo trangull Ton 5,113 4,772 175,802 208,526 119 1 Zarzavate te 4 thara Ton 4 1 521 713 137 0 Zarzavate 5 leguminoze Ton 287 344 54,854 63,187 115 0 Zarzavate te 6 ruajt.perkohe. Ton 155 219 23,901 28,936 121 0 7 Fruta Ton 10,177 14,544 968,292 1,526,425 158 9 nga kjo Rrush Ton 68 471 2,771 104,945 3,787 1 8 Fruta te thara Ton 44 21 6,421 4,580 71 0 9 Shalqinj Ton 19,652 23,867 341,997 353,137 103 2 10 Kafe,caj,erza Ton 299 381 100,664 142,774 142 1 11 Grure Ton 52 26 2,115 658 31 0 12 Oriz Ton 106 15 7,639 1,111 15 0 13 Bime medicinale Ton 11,221 11,594 3,350,423 3,516,042 105 21 14 Farera vajore Ton 984 1,310 199,964 173,244 87 1 15 Miser Ton 8 8 449 1,797 400 0 Lengje estrakte 16 vegjetale Ton 20 5 53,240 37,697 71 0 lll Agroindustria 7,946,365 8,245,614 104 48.6 1 Qumesht Ton 376 8 29,518 2,659 9 0.0 Qumesht I 2 perpunuar Ton 5-447 - 0 0.0 3 Djathe Ton 3 8.46 626 4,335.98 693 0.0 4 Yndyrna Ton 23 4820 0 0.0 91
Peshk i konservuar + 5 acuge Ton 4,423 5,152 3,396,973 3,878,376 114 22.9 6 Niseshte Ton 2.0 0.2 113 28 25 0.0 7 Vaj luledielli Ton 1,278 588 211,555 78,469 37 0.5 8 Vaj ulliri Ton 17 21 9,232 10,382 112 0.1 9 Gjalp Ton - 0.3-66.68 0 0.0 10 Margarine Ton 7 5 1,076 619 58 0.0 Sallam dhe 11 produkte Ton 4 5 1,943 2,945 152 0.0 12 Sheqer Ton 85 101 16,599 20,274 122 0.1 Embelsira prej 13 sheqeri Ton 37 36 8,568 8,232 96 0.0 Kakao dhe produkte prej 14 kakao Ton 90 87 26,623 24,940 94 0.1 15 Buke, torta, kek Ton 2,782 3,462.28 641,098 789,316.74 123 4.7 16 Makarona Ton 433 959 42,778 90,095 211 3.6 17 Miell gruri Ton 38 34.39 2,362 1,397.31 59 0.0 18 Malto Ton - - 0 0.0 19 Miell te tjera Ton - - 0 0.1 Farera te 20 perpunuara Ton 47-2,347-0 0.1 Perime te 21 konservuara Ton 2,525 2,800 525,360 618,509 118 0.6 22 Recelet Ton 65 31 14,719 5,857 40 0.6 23 Lengje frutash Ton 84 98.43 8,526 12,044.32 141 0.1 24 Maja Ton 37 6.81 8,693 1,565.63 0 0.0 25 Ekstrakte esenca Ton 67 32.49 149,196 67,958.24 0 0.0 Salcat dhe 26 pergatitjet Ton 18 47.04 7,890 12,937.49 164 0.1 Pergatitje 27 ushqimore Ton 107 120 90,997 102,109 112 0.6 28 Ujra, Hl 27,771 43,488.60 68,900 104,346.79 151 0.6 29 Uje me sheqer Hl 15,324 11,862.80 109,975 101,253.49 92 0.6 30 Birre Hl 5,007 5746.3 30,547 41,700.66 137 0.2 31 Vere Hl 95 444 8,065 9,141 113 0.1 32 Alkool etilik Hl 11,116 8,264 363,872 215,233.22 59 1.3 33 Uthull Hl - 11-1,131 0 0.0 Ushqim 34 kafshesh Ton 32 204 1,594 5,418 0 0.0 35 Duhan Ton 1,206 1,629 486,501 662,808 136 3.9 36 Cigare Ton 204 66 158,050 52,377 0 0.3 Lekuret e 37 paperpunuara Ton 1,183 914 1,338,256 1,029,370 77 6.1 38 Vajra thelbesore Ton 4 4 39,917 34,345 86 0.2 39 Lesh Ton 218 348 13,483 26,383 196 0.2 40 Te ndryshme Ton 11,465 18,183 122,412 225,775 184 1.3 41 Plehra kimike Ton 61 129 2734 3,215 118 0 Burimi: Zyra e satistikave Ministria e Bujqësisë 92
Tabela e mësipërme tregon llojet e produkteve bujqësore dhe blegtorale, si dhe ato të agroindustrisë që janë eksportuar gjatë viteve 2013-2014. Sipas këtij burimi të Ministrisë së Bujqësisë, rezulton se produktet shqiptare bujqësore, blegtorale dhe të agro-industrisë kanë pasur një rritje të eksporteve për vitin 2014 krahasuar me 2013 me rreth 11, 5 përqind. Po sipas tabelës së mësipërme shihet që sektori i bujqësisë ka pasur rritjen më të madhe të eksporteve nga njëri vit në tjetrin me 23 përqind 179. Tabela 23 -Eksporti i produkteve bujqësore dhe blegtorale artikuj me shtete, për vitin 2014 Nr Pershkrimi Shtetet Njesia Sasia Vlera/000 leke Vlera/000 TOTALI 16,970,696.03 132,106.07 I BLEKTORIA 596,944.12 4,548.28 105 Shpende 000/krere 0.7 97.98 0.7 Kosova (UNMIK) 0.7 97.98 0.7 106 Kafshe te tjera te gjalle 000/krere 82.33 77,969.90 590.38 Italia 82.33 77,969.90 590.38 204 Mish te imtash Ton 1.35 588.62 4.23 Kosova (UNMIK) 1.35 588.62 4.23 Mishi dhe te brendeshme 207 mishrash Ton 5.68 2,482.17 17.76 Kosova (UNMIK) 5.68 2,482.17 17.76 Mishi dhe te brendeshme 208 mishrash Ton 33.64 66,124.79 509.48 Italia 33.64 66,124.79 509.48 407 Veze ML/kokrra 3,218.69 22,643.13 161.64 Kosova (UNMIK) 3,218.69 22,643.13 161.64 409 Mjalte Ton 7.62 5,888.19 45.04 Kosova (UNMIK) 6.43 4,811.02 37.36 Shtetet e Bashkuara 1.19 1,077.17 7.68 504 Stomaqe kafshesh Ton 1,146.75 415,197.50 3,175.29 Italia 478.32 260,991.58 2,011.26 Austria 526.11 86,435.88 647.64 Rumania 114.74 51,993.98 396.4 Spanja 23.03 13,845.78 106.2 Kosova (UNMIK) 4.55 1,930.27 13.79 508 Koralet Ton 9.56 2,519.74 18.09 Greqia 9.56 2,519.74 18.09 Produktet me origjine 511 kafshesh Ton 266.57 3,432.10 25.67 Greqia 266.57 3,432.10 25.67 II BUJQESIA 8,128,137.28 64,856.97 602 Bime kalema Ton 1,287.45 84,278.41 658.62 Italia 387.38 33,626.59 268.29 Kosova (UNMIK) 664.06 32,195.23 247.21 Mali I Zi 139.35 11,185.99 81.56 Hollanda 37.5 5,093.65 45.1 179 Sektori i Statistikave të MBUMK-së
93
Maqedonia 32.84 806.51 5.75 Polonia 12 757.46 5.41 Pakistan 0.86 280.2 2.47 Britania Madhe 3.46 220.87 1.85 Greqia 10 111.91 1 603 Lule te prera Ton 17.41 362.25 2.67 Maqedonia 17.4 308.31 2.2 Britania Madhe 0.01 53.94 0.47 604 Gjethnajat, deget Ton 74.45 3,791.22 29.98 Italia 54.67 2,064.02 17.59 Polonia 18.78 1,701.70 12.16 Kosova (UNMIK) 1 25.5 0.23 701 Patate Ton 976.18 40,267.33 289.94 Mali I Zi 345.98 17,146.78 123.96 Kosova (UNMIK) 205.81 6,637.29 48.28 Irak 134.5 6,169.50 43.9 Maqedonia 142.72 4,217.52 30.09 80.69 3,004.98 21.46 Federata Ruse Ton 41.36 1,508.12 10.76 Serbia 9.1 935.85 6.67 Italia 8.43 470.19 3.36 Bosnia and Herzegovina 7.59 177.11 1.46 714 Manioke Ton 18.43 377.68 2.7 Mali I Zi 18.43 377.68 2.7 702 Domate Ton 34,190.98 1,490,057.20 12,195.75 Kosova (UNMIK) 12,609.81 378,334.80 2,947.13 Serbia 4,576.01 280,566.44 2,208.25 Bullgaria 5,841.37 231,385.67 2,025.73 Mali I Zi 3,013.34 164,878.86 1,267.52 Maqedonia 3,054.72 155,595.44 1,282.04 Greqia 1,832.23 66,246.53 584.26 Rumania 853.73 47,165.04 421.47 Turqia 558 43,835.58 394.08 Federata Ruse 354.78 34,799.11 312.79 Bosnia and Herzegovina 848.84 32,714.75 276.59 Polonia 217.96 18,970.00 167.15 Italia 177.86 18,105.85 159.16 Kroacia 70.39 6,335.40 55.36 Irak 103.1 4,953.45 44.08 Gjermania 17.16 1,627.10 14.78 Franca 14.84 1,607.80 11.49 Suedia 16.91 1,303.00 11.47 Ukraina 17.38 880.82 6.29 Pakistan 10.67 433.63 3.82 1.9 317.92 2.27 703 Qepe, preshe, hudhra Ton 2,212.27 49,499.13 376.17 Mali I Zi 424.46 14,256.76 107.24 Bullgaria 919.44 13,654.66 107.38 Maqedonia 412.63 8,807.77 63.88 Serbia 171.14 5,458.62 40.83 94
Bosnia and Herzegovina 141.65 3,605.07 26.9 Kosova (UNMIK) 122.63 2,690.01 22.53 Federata Ruse 3.6 480.09 3.43 Italia 3.93 241.6 1.72 Greqia 10.44 208.06 1.48 Rumania 1.35 47.32 0.34 Polonia 0.58 40.49 0.36 Pakistan 0.37 6.22 0.05 Kroacia 0.05 2.45 0.02 704 Laker, lule-laker, rrepa Ton 8,249.25 161,595.09 1,193.23 Kosova (UNMIK) 5,401.14 79,326.62 575.05 Mali I Zi 1,187.36 18,115.29 135.44 Maqedonia 271.61 13,558.20 98.7 Kroacia 246.86 10,728.97 76.54 Serbia 316.4 9,939.32 80.62 Ukraina 110.94 7,227.67 51.53 Denimarka 90.18 7,037.33 54.14 Bosnia and Herzegovina 206.11 4,066.64 32.9 Bullgaria 251.9 3,964.90 28.8 Federata Ruse 25.59 3,460.43 26.51 Lituania 27.3 1,127.56 9.3 Hungaria 13.87 933.6 6.65 Polonia 9.13 595.15 5.24 Greqia 42.11 574.35 4.1 Rumania 36.93 514.28 4.57 Italia 9.03 342.37 2.44 Pakistan 2.77 76 0.67 0.02 6.41 0.05 705 Sallate marule Ton 230.47 28,191.65 211.99 Denimarka 225.13 26,345.50 195.76 Federata Ruse 2.3 1,686.53 15.09 Bullgaria 2.26 94.88 0.68 0.15 44.76 0.32 Mali I Zi 0.13 12.97 0.09 Serbia 0.5 7.01 0.05 706 Karrota, rrepa te kuqe, 193.36 5,916.39 47.76 Mali I Zi 56.91 1,818.83 14.87 Maqedonia 62.98 1,396.00 11.64 Denimarka 8.75 1,106.61 8.15 Kosova (UNMIK) 16.47 450.93 3.62 Serbia 8.26 321.79 2.69 Bullgaria 12.98 281.58 2.51 Bosnia and Herzegovina 11.58 240.24 2.08 Greqia 10.92 195.83 1.4 Italia 2.53 71.11 0.51 Pakistan 1.99 33.46 0.29 707 Kastraveca Ton 4,772.10 208,526.00 1,684.87 Bullgaria 1,392.42 55,421.18 461.52 Serbia 591.95 39,414.40 329.29 Maqedonia 787.07 35,601.58 277.89 95
Kosova (UNMIK) 1,061.72 34,102.12 252.2 Mali I Zi 564.17 25,602.00 200.07 Polonia 69.21 5,162.44 46 Cekia 70.78 3,747.96 34.05 Rumania 59.83 2,901.11 25.89 Bosnia and Herzegovina 67.11 2,573.78 22.29 Greqia 84.55 2,166.42 19.41 Kroacia 15.37 1,402.05 12.52 Federata Ruse 2.92 204.38 1.86 Pakistan 2.84 99.47 0.88 Italia 1.52 74.67 0.53 Suedia 0.62 52.45 0.46 708 Zarzavatet leguminoze Ton 60.31 5,523.38 44.23 Mali I Zi 43.19 4,180.24 33.78 Serbia 7.07 564.58 4.57 Denimarka 3.69 401.37 2.87 Bosnia and Herzegovina 5.25 252.77 2.09 Maqedonia 0.52 59.62 0.43 Italia 0.42 47.35 0.34 Polonia 0.18 17.45 0.16 Zarzavate te tjera, te 709 fresketa Ton 2,448.96 193,658.87 1,545.89 Mali I Zi 933.95 57,908.00 459.76 Serbia 552.85 44,322.16 365.19 Zvicer 31.52 29,604.28 224.26 Maqedonia 160.56 18,221.82 135.38 Bullgaria 255.26 9,279.37 77.78 Kosova (UNMIK) 220.13 8,992.82 68.26 Federata Ruse 11.68 7,392.16 65.66 Denimarka 58.64 3,811.42 29.87 Bosnia and Herzegovina 79.29 3,541.09 30.47 Kroacia 28.83 3,037.21 25.77 Greqia 47.04 1,732.15 15.55 Rumania 33.11 1,726.97 15.43 Italia 14.23 1,614.17 12.85 Franca 12.06 1,091.20 7.79 Cekia 7.39 909.49 8.26 0.98 318.97 2.28 Suedia 0.32 45.5 0.4 Pakistan 1 42.07 0.37 Gjermania 0.07 34.12 0.3 Slovenia 0.06 33.9 0.24 710 Zarzavate (te pagatuara ) Ton 155.33 11,314.28 89.06 Serbia 58.43 4,272.35 33.31 Denimarka 61.44 3,944.14 29.39 Italia 4.09 1,373.76 12.01 Bullgaria 25.45 1,029.72 9.36 Canada 1.51 560.07 4 Mali I Zi 4.41 134.23 0.99 711 Zarzavate te ruajtura Ton 218.53 28,935.76 227.92 Greqia 91.59 16,428.94 124.87 96
Italia 126.16 12,481.72 102.82 Bullgaria 0.78 25.1 0.23 712 Zarzavate te thara Ton 1.05 712.85 6.44 Gjermania 0.03 566.55 5.15 Cekia 1 139.27 1.24 Italia 0.02 7.02 0.05 713 Zarzavatet leguminoze Ton 284.02 57,663.50 466.97 Greqia 98.5 29,213.89 258.53 Italia 147.81 20,815.21 153.72 Kosova (UNMIK) 34.55 7,272.88 51.83 Maqedonia 3.16 361.52 2.89 801 Arrat e kokosit Ton 2.2 571.86 4.59 Kosova (UNMIK) 2.2 571.86 4.59 802 Arra te tjera Ton 4,040.54 841,770.31 7,604.95 Italia 3,987.01 834,779.55 7,543.45 Hungaria 13.75 2,308.19 20.61 Jordan 23.58 2,044.70 18.58 Serbia 9.36 1,673.23 14.95 Greqia 0.57 528.87 3.81 Kosova (UNMIK) 1 191.91 1.37 Bosnia and Herzegovina 3.92 164.15 1.48 Mali I Zi 1.35 79.72 0.7 803 Banane Ton 26.33 299.02 2.72 Italia 7.13 299.02 2.72 Malta 19.2 0 0 804 Hurma Arabie, fiq, ananas, Ton 502.32 47,375.56 422.62 Kroacia 89.43 14,544.21 129.87 Serbia 87.39 12,612.19 113.3 Maqedonia 212.31 8,387.96 75.22 Bosnia and Herzegovina 59.57 5,789.31 50.22 Mali I Zi 43.86 4,257.95 37.79 Italia 7.69 1,503.05 13.66 Slovenia 2.07 280.89 2.55 805 Agrumet, te fresketa Ton 3,526.45 130,582.52 1,126.16 Kosova (UNMIK) 3,167.76 102,648.76 893.42 Federata Ruse 131.85 12,937.79 116.11 Maqedonia 82.44 5,341.51 43.11 Mali I Zi 58.53 3,811.52 28.3 Kroacia 47.69 3,257.24 25.19 Serbia 33.78 2,394.21 18.58 Bosnia and Herzegovina 3.07 135.99 0.97 Bullgaria 1.33 55.51 0.49 806 Rrush Ton 470.84 104,944.83 929.93 Federata Ruse 434.4 100,899.61 898.25 Lituania 18.93 1,841.96 13.16 Kosova (UNMIK) 10.08 1,412.21 12.43 Mali I Zi 7.43 791.06 6.1 807 Pjeprat (perfshire Ton 23,866.56 353,136.56 2,533.59 97
shalqinjte), Kosova (UNMIK) 17,269.21 211,547.53 1,518.01 Serbia 2,209.25 41,252.25 296.34 Maqedonia 1,258.68 28,789.09 205.47 Cekia 769.68 15,850.81 113.16 Mali I Zi 691.58 13,735.36 99.8 Kroacia 384.49 13,148.17 93.85 Bosnia and Herzegovina 531.54 11,229.37 80.29 Polonia 266.38 6,550.43 46.75 Lituania 279.77 5,375.88 38.45 Italia 38.36 2,100.62 15 Denimarka 46.47 881.19 6.29 12.47 643.52 4.6 Rumania 17.34 604.6 5.4 Greqia 40.44 565.59 4.04 Franca 17.69 371.08 2.65 Hungaria 20.56 260.45 1.86 Bullgaria 12.65 230.64 1.65 808 Molle, dardhe dhe ftonj Ton 3,977.77 208,886.84 1,813.79 Federata Ruse 715.17 98,218.94 880.25 Kosova (UNMIK) 2,279.12 79,259.90 682.32 Greqia 471.09 15,649.27 118.77 Mali I Zi 267.99 10,457.84 91.81 Bullgaria 192.2 3,526.41 26.23 Egjypt 17.24 859.35 7.67 Maqedonia 28.69 662.94 4.75 Serbia 3.31 134.26 1.08 Italia 2.32 97.26 0.77 Bosnia and Herzegovina 0.65 20.68 0.15 809 Kajsite, qershite, pjeshkat Ton 1,602.00 134,704.29 1,060.74 Federata Ruse 1,276.84 120,329.89 957.91 Mali I Zi 81.82 4,974.14 35.52 Maqedonia 84.74 3,068.16 21.94 Kosova (UNMIK) 65.37 2,449.01 17.49 xxxxxx 58.4 2,212.96 15.89 Irak 19.23 674.3 4.82 Serbia 7.82 532.94 3.8 Bullgaria 4.74 256.37 1.83 Bosnia and Herzegovina 2.87 140.79 1.07 Denimarka 0.19 65.73 0.47 810 Fruta te tjera, te fresketa Ton 395.48 57,289.53 504.83 Federata Ruse 339.79 53,969.60 478.75 Kosova (UNMIK) 29.1 1,629.60 11.66 Mali I Zi 16.13 1,088.24 9.63 Serbia 3.44 266.71 2.38 Maqedonia 4.97 139.42 1 Bosnia and Herzegovina 1.24 115.83 0.84 Italia 0.82 80.14 0.57 98
813 Fruta, te thara Ton 20.94 4,580.19 33.22 Gjermania 20 4,206.00 29.93 Kosova (UNMIK) 0.94 374.19 3.29 901 Kafe Ton 38.28 33,254.97 250.97 Maqedonia 10 9,212.23 69.17 Austria 7.73 8,582.88 67.91 Kosova (UNMIK) 9.41 6,587.73 49.69 Greqia 7.03 5,358.76 38.55 Shtetet e Bashkuara 3.67 2,989.55 21.34 Mali I Zi 0.2 350.25 3.08 Kina 0.24 173.57 1.24 902 Çaj Ton 6.31 11,497.72 101.84 Italia 2.06 6,241.39 55.75 Kosova (UNMIK) 2.8 4,009.90 35.55 Kroacia 1.1 786.85 7.15 Shtetet e Bashkuara 0.18 243.23 1.73 Gjermania 0.17 216.35 1.66 904 Piper Ton 0.02 9.83 0.07 Italia 0.02 9.83 0.07 909 Farat e anasonit Ton 81.19 26,666.85 235.17 Shtetet e Bashkuara 41.52 18,511.41 165.97 Polonia 10 3,342.48 29.85 Gjermania 9.43 2,625.24 23.44 Denimarka 20.25 2,187.72 15.91 910 Xenxerfil Ton 255.4 71,344.79 532.41 Turqia 118.28 34,253.99 252.85 Hungaria 23.25 7,132.36 50.96 Italia 10.99 6,257.70 48.54 Federata Ruse 15.92 4,876.26 43.54 Maqedonia 12.02 4,511.76 32.39 Denimarka 29.49 3,939.49 28.98 Shtetet e Bashkuara 19.05 3,831.05 27.37 Greqia 7.73 2,629.18 18.71 Bullgaria 10.18 1,792.36 13.45 Franca 3 924.53 6.6 Slovakia 5 910.52 6.5 Kosova (UNMIK) 0.49 285.6 2.51 1001 Grure Ton 25.56 658.02 4.7 Serbia 25.52 654.48 4.67 Kosova (UNMIK) 0.04 3.54 0.03 1005 Miser Ton 7.78 1,797.41 12.95 Kosova (UNMIK) 5.38 1,630.14 11.76 Denimarka 2.39 167.27 1.19 1006 Oriz Ton 14.97 1,111.12 7.93 Kosova (UNMIK) 14.97 1,111.12 7.93 99
1209 Fara vajore Ton 12.14 2,557.86 20.82 Gjermania 10 1,541.10 13.56 Hungaria 0.14 686.76 4.91 Kosova (UNMIK) 2 330 2.36 1210 Fara vajore Ton 1,298.10 170,686.49 1,412.93 Italia 1,024.50 86,619.03 776.86 Shtetet e Bashkuara 146.65 55,461.53 408.43 Franca 52.4 14,150.32 121.53 Gjermania 47.12 10,522.50 75.23 Kosova (UNMIK) 12.44 1,691.44 13.23 Maqedonia 4.5 1,325.55 9.47 Polonia 10.5 916.12 8.18 1211 Bime medicinale Ton 9,818.94 3,078,074.82 23,531.28 Gjermania 2,731.36 928,264.59 7,006.00 Shtetet e Bashkuara 2,004.72 758,067.41 5,770.94 Turqia 1,231.92 332,878.88 2,562.82 Franca 645.77 191,170.94 1,436.70 Maqedonia 430.22 164,667.55 1,282.98 Greqia 355.93 97,770.07 742.91 Italia 361.91 94,774.39 721.79 Polonia 421.68 88,291.54 687.09 Bullgaria 308.15 64,363.74 520.65 Cekia 168.67 50,843.40 383.2 Kroacia 207.87 49,494.22 369.7 Austria 83.06 47,926.18 386.63 Spanja 122.72 30,832.98 227.88 Hollanda 74.58 24,116.42 194.01 Hungaria 89.61 21,320.15 180.8 Letonia 91.19 20,086.85 151.08 Serbia 118.2 18,910.74 163.54 Zvicer 39.96 18,526.14 139.68 Egjypt 32.2 12,373.96 104.77 Slovakia 120.5 12,330.06 97.08 Rumania 50.75 11,960.07 96.55 Sëaziland 25.09 11,954.41 85.35 Canada 16.2 5,869.88 52.42 Sri Lanka 2.1 4,681.48 39.1 Britania Madhe 7.99 4,269.47 33.38 Federata Ruse 18.05 2,914.46 20.85 Australia 12.5 2,787.40 19.91 Lituania 12.82 2,245.10 19.76 Belgjike 7.01 1,645.93 11.76 Kina 6.82 1,424.73 12.54 Mali I Zi 16.14 661.05 4.72 Ukraina 3.28 650.67 4.67 1212 Bime medicinale Ton 192.55 65,565.45 482.87 Italia 178.3 64,193.87 471.07 Bullgaria 2.49 1,003.80 9 Gjermania 10.2 280.88 2 Greqia 1.56 86.9 0.79 1213 Bime medicinale Ton 7.36 410.01 3.66 100
Bullgaria 7.36 410.01 3.66 1214 Bime medicinale Ton 1,575.16 371,992.10 2,856.98 Gjermania 891.6 223,912.92 1,732.31 Maqedonia 291.61 66,292.45 491 Spanja 162.48 34,023.42 249.35 Hungaria 81 21,453.45 173.11 Polonia 36.5 6,812.05 59.11 Bullgaria 32 6,315.16 50.93 Qipro 42 3,819.00 29.38 Cekia 9.41 3,095.49 22.22 Italia 11.68 2,877.68 25.35 Austria 9.04 2,299.55 16.43 Franca 1.2 591.92 4.23 Zvicer 0.2 358.75 2.56 Mali I Zi 6.44 140.27 1 1302 Lengje dhe ekstrakte Ton 5.15 37,697.34 291.06 Shtetet e Bashkuara 2.54 18,843.81 142.12 Austria 0.43 5,025.24 38.35 Belgjike 0.38 4,005.75 35.77 Gjermania 0.55 3,177.71 25.51 Franca 0.13 2,882.43 20.56 Kroacia 0.23 1,579.95 11.26 Kosova (UNMIK) 0.73 1,229.65 9.17 Hungaria 0.11 910.65 8.01 Ireland 0.05 42.15 0.3 III AGROINDUSTRIA 8,245,614.63 62,700.82 401 Qumesht Ton 1.71 406.86 3.12 Kosova (UNMIK) 1.71 406.86 3.12 402 Qumesht Ton 6.47 2,252.32 17.36 Kosova (UNMIK) 6.43 2,186.19 16.89 Austria 0.02 38.24 0.27 Maqedonia 0.01 27.9 0.2 405 Gjalpe Ton 0.35 66.68 0.59 Kosova (UNMIK) 0.35 66.68 0.59 406 Djathe dhe gjize Ton 8.46 4,335.98 36.57 Kosova (UNMIK) 7.17 3,468.32 29.74 Hong Kong 1.29 867.67 6.83 1101 Miell gruri Ton 33.4 1,184.10 8.46 Kosova (UNMIK) 33.4 1,184.10 8.46 1102 Miellra te tjera Ton 0.05 2.58 0.02 Kosova (UNMIK) 0.05 2.58 0.02 1104 Miellra te tjera Ton 0.91 200.87 1.43 Kosova (UNMIK) 0.91 200.87 1.43 1105 Miellra te tjera Ton 0.03 9.76 0.07 Kosova (UNMIK) 0.03 9.76 0.07 1108 Niseshte Ton 0.2 27.69 0.2 101
Kosova (UNMIK) 0.2 27.69 0.2 1401 Materialet vegjetale Ton 577.01 16,664.19 120.33 Italia 489.21 14,021.18 101.47 Greqia 78.5 1,775.88 12.67 Gjermania 9.3 867.13 6.19 1509 Vaj ulliri Ton 21.42 10,382.31 76.4 Kosova (UNMIK) 11.75 3,869.21 29.88 Zvicer 2.11 3,339.93 23.81 Shtetet e Bashkuara 4.55 1,916.02 13.67 Italia 1.86 660.88 4.71 Bosnia and Herzegovina 1 462.46 3.3 Gjermania 0.11 131.75 1.02 Gana 0.04 2.05 0.01 1510 Vajra te tjera Ton 0.7 1,497.06 13 Shtetet e Bashkuara 0.01 699.28 6.24 Australia 0 568.22 5.07 Maqedonia 0.67 207.18 1.48 Italia 0.02 22.38 0.2 1511 Vajra te tjera Ton 3.99 516.75 3.68 Kosova (UNMIK) 3.99 516.75 3.68 1512 Vaj luledielli Ton 563.1 74,561.78 532.22 Kosova (UNMIK) 563.1 74,561.78 532.22 1517 Margarine Ton 5.45 616.39 4.39 Kosova (UNMIK) 5.45 616.39 4.39 1518 Vajra dhe dhjamra Ton 20.66 1,893.41 13.49 Italia 20.66 1,893.41 13.49 1601 Sallam dhe produkte te tij xxxxxx Ton 4.7 2,944.82 21.75 Makao 4.59 2,866.27 21.19 Egjypt Kg 0.11 78.54 0.56 1604 Peshk i konservuar Ton 4,569.87 3,269,748.32 25,084.84 Italia 4,301.78 3,086,007.81 23,690.46 Spanja 242.49 161,959.60 1,235.45 Kroacia 23.56 19,818.97 144.96 Maqedonia 1.16 1,478.47 10.54 Kosova (UNMIK) 0.89 483.46 3.44 1605 Peshk i konservuar xxxxxx Ton 3.07 3,211.76 23.04 Italia 2.74 2,830.45 20.32 Kosova (UNMIK) 0.33 381.31 2.72 305 Peshk, i thare Ton 579.41 605,416.12 4,664.53 Italia 320.39 361,849.68 2,826.04 Spanja 243.74 219,374.25 1,640.75 Kroacia 15.28 24,192.19 197.74 1701 Sheqer Ton 3.85 582.58 4.18 Austria 2.6 425.15 3.04 Kosova (UNMIK) 1.15 109.63 0.8 102
Shtetet e Bashkuara 0.1 47.81 0.34 1702 Sheqer tjeter Ton 97.42 19,691.53 149.69 Maqedonia 58.02 12,487.77 95.9 Kosova (UNMIK) 39.4 7,203.75 53.79 1704 Embelsirat prej sheqerit Ton 36.43 8,231.96 62.66 Kosova (UNMIK) 30.03 5,856.83 44.67 Britania Madhe 3.72 1,531.43 10.94 Maqedonia 2.19 687.68 5.88 Gjermania 0.49 156.02 1.18 1805 Pluhur kakao xxxxxx Ton 0.87 430.73 3.23 Kosova (UNMIK) 0.87 430.73 3.23 1806 Çokollatat Ton 86.28 24,508.94 187.25 Kosova (UNMIK) 35.9 11,642.93 90.97 Maqedonia 39.68 9,304.88 68.76 Greqia 6.82 1,789.61 12.97 Italia 0.42 752.93 6.63 Bullgaria 2.38 631.06 4.7 Serbia 0.99 257.22 2.26 Austria 0.06 110.03 0.79 Mali I Zi 0.04 20.28 0.18 1901 Ekstrakt malti Ton 9 3,353.32 24.27 Kosova (UNMIK) 8.77 3,111.51 22.53 Maqedonia 0.12 220.1 1.57 Mali I Zi 0.05 14.75 0.11 Italia 0.06 6.96 0.06 1902 Makarona Ton 948.58 86,443.87 649.48 Kosova (UNMIK) 611.69 59,341.71 449.62 Maqedonia 236.11 22,163.49 164.6 Bosnia and Herzegovina 74.2 2,240.18 16 Polonia 22.6 1,990.97 14.21 Shtetet e Bashkuara 3.98 707.52 5.05 1904 Makarona Ton 0.93 297.74 2.22 Kosova (UNMIK) 0.93 297.74 2.22 1905 Buke, torta, kek, biskotat Ton 3,462.28 789,316.74 6,062.80 Rumania 922.83 172,477.02 1,325.52 Kosova (UNMIK) 499.08 134,836.28 1,034.72 Bullgaria 460.38 99,763.64 778.9 Greqia 369.94 84,854.77 642.54 Britania Madhe 250.56 65,045.78 497.85 Maqedonia 277.61 58,672.55 446.52 Bosnia and Herzegovina 161.09 37,926.10 287.23 Serbia 146.05 34,039.61 266.94 Polonia 98.41 25,136.66 192.68 Italia 76 21,891.13 168.65 103
Hungaria 65.36 17,448.46 124.56 Mali I Zi 47.54 11,356.98 88.74 Kroacia 26.91 8,012.79 62.16 Libia 18.9 7,333.95 61.99 Liban 22.63 5,750.73 47.67 Israel 6.63 1,493.16 10.64 Tunizia 5.48 1,255.44 11.05 Gjeorgia 3.89 1,229.16 8.75 Malta 2.44 646.39 4.64 Shtetet e Bashkuara 0.54 146.15 1.04 2001 Perime te konservuara Ton 93.79 14,926.35 121.62 Kosova (UNMIK) 46.8 7,130.30 57.82 Gjermania 36.48 5,272.48 42.39 Hungaria 6.48 2,042.83 17.98 Canada 1.36 304.8 2.18 Shtetet e Bashkuara 2.68 175.94 1.25 2002 Perime te konservuara Ton 257 26,623.63 209.78 Kosova (UNMIK) 250.95 26,124.89 206.11 Maqedonia 5.84 483.99 3.57 Italia 0.21 14.75 0.11 2003 Perime te konservuara Ton 12.04 2,959.10 22.04 Mali I Zi 8.58 2,311.32 16.51 Kosova (UNMIK) 3.46 647.78 5.53 2005 Perime te konservuara Ton 2,437.24 574,000.25 4,347.84 Greqia 2,270.65 540,029.55 4,090.33 Mali I Zi 75.9 16,982.93 128.57 Kosova (UNMIK) 73.57 14,539.87 111.5 Shtetet e Bashkuara 11.63 1,442.11 10.26 Maqedonia 3.45 640.87 4.58 Kina 0.94 210.78 1.51 Italia 0.38 119.3 0.85 Canada 0.71 34.85 0.25 2007 Recelet, peltet e frutave, Ton 27.13 4,769.58 37.28 Kosova (UNMIK) 22.75 3,559.76 28.41 Shtetet e Bashkuara 4.15 1,057.22 7.53 Italia 0.15 126.9 1.15 Greqia 0.07 25.71 0.18 Fruta, arra dhe pjese te 2008 tjera Ton 4.05 1,087.01 8.35 Kosova (UNMIK) 4.05 1,087.01 8.35 2009 Lengje frutash Ton 98.43 12,044.32 93.98 Kosova (UNMIK) 86.09 9,753.04 77.34 Serbia 4 1,430.65 10.22 Maqedonia 3.62 447.93 3.43 Italia 2.42 288.34 2.1 104
Greqia 2.3 124.35 0.89 2101 Ekstrakte, esenca Ton 32.49 67,958.24 485.42 Greqia 26.52 57,277.19 408.4 Hollanda 4.59 9,308.89 66.5 Maqedonia 0.58 1,005.54 7.22 Kosova (UNMIK) 0.8 355.19 3.2 Mali I Zi 0 11.43 0.1 2102 Maja Ton 6.81 1,565.63 13.92 Maqedonia 6.61 1,530.88 13.67 Kosova (UNMIK) 0.2 34.76 0.25 2103 Salcat dhe pergatitjet e saj Ton 47.04 12,937.49 96.87 Kosova (UNMIK) 45.89 12,873.95 96.42 Shtetet e Bashkuara 0.35 63.54 0.45 Italia 0.8 0.01 0 2104 Supat dhe lengjet e mishit Ton 0.29 112.94 0.91 Kosova (UNMIK) 0.2 94.26 0.77 Shtetet e Bashkuara 0.09 18.68 0.13 2106 Pergatitje ushqimore Ton 119.26 102,109.21 764.55 Italia 52.58 72,705.74 545.4 Kosova (UNMIK) 39.83 24,992.95 187.6 Maqedonia 20.79 2,539.59 18.21 Shtetet e Bashkuara 6.02 1,583.51 11.29 Greqia 0.04 287.43 2.05 2201 Ujra minerale Hl 4,348.86 104,346.79 788.58 Kosova (UNMIK) 3,507.14 78,513.24 590.59 Italia 680.94 21,944.68 169.19 Greqia 101.03 2,114.23 15.12 Britania Madhe 15.22 527.99 4.8 Shtetet e Bashkuara 6.3 453.3 3.23 Maqedonia 22.51 415.57 2.96 Canada 15.72 377.78 2.7 2202 Ujrat, me gaz Hl 1,186.28 101,253.49 749.72 Maqedonia 563.75 48,943.86 364.15 Kosova (UNMIK) 486.36 33,725.62 247.56 Rumania 78.19 14,900.15 106.33 Greqia 23.14 1,241.48 10.05 Zvicer 22.03 1,198.53 10.7 Gana 9.81 1,086.60 9.7 Mali I Zi 0.87 101.83 0.73 Britania Madhe 1.66 54.31 0.48 Emiratet e Bashkuara 0.47 1.11 0.01 2203 Birre Hl 574.63 41,700.66 317.31 Kosova (UNMIK) 493.58 32,237.67 246.88 105
Irak 27.94 3,424.22 24.46 Maqedonia 6.15 1,862.21 15.83 Shtetet e Bashkuara 14.19 1,785.95 12.76 Sierra Leone 12.65 845.59 6.03 Greqia 12.27 740.73 5.29 Britania Madhe 5.45 450.13 3.53 Italia 2.36 331.75 2.37 Suedia 0.02 22.43 0.16 2204 Vere Hl 28.26 4,956.54 35.88 Spanja 21.86 2,286.34 16.29 Kosova (UNMIK) 5.31 1,724.41 12.3 Gjermania 0.45 474.44 3.7 Zvicer 0.44 352.04 2.5 Italia 0.18 108.14 0.98 Japonia 0.01 11.18 0.1 2205 Vere Hl 16.12 4,184.37 34.29 Kosova (UNMIK) 4.75 2,626.71 21.15 Serbia 1.37 1,137.07 10.15 Gjermania 10 420.6 2.99 2207 Alkool etilik Hl 0.03 5.58 0.05 Serbia 0.03 5.58 0.05 2208 Alkool etilik Hl 826.38 215,233.22 1,612.36 Franca 528.96 135,662.48 995.82 Britania Madhe 227.09 44,942.84 351.64 Kosova (UNMIK) 42.15 20,018.79 153.8 Slovenia 16.27 7,849.20 60.27 Shtetet e Bashkuara 6.05 2,987.14 21.34 Gjermania 2.53 1,951.94 14.96 Mali I Zi 2.66 1,416.59 11.54 Kroacia 0.61 358.11 2.56 Italia 0.05 44.74 0.41 Japonia 0.01 1.39 0.01 2209 Uthull Hl 1.09 1,131.17 10.18 Kosova (UNMIK) 0.91 1,079.21 9.81 Maqedonia 0.18 51.96 0.37 2302 Ushqim kafshesh Ton 147.44 2,515.51 17.97 Greqia 147.44 2,515.51 17.97 2306 Ushqim kafshesh Ton 48.04 857.32 6.12 Italia 24 840.48 6 Greqia 24.04 16.84 0.12 2309 Ushqim kafshesh Ton 8.32 2,045.51 15.89 Kosova (UNMIK) 7.32 1,835.39 14.39 Rumania 1 210.12 1.5 2401 Duhan i paperpunuar Ton 1,627.12 662,019.64 4,786.17 Greqia 1,595.82 654,087.72 4,729.53 Cekia 17.03 4,141.23 29.56 Polonia 14.27 3,790.70 27.07 2402 Puro, cigare dhe cigarillos, Ton 65.89 52,376.51 396.31 Liban 46.49 38,923.95 277.93 106
Libia 19.4 13,452.55 118.37 2403 Duhan tjeter Ton 2.15 788.81 5.63 Polonia 2.1 558.04 3.98 Panama 0.05 230.77 1.65 3101 Pleheruesit vegjetale Ton 99.53 1,592.54 11.36 Greqia 99.53 1,592.54 11.36 3105 Pleheruesit vegjetale Ton 30.29 1,622.98 11.59 Kosova (UNMIK) 30.29 1,622.98 11.59 3301 Vajrat thelbesore Ton 3.61 34,344.65 253.06 Austria 1.94 17,555.53 125.41 Spanja 0.7 7,001.26 56.51 Franca 0.53 6,222.22 44.35 Hungaria 0.35 2,684.22 19.18 Italia 0.09 881.43 7.62 3302 Perzierjet e substancave Ton 0 25.23 0.18 Italia 0 25.23 0.18 3823 Acidet yndyrore Ton 47.94 2,259.10 16.08 Turqia 47.4 2,126.55 15.13 Greqia 0.54 132.55 0.95 3824 Lidhesit e pergatitur Ton 17,558.84 206,711.52 1,600.34 Mali I Zi 17,494.90 163,405.39 1,227.55 Italia 6.46 23,079.96 203.09 Britania Madhe 7.08 10,517.70 95.56 Kosova (UNMIK) 21.28 6,755.22 49.71 Serbia 3.3 1,505.66 13.52 Maqedonia 0.78 723.27 5.16 Bosnia and Herzegovina 24.04 374.76 2.68 Gana 1 349.56 3.08 4101 Lekuret e paperpunuara Ton 703.44 943,201.95 7,214.96 Italia 529.98 632,931.83 4,827.13 Bosnia and Herzegovina 55.62 217,227.24 1,688.55 Kroacia 5.42 33,764.93 264.7 Turqia 72.41 28,760.84 214.19 Serbia 2.64 15,214.39 108.67 Spanja 21.23 14,060.31 100.44 India 16.15 1,242.41 11.29 4102 Lekuret e paperpunuara Ton 135.25 67,242.22 481.93 Turqia 97.84 45,526.47 325.04 Italia 16.86 13,378.79 95.56 Bullgaria 12.5 3,854.25 27.54 Maqedonia 5.5 3,053.28 23.61 Serbia 2.55 1,429.43 10.19 4103 Lekuret e paperpunuara Ton 75.72 18,925.90 146.1 Turqia 51.82 12,203.06 95.03 Greqia 23.9 6,722.84 51.07 5101 Lesh Ton 347.91 26,382.51 214.93 Greqia 217.42 16,759.26 146.14 India 78.31 5,220.19 37.29 Italia 38.9 3,420.43 24.49 Turqia 13.28 982.62 7.01 107
Tashmë harta e eksporteve bujqësore, blegtorale dhe agro-industrisë shqiptare është zgjeruar shumë dhe ajo përfshin pothuajse të gjitha vendet brenda kontinentit Europia, por edhe në Amerikën e Veriut me SHBA dhe Kanada, në Azi me Japoni, Pakistan, Liban, Emiratet e Bashkuara Arabe, Kina, Hong Kongu, Macao dhe Sri Lankën, Afrikën me Libi, Egjypt, Amerika Qëndrore me Panama, si dhe Australinë. Sipas tabelës së më sipërme mund të dallojmë lehtësisht një ndarje të qartë të vendeve drejtë të cilave Shqipëria eksporton prodhimet e saj bujqësore: Në grupin e parë janë të gjitha vendet që na rrethojnë, si Kosova, Turqia, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi, Bosnje-Hercegovina, Kroacia, Italia, Greqia apo edhe Bullgaria. Brenda këtij grupi mund të vendosnim edhe disa vende që nuk janë të reja për eksportet Shqiptare si Hungaria, Austria, Cekia apo edhe Gjermania. Në grupin e dytë pa dyshim do të rendisim vendet Balltike, si Lituania, Estonia dhe Lituania, Rusinë, Poloninë, Spanjën, Britaninë e Madhe apo dhe Francën. Në Grupin e tretë janë vendet që eksportojnë prodhimet bujqësore shqiptare dhe janë të reja në hartën ku konsumohet "Made in Albania", ato janë vende si SHBA dhe Kanada, Japoni, Pakistan, Liban, Emiratet e Bashkuara Arabe, Kina, Hong Kongu, Macao, Sri Lanka, Libia, Egjypti, Gana, Sëazilandi, Panamaja dhe Australia. Praktikisht mund të thuhet se prodhimet bujqësore shqiptare prekin të gjitha kontinentet që nga Europa, Amerika, Australia, Afrika dhe Azia 180. Bimët mjeksore Shqipëria është bërë tashmë e njohur në tregun botëror edhe për një produkt shumë të veçantë dhe që shihet si një mundësi shumë e mirë për rritjen e eksporteve tona dhe ai është bimët mjeksore. Ky produkt shumë i veçantë dhe i rëndësishëm për ekonominë tonë ka si destinacion vendet më të zhvilluara në botë duke filluar nga Europa Perëndimore, SHBA-së dhe Kanadasë. Që nga viti 1990, me shëmbjen e rregjimit komunist filloj dhe eksporti i bimëve mjeksore dhe sipas të dhënave rezulton se Shqipëria ishte në vendin e 15 mes vendeve eksportuese të ketij produkti në vitet 1995-2000, me një mesatare vjetore prej 7.650 ton materiale të thata. Kështu ndërmjet viteve 1996 dhe 1998, Shqipëria u bë një nga prodhuesit kryesorë në botë të prodhimit të lulebasanit, me kosto të ulët ivlera e eksportit arriti mbi 5 milionë USD në vit 181. 108 180 Sektori i Statistikave të MBUMK-së 181 Po aty
Foto1. Bimë mjekësore me rëndësi studimi në Shqipëri: Agulice, Boronicë, Sherebelë, Livando Eksportet shqiptare u rritën 1995-1999 me 12% nga 7.860 ton në 9.010 ton, dhe ranë në vitin 2000 në 7.520 ton. Gjatë vitit 2008 u eksportuan rreth 8658 ton bimë medicinale me një vlerë prej 19.3 milion USD ose 2% më shumë se në vitin 2006. Eksportet e bimëve medicinale janë drejtuar kryesisht drejt Gjermanisë, Japonisë, Amerikës, Kanadasë etj 182. Vetëm gjatë viteve të fundit janë eksportuar mbi 200 lloje bimësh aromatike dhe mjekësore gjysëm të përpunuara (nga 700 lloje që rriten në vendin tonë). 182 Drejtoria e Përgjithshme e Doganave
109
Harta 16 - Rajonet në të cilat eksportohen BMA-të nga Shqipëria Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Doganave Produktet kryesore Ndër bimët më të rëndësishme për biznesin e bimëve mjeksore është urta (saga), që përbën rreth 50% të të gjitha eksporteve (me një vlerësim prej 2.000 deri 2.500 ton në vit) dhe për shumicën e bimëve mjeksore të përpunuara për prodhimin e vajrave esencial (rreth 35 deri në 40 mijë ton vajra esencial të prodhuara në total në vit) 183. 183 Drejtoria e Përgjithshme e Pyjeve
110
Tabela 24 - Bimët mjekësore dhe eterovajore sipas peshës së prodhimit Sasia ( Ton) deri në 10 Emri i bimëve mjekësore Verbascum thapsiforme, Digitalis lanata,sianpus alba,calchicum automnale, Atropo belladona,iris germanica, Valeriana officinalis 10 50 Malva sylvestris, Plantago major, Orchis sp 50 100 Centaurium erythrea 100 200 Trifolium pratensis, Siderits roeseri, Hypericum perforatum, Mentha pipereta, Gentiana lutea, Coreandrum sativa 200 300 Urtica dioica, Rosmarinus officinalis 500-1000 Origonum vulgaris, Thymus vulgaris > 1000 Scilla maritima. Satureja montana, Salvia officinalis Deri në vitin 2008 eksportuesit ishin më të interesuar për rigon dhe trumzë të egër. Si pasojë e lëvizjes së tregut ndërkombëtarë në vitin 2009 çmimi i rigonit pësoi një ulje të ndjeshme. Secili nga produktet e mësipërme ka një pikë të veçantë pozitive në krahasim me të njëjtën bimë të prodhuar në vendet e tjera: 1) sasia mesatare e vajit esencial të sherebelës është më e lartë se në vendet fqinje mesdhetare 184, 2) subspecia e rigonit (Origanum vulgare, quajtur ndryshe "rigon i bardhë") është i ndryshëm nga ai që gjendet zakonisht në Itali dhe më i mirë për përdorim të thatë se sa lloje të tjera të rigonit të zakonshëm që gjendet në Greqi dhe Turqi 185, 3) sasia dhe cilësia e trumzës së egër që mund të gjenden në Shqipërinë Qëndrore dhe Jugore është e një cilësie disa herë më e lartë se në shumicën e vendeve të tjera të Mesdheut 186. Këto produkte mbajnë edhe udhëheqjen e tregut në disa vende të eksportit kyç: për shembull, më shumë se 50% e të gjithë sherebelës të importuar nga SHBA vjen nga Shqipëria, si dhe 70% të të gjithë trumzës së egër të importuara nga Gjermania, duke përbërë kështu tregun kryesor evropian për bimëve mjeksore 187. Në dy-tre vitet e fundit, është rritur numri i llojeve të produkteve duke shtuar këtu dëllinjën, boronicën, rosmarinën etj. 111 184 www.bujqesia.gov.al 185 Po aty 186 Po aty 187 Po aty
Disa produkte të cilat kanë një kërkesë më të kufizuar, por të qëndrueshme (100-200 mijë ton) janë livando dhe trëndafili i egër 188. Eksportuesit shqiptarë janë duke zgjeruar gjithmonë e më tepër sasinë e produkteve të eksportuara, por duke qenë se ekzistojnë probleme të qëndrueshmërisë së korrjeve të bimëve mjeksore të cilat kanë çuar në pakësim të furnizimit të tregut të jashtëm, duke ndikuar kështu në mënyrë të drejtpërdrejtë në rritjen e çmimeve që sigurisht do të kompesohen me uljen e kërkesës, duke çuar kështu në uljen e fitimit të përgjithshëm të eksportuesve. Për të kompensuar këtë trend, eksportuesit shqiptarë kanë zgjeruar numrin e produkteve të eksportit për të ruajtur qarkullimin në të njëjtën në sasi dhe të kenë kështu sa më shumë të ardhura. Sasitë e sakta të prodhimit të BMA-ve, janë të vështira për tu vlerësuar dhe për tu matur. Informacioni i mbledhur gjatë studimit të pranishëm dhe të referuara në periudhën 2007-2009 janë rezultat i shifrave të dhëna nga eksportuesit dhe vlerësimi i prodhimit të përgjithshëm të bërë nga operatorët kryesorë. Në disa raste, përpunuesit dhe eksportuesit nuk janë të gatshëm të ndajnë të gjitha informatat që ata kanë, dhe jo të gjithë informacionin që ata kanë është i saktë (për vlerësimet në shkallë kombëtare). Të dhënat e 1990 dhe vlerësimet për vitet 2003 dhe 2007-2008 janë treguar në tabelën më poshtë. Tabela 25 - Vlera mesatre e eksportit të BMA-ve (ton) 153 SPECIET BM 1990 2003 2007-2008 Sage 1,200 1,500 2,000 2,500 Oregano 620 500 Thyme 106 300 300 350 Repanda juniper 250 320 Ëild Apple 110 600 800 Coltsfoot 100 300 Lavender 130 100 Shqipëria eksportoi 7200 tonë bimë medicinale me vlerë të përgjithshme prej rreth 1.8 miliardë lekësh (rreth 14 milionë euro) në vitin 2010, me rritje prej 20 përqindësh në krahasim me vitin 2009. Lajmi bëhet i ditur nga raporti vjetor i Ministrisë së Bujqësisë. 112 188 www.bujqesia.gov.al
Eksporti i bimëve mjekësore vijon të jetë më i ulët se sa rekordi i shënuar në vitin 2008, kur u eksportuan gjithsej 8367 tonë 189. Sipas tabelës së mëposhtme vërejmë trendin e sasive të eksportuara në rang rajonal europian nga viti 1999 deri në vitin 2000. Megjithatë, sasitë e eksportit janë rritur nga 40.450 ton në 48.490 ton në vitin 2000, me një kulm 56.170 ton në vitin 1998. Ky i fundit reflekton situatën globale: në mes të 1996 dhe 1998, tregu farmaceutik në bimët mjeksore u ndërpre, në mënyrë të veçantë në SHBA dhe në Azi. Megjithatë, tregu në bimët medicinale ka filluar të rikuperojë. Tabela 26 - Sasitë e eksportit në ton të 5 shteteve lider në eksportin e BMA-ve 1991-2000 Vendi i 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 eksporti t Bullgari 10,040 6,440 5,140 9,050 10,600 10,790 13,810 15,450 8,340 10,890 Shqipëri 7,860 6,870 6,300 8,210 9,010 7,520 Poloni 4,260 4,810 5,390 7,400 8,920 10,240 11,090 11,200 Turqi 4,980 3,210 3,340 3,230 4,160 3,700 4,280 4,480 5,440 2,930 Hungari 7,290 5,430 3,950 5,360 4,080 6,170 2,770 Europa 16,280 23,010 24,300 27,260 40,450 38,400 42,760 56,170 46,510 48,490 burimi: UNCTAD COMTRADE database, United Nations Statistics Division, Neë York; Foreign Trade Statistics of Albania Brenda hapsirës së Bashkimit Europian, Gjermania është importuesi kryesor i bimëve mjeksore nga Shqipëria, ku janë importuar mesatarisht 2.770 ton. Blerësit e dytë dhe të tretë më të rëndësishëm janë Italia, importojnë 1.690 ton mesatare, dhe Franca, me importet mesatare prej 780 ton 190. Shqipëria është një nga rajonet më të rëndësishme eksportuese të vendeve evropiane për bimët medicinale dhe aromatike 113 189 The medicinal and aromatic plants value in Albania, USAID 190 www.bujqesia.gov.al
Tabla 27 - Specie të rëndësishme BMA të kultivuara në Shqipëri Specie të rëndësishme BMA të kultivuara në Shqipëri Rosmarinus officinalis 600 Lavandula officinalis 400 Thymus vulgaris 370 Coriandrum sativum 250 Ocimum basilicum 150 Satureja montana 107 Burimi: Prodhimet pyjore dhe jo drusore në Shqipëri, Kristo Qendro, Arben Petto, Gjon Fierza 114
Kapitulli IV Inovacioni Zhvillimet teknologjike që kanë ndodhur që nga fundi i viteve 80 e deri më tani kanë vënë jo pak herë në pikpyetje të studiuesve dhe vetë ekzistencën e gjeografisë si shkencë. Kanë qenë jo të pakët ata që kanë argumentuar se me epokën e internetit kemi vdekjen e gjeografisë. Por, sigurisht që kjo nuk është e vërtetë, e kundërta tashmë është krejt e vërtetë dhe tashmë më shumë se asnjëherë flitet për rëndësinë e gjeografisë edhe në studimin e fenomeneve të reja. Një nga të cilët është dhe inovacioni apo ndryshe mund të përmbledhet me togfjalëshin Gjeografia e Inovacionit. Globalizimi dhe revolucionarizimi i telefonisë kanë sjellë dy zhvillime që nuk kanë qenë të pritshme: - I pari është ringritja e rolit të rajoneve dhe afërsisë gjeografike si një njësi e rëndësishme e aktivitetit ekonomik. Që aktiviteti inovacionit është bërë i rëndësishëm kjo nuk ka qenë ndonjë surprizë. Ajo cfarë ka qenë më pak e pritshme është që shumica e aktivitetit inovativ është më pak e shoqëruar me korporata të mëdha multinacionale dhe më shumë me clustera rajonal të high-tech, si Silicon Valley, research Triangle and Route 128. Disa vjet më parë çdo kush mund të thoshte se globalizimi do të zhdukte rolin e rajoneve si njësi të rëndësishme për analizat ekonomike. Mirëpo dëshira që vazhdojnë të kenë politikbërësit në të gjithë botën për të krijuar shembuj të Silicon Valley tregon rolin e rëndësishëm të afërsisë gjeografike dhe grumbillimeve rajonale. - i dyti është rritja e rolit të firmave të vogla. Një tjetër paradoks që është duke shoqëruar globalizimin dhe zhvillimin e telekomunikacionit është rritja e rolit të firmave të vogla dhe të mesme si një motor në aktivitetin inovativ, krijimin e vendeve të punës, konkurueshmërinë ndërkombëtare dhe zhvillimin ekonomik. Çfarë quajmë inovacion? Inovacioni është një aktivitet që në përfundim të tij rezulton me zbatimin me sukses të tij dhe që ka të bëjë me një ide kreative që ndihmon në përmirësimin e teknologjisë, shërbimeve, mjeteve të prodhimit etj, me një impakt pozitiv në shoqëri. Duke bërë këtë përkufizim është e qartë se jo të gjitha patentat janë inovacione, ç'ka do të thotë se jo çdo patentë çon në inovacion. Vetëm 50 përqind e patentave përbëjnë inovacion 191. Shumë studiues debatojnë në lidhje me shpikjen dhe inovacionin dhe në përgjithësi është arritur një përfundim i përbashkët që nuk mund të vesh shenjë barazie mes inovacionit dhe 191 R&D AND PRODUCTIVITY Growth: PANEL DATA ANALYSIS OF 16 OECD COUNTRIES OECD Economic Studies No. 33, 2001/II, Dominique Guellec and Bruno van Pottelsberghe de la Potterie
115
shpikjes (invention), ai e konsideron shpikjen si nje kërkim shkencor dhe teknologjik, ndërsa inovacionin si një zbatim në praktikë të idesë brilante. Inovacioni është sjellja e ideve të reja dhe zgjidhjeve në përdorim të përditshëm. Idetë për riorganizim, ulje kostoje, përdorim i sistemeve të reja buxhetore, përmirësim të komunikimit apo dhe asemblimi i produkte, janë inovacion. Inovacioni është gjenerimi, pranimi dhe zbatimi i ideve të reja, proceseve, produkteve dhe shërbimeve. Pranimi dhe zbatimi janë kryesor në këtë përcaktim; ai përfshin dhe kapacitetin për të ndryshuar dhe adoptuar 192. Që në momentin që inovacioni është konsideruar si gjenerator i zhvillimit ekonomik, veçanërisht në lidhje me avantazhin konkurures dhe rritjen e prodhimit, politikat për rritjen e inovacionit janë ngritur në nivele kombëtare. Institucionet kërkimore marrin përsipër pjesën e zbulimit, ndërsa kompanitë private atë të zbatimit të kësaj ideje dhe sjelljen në formën e një produkti përfundimtar. Këto janë aktorët kryesorë të sistemit të inovacionit në një vend, por që natyrisht kërkojnë dhe rregullime të ndryshme duke krijuar kështu një ambient miqësor në vend. Inovacioni dhe Gjeografia Rëndësia e rrjeteve për inovacionin në industri specifike brenda një zone të caktuar është dokumentuar nga Saxenian (1990) për Silicon Valley and Poëell (1990) për industrinë bioteknologjike. Prandaj, vendodhja afër burimit teknologjik lejon firmat të marrin informacionin në format që atyre i duhet, duke krijuar një premisë për t'u lokalizuar afër këtyre burimeve të njohurive. Kur teknologjia është standarte dhe përgjithsisht stabël, shkëmbimi i informacionit mund të përkthehet në kode standarte dhe transmetimi në distanca të largëta mund të bëhet me kosto të vogël. Por kur teknologjia është komplekse dhe evolon çdo ditë, distancat e largëta nuk e lejojnë transmetimin standart. Markusen, Hall dhe Glasmeier (1986) argumentojnë se firmat e reja dhe konkurentët potencial në mënyrë strategjike vendosen brenda një afërsie gjeografike me burimin e informacionit në industritë e reja dhe shumë inovative 193. Rritja e inovacionit dhe ndryshimet teknologjike janë të rëndësishme për rritjen e një ekonomie. Më shumë se një interest i ngushtë akademik, diferencat në krijimin e ndryshimeve, shpërndarjes dhe përdorimit kanë efekte për konkurueshmërinë ndërkombëtare, standartin e jetës dhe kualitetin e jetës. Ne kemi, gjithsesi, një kuptim të kufizuar të burimeve të progresit teknologjik dhe arsyeve që inovacioni varion në kohë dhe në hapësirë. Në të gjithë literaturën e kohëve të fundit ka një vlerësim të madh për lokalizimin (vendondodhjen) dhe diversitetin e natyrës që kondicionon aktivitetin ekonomik. Koncepti i lokalizimit 116 192 The Change Masters: Innovations for Productivity in the American Corporation, Rosabeth Moss Kanter, 1985 193 High Tech America: The What, How, Where and Why of the Sunrise Industries. Boston: Allen and Unwin 1986. Ann Markusen, Peter Hall and Amy Glasmeier
(vendndodhjes) është definuar si një njësi gjeografike mbi të cilën veprohet dhe komunikohet, është rritur kërkimi dhe në përgjithësi koordinimi i detyrave është lehtësuar. Për më tepër, njohuria nuk është e lehtë të fitohet dhe për këtë gjeografia na jep një mjet për të definuar efektet e njohurive. Për këtë arsye, gjenerimi i njohurive mund të ketë rritje në një vendndodhje të caktuar dhe si rezultat kjo zonë përfiton rritje të lartë ekonomike dhe avancim teknologjik. Është tashmë e pranuar nga të gjithë akademikët se inovacioni ka një komponent të fortë gjeografik. Koncepti i efekteve të njohurive është i rëndësishëm në gjeografinë e inovacionit. Efektet, të cilat përfshijnë dinamikën e vendndodhjes dhe impaktin mbi procesin e grumbullimit të aktivitetit të inovacionit, ka qenë shumë i përdorur në korrnizat teorike. Së fundmi, teoritë e rritjes zbulojnë rritje të shpejt të interesit në dimensionin gjeografik për këto njohuri. 194 Një koncentrim gjeografik i firmave rivale thjeshton rrjetëzimin dhe zgjidhjen e problemeve dhe avancon njohuritë në industri 195. Ky rrjetëzim është shumë fitimprurës për firmat e vogla që kanë aktivitete inovative. Në qoftë se transmetimi i njohurive mund të kryhet lehtësisht, akumulimi i njohurive është aktiviteti ndryshe dhe përfitues nga ndërveprimi ballë për ballë. Një shembull i përfitimit prej ndërveprimit ballë për ballë vjen nga një studim i bërë nga kërkuesit shkencor të bioteknologjisë Grefsheim, Franklin dhe Cunningham (1991). Ku u gjet se informacioni më i rëndësishëm dhe më në kohë vjen nga komunikimi përsonal sepse përbën informacion më të avancuar se ai që do të publikohet. Kërkuesit shkencorë të intervistuar gjithashtu ndjenin që limitimet stilistike të publikimeve kufizonin përdorimin thelbësor të tyre. Nuk mund të diskutohet që konferencat shkencore dhe konsultimet në distance të largëta janë të domosdoshme për shpërndarjen e informacionit, por ato janë jo të shpeshta, kushtojnë dhe të ndryshme në kualitet. Një zonë me aktivitet inovativ do të zhvillojë një set me burime të specializuara që japin përparësi konkuruese për inovacionin e ardhshëm. Ky proces është përcaktuar nga Arthur (1990) si një ekspertizë e brendshme dhe jep mundësinë për një zhvillim të grumbullimeve gjeografike të aktivitetit inovativ. Krahasimi me strukturën e kostove margjinale te njohurive na prezantuan ne me një rënie të gjeografisë së inovacionit. Në botën e Rashidit (shpikësi i parë i teleskopit në Fez të Marokut), pengesa kryesore për geografinë e inovacionit ishte distance fizike dhe kjo është një mënyrë natyrale për të redukutuar dobinë e të mirës publike. Kur njohuria është memorizuar dhe transmetuar praktikisht gojarisht, rrethi i atyre që e përdorin është shumë i vogël. Në qoftë se rritet, transmetimi oral ose në formë të shkruar mund ta deformojnë përmbajtjen e tij. Kështu,në atë kohë kufizimet fizike për ta përhapur atë dëmtonin njohurinë. 117 194 Institutions and Systems in the Geography of Innovation (Economics of Science, Technology and Innovation, Kluëer Academi Publishers, 2010, M.P. Feldman, Nadine Massard 195 M Porter. Competitivenes advantages of a nation, 1990
Në kohën e Joe (studenti i Stanford që publikoj në ëeb si bëhet një robot), pengesa nga distanca fizike është reduktuar ndjeshëm. (Maryann. P. Feldman, Nadine Massard, 2010). Kështu sipas të dhënave, çdo ditë 20000 mesazhe elektronike me abstrakte të prezantimeve të punëve shkencore dërgohen në mbi 60 shtete dhe të interesuarit mund ta lexojnë atë. Kjo është një karakteristikë e re për aktivitetin e njohurive që brezat e rinj të ICT mundësojnë transmetimin nga distanca të largëta shumë më mirë se përpara. Por, përsëri këtu kemi të bëjmë thjesht me dhënien e informacionit dhe jo më një inovacion, pra përsëri duke bërë këtë dallim, vazhdojmë të jemi gjithnjë e më shumë pranë qasjes së rolit të gjeografisë së inovacionit. Megjithatë, duhet thënë se përsëri avantazhi i vendndodhjes vazhdon të jetë i rëndësishëm në shumë raste, kur transferimi në distancë të mëdha të njohurive të kodifikuara dhe informacionit nuk është i mjaftueshëm për të marrë njohuritë e nevojshme për të ndërmarr një aksion ose për të krijuar një rival të kërkuar nga zhvillimi i një projekti. Për më shumë se një shekull, gjeografët dhe ekonomistët kanë zhvilluar teori që lidhen me grumbullimet hapsinore të aktivitetit ekonomik në përgjigje të 3 observimeve empirike: 1) një pjesë e mirë e prodhimit botëror është ripodhuar nga një numër i vogël vendesh me një koncentrim të lartë në rajone; 2) firmat e së njëjtës industri tentojnë të lokalizohen në një zonë të caktuar; 3) të dyja këto që thamë më sipër janë të qëndrueshme për një kohë të gjatë. 196 Dy dekadat e fundit gjeografët e kanë kaluar vëmendjen e tyre më shumë tek pjesa kualitative e rrjeteve të firmave dhe tek sistemet rajonale që ato gjenerojnë nëpërmjet procesit të nxitjes së mësimit të njohurive. Në një kohë që kostoja e transmetimit të informacionit mund të jetë e pallogaritshme me distancën. Kostoja e transmetimit të njohurive, veçanërisht të asaj që von Hippel (1994) si një njohuri ngjitëse, rritet me distancës (Feldman and Audretsch 1999, 411). Është për tu përmendur se këto grumbullime (clusters) të aktivitetit të firmave shërbejnë për të nënvizuar faktin se efektet e njohurive janë të kufizuara gjeografikisht (Jaffe, Trajtenberg and Henderson 1993; Almeida and Kogut 1997). Sipas një anketë të zhvilluar në SHBA (Maggioni, 2000) shtetet që kanë forcën punonjëse më të arsimuar (nga rregjistrimet në shkolla), një infrastrukturë të fortë (nga numri i patentave) dhe prezenca e qyteteve të mëdha (madhësia e popullsisë) janë më të preferuarat për firmat e high-tech. Për ekonomistin danez, Peter Maskell globalizmi është një proces apo një numër procesesh që mishëron një transformim të organizimit hapsinor të marrëdhënieve shoqërore dhe transaksioneve vlerësuar në termat e tyre të intensitetit, shpejtësisë, impaktit dhe dëndësisë - që gjeneron fluks interrajonal apo transkontinental dhe rrjete aktivitetesh, interaktision dhe ushtron pushtet. Është thënë që e ardhmja ekonomike e shumë rajoneve është gjithnjë e më shumë e lidhur me aftësinë për të krijuar dhe përdorur njohurinë 197. 118 196 Competitiveness, Localised Learning and Regional Development. Routledge, 1997 Anderns Malberg 197 P. Maskell. CopenhagenBusiness School 2012, fq 2
Grafikët e më poshtëm tregojnë sa është numri i patentave të rregjsitruara në dy vite 2011 dhe 2013 të ndara në bazë të familjes nga vijnë ato. Rezulton se në dy vite ka një rritje shumë të madhe të numrit të patentave që vijnë nga bota akademike duke kaluar kështu edhe bizneset. Sipas numrave që vijnë nga grafikët rezulton se në vitin 2011, patentat e ardhura nga; universitetet dhe institucionet e tjera akademike zënë 35, 6 përqind të numrit të patentave të rregjistruara, ato bizneset 56.5, institucionet qeveritare 2,5 përqind dhe nga individë 5,4 përqind. Ndërsa në vitin 2013 shifrat ndryshojnë në favour të institucioneve akademike, 46,6 përqind, bizneset 45,6 një rënie me afro 10 përqind, institucionet qeveritare kanë rënë në 2 përqind dhe individët janë rritur në 6 përqind. Vetëm duke u bazuar në këto shifra dhe duke i krahsuar ato me situatën në Shqipëri mund të dalim në përfundimin për inovacionin në vendin tonë. Grafik 9 - Numri i aplikimeve për patenta në Britaninë e Madhe Burimi:Zyra e ruajtjes së të drejtës intelektuale (departamenti i patentave) Britani e Madhe Si përfundim mund të themi se inovacioni është një process që ka të bëj me fluksin në kohë të informacionit të jashtëm dhe që thjeshtëzohet nga afërsia gjeografike (vendndodhja). Prandaj,janë shumë arsye pse njohuria dhe idetë janë të varura nga gjeografia. Kështu, roli i ndryshimeve të shpejta dhe komplekse, i konkurencës dhe rrjetëzimit janë rritur, siç është bërë me universitetet dhe kërkimin, me shërbimet e specializuara, me mësimin dhe proceset komulative të inovacionit. Inovacioni në Shqipëri Siç edhe është shkruar më sipër, inovacioni nuk është thjesht ide dhe njohuri, por është zbatimi i tyre në jetën reale dhe ndikimi i tij në përmirsimin e jetës duke sjellë efekte pozitive në shoqëri. 119
Mbas viteve 2005, në Shqipëri kanë ndodhur transformime të mëdha që kanë hapur rrugën e duhur për të nxitur inovacionin, si përdorimi në shkallë të gjërë të teknologjive të informacionit dhe rritjes së përdorimit të internetit. Kështu nga 5,4 përqind që llogaritej përdorimi i internetit në Shqipëri në fund të vitit 2005, kjo shifër ka shkuar në rreth 60 përqind në fund të 2012 198. Megjithatë, pyetja që shtrohet është: A ka inovacion në Shqipëri dhe çfarë është bërë për të nxitur këtë proces që është thelbësor për rritjen ekonomike dhe për avantazhin konkurues të vendit? Edhe pse është tashmë e qartë se patentat nuk janë inovacion, si pikë nisje për të vlerësuar situatën është marrë numri i aplikimeve për patenta dhe atyre që janë rregjistruar si të tilla në Drejtorinë e Patentave dhe Markave, si dhe sa prej tyre kanë arritur që të kthehen në inovacion nga institucionet publike apo private vendase apo të huaja. Tabela 28- Numri i aplikimeve dhe rregjistrimeve per patenta shqiptare pergjate periudhes 2006-2013 Viti Nr. Aplikimive Patenta të rregjistruara 2006 5 1 2007 6 5 2008 1 0 2009 0 0 2010 1 1 2011 3 2 2012 2 1 2013 4 Ende ne process egzaminimi Total 22 10 Burimi: Zyra Shqiptare e Patentave dhe Markave Siç shikohet nga tabela e mësipërme del se përgjatë këtyre viteve janë të rregjistruara dhe janë të mbrojtura 10 patenta. Sipas drejtorit në Drejtorinë për Markat dhe Patentat në METE, asnjë nga këto patenta të rregjistruara nuk kanë marrë statusin e inovacionit ose e thënë ndryshe nuk janë blerë për tu vënë në punë nga kompani të ndryshme private në Shqipëri apo jashtë saj. Megjithate, gjithmonë sipas drejtorit, Shqipëria është vendi i tretë në Ballkan për patenta të rregjistruara dhe i 28 në rang botëror. Nga numri 10 i patentave të rregjistruara pranë Drejtorisë së Markave dhe Patentave asnjë nuk ka orgjinën nga institucionet akademike dhe arsimore. Që nga viti 2010, Shqipëria është vend anëtar i Zyrës Europiane të Patentave, gjë që e rradhit atë në 40 vendet anëtare me të drejta të plotë dhe që lejon çdo qytetarë shqiptarë të aplikojë 198 Raporti i UNDP, 2012
120
pranë kësaj zyre. Njëkohësisht Zyra Shqiptare e Patentave ka marrë dhe do të vazhdojë të marrë asistencë nga zyra Europiane. Tashmë që nga viti 2010, për tre vite me rradhë pranë Zyrës Europiane të Patentave (EPO) kanë aplikuar qytetarë shqiptarë dhe janë pranuar si patenta. Tabela 29 - Numri e aplikimeve dhe rregjistrimeve nga qytetarët shqiptar për patenta pranë EPO s: Viti Nr. Aplikimeve Nr. Rregjistruara 2010 1 1 2011 1 1 2012 1 1 Burimi: Zyra Shqiptare e Patentave Duke u nisur nga përparësitë në zhvillimin ekonomik, edhe në Shqipëri mbas viteve 90 janë bërë përpjekje për të siguruar me ligj patentat: Kështu kemi një ligj të vitit 1994 për Pronësinë Industriale që më vone në 2008 u amendua dhe u bë një ligj i ri në përpthje edhe me procesin e integrimit europian të vendit dhe anëtaresimit në Zyrën Europiane të Patentave. Bazuar në këtë ligj, çdo person që aplikon dhe rregjistrohet nga Zyra Shqiptare e Patentave është i mbrojtur për një periudhë prej 20 vitesh dhe ka të dreja absolute mbi patentën. Përjashtim bëjnë patentat farmaceutike dhe ato bimore ku kjo e drejtë mund të shtyhet edhe me 5 vjet të tjera. Gjithashtu ligji parasheh, se çdo të thotë patent, kush ka të drejtën e mbrojtjes, zbatueshmëria në industri dhe bujqësi, afatet kohore e shumë detaje të tjera që bëjnë të mundur një përafrim shumë të mirë të legjislacionit tonë me atë europian. Zyra Shqiptare e Patentave ka vendosur gjithashtu marrëdhënie bashkëpunimi edhe me zyrat rajonale si në Kosovë, Maqedoni dhe Turqi, por meqenë se që të gjithë këto vende janë pjesë e zyrës Europiane (EPO), bashkëpunimi më i madh zhvendoset atje. Sipas procedurave që përdor Zyra Shqiptare dhe si pjesë e bashkëpunimit dhe përfitimit nga anëtarësimi në EPO, pas rregjistrimit si patentë personi që ka bërë aplikimin ka kohë veprimi 18 muaj për të vendosur se në cilën zyrë të rrjetit europian do ta rregjistroj. Duhet theksuar se Shqipëria, është një vend që preferohet shumë për mbrojtjen e patentave. Që nga viti 2000 deri në 2013 janë 2001 patenta të mbrojtura dhe që kanë ardhur nga vende të tjera kryesisht nga Europa 199. Kjo, sipas drejtori, ka të bëjë me dy element shumë të rëndësishëm siç është: a) legjislacioni i mirë që zbatohet në këtë fushë dhe b) së dyti pagesa e vogël që aplikohet nga Drejtoria e Patentave dhe Markave për mbrojtjen e tyre. Gjithashtu, një element shumë i rëndësishëm është orientimi dhe avancimi në procesin e integrimit Europian. Edhe pse ka një rritje të ndjeshme të incentivave të domosdoshëm për inovacionin, siç është rritja drastike e përdorimit të internetit dhe rritja e kualitetit të shpërndarjes së tij, gjithashtu 199 Zyra Shqiptare e Patentave
121
dhe hapja ekonomike e vazhdueshme drejt tregjeve globale si pasojë e intensifikimit të procesit të integrimit Europian, përsëri duhet thënë se inovacioni është në shkallët minimale. Eshtë vetë struktura ekonomike ajo që vendos për inovacionin pasi faktikisht në Shqipëri nuk ka prodhim real, kompanitë dhe bizneset janë ato që ndjejnë nevojën për rritjen e efektivitetit, përmirësimin e kushteve të punës dhe uljen e kostove. Cili është shkaku i kësaj mungese? Për drejtorin, kemi të bëjmë me mungesë të theksuar të bashkëpunimit mes institucioneve akademike, biznesit dhe institucioneve publike. I të njëjtit mendim është edhe drejtor i Drejtorisë në Departamentin për Shqipërinë Dixhitale, pranë Ministrisë së Inovacionit dhe Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit. Universitetet janë të shkëputura nga prodhimi dhe në po të njëjtën largësi qëndrojnë dhe bizneset. Prandaj ai sygjeron një politikë më të mirë drejt bashkepunimit publik privat dhe një rregullim më të mirë ligjor në këtë drejtim. Që do t i lejonte departamentet e Universiteteve publike që të kishin një autonomi më të madhe financiare. Në të njëjtën linjë është edhe Dekani i Fakultetit të Inxhinierisë Mekanike në Universitetin Politeknik të Tiranës, që shton se duhen bërë reforma të thella në pavarsimin e plotë financiar të Universiteteve, pasi kjo do të lejonte edhe me shumë konkurencën dhe mundësinë për të zhvilluar projekte inovative nga akademikët. Dekani, shton se janë bërë përpjekje të vazhdueshme nga ana e stafit akademik për të qenë pjesë e programeve të mëdha europiane dhe ndihma nga BE-ja nuk ka munguar, por sërisht ka shumë vështirësi Po sektori privat në Shqipëri a ka zhvilluar ndonjë inovacion? Për këtë iu drejtova njërës nga kompanitë lider në tregun shqiptar INFOSOFT 200 dhe bisedova me Serenela Ngjela, që punon si Softëare Manager prej 10 vitesh në këtë kompani. Duhet thënë se kompania ka prodhuar të parin kompjuter Made in Albania Agis. Sipas Ngjelës zhvillimi i këtij produkti krejtësisht të ri për tregun lindi si nevojë pasi Me ndryshimet e ndodhura në Shqipëri, tregu i produketeve të teknologjisë së informacionit ishte bosh dhe kështu filloj importi i tyre. Menjëherë ra në sy një veçori, kompjuterat që importoheshin ishin me një çmim të lartë dhe ky produkt nuk mund të kishte shitje masive në Shqipëri. Këto çmime arrinin deri në 40-50 përqind më shtrenjtë se po të importoheshin pjesët dhe asambloheshin në Shqipëri. Kjo sigurisht kërkonte edhe përgatitje të burimeve njërëzore tona dhe si rezultat projekti për ndërtimin e kompjuterit të parë shqiptarë u zbatua me daljen në treg të Agis në vitin 1996. Kompania u regjistrua në zyrën e patentave dhe më pas ky produkt u njoh edhe si markë. Pra kemi një produkt të ri në tregun e teknologjive të informacionit ashtu siç mund të themi ishte HP, Dell apo ndonjë tjetër doli dhe Agis. Po a do të thotë inovacion të marrësh dhe të bashkosh pjesë kompjuterike? Ngjela përgjigjet se: Po është e vërtetë, por një produkt i tillë ka brenda shumë rreziqe duke filluar nga bllokimi, humbja e të dhënave apo edhe shumë problematika të tjera. Pastaj të gjitha komponentët e Agis kishin një harmonizim të veçantë dhe kjo erdhi si rezultat i punës së inxhinjerëve tanë, të cilët arritën të bënin konfigurime të reja dhe që nuk ishin bërë në ndonjë 200 INFOSOFT është kompania më e madhe shqiptare në fushën e teknologjisë së informacionit
122
vend tjetër. Ky produkt mori edhe një çertifikatë nga kompania Microsoft duke e njohur këtë kompjutër si brand dhe ne mund të shisnim pra Agis me programin e tyre. Gjithashtu ky produkt mori dhe çertifikatën e CE (European Community) kjo pasi ne dërguam në laboratorët europian Agis, të cilët e vlerësuan si një kompjutër që plotësonte standartet. A ka pasur treg vetëm në Shqipëri apo edhe më gjere inovacioni i InfoSoft? Për Ngjelën: gjatë këtyre viteve produkti kompjuter i markës Agis është tregtuar edhe në rajon, Kosovë dhe Maqedoni, edhe pse ajo e pranon se tashmë kërkesa ka rënë ndjeshëm dhe kjo për faktin se kompanitë e mëdha botërore si Dell, HP, Sony etj, kanë ulur shumë çmimet e produkteve te tyre dhe për pasoj ka pësuar ngadalsim në shitjen e kompjuterit Made in Albania. Sipas të thënave nga Infosoft, ajo ka shtuar aktivitetin në zhvillimin e produkteve të reja dhe inovuese dhe këtu mund të përmendet një soft i ri kompjuterik, i quajtur ISG, që tashmë është në përdorim nga sistemi shëndetësor shqiptar, si dhe kompani të tjera private në fusha të tjera. Gjithashtu, duhet theksuar se kjo kompani ka të punësuar rreth 30 inxhinier që janë të fokusuar vetëm në zhvillimin e produkteve të reja të teknologjisë. Burimet njerëzore të Shqipërisë për inovacion Duhet thënë që në krye të herës se një nga faktorët kryesorë për të zhvilluar inovacionin në një vend të caktuar janë dhe burimet njërëzore. Nisur nga ky fakt iu drejtuam satistikave zyrtare të Ministrisë së Arsimit dhe Sporteve. Sipas këtyre të dhënave rezulton se duke marrë së bashku të dy sistemet arsimore që operojnë në Shqipëri atë publik dhe atë privat që nga viti 2004-2005 deri në vitin 2011-2012 kemi një 8 fishim të studentëve që mbarojnë Institucionet Arsimore të Larta në degët; shkenca natyrore, shkenca inxhinjerike, bujqësi, veterinar dhe mjeksi etj 201. Kjo e dhënë është vetëm për ato student të diplomuar në sistemin me kohë të plotë në Institucionet Arsimore të Larta në Republikën e Shqipërisë. Nuk kam preferuar dhënien në këtë punim të të dhënave për të diplomuarit nga sistemi me kohë të pjesshme për arsye të cilësisë së ulët që ato kanë. Duke parë këto të dhëna pyetja që shtrohet është: Pse mungon inovacioni në Shqipëri? Përgjigjen për këtë e jep përsëri Sidrit Malevi 202, që thotë se: Është e vërtetë për një vend të vogël si Shqipëria kemi burime të shumta njerëzore që janë një potencial i madh për inovacionin, por kemi mungesa të tregut real dhe mos bashkëpunim mes institucioneve publike dhe atyre private. Më poshtë tabela me të dhënat për të diplomuarit në sistemin me kohë të plotë në Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri nga viti 2004 deri 2012. 201 www.arsimi.gov.al 202 Keshilltar i Kryeministrit per inovacionin 2009-2013
123
Tabela 30 - Numri i studentëve të diplomuar sipas fushave të studimit/institucionet Arsimore Publike dhe Private Numri i të 2004-2005- 2006-2007- 2008-2009- 2010-2011- diplomuarve 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 sipas fushave Shkenca 141 857 1086 1064 1211 1995 1411 2101 natyrore Shkenca 367 366 496 898 947 1345 1570 2062 inxhinierike Bujqësi dhe 201 417 507 1408 2212 1017 1548 673 veterinari Mjeksi dhe 650 798 1405 2155 2007 2863 4035 3291 Mirëqënia Total 1359 2438 3494 5525 6377 7220 8564 8127 Burimi: Ministria e Arsimit dhe Sportit/ vjetari statistikor për arsimin 2011-2012 Politikat shtetërore për nxitjen e inovacionit Procesi i integrimit Europian të Shqipërisë, ka rritur shanset për vendin tonë që të bëhet më konkurues dhe për këtë qeveritë shqiptare kanë ndërmarrë hapa konkrete në lidhje me inovacionin si një nga elementet kryesorë për rritjen ekonomike të vendit. Prandaj, një numër programesh dhe instrumentesh janë krijuar për të mbështetur iniciativat në fushën e inovacionit dhe zhvillimit. Skema e më poshtme është struktura që Qeveria Shqiptare ka realizuar për të nxitur inovacionin dhe zhvillimin së bashku me skemat e financimit të këtyre programeve. Sipas drejtorit zhvillimit dhe inovacionit në ministrinë e Ekonomisë dhe Tregtisë, Shqipëria është një vend që për momentin duhet të fokusohet në futjen me efikasitet të inovacionit në prodhim dhe në të njëjtën kohë të punoj për të nxitur zhvillimin e tij. Siç shihet qartë dhe nga skema e mëposhtme një numër i madh institucionesh publike janë përfshirë, ç ka tregon për rëndësinë që i kushton qeveria inovacionit si pjesë e rëndësishme e rritjes së avantazhit konkurues dhe përmirësimit të nivelit ekonomik të vendit. Po duke vëzhguar skemën shikojmë që institucionet kërkimore dhe shkencore së bashku me universitetet janë në të njëjtin nivel me kompanitë private, por siç edhe nga bashkëbiseduesit e sipërpërmendur është thënë, ata vazhdojnë të qëndrojnë larg njëri tjetrit dhe nuk arrijnë të bashkëpunojnë në qëllimin final rritjen e avantazhit konkurues të vendit dhe përmirësimin e vazhdueshëm ekonomik të tij. Unë mendoj se është bërë pak në gjetjen e një hallke të 124
ndërmjetme që do të bëjë efikas bashkëpunimin Publik-Privat dhe që do të sillte një hap cilësor në këtë drejtim. Tabela 31- Sistemi nacional i Inovacioni (Ajazi/Stefani 2010) Si rrjedhim i vullnetit politik të qeverisë shqiptare një sërë programesh dhe projektesh janë bërë të mundur për rritjen e inovacionit në Shqipëri. Kështu për shëmbull duhet përmendur Programi Strategjik për Inovacionin dhe Zhvillimin e Teknologjisë për Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme (SME) për periudhën 2011-2016, që është përgatitur me ndihmën e IPA 2007. Me qëllimin kryesor për të mbështetur SME-të Shqiptare për tu bërë më konkuruese në tregun europian. Kjo strategji është pjesë e punës së Ministrisë së Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjisë në bashkëpunim me aktor të tjerë dhe ku objektivi kryesor është zhvillimi i inovacionit në sektor të rëndësishëm si dhe të iniciojë, importojë, modifikojë dhe shpërndajë teknologjitë e reja për ndërmarrjet shqiptare 203. Për të arritur qëllimin e kësaj strategjie katër projekte janë inicuar: 203 2011 fq 4 Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjisë (METE) deri ne shtator të 2013