ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Pejë, 2017

ANALIZA E SITUATËS PËR ZHVILLIMIN E FUQISË PUNËTORE NË PEJË Kjo raport i analizës së situatës është zhvilluar në kuadër të projektit ProSkills të zbatuar nga Institute for Training and Economic Development (ITED) me përkrahje financare nga Solidar Suisse Kosova SEKTORËT: 1. Përpunimi i metalit 2. Përpunimi i drurit 3. Turizmi 4. Teknologjia Informative dhe Kompjuterike (TIK) 1

FALENDERIME Solidar Suisse dhe Institute for Training and Economic Development (ITED) falenderon të gjithë ata që kontribuan në hartimin e këtij studimi mbi analizën e fuqisë punëtore në 4 sektorët e përmendur në komunë e Pejës. Gjithashtu, falenderojmë të gjitha kompanitë dhe të gjitha institucionet dhe organizatat që u përfshinë në këtë hulumtim. 2

Mandatuar nga: Solidar Suisse (Swiss Labour Assistance) Përgjegjësia: Pikëpamjet e paraqitura në këtë raport nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e palës mandatuese. ITED - Institute for Training and Economic Development Përgatitur nga: Botuar nga: Copyright 2017 nga Solidar Suisse. Të gjitha të drejtat e rezervuara. Asnjë pjesë e këtij publikimi nuk mund të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të ruajtjes, ose të transmetohet në çfarëdo forme apo me çfarëdolloj mjeti, elektronik, mekanik, fotokopjues, regjistrues ose ndryshe, pa lejen paraprake me shkrim të botuesit. 3

Shkurtesat AAP - Arsimi dhe Aftësimi Profesional BE - Bashkimi Evropian EYE - Rritja e Punësimit të të Rinjve KVRL - Këshilli i Veprimit Rinor Lokal MKRS - Ministra e Kulturës, Rinisë dhe Sportit MASHT - Ministra e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë MPMS - Ministra e Punës dhe Mirëqenies Sociale OJQ - Organizatë joqeveritare ZeP - Zyra e Punësimit SDC - Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim SPSS - Paketa Statistikore për Shkencat Sociale TOEFL - Testi i gjuhës angleze si gjuhë e huaj TpT - Trajnim për trajner UNDP - Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara USAID - Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar QAP - Qendra e Aftësimit Profesional DZHE - Drejtoria për Zhvillim Ekonomik 4

PËRMBAJTJA PËRMBLJEDHJE EKZEKUTIVE... 6 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT... 8 METODOLOGJIA... 9 HULUMTIM SEKONDAR... 9 GRUPET E FOKUSIT/KONSULTIME ME GRUPIN PUNUES KOMUNAL PËR ARSIMIN DHE AFTËSIM PROFESIONAL (GPKAAP)... 9 HULUMTIMI PRIMAR TAKIMET ME PALËT E INTERESIT - HISEDARËT... 9 GJETJET KRYESORE... 10 Shkollat Profesionale... 10 Qendra e Aftësimit Profesional (QAP) - Pejë... 10 Kompanitë... 11 Nevojat për ngritjen e kapaciteteve... 13 TË DHËNAT NGA HULUMTIMI PRIMAR... 14 SEKTORI I PËRPUNIMI I METALIT... 14 SeKTORI II PËRPUNIMI I DRURIT... 16 SEKTORI III TURIZMI... 19 SEKTORI IV TEKNOLOGJIA INFORMATIVE (TI)... 23 KONKLUZIONET... 27 REKOMANDIMET... 28 Lista e trajnimeve të rekomanduara... 30 ANËTARËT E GRUPIT PUNUES KOMUNAL PËR ARSIM DHE AFTËSIM PROFESIONAL (GPKAAP) - PEJË... 31 5

PËRMBLJEDHJE EKZEKUTIVE Pavarësisht reformave të tregut dhe një përmirësimi në stabilitetin ekonomik, Kosova vazhdon të përballet me shkallë shumë të lartë të papunësisë, e cila arrin në 27.5% 1. Përqindja e papunësisë së të rinjve (15-25 vjet) arrin në 52.4% 2. Nga 52.4% e të papunëve në grup moshën 15-24 vjeç, 65.4% raportohen të jenë femra të reja dhe 47.2% meshkuj 3. Prandaj, problemi kryesor është se të rinjtë, sidomos gratë e reja, janë kryesisht të përjashtuara nga jeta shoqërore, ekonomike dhe politike në Kosovë dhe nuk janë as të përgatitura për t'iu përgjigjur kërkesave të theksuara për punësim. Vizioni i Kosovës për zhvillimin e sistemit të Arsimit dhe Aftësimit Profesional (AAP) përcaktohet nga situata e saj politike dhe socio-ekonomike. Sistemi i AAP në Kosovë ka kaluar ndryshime të rëndësishme në vitet e fundit si rezultat i shumë iniciativave që kanë për qëllim përmirësimin e hartimit të politikave dhe procesin e zbatimit të sistemit të aftësive. Roli i AAP-së në kontributin për zhvillimin socio-ekonomik të vendit dhe në përmbushjen e qëllimeve më të gjera politike konsiderohet vendimtar. Prandaj, futja e qasjes gjithë sektoriale në sektorin e arsimit dhe Plani Strategjik i Arsimit të Kosovës (PSAK) 2017-2021 konsiderohet një hap i rëndësishëm përpara nga ana e qeverisë, në veçanti Ministrisë së Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT), në mbështetje të reformës sistematike. Në përgjithësi, vizioni i qeverisë është për një sistem arsimor gjithëpërfshirës, bazuar në parimet e të mësuarit gjatë gjithë jetës dhe duke ofruar arsim cilësor për të gjithë. Shqyrtimi i Përbashkët Vjetor 2014 (SHPV) i PSAK-së ka identifikuar cilësinë e arsimit, normat e regjistrimit dhe numrin e viteve të shpenzuara në arsim si kontribute kryesore për të përmirësuar mundësitë e punësimit. Në vitin 2015, AAP u identifikua si përparësi kryesore në sektorët e ndryshëm të arsimit, gjë që konfirmohet edhe nga përpjekja e madhe e MASHT-it në themelimin e Agjencisë për AAP dhe Arsimin e të Rriturve në mars 2014. Në aspektin e Arsimit dhe Aftësimit Profesional (AAP), fokusi do të jetë në përmirësimin e relevancës së programeve shkollore ndaj nevojave të tregut të punës, zhvillimin e një kurrikule thelbësore specifike të AAP, në përputhje me Kornizën e Kurrikulës së Kosovës (KKK), sigurimin sistematik të punës praktike me cilësi të lartë dhe praktikë profesionale, si dhe specifike për kontekstin e Kosovës, duke siguruar qëndrueshmërinë e Qendrave të Kompetencës dhe zhvillimin e mëtejshëm të tyre. Përsa i përket dimensionit ndërkombëtar, PSAK gjithashtu përpiqet të marrë parasysh politikën dhe strategjinë përkatëse. Në përgjithësi, zhvillimi i PSAK u zhvillua në kontekstin e vetëdijes për katër objektivat e përbashkëta të BE-së për të adresuar sfidat në sistemet e arsimit dhe trajnimit deri në vitin 2020, të detajuara në Arsimin dhe Trajnimin 2020 (ET 2020): Në hulumtimin e kohëve të fundit të European Training Fund (ETF), mësimdhënësit e AAP-së deklaruan se Zhvillimi i Vazhdueshëm Profesional (ZHVP) është i nevojshëm për të ndihmuar në kuptimin e teknologjive të reja në vendin e punës (82%), ndjekur nga udhëzimet dhe këshillimet e karrierës për nxënës (80%), njohuritë e kurrikulës (79%), kompetencat pedagogjike në fushën e lëndëve mësimore 1 KAS (2015). Labour market data in ASK data platform: http://ask.rks-gov.net/media/3229/afp-2016.pdf [accessed: 10 th of November 2017] 2 KAS (2015). Population data in ASK data platform http://ask.rks-gov.net/media/3229/afp-2016.pdf [accessed: 10 th of November 2017] 3 KAS (2015). Population data in ASK data platform http://ask.rks-gov.net/media/3229/afp-2016.pdf [accessed: 10 th of November 2017] 6

(74%), dhe qasjet për zhvillimin e kompetencave ndërprofesioanle për punën e ardhshme (74%). Pengesat kryesore për ZHVP të shënuara janë stimujt e dobët që përdoren (60%), mungesa e ofertave relevante për ZHVP (47%) dhe kostoja e pjesëmarrjes (45%). Shqetësimi kryesor në Kosovë është se 57.4% e mësuesve të AAP-së kanë raportuar se nuk kanë pasur trajnime të organizuara të ofruara jashtë shkollës gjatë 12 muajve të fundit dhe rreth 60% nuk kishin programe për ZHVP në shkollë gjatë të njëjtës periudhë kohore. Ndërsa kur është fjala për programe për ZHVP specifike profesionale ose programe për ZHVP në mjediset e bizneseve ka pasur edhe më pak ofruara. Bazuar në raporte të ndryshme dhe duke u bazuar në përvojën e partnerit implementues në punën në reformat dhe sistemet e AAP-së në Kosovë, suksesi kyç për ZHVP në Kosovë është që të ofrojë trajnim profesional për mësimdhënësit në fusha specifike. Deri më tani, projekte të ndryshme të donatorëve ofruan programe të shumta trajnimi me fokus në trajnimet didaktike dhe metodike, megjithatë, shumë pak programe trajnimi u përqendruan në trajnimin profesional. Gjithashtu, trajnimi për studentët dhe të rinjtë që ende i vazhdojnë mësimin në shkolla të mesme duket të jetë shumë e rëndësishme dhe këto trajnime duhet të organizohen në aspektin e praktikës në punë, trajnimeve profesionale, dhe trajnimet në kompani. Në mars të vitit 2017, Solidar Suisse angazhoi Institute for Training and Economic Development (ITED) si partner implementues për projektin Rinia dhe Punësimi, projekt që do të zbatohej në rajonin e Pejës. Projekti ka për qëllim të mbështesë hyrjen dhe orientimin në karrierë dhe integrimin në botën e punës së të rinjve përmes shërbimeve të zgjeruara për grupet specifike të synuara dhe ngritjen e ndërgjegjësimit midis vendimmarrësve për të ndikuar dhe krijuar kushte më të mira në aspektin ligjor. ITED është përgjegjëse për krijimin e grupit të punës (GP) me përfaqësuesit e sistemit arsimor, sektorin privat dhe palët e tjera të interesuara. Qëllimi i GP komunale është të veprojë si një organ këshillimor në nivel lokal, i përbërë nga aktorët kryesorë, për të koordinuar dhe këshilluar institucionet përkatëse për profesionin, arsimin dhe trajnimin në nivel lokal dhe qendror në lidhje me zhvillimin e kurrikulave, teknologjinë dhe ndryshimet në treg si nevojat e përgjithshme të tregut - të lidhura drejtpërdrejt me qëllimin e përgjithshëm si dhe me rezulatet e parapara sipas projektit. Qëllimi i përgjithshëm Rezultatet Rezultati 1. Rezultati 2. Përmirësim i qasjes në punësim për të diplomuarit e rinj të shkollave profesionale si dhe ngritja e bashkëpunimit midis sektorit privat dhe sistemit arsimor në komunën e Pejës. Nxënësit e shkollave profesionale kanë aftësi shtesë për tregun e punës përmes marrjes së aftësive nëpër trajnime të reja profesionale. Arsimi dhe Aftësimi profesional në fushën e turizmit, Teknologjisë Informative dhe Kompjuterike (TIK), Përpunimit të Metaleve dhe Përpunimit të Drurit me fokus të veçantë në punën me makina CNC, ka një fokus më të madh në zhvillimin e aftësive relevante në tregun e punës. 7

Ky studim ofron një analizë dhe vlerësim të situatës aktuale për katër (4) sektorë biznesi: Përpunimi i Metaleve, Përpunimi i Drurit, Turizmi dhe Teknologjia Informative (TI), si dhe informacione mbi shërbimet e ofruara nga Shkollat Profesionale në Pejë lidhur me sektorët e lartpërmendur. Në këtë studim ITED ka kryer intervista me palët e tjera të interesit të lidhura me këto sektorë si: Departamenti i Arsimit të Komunës, Qendra e Aftësimit Profesional (QAP), Shoqatat e Biznesit, Shoqatat e Zejtarëve, Shoqatat e Turizmit dhe OJQ-të në komunën e Pejës. Ky vlerësim shqyrton nevojat e ndërmarrjeve në sektorët e përmendur në lidhje me punësimin e të rinjve si dhe zhvillimin e mëtejshëm të fuqisë punëtore në përputhje me kërkesat e tregut të punës. Në këtë mënyrë, vlerësimi paraqet të dhëna dhe fakte për çështjet dhe shqetësimet, por gjithashtu ofron disa rekomandime konkrete për zhvillimin dhe fuqizimin e programeve të ardhshme të fuqisë punëtore. Vlerësimi siguron dëshmi të vështirësive ekzistuese nga perspektiva e biznesit në marrjen dhe mbajtjen e stafit të kualifikuar dhe të aftë, që në terma afatgjatë pasqyron zhvillimin e mëtejshëm të këtyre kompanive. Rekomandime specifike ofrohen për aktorët kyç në trekëndëshin e: Bizneseve, Shkollat Profesionale/QAP dhe institucionet e Arsimit siç janë Drejtoria Komunale për Arsimit/MASHT, si dhe rekomandimet kryesore të programeve që do të ofrohen në mënyrë që rinia të plotësojë kërkesat e tregut, ofron reflektim dhe udhëzim për politikëbërësit dhe vendimmarrësit për masat që duhen ndërmarrë për të përmirësuar situatën ekzistuese. Përveç kësaj, vlerësimi gjithashtu siguron dëshmi të qarta të kapaciteteve ekzistuese të ofruesve të shërbimeve, sfidave dhe potencialit, si dhe ofron një listë rekomandimesh që do të ndërmerren në fushën e arsimit joformal për fuqizimin e mëtejshëm të të rinjve në rajonin e Pejës. QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT Qëllimi i studimit është të sigurojë një analizë lidhur me kompanitë ekzistuese dhe potencialin për punësim për të rinjtë në komunën e Pejës. Për të kuptuar lidhjen që mungon, studimi përqëndrohet në të kuptuarit e sfidave kryesore me të cilat ballafaqohen kompanitë në 4 sektorë si dhe të kuptuarit e kapaciteteve, aftësive dhe kompetencave të të rinjve që ata marrin në programin ekzistues të shkollës, në mënyrë që të përfitojnë nga mundësitë ekzistuese në nivel lokal sa i përket punësimit. Qëllimi i studimit është të identifikojë boshllëqet aktuale, të vlerësojë potencialet dhe mundësitë e institucioneve aktuale të arsimit dhe të ofruesve të shërbimeve të AAP-së si dhe të identifikojë nevojat e të rinjve. Raporti mundohet të jep një pasqyrë të sfidave dhe potencialeve për punësim në lidhje me zhvillimin e mëtejshëm dhe fuqizimin e kapaciteteve, aftësive dhe kompetencave të rinisë. 8

METODOLOGJIA Studimi bazohet në të dhënat primare të grumbulluara nëpërmjet pyetjeve të përgatitura mirë për këtë vlerësim, si dhe të dhënave të publikuara tashmë, të raportuara nga institucionet kombëtare dhe ndërkombëtare. Pyetësori dhe intervistat synonin nxitjen e perceptimeve dhe vlerësimeve të grupeve të ndryshme rreth 4 sektorëve të identifikuar për këtë projekt. Të dhënat u grumbulluan përmes intervistave ballë për ballë. Anketa u zbatua duke përdorur pyetje të hapura dhe disa pjesë që kërkonin përgjigje të nivelizuara ose të shumëfishta. Pyetjet për intervistë u përgatitën nga ITED dhe u miratuan nga Solidar Suisse. Në total, ishin përfshirë 11 pjesëmarrës në hulumtim, ju lutemi shihni listën e bashkangjitur të të anketuarve si (Shtojca 1). Në këtë hulumtim ishin përfshirë pronarët e bizneseve, drejtorët e shkollave profesionale, sektori i arsimit komunal, Qendra e Aftësimit Profesional, Zyra e Punësimit në Pejë, shoqatat e biznesit, Oda Ekonomike në Peje dhe OJQ-të e ndryshme. Pas grumbullimit, të dhënat u koduan nga personi me përvojë duke përdorur programin kompjuterik EXCEL ku janë përgatitur fushat e të dhënave dhe tabelat që tregonin kodet përkatëse. Të dhënat janë analizuar dhe janë paraqitur më poshtë nën të dhënat e hulumtimit në terren në këtë raport. Metodologjia e përdorur për këtë studim: HULUMTIM SEKONDAR Përveç intervistave, ITED përfshiu konsultimin e hulumtimeve sekondare të studimeve të zbatueshme dhe dokumenteve të tjera relevante për sektorët e përzgjedhur. GRUPET E FOKUSIT/KONSULTIME ME GRUPIN PUNUES KOMUNAL PËR ARSIMIN DHE AFTËSIM PROFESIONAL (GPKAAP) Kjo analizë e studimit u përgatit nga ITED dhe në bashkëpunim të ngushtë me Grupin Punues Komunal për Arsimin Dhe Aftësim Profesional (GPKAAP) në Pejë, që është formuar në prill 2017. Me qëllim të diskutimit dhe kuptimit më të mirë të nevojave, pengesave dhe çështjeve të sektorit, zbatuesi ka realizuar tri takime me GPKAAP në Pejë me të gjithë aktorët dhe anëtarët e GPKAAP, ku të gjitha pyetjet e përgatitura u diskutuan në detaje. HULUMTIMI PRIMAR TAKIMET ME PALËT E INTERESIT - HISEDARËT Takimi me çdo palë të interesuar u zhvillua individualisht, ku të gjitha pyetjet e përgatitura u diskutuan në detaje. Kjo metodologji është përzgjedhur si një nga më të mirat në mënyrë për të mbledhur informacione nga burime të ndryshme dhe në të njëjtën kohë duke analizuar pikëpamje të ndryshme, jo vetëm nga bizneset, por edhe nga ofruesit e arsimit. 9

GJETJET KRYESORE Ky seksion ofron një pasqyrë të gjetjeve kryesore të vlerësimit. Për lehtësi, gjetjet fillimisht janë të disagreguara për secilin sektor, në nivel komunal, përkatësisht në Komunën e Pejës. Mungesa e fuqisë punëtore të kualifikuar me aftësitë dhe kompetencat e nevojshme vihet re se është më kritike për zhvillimin e biznesit në sektorët e përzgjedhur për këtë hulumtim. Në një përmbledhje, gjetjet kryesore janë paraqitur si më poshtë: Ndër problemet e shumta me të cilat ballafaqohen bizneset, siç janë paqëndrueshmëria financiare, konkurrenca e padrejtë, taksat etj, çdo biznes i vizituar për çështje të këtij hulumtimi problemi kryesor i identifikuar prej bizneseve është gjetja e punonjësve të duhur, të aftë dhe kompetentë. Qendra e Aftësimit Profesional (QAP) ofron programe trajnimi në 12 profile, 4 prej të cilave janë të lidhura drejtpërdrejt me këtë studim. Në përpunimin e metaleve, QAP ka të gjitha mjetet dhe pajisjet e nevojshme për të ofruar trajnime, megjithatë ata nuk kanë trajner profesional për ofrimin e trajnimeve. Shkollat Profesionale janë të pajisura mirë me programe dhe kurrikula, megjithatë ato duket se janë të vjetëruara ose jo në tërësi me përputhje me kërkesat e tregut. Problemi kryesor i identifikuar është se në Shkollën Profesionale Teknike "Shaban Spahija" në dy vitet e fundit nuk kishte asnjë student të interesuar të regjistrohej në profilin e përpunimit të metaleve. Shkollat Profesionale Për këtë hulumtim dhe për të analizuar 4 sektorët, ITED në kuadër të projektit "Rinia dhe Punësimi në Ballkanin Perëndimor" u përqendrua në 2 Shkolla Profesionale në Pejë, të cilat ofrojnë programe shkollore për të rinjtë e rajonit të Pejës. Shkolla Teknike Profesionale Shaban Spahija Pejë Kjo shkollë ofron program shkollor trevjeçar në drejtimet e mëposhtme: Përpunimi i metaleve, përpunimi i drurit dhe teknologjia e informacionit dhe teknologjia e komunikimit. Është e rëndësishme të përmendet se në përpunimin e metaleve për 2 vitet e fundit nuk kishte studentë të regjistruar në programe të tilla, ndërsa në përpunimin e drurit numri është i ulët, ndërsa në Teknologjinë e Informacionit dhe Teknologjinë e Komunikimit numri është i kënaqur dhe rritet çdo vit. Shkolla Ekonomike Profesionale Ali Hadri Pejë Kjo shkollë ofron rreth 5 profile shkollore, megjithatë, për këtë studim kemi mbledhur të dhëna vetëm për një sektor: turizmi. Në këtë profil, ka rreth 72 nxënës nga të cilët vetëm 4 vajza. Shkolla bashkëpunon me hotelet dhe restorantet kryesore në Pejë në lidhje me praktikën profesionale. Qendra e Aftësimit Profesional (QAP) - Pejë Qendra e Aftësimit Profesional (QAP) në Pejë funksionon nën ombrellën e Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale (MPMS). QAP në Pejë ofron 12 programe të trajnimit profesional për punëkërkuesit nga rajoni i Pejës. Këto trajnime janë programe 3 mujore ku kandidatët janë të pajisur me aftësi dhe kompetenca për punësim në fusha specifike. 10

Tre (3) programet e trajnimit të ofruara nga QAP janë të akredituara nga Autoriteti Kombëtar i Kualifikimeve (AKK) i cili është i lidhur drejtpërdrejt me Autoritetin Europian të Kualifikimeve (EQA) me nivelin 3 të Kornizës Kombëtare të Kualifikimeve (KKK) dhe kandidatët marrin një numër specifik të kredive. Për këtë studim, QAP në Pejë ofron 3 muaj trajnime për sektorët e mëposhtëm. Përpunimin e metaleve, përpunimin e drurit dhe teknologjinë e informacionit. QAP në Pejë ofron program trajnimi të akredituar në përpunimin e metaleve. Në QAP Pejë ekziston një sallë trajnimi/laborator me të gjitha pajisjet dhe kushte shumë të mira për të ofruar trajnime për përpunimin e metaleve. Përveç kësaj, ata kanë materiale harxhuese për 6 muajt e ardhshëm ose për të trajnuar rreth 100 kandidatë. Sipas drejtorit të QAP, ka interes të madh nga të rinjtë që të trajnohen në këtë sektor dhe ata kanë rreth 100 të rinj në listën e pritjes që duhet të trajnohen. Sidoqoftë, trajnuesi/eksperti i cili ka ofruar këtë trajnim u pensionua dhe QAP nuk mori miratimin për të punësuar një trajner/staf të ri për të ofruar këtë trajnim. Prandaj, nëse QAP ka një trajner, i cili kushton rreth 420.00 euro në muaj, mund të sigurojë këtë trajnim për të rinjtë e rajonit të Pejës. Që nga viti 1999, QAP Peja ka ofruar trajnim në Përpunimin e Metaleve, ku trajneri për Përpunimin e Metaleve ishte punësuar me kohë të plotë, megjithatë, që nga viti i kaluar, trajneri/eksperti ka shkuar në pension dhe që nga ajo kohë asnjë trajner/ekspert tjetër nuk është punësuar për të plotësuar këtë pozitë. Si pasojë, në mungesë të trajnerit, shumë të rinj që janë të interesuar për trajnim në përpunimin e metaleve nuk mund të trajnohen dhe numri i të rinjve të interesuar në pritje të këtij trajnimi është rreth 100. Duke marrë parasysh situatën e ndodhur pas daljes në pension të trajnerit, nëse projekti Solidar Suisse ose ndonjë projekt tjetër mund të ndihmonte QAP Peja në mbulimin e kostos së pagës për trajnerin/ekspertin i cili mund të punësohej në QAP për një periudhë një vjeçare, rreth 100 të rinj mund të trajnohen për një vit. Kjo mendohet të jetë shumë e nevojshme duke pasur parasysh se numri i të rinjve të interesuar për t'u regjistruar në profilin e përpunimit të metaleve në shkollat e mesme është shumë i vogël ose nuk ka fare interes. Në anën tjetër, kërkesa për punëtorët nga kompanitë në Pejë në këtë sektor është në kërkesë të madhe dhe ka mungesë të stafit të kualifikuar për këtë sektor. Kompanitë Këtu vërehet se shumica e kompanive nga secili sektor kanë një listë të ngjashme të nevojave dhe problemeve. Mungesa e stafit të kualifikuar dhe financimi i qëndrueshëm janë shumë lartë në listën e problemeve. Megjithatë, secili sektor ka problemet dhe shqetësimet specifike, çështja kryesore me të cilën po përballen është sigurimi i stafit të kualifikuar me shkathtësi dhe kompetenca adekuate, veçanërisht në përdorimin e makinerive të reja dhe moderne. Pothuajse secili nga përfaqësuesit e sektorit përmendi se të rinjtë apo punëkërkuesit e rinj kanë shumë pak njohuri, aftësitë dhe kompetenca që kërkohen sipas kërkesave të punës. Paqëndrueshmëria në sigurimin e stafit të kualifikuar, bënë që kompanitë nuk janë në gjendje të rrisin prodhimin e tyre dhe të zgjerohen sipas kërkesave të tregut. 1. Përpunimi i metalit Ky sektor ka rreth 100 punonjës në komunën e Pejës dhe rreth 15 kompani të mesme në këtë sektor. Megjithatë, potenciali për punësim është të paktën për edhe 50 punonjës të rinj. Profilet kryesore të këtij sektori që kërkojnë nga punonjësit e rinj janë: Saldues/saldim, Makineri dhe instaluesit (teknike). 11

Çështja kryesore këtu është se, nuk ka shumë punëkërkues të interesuar në këtë sektor, edhe pse paga minimale për punonjësit e rinj është 300.00 EUR/muaj dhe mund të rritet në bazë të performancës së tyre deri në 500.00 EUR/muaj respektivisht 1,000.00 EUR/muaj për mjeshtër në përpunimin e metaleve. Ky sektor ka potencial të madh për rritje, pasi kompanitë janë të pajisura mirë me makineri, ata nuk kanë staf të kualifikuar. Më poshtë jepen të gjitha detajet në lidhje me këtë sektor. 2. Përpunimi i drurit Ky sektor po përballet pothuajse me të njëjtat probleme dhe çështje si sektori i përpunimit të metaleve. Mungesa e stafit të kualifikuar në zonat e operimit me makineri CNC është problemi kryesor, megjithatë bazuar në kompaninë e vizituar për këtë studim, ata përmendën se edhe punonjësit e rinj nuk kanë aftësi dhe kompetenca themelore për këtë sektor si: njohuri themelore për dru, njohuri bazë e makinerive, madje edhe për të lexuar vizatimet teknike. Ky sektor kryesisht kërkon aftësi për projektues, montues, ngjyrosje, etj. 3. Turizmi Sektori i turizmit është sector shumë i madh dhe mbulon një gamë të gjerë shërbimesh duke filluar nga: hotelet, restorantet, guidat turistikë dhe turizmi rural, ku secili prej sektorit ka vështirësi dhe probleme të veta. Për këtë studim kemi takuar një hotel i cili gjithashtu ka një restorant dhe është një nga më të njohurat në Pejë. Turizmi në Pejë, duket të jetë një nga sektorët me potencialin më të madh, kompanitë që ofrojnë këto shërbime gjithashtu kanë vështirësi në stafin e kualifikuar mirë. Për shembull, Hotel Dukagjini, për puëntorët e sapo punësuar, ofrojnë një program trajnimi para se një punonjës të mund të ofrojë shërbime për klientët e tij. Profilet kryesore të sektorit të turizmit që kërkohen janë: udhërrëfyesit/guidat turistikë, kamarierët, banakierët, kuzhinierët, menaxherët e depove, kontabilistët dhe menaxherët e financave. Kamarierë, banakier, kuzhinierët janë në kërkesë të lartë. Shkolla profesionale në Pejë po ofron programin shkollor për turizëm, ndërsa sektori i biznesit nuk është i kënaqur me aftësitë dhe kompetencat e studentëve që punonjësit potencialë kanë kur ata aplikojnë për punë. Aftësitë dhe kompetencat kryesore të kërkuara nga sektori i biznesit janë: Etika, Mirësia, Komunikimi në gjuhë të ndryshme, Përgatitja e pijeve dhe kafesë, kokteje, rregullimi i sallës, njohuritë e mira matematikore, etj. Kompanitë në këtë sektor bashkëpunojnë me shkollat profesionale dhe QAP në Pejë për praktikën profesionale ose programet e praktikës me Zyrën e Punësimit në Pejë dhe janë të interesuar për bashkëpunim të mëtejshëm në drejtim të zhvillimit të kurrikulave në shkolla, në mënyrë që ato janë në përputhje me kërkesat e tregut. Sa i përket shërbimeve të turizmit, si: ofrimi i përvojave turistike, problemet kryesore janë të ngjashme me ato të fushave të tjera nga tabela e turizmit. Ofrimi i shërbimeve të tilla si operatorët turistikë, përjetimi i përvojave dhe shërbimeve të tjera shtesë për turizmin, kanë probleme në përgatitjen e punëtorëve të gatshëm për punë. Kërkesat e këtij nënsektori të turizmit janë kryesisht: njohja e shtigjeve, hartave, shtigjeve të ekspertëve, guidave turistike që flasin anglisht, serbisht, kroatisht, kanë njohuri të mira në fushën Natyrore, Kulturore dhe Historike të Komunës së Pejës, njohin muzeun, gjeografinë, etj. Disa nga këto gjëra mësohen në shkollë, por nuk ka programe specifike ose trajnime për këto aftësi dhe kompetenca. 4. Teknologjia Informative (TI) Në Pejë ekzistojnë 5 kompani që ofrojnë shërbime për TI, megjithatë ka kompani të tjera që ofrojnë shërbime të TI-së, por ato nuk janë regjistruar si kompani ose ofrojnë shërbime shumë të kufizuara si mirëmbajtja e kompjuterëve. 12

Ngjashëm me shërbimet e tjera, ky sektor po përballet gjithashtu me vështirësi për t'u zgjeruar për shkak të mungesës së stafit të kualifikuar. Megjithëse shkollat profesionale ofrojnë programe shkollore për studentët, kurrikulat duket se janë të vjetëruara dhe jo në përputhje të plotë me kërkesat e tregut. Trendi i punësimit në këtë sektor është në rritje pasi këto kompani i ofrojnë shërbimet e tyre edhe në kompanitë e BE-së. Profilet kryesore që kërkohen nga ky sektor janë: Programuesit (zhvilluesit e programeve), Administratori i sistemit, Administratori i rrjetit, Administratori i bazës së të dhënave, Tester, Teknik i TI dhe Zhvilues dhe Dizajner i Webit. Pagat në këtë sektor variojnë në bazë të shkathtësive dhe kompetencave që mund të ketë punëkërkuesi, ku paga bazë fillon nga 300-500 euro në muaj dhe mund të jetë deri në 1,000 euro / muaj. Ky sektor është i interesuar të bashkëpunojë me shkollën dhe të marrë nxënësit për praktikën profesionale në kompanitë e tyre. Nevojat për ngritjen e kapaciteteve Zhvillimi i kapaciteteve përbën një mënyrë që të rinjtë të rrisin aftësitë dhe kompetencat e tyre, jo thjesht duke mësuar teoritë, por duke ndërmarrë më shumë punë praktike gjatë studimeve të tyre në mënyrë që të rrisin aftësitë e tyre. Gjithashtu, drejtuesit e kompanive prej secilit sektor janë të interesuar të zhvillojnë më tej aftësitë e tyre profesionale, por edhe aftësitë e tyre të menaxhimit. Këto programe do t'i ndihmojnë gjithashtu për të nxitur edhe më tej bashkëpunimin midis palëve të interesuara në zhvillimin e fuqisë punëtore. Në këtë kontekst, kapaciteti përcaktohet si aftësia e individëve dhe organizatave për të kryer funksione në mënyrë efektive, efikase dhe të qëndrueshme. Të gjithë sektorët dhe institucionet kanë theksuar fushat e ndryshme të lëndëve për programet e ngritjes së kapaciteteve të cilat janë paraqitur në listën e trajnimeve të rekomanduara. Përveç problemeve financiare ose qasjes në fonde, tregut të vogël, barrierave ndaj eksporteve, problemi kryesor i kompanive në përgjithësi është mungesa e stafit të kualifikuar ose punëtorëve të kualifikuar në katër sektorët e synuar nga ky projekt, por edhe për sektorët e tjerë është pothuajse problem i ngjajshëm. Mungesa e bashkëpunimit ndërmjet shkollave dhe bizneseve është për shkak të mungesës së komunikimit midis dy sektorëve. Ndërsa shkollat përgatisin programe shkollore për studentët pa bashkëpunim të ngushtë me bizneset, gjithashtu bizneset nuk janë shumë të interesuara të përfshihen në zhvillimin e programeve shkollore. Kjo gjithashtu mund të vijë si mungesë iniciative që asnjëra palë nuk ndërmerr. Nisur ng kjo, ky projekti do të jetë në gjendje të ndërhyjë në ndërtimin e bashkëpunimit në mes të dy palëve përmes Grupit të Punës për AAP, i cili tashmë është themeluar në Pejë, ku këto diskutime, bashkë-operacione dhe koordinime do të zgjerohen më tej gjatë zbatimit të këtij projekti. Mungesa e mjeteve të punës dhe e kabineteve të përshtatshme të punës në shkolla mund të mbulohen përmes praktikës ose punës praktike ku nxënësit do të shkojnë në biznese adekuate për të marrë aftësitë e duhura. 13

TË DHËNAT NGA HULUMTIMI PRIMAR SEKTORI I PËRPUNIMI I METALIT Sektori i përpunimit të metaleve në Pejë në vitet e fundit po zhvillohet mirë. Sot, në Pejë, një numër i madh i bizneseve, mikro-biznese ose familjare veprojnë dhe ende kanë potencial për rritje dhe punësim të të rinjve. Në Pejë, ka një numër prej 15 kompanive me rreth 100 të punësuar dhe me potencial për rreth 50 punonjës në baza vjetore. Shkolla profesionale në Pejë ofron profilin për përpunimin e metaleve, por në 2 vitet e fundit nuk ka asnjë të interesuar të regjistrohet në këtë profil. Ky problem gjithashtu është paraqitur në Grupin Punues Komunal për AAP në Pejë dhe është paraqitur si një rekomandim për të ndërmarrë një fushatë ndërgjegjësimi dhe fushatë informuese që synon promovimin e këtij sektori për të rinjtë dhe prindërit e tyre. Kjo fushatë do të informojë të rinjtë rreth potencialit të biznesit dhe aftësisë për të hapur biznese në të ardhmen. Megjithatë, bazuar në QAP Pejë, ka një numër prej 100 të rinjve të cilët janë të interesuar dhe presin të marrin pjesë në trajnimin për përpunimin e metaleve, por QAP Peja megjithëse i ka të gjitha burimet e nevojshme për të ofruar këtë trajnim, QAP Peja i mungon trajnuesi profesional për të ofruar këtë trajnimit. Në këtë sektor, iniciativat që duhet të ndërmerren janë: a) të mbështesin fushatën informuese me qëllim të informimit të të rinjve për t'u regjistruar në shkollat profesionale për përpunimin e metaleve dhe b) të ndihmojë QAP Pejë me burimet e nevojshme për të ofruar trajnime për ata që janë të interesuar në këtë profil. 15 Kompanitë dhe Punësimi 100 50 Ka rreth 15 kompani të mesme dhe të vogla që veprojnë në industrinë e përpunimit të metaleve në Pejë. Ato punësojnë rreth 100 punëtorë dhe kanë potencial edhe për 50 punonjës. Numri i kompanive që operojnë në Pejë Numri i të punësuarve në këtë sektor Numri i punonjësve të kërkuar nga kompanitë / OJQ-të në baza vjetore 14

Pagat e punëtorëve EUR 1,000.00 EUR 300.00 EUR 500.00 Minimum Mesatare Maximum Kushtet tjera të ofruara përveç pagës PO PO JO Ushqim Transporti Sigurimi në punë Kërkesat e tregut për fuqinë punëtore Trendet e Biznesit në Punësim Në rritje Profilet që kërkohen brenda sektorit Saldues/saldim Makinist Instaluesit (teknike) Kompetencat dhe Aftësitë Kompetencat dhe aftësitë e kërkuara nga punëkërkuesit Leximi i vizatimeve teknike Matematika - llogaritjet e thjeshta dhe matjet matematikore Aftësi themelore në saldim Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kapaciteti i kompanisë për absorbimin e studentëve në punën praktike në baza vjetore Koha më e përshtatshme për punë praktike PO Rreth 100 në baza vjetore Janar - mars Përgjatë tërë vitit 15

Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kushtet e tjera të ofruara PO JO JO JO Paga/Rroga Ushqim Transporti Sigurimi në punë Trajnim për ndërmarrësit / kompanitë Trajnime Profesionale në sektorin e Përpunimit të metalit Trajnime të nevojshme për menaxhimin e kompanisë 1. Në makineritë e avancuara/moderne Menaxhimi dhe Administrimi i Biznesit - Programet e Certifikimit të Projekteve për Menaxhimin e Projekteve (PMP) Marketingu dhe Shitjet Menaxhimi i financave SEKTORI II PËRPUNIMI I DRURIT Sektori i Përpunimit të Drurit është një sektor që ka një traditë në rajonin e Pejës, që nga kohërat e vjetra kur në Pejë industria e drurit ishte shumë e zhvilluar dhe ky sektor ka punësuar një numër të madh njerëzish nga rajoni i Pejës. Në ditët e sotme ky sektor ka filluar të zhvillohet, edhe pse jo në nivelin që kishte. Sot në komunën e Pejës ka një numër të konsiderueshëm të bizneseve që janë kryesisht të vegjël që veprojnë në këtë sektor. Megjithatë, sipas hulumtimeve në këtë sektor ka rreth 20 kompani të mesme që punësojnë rreth 300 punonjës. Hulumtimet tregojnë se trendet e punësimit dhe zhvillimit në këtë sektor po rriten vazhdimisht, duke qenë se disa prej këtyre kompanive kanë arritur të tregtojnë produktet e tyre edhe në tregjet rajonale dhe evropiane. Edhe pse trendet e punësimit në këtë sektor po rriten, sipas këtij hulumtimi, rreth 60 të rinj mund të punësohen në baza vjetore, mungesa e punëtorëve të kualifikuar është identifikuar si çështje kryesore për bizneset. Shkolla profesionale në Pejë ofron drejtimin për përpunimin e drurit, por sipas të dhënave nga bizneset të rinjtë nuk kanë aftësitë dhe kompetencat e nevojshme sipas nevojave të tregut të punës. Shkollat profesionale dhe MASHT-i duhet të ndërmarrin bashkëpunim të ngushtë me bizneset për të bashkërenduar programet e kurrikulës dhe praktikave në mënyrë që të rinjtë të mund të njihen me teknologjinë e përdorur në biznese dhe që shkollave u mungon. Këto iniciativa mund të shërbejnë gjithashtu për projekte të ndryshme për të ndihmuar në këtë drejtim. 16

Kompanitë dhe Punësimi 300 60 20 Numri i kompanive që operojnë në Pejë Numri i të punësuarve në këtë sektor Numri i punonjësve të kërkuar nga kompanitë / OJQ-të në baza vjetore Pagat e punëtorëve EUR 1,000.00 EUR 300.00 EUR 500.00 Minimum Mesatare Maximum Kushtet tjera të ofruara përveç pagës PO JO PO Ushqim Transporti Sigurimi në punë Kërkesat e tregut për fuqinë punëtore Trendet e Biznesit në Punësim Në rritje Profilet që kërkohen brenda sektorit Programues i makinave Programues CNC Ngjyrosës 17

Kompetencat dhe Aftësitë Kompetencat dhe aftësitë e kërkuara nga punëkërkuesit Njohuri themelore për dru Njohuri themelore të makinerisë Leximi i vizatimeve teknike Matematika - llogaritjet e thjeshta dhe matjet matematikore Dizajner Monter Ngjyrosës Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kapaciteti i kompanisë për absorbimin e studentëve në punën praktike në baza vjetore Koha më e përshtatshme për punë praktike PO Rreth 100 në baza vjetore Janar - mars Përgjatë tërë vitit Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kushtet e tjera të ofruara PO 80 EURO PO JO JO Paga/Rroga Ushqim Transporti Sigurimi në punë Trajnim për ndërmarrësit / kompanitë Trajnime Profesionale në sektorin e Përpunimit të drurit Trajnime të nevojshme për menaxhimin e kompanisë 2. Në makineritë e avancuara/moderne Menaxhimi dhe Administrimi i Biznesit - Programet e Certifikimit të Projekteve për Menaxhimin e Projekteve (PMP) Marketingu dhe Shitjet Menaxhimi i financave 18

SEKTORI III TURIZMI AKOMODIMI DHE GASTRONOMIA Sektori i Turizmit është një sektor me traditë të gjatë në Pejë. Megjithëse sektori është shumë i gjerë, duke përfshirë hotelet, restorantet, operatorët turistikë, turistët, hostelet, turizmin rural, në këtë hulumtim kemi përfshirë vetëm akomodimin dhe gastronominë. Sektori i Turizmit në Pejë punëson rreth 200 punëtorë, por ky numër mund të jetë edhe më i madh, pasi ka një numër të madh puntorësh sezonalë. Potenciali për punësim në këtë sektor është rreth 100 punonjës në baza vjetore. Shumë hotele dhe restorante në mungesë të personelit të kualifikuar ofrojnë para-trajnime për të rinjtë që punësojnë, që paraqet një kosto për bizneset. Profesionet kryesore që kërkojnë bizneset janë: kamarier, banakier, recepcionistët, kuzhinier, menaxher i depos. Ndërsa për profesione si menaxher i kuzhinës, menaxher salle apo menaxher hoteli, këto profesione bizneset kryesisht i përgatitin vet. Shkolla profesionale në Pejë ofron një profil të turizmit dhe ka bashkëpunim me disa biznese për dërgimin e studentëve në praktikën profesionale në Pejë, por ky bashkëpunim duhet të rritet edhe më veçanërisht në drejtim të zhvillimit të praktikave dhe programeve të praktikës. Kompanitë dhe Punësimi 200 100 10 Numri i kompanive që operojnë në Pejë Numri i të Numri i punonjësve punësuarve në këtë të kërkuar nga sektor kompanitë / OJQ-të në baza vjetore Profilet që kërkohen brenda sektorit 80% 80% 80% 30% 20% 50% 40% 30% 19

Pagat e punëtorëve EUR 1,000.00 EUR 500.00 EUR 300.00 Minimum Mesatare Maximum Kushtet tjera të ofruara përveç pagës JO PO PO Ushqim Transporti Sigurimi në punë Kërkesat e tregut për fuqinë punëtore Trendet e Biznesit në Punësim Profilet që kërkohen brenda sektorit Në rritje 1. Kamarier 2. Banakiere 3. Shef kuzhine/kuzhinier 4. Recepsionist Kompetencat dhe Aftësitë Kompetencat dhe aftësitë e kërkuara nga punëkërkuesit Etika Mirësia Komunikimi në gjuhë të ndryshme, Përgatitja e pijeve dhe kafesë, kokteje, Rregullimi i sallës Njohuri të mira matematike, etj. 20

Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kapaciteti i kompanisë për absorbimin e studentëve në punën praktike në baza vjetore Koha më e përshtatshme për punë praktike PO Rreth 100 në baza vjetore Janar - mars Përgjatë tërë vitit Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kushtet e tjera të ofruara PO JO JO JO Paga/Rroga Ushqim Transporti Sigurimi në punë Trajnim për ndërmarrësit / kompanitë Trajnime Profesionale në sektorin e Turizmit Trajnime të nevojshme për menaxhimin e kompanisë PËRJETIMI I PËRVOJAVE TURISTIKE 3. Kamarier 4. Banakiere 5. Shef kuzhine/kuzhinier 6. Recepsionist Menaxhimi dhe Administrimi i Biznesit - Programet e Certifikimit të Projekteve për Menaxhimin e Projekteve (PMP) Marketingu dhe Shitjet Menaxhimi i financave Meqenëse industria e turizmit është një sektor i madh, për shkak të kohës dhe resurseve në dispozicion për këtë studim në sektorin e turizmit, përveç kontaktimit të një numri të vogël të ofruesve nga fusha e akomodimit dhe kompanive të gastronomisë, ne kemi kontaktuar me një numër të kompanive apo organizatave të përfshira në ofrimin e shërbimeve për përjetimin e përvojave turistike. Në Pejë gjithashtu ekziston dhe është shumë funksional sektori i turizmit që vepron në kuadër të Drejtorisë për Zhvillim Ekonomik (DZHE). Në këtë sektor është funksionale Zyra e Turizmit që ka një lokacion shumë të përshtatshëm për turist dhe një staf shumë mirë të përgatitur për të ofruar informacione dhe udhëzime për turist. Kjo zyrë po ashtu bën përgatitjen dhe zhvillimin e projekteve në kuadër të turizmit, pasi që ky sektor disponon me zyre informative dhe operative. 21

Vlen të përmendet se ekzistojnë 6 kompani apo organizata ose operatorë që veprojnë në Komunën e Pejës të cilat fillimisht janë krijuar nga donatorët dhe disa tashmë janë shndërruar në biznese të vogla. Disa nga këto kompani / organizata ose operatorë janë: Kompania / Organizata / Operator Marimangat Balkan Natural Adventure (Balkan N Adventure) Rugova Experience Shijo edhe ti Outdoor Kosovo Kosovo Outdoor Kërkesat e tregut për fuqinë punëtore Zip Line Shërbime / Projekte Zip Line mundëson përvojën më të afërt të fluturimit. Në një distancë prej 640 metrash ju mund të përjetoni shpejtësi deri në 55 KM në orë duke rënë nga kanioni i Rugovës për një kohë të gjatë. Via Ferrata - është një strukturë metalike e ngulitur në shkëmb që lejon alpinistët të arrijnë pikën ku vetëm ngjitësit e trajnuar mund të arrijnë. Hiking, climbing, via ferrata, zip line, caving, birdwatching, adventure in general. Peaks of Balkans - Projekt - Kosovo, Mal I Zi dhe Shqipëri http://www.rugovaexperience.org Ecje, shëtitje dhe hiking në Bjeshkët e Rugovës Kompani turistike aventureske që vepron në Kosovë dhe Ballkan, e specializuar në alpinizëm, caving, ski, kampe, hiking dhe mountain biking. KOSOVA OUTDOORS është një operator turistik i aventurës që ofron paketa unike dhe të paharrueshme individuale ose grupore për Udhëtarët e Pavarur, udhëtime të udhëzuara dhe udhëtime malore dhe udhëtime alpiniste në Kosovë, Shqipëri dhe Mal të Zi Trendet e Biznesit në Punësim Profilet që kërkohen brenda sektorit Në rritje 1. Guid turistik - Historik 2. Guid turistik - Kulturore 3. Njohja e shtigjeve Kompanitë dhe Punësimi 200 100 7 Numri i kompanive që operojnë në Pejë Numri i të punësuarve në këtë sektor Numri i punonjësve të kërkuar nga kompanitë / OJQ-të në baza vjetore 22

Pagat e punëtorëve 80 EUR/ ditore 100 EUR / ditore 50 EUR / ditore Minimale Mesatare Maksimale Profilet që kërkohen brenda sektorit Njohja e shtigjeve Njohja e Hartave Shtigje të ekspertëve Guida turistik që flasin anglisht, serbisht, kroatisht, Njohja e shtigjeve Njohja e Hartave Shtigje të ekspertëve Trajnim për ndërmarrësit / kompanitë Trajnime Profesionale në sektorin e Turizmit Trajnime të nevojshme për menaxhimin e kompanisë 1. Guides Tour - Historik 2. Guides Tour - Kulturore 3. Njohja e shtigjeve Menaxhimi dhe Administrimi i Biznesit - Programet e Certifikimit të Projekteve për Menaxhimin e Projekteve (PMP) Marketingu dhe Shitjet Menaxhimi i financave SEKTORI IV TEKNOLOGJIA INFORMATIVE (TI) Sektori i Teknologjisë Informative (TI) është një sektor me rritje të shpejtë në tërë Kosovën, e poashtu edhe në Pejë. Numri i madh i të rinjve që kanë njohuri dhe aftësi për përdorimin e kompjuterit dhe flasin anglisht në Kosovë është mjaft i madh dhe prandaj edhe ky sektor ka potencial të madh për zhvillimin e të rinjve dhe punësimin. Në përgjithësi, megjithëse sipas të dhënave të këtij hulumtimi në Pejë, vetëm 5 kompani operojnë në ofrimin e shërbimeve të TI-së, ky numër është edhe më i lartë, pasi shumë biznese janë të vogla, por ofrojnë shërbime të ndryshme, pasi këto shërbime ofrohen edhe nga shtëpia. 23

Ky sektor mund të ndahet në dy nënsektorë: a) kompanitë që ofrojnë shërbime më profesionale për zhvillimin e softuerit, ueb faqe dhe mirëmbajtjen e sistemit, si dhe b) trajnimin e të rinjve me njohuri themelore të TI që do të punësohen në sektorë të ndryshëm (bankat, kompanitë e sigurimit, bizneset, etj). Numri i të punësuarve në sektorin e TI ose lidhur me sektorin e TI në rajonin e Pejës është rreth 200 me potencial të punësimit për 500 të tjerë. Shkollat profesionale që ofrojnë këtë profil duhet të kenë programe më të avancuara për nxënësit e tyre, por përveç edukimit shkollor, të rinjve gjithashtu duhet të ofrohen trajnime profesionale në kompani të ndryshme profesionale të TI. Bashkëpunimi shkollë-biznes duhet të rritet, si dhe programet shkollore dhe teknologjia në shkolla duhet të përparohen në mënyrë që të mbajnë hapin me zhvillimet në treg. Kompanitë dhe Punësimi 500 Mesatarisht, secila kompani mund të ketë të paktën 1 deri në 3 punonjës TI 200 3 Numri i kompanive që operojnë në Pejë Numri i të punësuarve në këtë sektor Numri i punonjësve të kërkuar nga kompanitë / OJQ-të në baza vjetore Pagat e punëtorëve EUR 1,000.00 EUR 300.00 EUR 500.00 Minimum Mesatare Maximum 24

Kushtet tjera të ofruara përveç pagës JO JO JO Ushqim Transporti Sigurimi në punë Kërkesat e tregut për fuqinë punëtore Trendet e Biznesit në Punësim Profilet që kërkohen brenda sektorit Në rritje 1. Zhvillues programesh 2. Administratori i Sistemit 3. Administratori i Rrjetit 4. Administratori i bazës së të dhënave 5. Tester 6. Teknik IT 7. Dizajner ëeb Kompetencat dhe Aftësitë Kompetencat dhe aftësitë e kërkuara nga punëkërkuesit Java program (c #, OSP and PGP) Framework: Angular. JS, Eclipse, Instalimi i Rrjetit, Njohja e serverëve, Gjuhët e Programimit Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës në punë Kapaciteti i kompanisë për absorbimin e studentëve në punën praktike në baza vjetore Koha më e përshtatshme për punë praktike PO Rreth 100 në baza vjetore Janar - mars Përgjatë tërë vitit 25

Programet e Praktikës Profesionale / Programet e praktikës Kushtet e tjera të ofruara JO JO JO JO Paga/Rroga Ushqim Transporti Sigurimi në punë Trajnim për ndërmarrësit / kompanitë Trajnime Profesionale në sektorin e TI-së Trajnime të nevojshme për menaxhimin e kompanisë 1. Menaxhimi ITIL 2. CISO 3. IT Security 4. Menaxhimi i TI-së 5. Programim i avancuar Menaxhimi dhe Administrimi i Biznesit - Programet e Certifikimit të Projekteve për Menaxhimin e Projekteve (PMP) Marketingu dhe Shitjet Menaxhimi i financave 26

KONKLUZIONET Bazuar në konsultimet e drejtpërdrejta, intervistat dhe hulumtimet në sekondare, rezultatet e mëposhtme paraqiten si konkluzione: Shkollat profesionale: Kurrikulat për këto 4 sektorë janë të vjetëruara dhe jo në përputhje me kërkesat e tregut. Mungesa e të rinjve të interesuar për t'u regjistruar në programet e përpunimit të metaleve dhe përpunimit të drurit. Megjithëse mësuesit kanë arsim të mirë dhe kanë shkallë të lartë në fushën e tyre të mësimdhënies, mungojnë njohuritë praktike mbi teknologjinë e re dhe moderne. Mungesa e bashkëpunimit me kompanitë/tregjet në lidhje me programet e praktikës, sidomos në industritë e përpunimit të metaleve dhe drurit. Shkolla profesionale u lejohet me ligj që të rishikojë kurrikulat specifike deri në 20% në përmbajtjen e përgjithshme. Megjithatë, ky rishikim duhet të bëhet në bashkëpunim të ngushtë me bizneset dhe hisedarët e tjerë relevantë. Qendra e Aftësimit Profesiona (QAP): QAP në Pejë ofron trajnim 3 mujor për 12 programe trajnimi, nga të cilat 4 janë programe të akredituara me njohje të BE-së. QAP siguron trajnim vetëm për punëkërkuesit të regjistruar në Zyrën Komunale për Punësim. QAP në Pejë, ka kapacitete, mjete dhe materiale, si dhe hapësira të gatshme për të ofruar trajnime në Përpunimin e Metaleve, megjithatë ata nuk kanë një trajner profesional për shkak të pengesave në punësimin e personave shtesë në institucion sipas rregullave të MPMS. QAP ka bashkëpunim të kufizuar me bizneset në disa sektorë. Drejtoria Komunale e Arsimit (DKA)/ MASHT: DKA në Pejë është shumë proaktive në krijimin e një bashkëpunimi të ngushtë me biznesin, por nuk kanë strategji të shkruara se si ta zbatojnë këtë bashkëpunim. DKA është autoritet për menaxhimin e shkollave, megjithatë, kurrikulat shkollore janë zhvilluar dhe menaxhuar nga MASHT. Kompanitë: Të gjitha kompanitë kanë vështirësi në identifikimin e stafit të kualifikuar me aftësi dhe kompetenca e duhura Shumica e kompanive, pavarësisht nga gatishmëria dhe dëshirë për të bashkëpunuar me shkollat profesionale në programet e praktikës, ky bashkëpunim është shumë i kufizuar. Kompanitë posedojnë teknologji më të avancuar se shkollat dhe prandaj punonjësit e rinj nuk i kanë aftësitë e duhura për ti përdorur këto pajisje, prandaj kompanitë ofrojnë shërbime shtesë të trajnimit për punonjësit e rinj dhe kjo i shkakton kompanise kosto shtesë. 27

REKOMANDIMET Bazuar në hulumtimin sekondar, intervistat direkte dhe pyetësorët e realizuar me palët e interesit, si dhe me miratimin e GPKVET në Pejë, sugjerohet që të merren këto rekomandime: Rekomandime për shkollat profesionale Shkolla Teknike Profesionale Shaban Spahija Pejë Veprimet / Masat që duhen marrë: Përgatitja e një fushate ndërgjegjësimi/vetëdijësimi për rritjen e interesit të të rinjve për t'u regjistruar në programet shkollore për përpunimin e metaleve dhe përpunimin e drurit. Rishikimi i kurrikulave bazuar në kërkesat e tregut të punës dhe zhvillimin e kurrikulave në bashkëpunim të ngushtë me kompanitë. Identifikimi kompanitë për praktikë profesionale (Bakalli Metal, etj). Përgatitja e programeve të praktikës profesionale (mentorimi, trajnimi në vendin e punës, dërgimi i mësimdhënësve tek kompanitë, dërgimi i ndërmarrësve në klasa në shkolla). Shkolla Ekonomike Profesionale Ali Hadri Pejë Identifikimi i kompanive për praktikë profesionale (Hotel Dukagjini, etj). 33 nxënës në klasën e 12-të - përgatisin planin për dërgimin e studentëve në kompani të ndryshme për praktikë profesionale. Rishikimi i kurrikulës mësimore bazuar në kërkesat e tregut të punës. Në bashkëpunim me autoritetet komunale të organizojnë panaire pune me bizneset lokale dhe punëkërkuesit (koncepti i takimeve). Rekomandime për Qendrën e Aftësimit Profesional Qendra e Aftësimit Profesional (QAP) Pejë Veprimet / Masat që duhen marrë: PËRPUNIMI I METALEVE Ndërsa QAP Peja ofron program trajnimi të AKREDITUAR në Përpunimin e Metaleve dhe për më tepër ata kanë një punëtori me të gjitha pajisjet dhe kushtet si dhe materiale harxhuese për 6 muaj dhe përveç kësaj ka interes nga të rinjtë për të trajnuar në këtë sektor (lista e pritjes 100 të rinjve). GPKVET në Pejë duhet të identifikojë një donator për të mbuluar shpenzimet e pagës për trajnerin për të siguruar këtë trajnim me një pagë prej 420.00 EUR në muaj Rekomandime për Kompanitë Veprimet / Masat që duhen marrë: 4 sektorët Të rritet bashkëpunimi me Shkollat Profesionale dhe QAP në Pejë si dhe bizneset të jenë më të hapur për programet e praktikës në punë. Duke marrë studentët në praktikë profesionale kompanitë do të jenë në gjendje të shohin dhe vlerësojnë kandidatët më të mirë të mundshëm për të punësuar në kompanitë e tyre me një kosto më të ulët. 28

Identifikimi i një stafi nga radhët e kompanisë dhe të dërgohet në Shkollat Profesionale si formë e promovimit dhe për të informuar nxënësit dhe të rinjtë për përfitimet dhe potencialin që ka sektori i përpunimit të metaleve për tu punësuar apo mundësitë që janë për të hapur vetë një biznes në këtë sector. Organizimi i seancave të përbashkëta të trajnimeve duke shpërndarë storiet e suksesit të përfaqësuesve të biznesit dhe ngritja e motivimit në mesin e të rinjve Forcimi i kapaciteteve të brendshme njerëzore nëpërmjet programeve për ngritjen e kapaciteteve në fushën e tyre të veprimtarisë 29

Lista e trajnimeve të rekomanduara Trajnime për menaxhimin dhe punësimin e stafit për temat që i përkasin fushës së veprimit; Trajnimi për Shkollat TEMA Qeverisja dhe roli dhe përgjegjësitë e shkollës në zhvillimin ekonomik Rrjetëzimi, advokimi dhe lobimi Trajnim profesional - trajnimin në kompani AUDIENCA E TARGETUAR Drejtorët e shkollave, zëvendës drejtorët dhe mësimdhënësit profesional Mësimdhënësit profesional METODOLOGJIA Punëtori trajnimi Punëtori trajnimi Trajnimi për Kompanitë Trajnim për të rinjtë Aftësitë e Menaxhimit dhe Lidershipit Menaxhmenti Punëtori trajnimi Komunikim efektiv Menaxhimi i burimeve njerëzore dhe Menaxhmenti Punëtori trajnimi performancës Shkathtësitë e dokumentimit dhe Menaxhmenti Punëtori trajnimi raportimit Planifikimi Strategjik Menaxhmenti Punëtori trajnimi Zhvillimi i biznes planeve TË RINJTË Trajnim Trajnimi i ndërmarrësisë TË RINJTË Trajnim Sjellje organizative TË RINJTË Trajnim Etika e punës TË RINJTË Trajnim Aftësitë e lidershipit TË RINJTË Trajnim Përgatitja e CV-së TË RINJTË Trajnim Aftësitë e intervistimit TË RINJTË Trajnim Aftësitë e komunikimit TË RINJTË Trajnim Kujdesi ndaj klientëve TË RINJTË Trajnim Shkathtësitë e hulumtimit TË RINJTË Trajnim Aftësi prezantimi TË RINJTË Trajnim Aftësi teknike kompjuterike TË RINJTË Trajnim Trajnim profesional për përpunimin e TË RINJTË Trajnim metaleve Trajnim profesional për përpunimin e drurit TË RINJTË Trajnim 30