UNIVERSITETI I GJAKOVЁS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME TEMA: Zhvillimi psikosocial nё foshnjёri Udhёheqёsi shkencor: Prof.Ass.Dr. Behxhet Gaxhiqi Studentja: Artizana Dodaj Gjakovё 2018
Ky punim diplome u mbrojt mё Para komisionit vlerёsues nё pёrbёrje: 1. kryetar 2. anёtar 3. anёtar Komisioni e vlerёson punimin me notёn: 2
DEKLARATA E ORIGJINALITETIT Deklaroj se tema e diplomёs ёshtё punimi im origjinal. E gjithё literatura dhe burimet e tjera qё i kam shfrytёzuar gjatё punimit janё tё listuara nё referenca dhe plotёsisht tё cituara. Ky punim diplome nuk ёshtё prezentuar asnjёherё. 3
FALЁNDERIME E gjithё puna do tё ishte tejet e vёshtirё pa ndihmen e Prof. Ass. Dr.Behxhet Gaxhiqi i cili u bё udhёrrёfyes i rrugёtimit tim, e falënderoj nga zemra pёr mundin dhe kohen qё ndau pёr mua gjatё punimit tё diplomёs duke i shprehur nderime tё mёdha pёr punёn qё bёn. Falënderim tjetër shkon për të gjithë pedagogët e Universitetit të Gjakovës Fehmi Agani ku ndihmesa e tyre në këtë rrugëtim është e pakontestueshme. Njё falënderim i veҫantё shkon pёr familjen time qё gjithmon mё qёndruan pranё dhe dhanё gjithҫka qё kishin vetёm qё unё tё mbёrrij kёtu ku jam sot. E unë shpresoj që ju jeni krenare me mua ashtu siҫ jam unë krenare me ju dhe gjithqka që më ofruat shpresoj që sot iu shpërblye me këtë kurorëzim timin me këtë titull që unë mbaj sot Mësuese, ëndrra jonë e përbashkët po realizohet sot e unë iu jam mirënjohëse gjithë jetën. Njё falënderim tjetёr shkon pёr miqtё e mi duke i falënderuar me sinqeritetin mё tё madh pёr mbёshtetjen dhe kurajon qё mё dhanё gjatё kёtyre 4 viteve sa të mundimshme, sfiduese dhe të bukura në të njejtën kohë. Falëminderit për momentet me të bukura të jetës studentore! Faleminderit! 4
Abstrakt Ky punim diplome i punuar nga unё qё pёr temё studimi ka Zhvillimin psikosocial nё foshnjёri shtjellon nё gjerёsi kontributin qё jep fёmija gjatё kёsaj faze tё zhvillimit. Ёshtё mjaft e rёndёsishme tё studiohet kjo lёmi nё mёnyrё qё tё arrijmё tё kuptojmё se si ata zhvillohen, cilat janё karakteristikat e fёmijёve nё kёtё fazё, ҫfarё kontributi japin prindёrit dhe si zhvillohet marrëdhёnia mes tyre. Meqenëse gjithmonë kam pasur interesim për fëmijët dhe zhvillimin e tyre në përgjithësi me anë të këtij punimi unë dhashë maksimumin nga ana ime, duke analizuar ҫdo faktor që ndikon në këtë fazë të zhvillimit. Vlen të theksohet se për foshnjën luan rol ҫdo sjellje e prindërve, kujdestarëve dhe personave që kujdesen për të. Edhe pse është vetëm një foshnje dhe nuk e ka të kuptuarit, të folurit në gjendje si i rrituri foshnja ndien ҫdo gjë e cila i paraqitet. Lidhja që foshnja krijon më personin që kujdeset për të është e një rëndësie të veҫantë për faktin se ajo lidhet aq fort me personin në fjalë sa e ka të pamundur të shkëputet prej tij. Punimi do të paraqesë në hollësi të gjitha karakteristikat që e karakterizojnë foshnjën në këtë përiudhë. Fjalë kyqe: psikosocial, lidhje, karakteristika, kontribut, përiudhë, faktor, etj. 5
Abstract This diploma degree worked by me, that for the main topic has The psycho-social growth of infants elaborates very deeply the contribution that infants give in this phase of development. It s really important for this issue to be studied in order to achieve to understand how do they grow, which are the characteristics of infants in this phaze, what contribution parents give, and how is their relationship developed. Since I always had an interest about babies and their development in general, due to this project I gave my maximum from my side, analysing every factor that indicates this development phase. It is important to higlight that for the baby every single behaviour of their parents, caretakers matters. Even though a baby can not understand, and speaks as an adult, he can feel everything that is shown to him/her. The connection that the baby creates with the person that takes care of him/her is really important for the fact that he/she is really drawn to that person, that it is impossible to stay without the caretaker. The project will show in detail all the characteristics that characterize the baby in this period. Keywords:psycho-social, relationshpi, characteristics, contribution, fact, etc. 6
HYRJE Zhvillimi është një proces i cili nënkupton të gjitha ndryshimet që ndodhin që nga frytnimi e deri në përfundim të jetës, ku nënkuptohen të gjitha ato ndryshime që fillojnë që nga ajo kohë. Të zhvilluarit është proces mjaft interesant, është spjeguar shumë herë përmes teorive të ndryshme që fëmija qysh në fëmijërin e hershme fillon të dallojë gjërat, t i njoh ato, e madje të jetë i vetëdijshëm edhe për ekzistimin e tyre edhe pasi i kemi larguar ato, e shumë gjëra të tjera që na bëjnë kurioz për studimin e mëtejshëm të këtyre dukurive. Deri vonë ka mbizotëuar pikëpamja njëdireksionale sipas së cilës fëmija shihej si një pranues pasiv i veprimit të prindit. Pastaj lindi pikëpamja bidireksionale ku, si fëmija dhe prindi, shihen si qenie që kanë një ndikim aktiv mbi njeri-tjetrin. P.sh një e qarë e fëmijës e detyron prindin që të gjejë rrugët e ta qetësojë atë. Zhvillimi psikosocial në foshnjëri përfshin moshën nga lindja gjer 18-24 muaj. Gjatë kësaj faze foshnjat janë të varura jashtëzakonisht prej të rrituve, por te to ndodhin ndryshime shumë të mëdha si zhvillohet kordinimi sensomotorik, aftësia për të përdorur gjuhën, aftësi të ndryshme shqisore, të menduarit simbolik. Po ashtu, foshnjat mësojnë të shprehin emocionet e tyre themelore dhe zhvillojnë elemente të konceptit për vetën si dhe një farë pavarësie. Meqenëse zhvillimi social ka të bëjë me ndërveprimet e individit me individët e tjerë në mjedisin në të cilin ai jeton dhe sesi këto ndërveprime ndikojnë në zhvillimin e tij atëherë kur e kemi në relacion me nocionin e psikologjis vihet në dukje edhe studimi i mendjes dhe i sjelljes, ku objekti kryesor i saj është të kuptuarit e individit dhe të grupit. Psikologjia sociale studion ndikimin e faktorëve shoqëror në sjellje, burimet dhe qendrimet e individit, po ashtu edhe raportet brenda grupeve dhe ndërmjet grupeve. Është mjaftë tërheqëse si temë ku rol kyq kanë foshnjat. 7
TABELA E PЁRMBAJTJES MBROJTJA E PUNIMIT TЁ DIPLOMЁS.II DEKLARATA E ORIGJINALITETIT.III FALЁNDERIM..IV ABSTRAKT...V ABSTRACT...VI HYRJE.. VII KAPITULLI I 1.Kontributi i fёmijёs.....10 1.1 Karakteristikat fizike...10 1.2 Shёndeti i fёmijёs.10 1.3 Ngrënia dhe pirja...11 1.4 Temperamenti.11-12 1.5 Emocionet e foshnjёs... 12-13 1.6 Kur fillon frika?...13-14 KAPITULLI II 2. Kontributi i prindёrve...15 2.1 Prindërit si strehë e sigurtë...15 2.2 Stadi oral i Frojdit 15 2.3 Stadi 1 i Eriksonit: besimi kundrejt mosbesimit...15 2.4 Karakteristikat e prindёrve...15-16 KAPITULLI III 3. Marrёdhёnia e parё sociale: atashimi prind-fёmijё...17 3.1 Sjelljet atashuese.....17-18 3.2 Zhvillimi i atashimit...18-19 8
3.3 Babai dhe figurat e tjera atashuese...19 3.4 Tipat e atashimit...19-20 3.5 Nga ndikohet atashimi dhe cila ёshtё rёndёsia e tij?...20-21 KAPITULLI IV 4. Ankthi nga tё panjohurit dhe ndarja nga figurat atashuese...22 4.1 Ankthi nga tё panjohurit...22 4.2 Mosafrimi ndaj personave të huaj...22-23 4.3 Objektet tranzicionale..23 4.4 Ndarja dhe deprivimi afatgjatё...23 KAPITULLI V 5. Zhvillimi i konceptit pёr vetёn...24 5.1 Zhvillimi i unit...24 5.2 Fitimi i pavarësisë...24 KAPITULLI VI 6. Teoria e ndarjes dhe individualizmit e Margaret Mahler...25 6.1 Pavarësia e fëmijës...25 KAPITULLI VII 7. Studimet pёr vetёvetёdijen...26 7.1 Hapat e para të të kuptuarit...26 KAPITULLI VIII 8. Komunikimi prind-fёmijё: sjelljet paragjuhёsore.27-28 8.1 Roli i prindërve...28 8.2 Futja në marrëdhënie me të tjerët: djepi i të folurit...28 REZYME...29 LITERATURA...30 9
KAPITULLI I 1.Kontributi i fёmijёs 1.1 Karakteristikat fizike Duke filluar qё nё momentin e lindjes, i sapolinduri edhe prindёrit e tij, janё gati tё formojnё njё lidhje afektive tё fuqishme. Rёndёsia e kёsaj lidhje ёshtё kritike. Disa studiues sugjerojnё se, nё orёt e para pas lindjes, ekziston njё periudhe sensitive nё tё cilёn nёna ose babai, ka shumё tё ngjarё qё tё bien nё dashuri me fёmijёn. Studiues tё tjerё kundёrshtojnё pikёpamjen se kontakti i hershёm fizik ёshtё i domosdoshem pёr formimin e njё lidhje afektive. Kёtё e vёrtetojnё studime me fёmijё tё adoptuar. Ndonёse nuk bien dakort pёr faktin se kur ёshtё koha qё lidhja afektive formohet mё mirё, mjaft studiues mendojnё se shumё nga veprimet e fёmijёs janё tё drejtuara pёr formimin e lidhjes. Nё orёt e para tё jetёs, i sapolinduri pёrfshihet nё sjellje qё kompletojnё veprimet e prindёrve. Nё veҫanti, fёmijёt lёvizin nё njё ritёm me zёrin e nёnёs sё tyre, duke krijuar njё dans tё bukur tё sinkronizuar me tё. Fёmijёt pёrfshihen nё njё kontakt sy me sy me nёnёn, apo atё qё i ofron kujdes sapo fytyra e tyre afrohet 20-25 cm nё fytyrёn e fёmijёs, distancё nё tё cilёn fёmija mund tё fokusojё sytё mё mirё mbi njё objekt. Pozicioni ushqyes siguron shumë mundësi që fëmijët dhe nënat të vështrojnë ngultazi mbi sytë e njëri-tjetrit. E qara dhe zёri i fёmijёs stimulon qarkullimin e gjakut nё gjirin e nёnёs. Mё tej, nёnat dihet se janё tё afta tё dallojnё fёmijёt e tyre mes disa tё tjerёve, pёrmes erёs sё veҫantё tё fёmijёve tё tyre. Prindёrit, gjithashtu, mёsojnё tё dallojnё tё qarat e fёmijёve tё tyre prej atyre tё fёmijёve tё tjerё. 1 1.2 Shёndeti i fёmijёs Shёndeti i tё sapolindurit duket se ndikon nё sasinё e kohёs dhe nivelin e ndёrveprimit tё prindёrve me fёmijёn e tyre. Nёnat e fёmijёve normale janё mё tё predispozuara tё shikojnё direkt nё sy fёmijёt e tyre, tё lozin me ta, tё bisedojnё, t u buzёqeshin mё shumё sesa nёnat e fёmijёve qё kёrkojnё kujdes intensiv e janё nё rrezik nga pikёpamja shёndetёsore. Fёmijёt normalё janё mё tё prirur t ia kthejnё buzёqeshjen nёnave tё tyre. Si pёrfundim, nёnat e fёmijёve tё pamuturuar dhe nё rrezik kanё nevojё pёr inkurajim special dhe udhёzime me qёllim qё tё pёrmirёsojnё njё lidhje afektive prind-fёmijё, si dhe tё inkurajojnё zhvillimin e fёmijёs. 2 1 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 179-180 2 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 180-181 10
1.3 Ngrënia dhe pirja Ngrënia dhe pirja janë domosdoshmëri fizike sikurse frymëmarrja ose gjumi. Fëmijët e vegjël mund të shfaqin mospëlqim dhe preferenca të veҫanta për gatime ose ushqime të caktuara. Por mënyra e të ngrënit dhe kuptimi që merr për fëmijën ushqimi dhe të ngrënit nuk janë vetëm shprehje e veҫorive individuale, ato theksohen edhe nëpërmjet përvojave familjare. Prindërit jo vetëm që i ushqejnë fëmijët, por ata edhe i edukojnë nëpërmjet shembullit dhe mendimit të tyre mbi një mënyrë të caktuar të të ngrënit. 3 1.4 Temperamenti Temperamenti ka tё bёjё me mёnyrёn karakteristike tё lindur tё reagimit ndaj stimujve. Temperamenti ёshtё rezultat i ndёrveprimit tё trashёgimisё biologjike me eksperiencёn. Nё vitin 1977, nё New York u krye njё studim afatgjatё nga studiuesit Tomas dhe Ҫes. Kёta vёzhguan temperamentin dhe sjelljen e 136 individёve prej fёmijёrisё se hershme, gjer nё adoleshencё. Prindёrve tё fёmijёve iu kёrkua tё pёrshkruajnё sesi reagonin fёmijёt e tyre gjatё ditёs, gjatё tё ushqyerit, tё larit, tё fjeturit si dhe si reagonin ndaj njerёzve. Studiuesit pёrcaktuan 9 karakteristika tё sjelljes dhe reagimit tё foshnjave, qё po i paraqesim mё poshtё: Niveli i aktivitetit Rregullsia ose ritmiciteti i funksioneve biologjike, si p.sh, rregullsia e gjumit, aktivitetit, të ecurit, jashtëqitjes. Të qenit i afruar, ose të qënit i tërhequr, bazuar këto në reagimin fillestar të fëmijës ndaj stimujve të rinj. Përshtatshmëria, fleksibiliteti i sjelljes së fëmijës në reagimet e tij ndaj stimujve të rinj. Pragu i reagimit, ose niveli i stimulimit që është i domosdoshëm për të shkaktuar një reagim. Intensiteti i reagimit Cilësia e humorit, ose sasia e sjelljes së pakëndshme, krahasuar me sjelljen e këndshme. Hutueshmëria, ose shkalla në të cilën stimuj të jashtëm ndërpresin vijueshmërinë e sjelljes Vëmendja dhe qëndrueshmëria e saj, ose gjatësia e kohës që fëmija vazhdon aktivitetin e tij dhe toleron vështirësitë. Studiuesit zbuluan se, disa nga këto karakteristika, kanë prirjen të shfaqen së bashku. Vargu i cilësive ndahet në tre tipa: foshnja e lehtë, foshnja e vështirë dhe foshnja e ngadaltë. a) Karakteristikat e foshnjës së lehtë: rregullsia në fjetje, ngrënie; afrueshmëria ndaj njerëzve të panjohur dhe objekteve të reja; përshtatet lehtë ndaj ndryshimeve në mjedis, reagon me një intensitet të ulët dhe zakonisht është me humor të mirë. 3 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 327 11
b) Karakteristikat e foshnjës së vështirë: parregullsia në fjetje, ngrënie; i shmanget objekteve dhe njerëzve të rinj; përshtatet me vështirësi ndaj ndryshimeve; reagon në mënyrë intensive dhe shpesh është e irrituar. c) Karakteristikat e foshnjës së ngadaltë: nivel i ulët i aktivitetit; ka prirjen që të shmanget kur i prezentohet një objekt jo familjar; reagon me një nivel të ulët intensiteti dhe përshtatet me vështirësi ndaj ndryshimeve. Prindërit ndikohen nga këto karakteristika të fëmijëve. Një foshnjë e lehtë bën që prindërit të ndjehen më kompetentë në rolin e tyre, ndërsa foshnja e vështirë dhe e ngadaltë bën që ata të dyshojnë në aftësitë e tyre prindërore. Nëse prindërit presin që fëmija të jetë i vështirë, atëherë ata janë në njëfarë mënyre të pëgatitur dhe përjetojnë më pak probleme. Nëse prindërit presin që të lind një fëmijë i lehtë dhe në fakt fëmija del i vështirë atëherë vështirësitë do të jenë më të mëdha. 4 1.5 Emocionet e foshnjës Foshnja zhvillohet emocionalisht, ashtu siҫ zhvillohet edhe kognitivisht, nëpërmes disa stadeve që po i paraqesim më poshtë: Stadi 1. ( Muaji i parë ) Gjatë muajit të parë të jetës, foshnja është relativisht pak e ekspozuar ndaj ndikimeve të botës së jashtme dhe nuk shfaq emocione të vërteta. Stadi 2. ( Muaji i dytë ) Në këtë kohë, foshnja shfaq interes ndaj botës së jashtme dhe reagon me anë të buzëqeshjes së tij. ( Kjo quhet buzëqeshja sociale ). Stadi 3. (Fillon në muajin e tretë të jetës). Foshnja shfaq emocione pozitive dhe negative. Po ashtu, shfaq elemente të zhgënjimit dhe frustracionit (gjendje shpirtërore e individit). Foshnja qesh dhe shpreh nxitjen e saj përmes vokalizmeve dhe gugatjeve, në kohën që ndërvepron me personin që kujdeset për të. Në këtë përiudhë zhvillohet mirë një ndërveprim reciprok social mes fëmijës dhe prindit. Stadi 4. (Prej muajit të 7-të deri në muajin e 9-të). Fëmijët janë pjesëmarrës aktivë në lojrat e ndryshme sociale me prindërit e tyre. Në këtë periudhë foshnja përpiqet në mënyrë këmbëngulëse që të shkaktojë reagime te të tjerët, edhe te foshnjat e tjera. 4 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 181-182 12
Stadi 5. (Prej muajit të 9-të deri në muajin e 12-të). Foshnja shpreh një preokupim të veҫantë për atë që kujdeset për të. Ky fenomen quhet atashim (një lidhje e fuqishme emocionale mes prindit ose një përsoni tjetër që kujdeset dhe foshnjës). Foshnja nuk shfaq vetëm emocione të fuqishme pozitive ndaj nënës ose babait, por edhe emocione frike ndaj njerëzve të panjohur. Stadi 6. (Prej muajit të 12-të deri në muajin e 18-të). Ky është stadi kur foshnja eksploron në mënyrë aktive mjedisin përreth. Në këtë periudhë, foshnjat shprehin emocione të forta gëzimi dhe zemërimi, në varësi të llojit të marrëdhënies së tyre me mjedisin. Stadi 7. (Prej 18 deri 36 muajsh). Në këtë stad, fëmija është duke formuar një koncept për vetën e vet. Stadi 8. (Fillon në moshën 3 vjeҫ kur fëmija ka formuar një koncept për vetën). Tani, fëmija fillon të përjetojë një varg emocionesh ndërkohë që ai përfshihet në lojra ku loz role të ndryshme. Fëmija fillon të praktikojë shprehi të reja dhe kërkon vlerësimin e të tjerëve përreth për atë që bën. Në këtë proces, fëmija përjeton emocione të përziera: ndjenja faji, por edhe respket për vetën. 5 1.5 Kur fillon frika? Në vitin 1972 studiuesi Bronson ka kryer një studim lidhur me fillesat e frikës. Studimi i tij kishte si objekt 16 foshnja femra dhe 16 foshnja foshnja meshkuj te cilët u vëzhguan në moshën 3, 4, 6 muaj e gjysëm dhe 9 muajshe. Foshnjat u vëzhguan në pozicione të ndryshme: Në moshën 3-4 muajshe të shtrira në krevatin e tyre. U prezentohen objekte të reja si dhe njerëz të panjohur që përkulen mbi ta dhe që qeshin duke i kërkuar asaj që të qeshë duke përdorur emrin e saj. Episodi zgjat afërsisht 1 minutë. Në moshën 6 muaj e gjysëm: foshnjat vëzhgohen në një karrige foshnjash. Nëna e foshnjës rri fare pak larg foshnjës. Eksperimentuesi rri i fshehur prapa shpinës së fëmijës dhe tund para syve të fëmijës një numër objektesh të panjohura. Po ashtu, një i panjohur del para syve të foshnjës dhe flet një minutë. Në fund të sesionit, i panjohuri e merr foshnjën hopa. Në moshën 9 muajshe vëzhgohet kur rri në dysheme. Po ashtu, në eksperiment përfshihen objekte të reja dhe njerëz të panjohur. 5 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 183-184 13
Cilat ishin përfundimet e studimit? Reagimet mbisunduese në moshën 3-4 muajshe janë: buzëqeshjet dhe, më pak të qarat. Në moshën 6 muaj e gjysëm, fëmija shfaq një shqetësim që kap përmasën e frikës. Në moshën 9 muajshe, foshnja shfaq mjaft raste të frikës. (Këto zbulime përkojnë me fakte të studimeve të tjera që vënë në dukje se foshnjat nuk shfaqin ndonjë ankth ndaj njerëzve të panjohur para moshës 6 muajshe). Njerëzit e panjohur, shkaktojnë më shumë frikë sesa objektet, në të gjitha moshat. Aty nga mosha 9 muajshe, disa foshnja fillojnë të reagojnë me frikë ndaj njerëzve të panjohur dhe duket se kanë filluar të mësojnë të shoqërojnë tipare specifike të një personi (p.sh., mjekra) me frikën. 6 6 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 184-185 14
KAPITULLI II 2. Kontributi i prindërve 2.1 Prindërit si strehë e sigurtë Frika e ndarjes është fija e padukshme, që e lidh fëmijën me personat e afërt. Kjo fije është nga fëmija në fëmijë me gjatësi të ndryshme. Në një shesh lojërash për fëmijë ne mund të përjetojmë, cilët faktorë e përcaktojnë frikën e ndarjes tek një fëmijë: Mosha. Fëmijët më të moshuar zgjidhen më shpejt prej nënës së tyre dhe guxojnë të bëjnë tutje më tepër se fëmijët më të vegjël. Frika e ndarjes është më e dallueshme tek fëmijët e moshës dy deri në tre vjeҫare. Personaliteti. Pranë moshës, një rol të madh në masën e frikës së ndarjes luan personaliteti. Fëmijët e kujdesshëm dhe të frikshëm qëndrojnë në shumicën e kohës sa më afër nënës. Të tjerët janë kurioz dhe sypatrembur. 7 2.2 Stadi oral i Frojdit Sipas Frojdit, personaliteti zhvillohet që në vitin e parë të jetës, gjatë stadit oral, kur nevojat e fëmijës plotësohen përmes kënaqjes së nevojave të tij orale. 8 2.3 Stadi 1 i Eriksonit: besimi kundrejt mosbesimit Gjatë stadit të parë foshnja mëson të besojë, ose të mos besojë se njerëzit e tjerë do të plotësojnë nevojat e saj. Nëse nevojat e foshnjës plotësohen prej prindërve (ose prej atyre që kujdesen për fëmijën) në mënyrë të vazhdueshme dhe me ngrohtësi, foshnja fillon të shohë botën si një vend të sigurtë. Në të kundërt, do të zhvillojë një mendim për botën, si një vend të pasigurtë. 9 2.4 Karakteristikat e prindërve Prindërit strukturojnë mjedisin social dhe fizik në të cilin jetojnë foshnjat. Si pasojë, mënyra sesi sillen prindërit me foshnjat, përcakton në një shkallë vendimtare besimin ose mosbesimin e tyre ndaj botës. Studimet vënë në dukje 6 dimensione të prindërimit që ndikojnë në zhvillimin social, emocional dhe intelektual të fëmijës: të kushtuarit vëmendje, kontakti fizik, stimulimi verbal, stimulimi material, responsiviteti dhe sjellja kufizuese. Pesë të parat kanë një efekt pozitiv, ndërsa dimensioni i fundit ka një efekt negativ. Prindërit që e stimulojnë fëmijën e tyre sa më shumë (i flasin, i prekin, i përgjigjen, u japin lodra), ndihmojnë në zhvillimin optimal të fëmijës së tyre. Sa më shumë dhe sa më herët të stimulohet foshnja, aq më shumë zhvillohet intelektualisht. 7 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 60 8 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 185 9 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 185-186 15
Ata që janë kufizues, që limitojnë stimulimet ndaj fëmijës, shpien në një efekt të kundërt. Prindërit që janë të kënaqur me rolin e tyre si prind shprehin më shumë ngrohtësi ndaj fëmijës, sesa prindërit që nuk janë të kënaqur. Kjo ndikon në cilësinë e ndërveprimit prind-fëmijë. Foshnjat ndikohen prej sjelljes emocionale të prindërve të tyre në mënyrë direkte dhe indirekte. Prindërit ndikojnë në mënyrë direkte kur modelojnë reagime specifike emocionale të fëmijëve të tyre. Foshnjat ndikohen në mënyrë indirekte, kur vëzhgojnë ndërveprimet e zemëruara të prindërve të tyre edhe pse këto ndërveprime nuk drejtohen direkt te to. Prindërit që kanë mbështetje sociale (që mbështeten në rolin e tyre si prindër nga të tjerët), ka më shumë të ngjarë që të jenë më të ndjeshëm ndaj nevojave të foshnjës dhe, si pasojë sigurojnë një atmosferë më të sigurtë dhe më të qëndrueshme për to. 10 10 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës 16
KAPITULLI III 3. Marrëdhënia e parë sociale: atashimi prind-fëmijë Atashimi Atashimi është një lidhje e fuqishme emocionale pozitive mes prindit (ose një përsoni tjetër që kujdeset) dhe foshnjës. Ёshtë një lidhje emocionale që fëmija e ka shumë të vështirë për ta përshkruar, por e një rëndësie të jashtëzakonshme për të. Ekziston një predispozicion biologjik për formimin e kësaj lidhjeje, por ajo nuk vendoset automatikisht, sapo fëmija lind. Akomodimi vizual i foshnjës është zhvilluar në atë nivel që e lejon fëmijën të shohë objekte që ndodhen mes 15 deri rreth 25 cm. Kjo distancë e lejon fëmijën që të perceptojë fytyrën e nënës në kohën kur kjo e fundit e ushqen fëmijën. Preferenca e fëmijës për fytyrat njerëzore dhe një ndjeshmëri dhe reagueshmëri ndaj zërit njerëzor dhe veҫanërisht zërit të nënës. Disa reflekse te të porsalindurit ( i thithjes, gëlltitjes, i të kapurit, i kthimit të kokës), kanë edhe një funksion ushqyes, ose funksion mbijetese. Por më tepër se kaq, të ushqyerit është nga ndërveprimet më të para sociale mes fëmijës dhe atij që kujdeset për të. Në momentin e të ushqyerit, nëna dhe fëmija e shohin njëri-tjetrin ngultazi. Ky shikim që është universal mes nënave dhe fëmijëve në të gjitha shoqëritë, është tepër i rëndësishëm në zhvillimin e lidhjes emocionale(atashimit). Po ashtu edhe ritmi i të zgjuarit dhe të fjeturit të fëmijës, kombinohet me atë të nënës. E qara dhe e qeshura lozin rol të madh në vendosjen e kësaj lidhjeje. Thuajse të gjitha foshnjat formojnë atashim me ata që kujdesen për ta. Megjithatë, cilësia e atashimit ndryshon nga njëri rast në tjetrin. Xhon Boulby ishte një nga studiuesit e parë që i kushtoi vëmendje atashimit, të cilin ai e përshkruan si një lidhje afektive që foshnja formon me një përson tjetër specifik. Kjo lidhje ka efekte mbijetese. Ҫëniet humane, pas lindjes, janë të pamuturuara fizikisht për të mbijetuar pa një lidhje të tillë. Atashimi duket se është universal për të gjitha speciet. Për krijimin e atashimit ka një rëndësi të veҫantë kontakti fizik dhe jo thjeshtë akti i të ushqyerit. 11 3.1 Sjelljet atashuese Sjelljet atashuese janë ato sjellje që ndihmojnë afërsinë ndaj një personi tjetër. Studimet kanë evidentuar disa sjellje atashuese të foshnjat: Sinjalizimi (të qarët, të qeshurit, vokalizimet) Orientimi (të parit). Lëvizjet në lidhje me personin tjetër(ndjekja, afrimi). Përpjekjet aktive për kontakt fizik dhe afërsi me prindin ose personin që kujdeset për fëmijën (kacavarja, përqafimi). 11 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 187-188 17
Edhe kur nuk ka kontakt fizik, preferenca për prindin dhe kujdestarët, shfaqet duke synuar kontaktin me sy, ose duke qënë shumë të vëmendshëm ndaj zërit të nënës ose babait. Shqetësimi që shfaq fëmija kur ndahet prej prindërve dhe kujdestarëve të tjerë dhe gëzimi kur ai ribashkohet me ta. 12 3.2 Zhvillimi i atashimit Atashimi është një term që i referohet ҫdo sjelljeje të prindërve dhe të foshnjës që ka natyrë emocionale. Kur flitet për atashimin, nuk merret parasysh një kompleks i veҫantë sjelljeje, por mënyra me anë të së cilës prindi dhe fëmija i përgjigjen njëri-tjetrit. Sjelljet specifike ndryshojnë me ndryshimin e nivelit kognitiv, fizik dhe social të fëmijës. Atashimi është një proces. Për këtë arsye ai nuk është prezent që në lindje. Ai fillon e formohet gradualisht që në momentin e parë të kontaktit të prindit dhe fëmijës. Fig. Nr. 1: Lidhja emocionale e nënës me fëmijën Në vitin 1960 studiuesi Xhon Boubly ka përshkruar katër faza në vitet e para të jetës gjatë të cilave individi synon të jetë më afër fizikisht me ata që kujdesen për të. Faza para atashimit (muaji 0-3). Foshnja duket se nuk është e interesuar për asnjeri. Nuk e dallon kujdestarin parësor nga të tjerët. Vetëm aty nga mosha 2-3 muajshe foshnja arrin që në mënyrë vizuale dhe auditive të dallojë kujdestarin e saj parësor nga të tjerët. Faza e atashimit në formim e sipër (muaji 3-6). Këtu formohet një lidhje unikale mes foshnjës dhe kujdestarit primar. Foshnja i buzëqesh dhe i vokalizon në mënyrë më të shpeshtë dhe më intensive kujdestarit primar. Edhe pse mund t i pranojë ende njerëzit e tjerë, foshnja në këtë fazë dallon në mënyrë shumë të qartë nënën e saj. 12 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 188 18
Faza e atashimit të fiksuar (muaji 6-12). Në këtë kohë foshnja është në gjëndje që të vijë vërdallë, duke lëvizur këmbadoras e më vonë duke ecur. Këto aftësi lokomotore e lejojnë foshnjën që të synojë dhe të arrijë të qëndrojë fizikisht afër me prindin e tij. Fëmija tërhek vëmendjen e prindërve të tij me anë të vokalizimeve dhe të qarave. Kur nëna apo babai ikën nga dhoma foshnja shfaq shenja ankthi ose proteston duke qarë. Ky reagim quhet ankthi i ndarjes (seperacionit) dhe arrin kulmin zakonisht në moshën 12 muajshe. Foshnja reagon në mënyrë të ngjashme kur asaj i afrohet një person jo i njohur prej tij. Ky reagim quhet ankthi prej njerëzve të panjohur dhe arrin kulmin rreth moshës 10 muajshe. Faza e atashimit e modifikimit të synimit. Në këtë fazë atashimi mes kujdestarit dhe foshnjës bëhet më i komplikuar. Foshnja mund të fillojë veprime me qëllim që të ndikojë në mënyra të sofistikuara mbi personin me të cilin është atashuar. Foshnja mund të përpiqet të zbulojë se cili është synimi i prindërve dhe të ndikojë në sjelljen e tyre. P.sh një foshnje proteston duke qarë dhe duke u mbajtur te nëna kur vjen një kujdestarë tjetër. Foshnja ka kuptuar se nëna dhe babai do të dalin kur të vijë kujdestari tjetër. Ajo po ashtu, ka mësuar se duke qarë dhe duke u mbajtur fort të nëna, mund të ndryshojë (modifikojë) synimin e tyre për të dalë jashtë shtëpisë. 13 3.3 Babai dhe figurat e tjera atashuese Foshnjat reagojnë pozitivisht si ndaj nënës ashtu dhe babait. Me përjashtim të ushqyerjes, baballarët janë të aftë të kryejnë shumicën e rutinave të përkujdesjes ndaj fëmijës. Kur foshnjat janë të vogla, baballarët dhe nënat nuk ndryshojnë në sjelljen e tyre ndaj fëmijës. Kur foshnja rritet nënat përfshihen më shumë në rutinat e përkujdesjes, ndërsa baballarët përfshihen më shumë në lodra më fëmijën. Baballarët merren më shumë me djemtë, sesa me vajzat. Kjo, ndoshta ngaqë stili i baballarëve ka prirjen të jetë më shumë i natyrës fizike. Megjithëse atashimi me vëllezërit më të rritur nuk e zëvëndëson atashimin me prindërit, studimet vënë në dukje se kur prindërit nuk janë të pranishëm, foshnjat krijojnë atashime me vëllëzërit e tyre më të rritur. 14 3.4 Tipat e atashimit Në vitin 1987, studiuesja Mari Einstuorth bëri një klasifikim interesant të tipave të atashimit. Si përcaktohet se me kë dhe sesa shumë është i atashuar një fëmijë? Studiuesja përdori procedurën e quajtur situata më njerëz të panjohur (të huaj). Kjo situatë përbëhet nga kjo sekuencë ndodhish: 13 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimittëfëmijës, Tiranë, f 188-190 14 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimittëfëmijës, Tiranë, f 190 19
Nëna me foshnjën hyjnë në dhomë. Nëna e vendos foshnjen poshtë; një njeri i panjohur hyn në dhomë, flet me nënën dhe i tregon foshnjës një lodër. Nëna largohet nga dhoma. Nëse foshnja qan, i panjohuri përpiqet që ta qetësojë. Nëse foshnja është pasive, i panjohuri përpiqet që të ngjallë interesin e tij ndaj lodrës. Nëna kthehet, qëndron në prag të derës; nëna ikën; po ashtu edhe i panjohuri ikën. Foshnja është e vetme. I panjohuri kthehet përsëri. Nëna kthehet, i panjohuri largohet. Kur një foshnjë vendoset në një situatë të tillë mund të vërehen tre tipa atashimi: atashimi i sigurt (Tipi B) dhe dy lloje të atashimit të pasigurt: shmangës (Tipi A) dhe rezistent (Tipi C). 1. Foshnjat e atashuara në mënyrë të sigurtë (Tipi B), i përdorin prindërit si një bazë sigurie në situata me njerëz të panjohur. Gjatë mungesës së prindërve dhe në prani të njerëzve të panjohur, foshnja mund ose mund të mos e reduktojë lojën dhe ekspolorimin, ose mund të mos shfaqë shenja stresi. Megjithatë, me kthimin e prindërve, foshnjat e atashuara në mënyrë të sigurtë vendosin përsëri kontaktin me prindërit e tyre duke shikuar, ose duke vokalizuar. Në rastet kur kanë përjetuar frikë, këto foshnja, kërkojnë kontakt fizik me prindërit e tyre. Ajo që ka rëndësi është se foshnjat e atashuara në mënyrë të sigurtë i përdorin prindërit e tyre për të rifituar sigurinë e tyre kur janë të stresuar. Kjo i lejon ato t i kthehen përsëri lojës dhe eksplorimit. 2. Foshnjat e atashuara në mënyrë të pasigurt të tipit rezistent (Tipi C), ka më shumë të ngjarë që të jenë të stresuara, madje edhe kur prindërit etij janë prezentë në dhomë. Këta fëmijë nuk e kanë të lehtë që t i përdorin prindërit e tyre si bazë sigurie për të eksploruar. Në momentin e kthimit të prindërve në dhomë, këta fëmijë herë kërkojnë kontakt me prindërit e tyre dhe herë mund të rezistojnë dhe të reagojnë me zemërim. 3. Foshnjat e atashuara në mënyrë të pasigurtë të tipit shmangës (Tipi A), shfaqin, poashtu disa vështirësi. Ato, shumicën e kohës, injorojnë prindërit dhe nuk i përdorin ata si një bazë sigurie për eksplorim. Ato përjetojnë pak stres kur prindërit largohen dhe zakonisht i injorojnë prindërit kur kthehen. Këto lloj foshnjash qetësohen po kaq lehtë si nga një njeri i panjohur, ashtu edhe nga prindërit e tyre. 15 3.5 Nga se ndikohet atashimi dhe cila është rëndësia e tij? Ҫfarë ndikon në vendosjen e një atashimi të sigurtë dhe të pasigurtë? Një grup studiuesish thonë se ndikon temperamenti i foshnjës. Foshnjat me temperament të vështirë e kanë të vështirë për të stabilizuar një atashim. Foshnjat me temperament të lehtë e kanë më të lehtë. Studiues të tjerë 15 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimittëfëmijës, Tiranë, f 190-192 20
venë në dukje se temperamenti i foshnjës nuk ka fare rol në stabilizimin e atashimit. Të tjerë venë në dukje se cilësia e atashimit varet nga cilësia e ndërveprimit të prindit ose kujdestarëve të tjerë me fëmijën. Kujdestarët që reagojnë me ndjeshmëri ndaj foshnjave në muajt e parë të jetës, do të kenë fëmijë të atashuar në mënyrë të sigurtë. E kundërta ndodh kur ata janë jo të ndjeshëm ndaj foshnjës. Nënat që janë verbalisht më responsive ndaj fëmijëve të tyre, kanë fëmijë më autonomë dhe më komunikues. Sa më e ngjashme sjellja e nënës dhe foshnjës, aq më i vëmëndshem do të jetë fëmija. Sinkronia e veprimeve në muajt e parë, është një tregues i mirë i atashimit të sigurtë në vitin e parë. Duket se pikëpamja më e pranuar është se, atashimi varet si nga sjellja e foshnjës, ashtu edhe sjellja e kujdestarëve. Atashimi është reciprok dhe përfshin eksperienca të përbashkëta dhe bashkëpunim. Ai evulon gradualisht dhe përbën një sistem dinamik në të cilin reagimet e foshnjës ndikojnë në mënyrë reciproke në reagimet e nënës. Atashimi është i rrezikuar kur të dy palët, foshnja dhe personi tjetër, nuk bashkëpunojnë për të formuar këtë atashim. P.sh, një foshnjë që nuk buzëqeshë në përgjigje të përkdheljeve të personit(nënës), shpie në rrezikimin e atashimit. Ҫfarë ndodh me një foshnjë që nuk stabilizon një atashim? Foshnja nuk vendos një lidhje të qëndrueshme me një të rritur që kujdeset për të dhe si pasojë ajo është e deprivuar nga një nivel normal i stimulimit fizik dhe social që ka rëndësi të vëҫantë për zhvillimin e saj kognitiv dhe social. (Megjithatë, individi që nuk e stabilizon një atashim në foshnjëri, mund të stabilizojë një atashim në moshën e mëvonshme. Nuk është e thënë që, dikush që nuk stabilizon atashim në foshnjëri nuk është në gjëndje ta bëjë këtë më vonë). Cilat janë pasojat afatgjata të llojeve të ndryshme të atashimit? Foshnjat e atashuara në mënyrë të sigurtë, kanë më besim te të tjerët dhe më shumë sukses në marrëdhëniet e tyre me njerëzit e tjerë në jetën e tyre të mëvonshme.ato përfshihen në një eksplorim më të pavarur të mjedisit, gjë që mund të kontribojë në zhvillimin e tyre mendor. Shumica e studiuesve mendojnë se atashimi është shumë i rëndësishëm për zhvillimin psikosocial të fëmijës. Mosvendosja e kësaj lidhjeje është përcaktuese në adaptimin e ardhshëm dhe në shëndetin emocional të fëmijës. Kjo shpie shpesh në fenomenin e dështimit të rritjes ( një gjendje fizike dhe psikologjike e karakterizuar prej apatisë, humbjes së oreksit, sëmundjes dhe shpeshherë dhe vdekjes). 16 16 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 192-193 21
KAPITULLI IV 4.Ankthi nga të panjohurit dhe ndarja nga figurat atashuese Janë bërë studime për të evidentuar pasojat e kontaktit me njerëz të panjohur dhe ndarjes afatshkurtër dhe afatgjatë nga njerëzit me të cilët fëmija është atashuar. 17 4.1 Ankthi nga të panjohurit Frika nga të panjohurit shfaqet te shumë foshnja por zakonisht jo më parë se në moshën 9 muajshe. Mungesa e frikës në muajt e parë tregon se fëmijët nuk janë në gjëndje që t i diferencojnë lehtësisht të rriturit që i rrethojnë dhe se ata nuk kanë formuar ende ndonjë atashim shumë të fortë me ndonjë person të vëҫantë. Frika që zhvillohet në këtë moshë është ndoshta një funksion i asaj që është quajtur hipoteza e mospërpuethshmërisë. Në thelb, kjo hipotezë thekson se sapo fëmija bëhet familjar me mjedisin e tij, ai krijon disa pritshmëri. Shfaqja e ndodhive të papritura është në mospërputhje me pritshmëritë e fëmijës dhe kjo gjë shpie në frikë. Në një studim është venë re se fëmijët që ndodhen në mjedise me një numër të madh njerëzish (të panjohur ose vëllezër të tyre) ka më pak të ngjarë që të reagojnë me frikë, ose nëse shfaqin frikë e shfaqin në një përmasë më të vogël dhe pushtojnë së padituri frikë nga të panjohuritë më herët se fëmijët e tjerë. Ky zbulim mbështet hipotezën se, ekspozimi i hershëm ndaj njerëzve të panjohur, do të eliminojë, ose të paktën do të reduktojë frikën. 18 4.2 Mosafrimi ndaj personave të huaj Mosafrimi ndaj personave të huaj përshkruhet edhe si frikë tetë mujore, sepse ajo bëhet e dukshme në këtë moshë te shumica e fëmijëve. Në rastin tipik fëmija ulërin, kur një fytyrë e huaj e vështron atë. Mosafrimi ndaj personave të huajve, sqarohet në rastet më të shpeshta me atë që fëmijët në këtë moshë nisin të dallojnë personat e njohur nga ata të panjohurit. Por, fëmijët janë në gjendje që në muajt e parë të jetës të ndajnë personat e huaj nga ata të afërm. Kur një foshnjë dymuajshe merret në krahë nga një person i huaj, ka të ngjarë që ajo të nis të qajë. Fëmija ndien se i huaji e merr dhe e mban në krahë në një mënyrë tjetër nga nëna e tij. Foshnjat e vogla mund të sillen edhe në mënyrë refuzuese, kur ato ndiejnë një erë apo dëgjojnë një zë të panjohur. 19 17 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 193 18 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 194 19 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 61 22
4.3 Objektet tranzicionale Studiuesit emërtojnë si objekte tranzicionale ato objekte si p.sh., bataniet, mbulesat, lodrat etj., sepse ato bëhen fokusi i vëmendjes së fëmijës kur ata janë në tranzicion nga një gjëndje e varësisë së lartë prej prindit drejt zhvillimit të një vetije më të pavarur. Sipas kësaj pikëpamjeje, zhvillimi i vetes kërkon ndarjen prej prindërve dhe individualizimin. Procesi i ndarjes dhe i bërjes i pavarur, i jep shkas lindjes së ankthit. Batania ose kafshët i japin komfort fëmijës. 20 4.4 Ndarja dhe deprivimi afatgjatë Ndarja me prindët në moshë te foshnjërisë dhe institucionalizimi i hershëm i fëmijës kanë një sërë pasojash: fëmijët kanë nivele më të larta vdekshmërie, janë më të prapambetur fizikisht, zhvillimi i tyre emocional është po ashtu shumë i dëmtuar. Shpesh këta fëmijë depresohen shumë dhe disa herë vdesin. Privimi nga dashuria e nënës ndikon dukshëm në shëndetin mendor dhe fizik të foshnjës. Por dashuria mëmësore nuk jepet vetëm prej nënës biologjike por nga ҫdo person tjeter që i kushton kohë, vëmendje dhe dashuri foshnjës. Po ashtu, duhet theksuar se efektet e ndarjes varen nga mosha e fëmijës. Në përgjithësi, ndarja me prindët para moshës 6 muajshe, nuk ka po të njëtat efekte që mund të këtë më vonë. Fëmijët pas moshës 6 muajshe kanë formuar tashmë një lidhje të fortë emocionale me prindët e tyre. Nëse fëmija ndahet në këtë moshë, kjo bën që të shkatërrohet lidhja emocionale. Nëse ndarja ndodh më parë ajo nuk do të jetë shumë traumatike. Këtu ka të bëjë edhe shërbimi që jepet në institucionin ku do të shkojë fëmija i ndarë nga prindët. Nuk është aq ndarja nga prindët, por natyra e shërbimit në institucionin që ndikon negativisht te fëmija. Megjithatë, kjo nuk hedh poshtë mendimin se stimulimi prindëror dhe dashuria prindërore janë vendimtare në zhvillimin e fëmijës. Ҫfarë shenjash shfaqin fëmijët e ndarë nga prindët e tyre? (Te ata nën moshën tre muajshe dëmtimet janë më pak serioze). Te ata mbi moshën 6 muajshe: Ҫrregullime në gjumin e fëmijës. Probleme të të ushqyerit. Pasivitet. Të qarat më të shpeshta. 21 Ankth më i madh në prani të të panjohurve. 20 Kara.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 194 21 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 194-195 23
KAPITULLI V 5. Zhvillimi i konceptit për veten A kanë foshnjat një mendim për veten e tyre? Kur zhvillohet ky mendim? Mendimi për veten përfshin njohjen e mëvetësisë së vetes prej të tjerëve si dhe një imazh konceptual të karakteristikave të sjelljes individuale. Zhvillimi i konceptit për veten shkon paralelisht me zhvillimin kognitiv, social dhe emocional. Ai është i lidhur ngushtë me atashimin e hershëm të fëmijës me prindërit e tij. Kur prindërit i garantojnë fëmijës një mjedis të sigurtë, atëherë fëmija fillon që të eksplorojë përherë e më shumë aspekte të ndryshme të botë së tij fizike dhe sociale. 22 5.1 Zhvillimi i unit Në vitin e tretë të jetës ndodh një mrekulli e vogël: Fëmija përdor fjalëzën,,unë. Në plan të parë duket sikur kjo të jetë, para së gjithash, një arritje gjuhësore. Por është shumë më tepër. Prindërit dhe vëllezërit e motrat i flasin fëmijës në emër ose me,,ti dhe rreth vetës ata flasin në formën e un-it. Prandaj do të kishte të ngjarë që kur fëmija flet për veten e tij, të përdorë emrin e vet, ose fjalëzen,,ti. Ka raste që fëmijët e bëjnë edhe këtë, por vetëm për një kohë të shkurtër. Që një fëmijë të mund të përdorë korrektësisht formën unë, ti dhe disa kohë më vonë edhe formën ne, duhet që të ketë zhvilluar një formë fillestare të konceptimit të un-it. Fëmija e përjeton veten si një person dhe i percepton njerëzit që e thethojnë si persona të veҫantë. Që të zhvillosh një personalitet vetiak, do të thotë, ndër të tjera, që të kufizosh veten nga njerëzit e tjerë dhe të arrish synimet e tua. 23 5.2 Fitimi i pavarësisë Fëmija ka një shtytje të brendshme për të vendosur vet dhe për t u bërë i pavarur. Madje edhe i porsalinduri, ndonëse në një mënyrë të kufizuar, do që të jetë i pavarur. Ai dëshiron që të vendosë së bashku me të rriturit kur dhe sa i duhet që të pijë, kur dhe sa duhet të flejë apo të rrijë zgjuar. Për ҫdo hap të zhvillimit ekziston një kohë e caktuar, në të cilën fëmija brendësisht në vetvete është i gatshëm për ta bërë këtë hap, dhe ta tregojë atë me sjelljen e tij. Është plotësisht për t u ndier shtytja edukuese e prindërve se në ҫ situatë dhe në cilat aktivitete fëmija është kompetent dhe mundet të vendosë vetë dhe në cilat është i varur nga ndihma dhe kujdesi prindëror. 24 22 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 195 23 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 39 24 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 22-23 24
KAPITULLI VI 6. Teoria e ndarjes dhe individualizimit e Margaret Mahler Margaret Mahler, një psikologe klinike, përpunoi një teori ku përshkruan sesi fëmijët ndahen prej nënave të tyre dhe stabilizohen si individë më vete. Kjo teori pëbëhet nga tre faza: 1. Në fazën e parë, faza autistike (lindja deri në muajin e dytë) të porsalindurit janë të preokupuar me ndijimet e veta të brendshme dhe janë tepër të pavetëdijshme për ngjarjet dhe njerëzit e tjerë përreth tyre. Ata hargjojnë shumicën e kohës duke fjetur e ngrënë. Vetëdija e tyre e vetme për nënën është se ajo është një agjent që i ndihmon ata të përballojnë nevojat e tyre themelore. 2. Faza e dytë (muaji 2-5) quhet faza simibiosis. Këtu, fëmija vendos një varësi me nënën e tij. Duket sikur fëmija bëhet pjesë e nënës. Nëpërmes eksperiencave të shumta të varësisë prej nënës së tij, fëmija ndërton një bazë solide për rritjen dhe zhvillimin e mëvonshëm. Nënat që janë të ndjeshme dhe i përgjigjen nevojave të pashprehura të fëmijëve, ka shumë të ngjarë të inkurajojnë një marrëdhënie simbiotike të sigurtë me fëmijët e tyre. Në të kundërt, do t i frustrojnë fëmijët e tyre. 3. Faza e fundit është më e gjatë (nga muaji i 5-të deri në muajin e 36-të) dhe quhet ndarjeindividualizim, sepse fëmijët fillojnë të njohin se ata janë të ndarë prej nënave të tyre. Kjo quhet prej Mahler eksperienca e lindjes së dytë. Varësia e fëmijës nga nëna e saj pakësohet, sepse rritet pavarësia dhe eksplorimi i fëmijës. Por, disa herë gjatë kësaj periudhe (mes muajit të 15-të dhe muajit të 22-të), fëmijët që stabilizojnë pavarësinë e tyre nga nënat duket sikur bëhen më tepër të ngjitur dhe të varur prej tyre. Ky regresion, në dukje është një pjesë normale e ndarjes. Me një nënë të kujdesshme, fëmija mëson të balancojë nevojat e tij konfliktuese për pavarësi dhe varësi. 25 6.1 Pavarësia e fëmijës Vitet e para të jetës janë të përshkruara nga përpjekjet e vazhdueshme të fëmijës për t u bërë i pavarur. Të bëhesh i pavarur do të thotë që të përpiqesh vetë për nevojat e tua. Një i porsalindur ka arritur një pavarësi të parë të kufizuar: është ndarë trupërisht nga nëna dhe mund të jetojë me oksigjen dhe ushqim. Kur foshnja në moshën katër deri në pesë muajshe është në gjendje të kapë sendet, ai do t i marrë vetë ato sende që arrin t u afrohet. Kur fëmija nis në moshën 7-10 muajshe të lëvizë tutje, ai do që të vendos vetë se për ku dëshiron të zvarritet. Ndërmjet moshës 12-18 muajshe tek fëmija zgjohet nevoja për të pirë nga gota dhe për të ngrënë me lugë. Përmes këtyre shembujve ne mund të kuptojmë se të bërit i pavarur është i lidhur me shfaqjen e aftësive të caktuara. 26 25 karaj.th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 196-197 26 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 40 25
KAPITULLI VII 7. Studimet për vetëvetëdijen Si mund të matet vetëvetëdija e foshnjës? Përderisa ajo nuk di të flasë, përdoren mënyra të tjera. Një teknikë matë njohjen prej fëmijës të imazhit të vet në pasqyrë. Nëna e fëmijës vë një pikë të verdhë në hundën e fëmijës. Gjatë paratestit, vëzhguesi matë se sa shpesh fëmija prek hundën e vet. Në test, fëmija vendoset para pasqyrës dhe vëzhguesi regjistron shpeshtësinë e prekjes së hundës. Është konstatuar se fëmijët 18 muajsh prekin hundën e tyre shumë më tepër se më të vegjëlit, kur janë para pasqyrës. Në kontrast me këtë, fëmijët më të vegjël nuk përpiqen të lokalizojnë pikën e verdhë në trupin e tyre, ndonëse ata tregojnë shpesh pikën e verdhë në pasqyrë, sikur ajo të ekzistojë te një person tjetër. Që fëmija të kuptojë se pika është mbi hundën e saj, duhet të zotërojë një skemë primitive sesi ngjan në pasqyrë, dije kjo që e lejon atë të njohë diferencën mes imazhit të pasqyrës dhe konceptit për vetën. (Nëse fëmija prek hundën e saj dhe jo imazhin e pasqyrës, kjo tregon se ajo e njeh veten në pasqyrë). Rrugë tjetër për matjen e vetëvetëdijes është të matet përdorimi prej fëmijës i fjalëve që kanë të bëjnë me unin si p.sh., përemrat vetorë unë, mua dhe pronorë si i imi etj. Duke vëzhguar fëmijët mes moshave 13 gjer 24 muajshe, është vënë re një rritje e ndjeshme e përdorimit të këtyre fjalëve, sidomos, në përiudhën mes muajit të 19-të deri në muajin e 24. 27 7.1 Futja në marrëdhënie me të tjerët: djepi i të folurit Rreth moshës gjashtëmuajshe, fëmija nis të kuptojë kuptimin e disa fjalëve të caktuara. Së pari, ai bën lidhjen e emrave me personat. Kur i flitet fëmijës në emrin e vet, e ndalon për një moment lojën e tij. Kur dëgjon nënën të thotë babi, ai e kthen kokën nga babai. Kur nëna thërret njërin nga vëllezërit apo motrat, fëmija e kërkon atë me sy. Disi më vonë fëmija bën lidhjen e fjalëve të caktuara me sendet dhe situata. Hapat e para të të kuptuarit janë shumë të lidhura me praninë e personave dhe sendeve të kërkuara, si dhe me situatën aktuale. Fëmija i përjeton fjalët. Kështu për shembull ai e kupton fjalën të dalim në shetitje. Rreth moshës nëntëmuajshe, fëmija nis të interesohet për bisedat. Ai dëgjon me vëmendje kur prindërit dhe motrat e vëllezërit flasin me njëri-tjetrin. Ka ardhur, pra koha për ta pranuar fëmijën në tavolinën familjare. 28 27 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 197 28 Largo.K (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 304 26
KAPITULLI VIII 8. Komunikimi prind-fëmijë: sjelljet paragjuhësore Edhe pse fëmijët e vegjël nuk e zotërojnë gjuhën ata janë të aftë të japin e të marrin mesazhe me prindët në disa mënyra. Këto modele të hershme komunikimi me anë të tingujve dhe lëvizjeve të trupit besohet të jenë elementet e përvetësimit të gjuhës. Cilat janë sjelljet paragjuhësore të foshnjës? Në lindje, vokalizmet më të shprehura janë në formën e të qarit. Në moshën 2 muajshe foshnjat prodhojnë tinguj që përmbajnë shumë prej tingujve bazë të gjuhës. Në moshën 4-5 muajshe foshnja prodhon më shumë tinguj dhe i vargon ato bashkë që të prodhojë gugatje dhe murmurima. Tregimi me anë të gjesteve të objekteve të dëshiruara, po ashtu bën pjesë në sjelljet paragjuhësore të fëmijës. Gugatjet nuk kanë kuptim të veҫantë, por fëmija u gëzohet atyre duke i përseritur në formë loje, tinguj të tillë si la-la-la ose ba-ba-ba. Fillimisht fëmijët përfshihen në lojën gjuhësore kur janë vetëm, por duke u rritur ata përfshijnë prindërit dhe të tjerët në familje në këtë lojë tingëllore. Aktiviteti i fëmijës gjatë stadit të gugatjeve nuk ka lidhje të qartë me zhvillimin e mëvonshëm gjuhësor. Fëmijët që vokalizojnë herët nuk bëhen folës më të hershëm, ose folës më të rrjedhshëm. Aty nga mosha 6 muajshe, fëmija prodhon gradualisht vetëm tingujt që përmbahen në gjuhën që ai degjon. Mes moshës 6 muajshe deri 1 vjeҫ, fëmijët përfshihen në një model të foluri që tingëllon si një bisedim i të rriturve. Ky të folur quhet zhargoni ekspresiv, sepse ai i ngjan intonacionit dhe tingujve të të folurit të të rriturve, por është ende pa kuptim. Aty nga mosha 1 vjeҫ, fëmija shqipton fjalën e parë. Kjo fjalë shoqërohet zakonisht me objekte, njerëz ose me veprime specifike. Fjalet janë, zakonisht emra konkretë që thuhen nga fëmija në prezencën aktuale të objekteve. Në moshën 15 deri 18 muajshe, përdorimi i fjalëve të vetme mbart një kuptim shtesë. Fëmija që i thotë nënës shumë mbart kuptimin unë dua më tepër qumësht përmes kontekstit dhe përmes intonacionit dhe theksimit të fjalës. Në përgjithësi, aty nga mosha 2 vjeҫ, fëmijët përdorin kombinimet 2 fjalëshe në fjali primitive që reflektojnë fillimin e gjuhës së vërtetë. Në këtë situatë ka shumë rëndësi e folura e të rriturve, modeli dhe cilësia të folurit të tyre. Prindërit duhet të përgjgjen ndryshe kur flasin me fëmijët e vegjël: t i shqiptojnë qartë fjalët, të përdorin fjali të shkurta dhe të thjeshta nga pikëpamja gramatikore dhe të korigjojë gabimet në shqiptimin e fëmijës. 29 29 Karaj.Th (2005): Psikologjia e zhvillimit të fëmijës, Tiranë, f 198-199 27
8.1 Roli i prindërve Vërtet fëmijët e përfitojnë të folurën vetë, por këtu duhet theksuar se ata kanë nevojë për një kontakt intensiv me prindërit, motrat e vëllezërit dhe persona të tjerë që kujdesen për ta. Prindërit nuk ia mësojnë gjuhën apo të folurin fëmijës së tyre, por ata ushtrojnë një ndikim shumë të madh në zhvillimin e tij gjuhësor. Lidhja midis stilit të edukimit të prindërve dhe zhvillimit gjuhësor të fëmijëve është ekzaminuar nëpërmjet studimeve të shumta (Cazden, Nelson). Në thelb këto studime kanë sjellë rezultatet e mëposhtme: prindërit e nxisin zhvillimin e të folurit të fëmijës, kur ata nuk e korrigjojnë në formë, por në përmbajtje mënyrën e të shprehurit të tij. Mënyra se si flasim me një fëmijë nuk duhet t i përshtatet mënyrës së të shprehurit, por logjikës së tij gjuhësore. Gjuha jonë duhet t i përshtatet përfytyrimit të botës së fëmijës dhe të jetë në lidhje logjike me gjendje aktuale të tij. Nxitja më e mirë gjuhësore që prindërit mund t i japin fëmijës është ndërtimi i marrëdhënieve të mira me të. 30 8.2 Futja në marrëdhënie me të tjerët: djepi i të folurit Në dy vitet e para të jetës fëmija dhe prindi komunikojnë thuajse vetëm me gjuhën e trupit. Kur nëna i flet foshnjës së saj, përmbajtja e fjalëve të saj për fëmijën nuk ka rëndësi. Vendimtar këtu janë toni, melodia dhe shprehja e zërit të nënës. Foshnja nga ana tjetër ia komunikon nënës gjendjen e vet me anë të motorikës së trupit, mimikës dhe qarjes ose vështrimeve. Shprehja Perceptimi Shembulli Pozicioni i trupit shikoj pamje e lodhur lëvizje shikoj hap dinamik mimikë shikoj fytyrë e gëzuar vështrime shikoj vështrim i frikësuar qarje dëgjoj dhimbje prekje shqisa e të prekurit fërkim djersitje nuhatje parfum Tab. 1: Gjuha e trupit Pikërisht gjuha e trupit krijon marrëdhënie midis fëmijës dhe prindërve. E përfshirë në këtë marrëdhënie zhvillohet pastaj edhe gjuha e folur. 31 30 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 293-295 31 Largo.R (2000): Vitet e foshnjërisë, Tiranë, f 287-288 28