Lidhur me Menaxhmentin

Lidhur me Menaxhmentin (në ndërmarrje) Udhëzues për ndërmarrësit dhe studentët Mblodhi: madopol@yahoo.com Për më tepër shënime i referoheni (web sajtit) duke klikuar ke adresa elektronike: http://www.kugjilani.org 1 VII/2008-0036

1. NDËRMARRËSI 2. NDËRMARRËSIA 3. E DREJTA TREGTARE 4. INFRASTRUKTURA 5. MARKETINGU NË NDËRMARRËSI 6. FINANCIMI I EKONOMISË SË VOGËL 7. KONTABILITETI I NDËRMARRËSISË DHE KONTROLLINGU 8. QARKULLIMI I PAGESAVE 9. TATIMI DHE DHËNIET E TJERA TË NDËRMARRËSIT 10. SHPENZIMET DHE MENAXHIMI I SHPENZIMEVE 11. PROJEKTIMI I NDËRMARRËSISË 1. NDËRMARRËSI 1.1. Përkufizimi kuptimor i ndërmarrësit 1.2. Veçoritë e ndërmarrësit 1.3. Ideja e ndërmarrësit 1.4. Procesi i ndërmarrësisë 1.1. Përkufizimi kuptimor i ndërmarrësit o Mund të themi se ndërmarrësi është person i cili është i gatshëm që me rrezik të vetin, duke aplikuar ide të reja(prodhuese, tregtare, menaxhuese), të ndërmerr dhe realizojë projekte të reja ekonomike me orientim fitimprurës. o Ndërmarrësi për dallim nga pronari, është novator. Ai kërkon mënyra për zhvillimin dhe rritjen e veprimtarisë së vetë dhe vazhdimishtë aplikon risi. Nga ana tjetër pronari që nuk ka afinitet dhe zotësi për ndërmarrësi, përpiqet që afarizmin e vetë ta mbajë në nivel aktual. o Ndërmarrësi para së gjithash është i orientuar në realizimin e fitimit, ngase mungesa e fitimit e bënë atë të pasuksesshëm. Mirëpo përkundër kësaj, rolet e ndërmarrësit janë të shumëta: ai duhet të jetë planer(planifikues), udhëheqës, novator, organizator dhe kontrollor(kontrollues) i mirë. 1.2. Veçoritë e ndërmarrësit o Çdo ndërmarrës, që të jetë i sukseshëm duhet të posedojë veçori të caktuara. Pothuajse sa herë që bëhet fjalë për veçoritë e ndërmarrësit, theksohen fjalët e Peter Druckerit i cili për ndërmarrësit thotë: disa janë ekscentrikë, të tjerët konformistë shembullorë, disa janë të trashë, të tjerët të dobët etj. o Megjithatë, marrë në tërsi, ndërmarrësi i sukseshëm, pa marrë parasyshë sharmin dhe stilin e tijë jetësor, duhet të jetë novator, i gatshëm të merrë përsipër rrezikun, të ketë vetëbesim, të jetë këmbëngulës dhe përgjegjës për realizimin e projketit të vetë. 2 Faqe 1

1.3. Ideja e ndërmarrësit o Se nuk është e lëhtë të jeshë ndërmarrës cilësor dhe i suksesshëm dëshmon edhe fakti se shumë ide të ndërmarrësve cilësorë dështojnë. Për fat të keq, suksesin nuk e garanton vetëm ideja e mirë ose fati i ndërmarrësit, por është e nevojshme edhe dija interdisiplinare e menaxhimit me qëllim të hartimit të një stratexhie sa më të mirë të afarizmit e cila çon drejtë qëllimit të caktuar. 1.3.1 Kuptimi i idesë së ndërmarrësit o Është e vështirë që ideja e ndërmarrësit të përshkruhet dhe definohet në mënyrë njëkuptimore. Nganjëherë ideja për një ndërmarrje të caktuar lindë ngadalë dhe i duhet një kohë e gjatë për të marrë formen e plotë. Për të vlerësuar se a është ideja jonë njëkohësishtë edhe rast i volitshëm afarist duhet t i shtrojmë këto pyetje: A e do tregu atë që ne e ofrojmë? A është i gatshëm tregu për ofertën tonë? A do të na mundësojë ideja jonë kthimin e investimit brenda afatit të kënaqshëm? A është ideja jonë novacion? Cilat elemente përbëjnë dallimin ndërmjet ofertës sonë dhe ofertës së konkurrencës sonë në treg? o Nëse arrijmë të japim përgjigje adekuate në këto pyetje, do të kuptojmë se a është ideja jonë njëkohësishtë edhe rast i mirë. 1.3.2 Burimet e ideve ndërmarrëse o Burimet e ideve ndërmarrëse janë të shumta, kurse vijnë nga sfera të ndryshme nga preferencat dhe preferencat dhe përvojat personale, informatat nga tregjet e jashtme dhe nga rrethanat makroekonomike sociale në sferën ose tregun e caktuar. Sipas Susan Ward idetë dhe rastet e volitshme shfaqen në këtë mënyrë: Analizojini shkathtësitë tuaja lidhur me idetë afariste, Mbajeni hapin me ngjarjet e përditshme dhe jini i gatshëm ta shfrytëzoni përparësinë e rastit të volitshëm, Shpikeni një prodhim ose shërbim të ri, Shtojani vlerën prodhimit ekzistues, Hulumtoni tregjet tjera, Pasurojeni prodhimin ose shërbimin ekzistues, Bashkangjitjuni palës ngadhënjimtare. o Puna më e mirë është ajo që kënaq nevojat e tregut Punët më të mira e gjejnë nevojën dhe zbrazëtinë në treg dhe e plotësojnë atë. 1.3.3. Analiza dhe realizimi i aksionit o Me rastin e analizës së idesë dhe gjatë të menduarit për realizimin e sajë është e nevojshme të përfshihen më shumë sfera të afarizmit. Sferat që duhet shqyrtohen dhe definohen janë: o Presupozimet e përgjithshme: forma juridike e ndërmarrjes, emri i firmës, logotipi, hapat e nevojshëm për zbatimin e idesë,etj. o Prodhimi dhe/ose shërbimi: madhësia e tregut total, cikli jetësor i prodhimit, vlera e shtuar etj. o Menaxhimi: organizimi i punës dhe skema organizative, ndarja e përgjegjësive dhe autorizimeve o Të punësuarit: nevojat për punonjës janë harmonizuar me përgatitjen profesionale të kërkuar, me përvojën e shkathtësitë e nevojshme për kryrjen e punës dhe kompensimet 3 Faqe 2

o Tregu: definimi i qëllimeve të tregut, numri i blerësve të ardhshëm dhe shitja e mundshme, motivet për blerje, trendët në tregje, analiza e konkurrences(e tanishme dhe e ardhshme), analiza e pozitës në raport me konkurrencën o Stratexhia e marketingut: pozita e synuar në treg, pozicionimi në lidhje me çmimet, strategjia e distribuimit, plani i aktiviteteve normative dhe shpenzimet e promovimit, o Zinxhiri i furnizimit: lëndët e para të nevojshme dhe furnitorët, kërkesat teknike për kryerjen e punëve, procesi i prodhimit, shpenzimet e prodhimit, lokacioni dhe teknologjia o Analiza financiare: burimet e financimit, mjetet e nevojshme të përhershme dhe të xhiros, projektimi i të hyrave dhe të dalave, projektimi i raporteve financiare dhe vlerësimi i efektivitetit të projektit 1.4. Procesi i ndërmarrësisë o Që të mundë të realizohet një ide është e nevojshme, para së gjithash, të definohen qëllimet që dëshirojmë t i arrijmë. Pastaj, është e nevojshme të definohet stratexhia, përkatësishtë mënyra sipas së cilës do ti realizojmë qëllimet e përcaktuara dhe vetëm pas kësaj do t i qasemi zbatimit të kësaj strategjie. Njëherazi kjo është përmbajtja e procesit të ndërmarrësisë. Definimi i qëllimeve o Definimi i qëllimeve nënkupton caktimin e gjendjes së ardhshme të subjektit ekonomik. Kjo është pika e fundit drejt së cilës janë orientuar aktivitetet, e ato janë rezultatet përfundimtare. Kjo do të thotë se ndërmarrësi ka qëllimin e vetë të cilin e synon. o Ndërmarrja gjithherë ka më shumë qëllime, ndërkaq me rastin e definimit të tyre duhet pasur parasysh që të gjitha këto qëllime të jenë reciprocikishtë të harmonizuara. o Qëllimet e definuara duhet të jenë të shprehura me shkrim, duhen të jenë të arritshme, përkatësisht të realizueshme, të shprehura në aspektin sasior dhe të kufizuara në aspektin kohor, përkatësishtë duhet ta kemi planin kohor deri kur duhet të realizohet qëllimi. Përcaktimi i strategjisë o Pasi të kemi përcaktuar se çka dëshirojmë të realizojmë, është e nevojshme që të definojmë edhe mënyrën e realizimit të këtij qëllimi, përkatësisht duhet ta përcaktojmë strategjinë. Strategjia e definon mënyrën e realizimit të qëllimeve të ndërmarrësit, përkatësishtë tërësinë e synimeve për menaxhmentin nëpërmjet të cilave do të realizohen qëllimet e parashtruara. o Ajo duhet t i definojë udhëzimet e sakta lidhur me ndërmarrjen, dhe duhet të jetë e kuptueshme për të punësuarit në ndërmarrje. Strategjia duhet të jetë e lidhur ngushtë me aktivitetin afarist të ndërmarrjes. Realizimi i strategjisë o Në këtë fazë ndërmarrësi duhet t i testojë mundësitë e veta dhe t i krahasojë ato me hapat e nevojshëm për realizimin e projektit. Në këtë fazë ndërmarrësi do të duhej të verifikonte: A ka burime dhe mjete të mira? Sa është e fortë ndërmarrja? Çfarë janë mundësitë dhe afinitetet e saj? 4 Faqe 3

2. NDËRMARRËSIA 2.1. Kuptimi dhe rëndësia e ndërmarrësisë, 2.2. Pikënisjet themelorë të ndërmarrësisë, 2.3. Ndërmarrësia dhe menaxhmenti, 2.4. Format e ndërmarrësisë, 2.5. Praktika e ndërmarrësisë, 2.6. Specifikat e ndërmarrjeve të vogla. 2.1. Kuptimi dhe rëndësia e ndërmarrësisë Mundë të thuhet se të menduarit tonë mbi ndërmarrësinë bazohet në teorinë e Adam Smithit, çmimet dhe tatimet, roli i kapitalit, i punës, i diturisë dhe i rentës tokësore, kuptimi i tregtisë së jashtme, inflacioni dhe papunësia, monopolet dhe dështimet tjera në treg. Të gjitha këto ai i ka shkoqitur në mënyrën më të qartë. Gjatë kësaj periudhe në shekullin e 18-të, theksi është vënë në shpenzimet e punës dhe të prodhimit, në çmimin e prodhimit dhe në oferten e tyre. Edhe pse kuptimi i ndërmarrësisë është mjaftë i gjerë, do të përpiqemi ta përkufizojmë si vijon: Ndërmarrësia është një proces dinamik i ndryshimit të vazhdueshëm të strukturës ekonomike dhe të efektivitetit të saj, në të cilën individët marrin përsipër rrezikun për rezultatet e afarizmit. 2.2. Pikënisjet themelore të ndërmarrësisë Është e padyshimtë dhe e pamohueshme rëndësia e ndërmarrjeve të vogla në sistemin ekonomik të çdo vendi. Mirëpo, se cilat janë pikënisjet themelore të ndërmarrjeve të vogla dhe çka i dallon ato nga ndërmarrjet e mesme dhe të mëdha sipas mendimit të M. Shkrtiq: ndërmarrjet e vogla pasurojnë llojllojshmërinë e ofertës dhe kërkesës, ndërmarrjet e vogla kryesishtë plotësojnë kërkesën për të mira dhe shërbime që ndërmarrjet e mëdha vështirë i përmbushin, ose kjo për to paraqet ngarkesë të madhe duke pasur parasyshë veprimtarinë e tyre themelore, një numër i madh i ndërmarrësve e bazon veprimtarinë e vetë në teknologji të ulët dhe të vjetruar, por gjithashtu një numër gjithnjë e më i madh i tyre mbështetet në teknologji të lartë, ndërmarrjet e vogla mundësojnë më lehtë aplikimin e zgjedhjeve të reja teknologjike, struktura e ndërmarrjeve të vogla është shumë më e thjeshtë, për një afarizëm të sukseshëm të ndërmarrjeve sot janë të rëndësishëm kreativiteti dhe novatorizmi dhe pikërisht këto janë karakteristika të ndërmarrjeve të vogla që i ndihmojnë për një afarizëm më të mirë, për themelimin e një ndërmarrjeje të vogël nuk duhen shumë para, kështu që është më i vogël edhe rreziku sa i përket themelimit dhe i veprimtarisë së saj të mëtejme. 2.3. Ndërmarrësia dhe Menaxhmenti Me nxitjen e ndërmarrësisë, me themelimin e subjekteve të vogla dhe të mesme ekonomike, si dhe me aplikimin e diturive bashkëkohore menaxheriale, krijohen parakushtet për zhvillimin e ekonomisë. Në të vërtetë, menaxhmentin si disiplinë shkencore dhe praktike afariste duhet ta shfrytëzojnë në të menduarit, punën dhe sjelljen e vetë të gjithë ata që marrin pjesë në zhvillimin ekonomik. Detyrë kryesore e menaxherit është që të sigurojë sasi të mjaftueshme të prodhimeve dhe shërbimeve, dhe këtë ta bëjë në mënyrë sa më efikase. Dallimi ndërmjet kuptimit të ndërmarrësisë dhe kuptimit të menaxhmentit shpeshherë ka qenë objekt debati. Thuhet se ndërmarrësia është e lidhur ekskluzivisht me pronësinë, dhe këtë vetëm në subjektet e 5 Faqe 4

vogla dhe të mesme ekonomike. Këto pohime janë të pasakta. Ndërmarrësia nuk mund të ndahet nga menaxhmenti, e as që është e lidhur vetëm me një subjekt të vogël ekonomik. 2.4. Format e Ndërmarrësisë Sipas mendimit të N. Kuvaçiqit ndërmarrësia për nga aspekti i formës së pronësisë, mundë të jetë individuale dhe kolektive(koperative), e duke pasur prasysh shkallën e pavarsisë(autonomisë) së saj, kemi ndërmarrësinë eksterne dhe interne. Ndërmarrësia individuale: presupozon se funksionet e pronësisë, të ndërmarrësisë dhe të menaxhimit përqëndrohen në një person. Më së shpeshti bëhet fjalë për fazën fillestare të zbatimit të idesë, kur ndërmarrësi vetë i kryen të gjitha punët e nevojshme për funksionimin e organizatës punuese. Ndërmarrësia kolektive: paraqitet në çastin kur pronari- ndërmarrësi ua beson disa funksione, më së shpeshti funksionet udhëheqëse, profesionistëve, përkatësishtë menaxherëve. Mirëpo ndërmarrësia kolektive është poashtu e pranishme kur veprimi realizohet dhe si integrim i aktiviteteve të më shumë personave. Ndërmarrësia eksterne(e jashtme): nënkupton faktin se ndërmarrësi është pjesë e tregut të caktuar, nga i cili thith resurset, dhe pas një procesi të caktuar të punës sërish i plason në treg në formë të prodhimeve ose shërbimeve. Ndërmarrësia interne(brendshme): është e lidhur me krijimin e subjekteve të reja ekonomike ose të sistemeve të ndryshme afariste me një pavarsi më të vogël ose më të madhe. Mund të nënkuptojë edhe proceset e punës brendapërbrenda subjektit ekzistues ekonomik 2.5. Praktika e ndërmarrësisë Me rastin e përkufizimit të dallimit ndërmjet kompanisë së orientuar për ndërmarrësi dhe të asaj që nuk është e orientuar për këtë aktivitet, mund të tërheqim një paralele ndërmjet pronarit dhe ndërmarrësit. Kompania e orientuar për ndërmarrësi është novatore dhe vazhdimishtë kërkon mënyra ë reja për ushtrimin e procesit afarist me qëllim të përparimit të tij, pa marrë parasysh se a bëhet fjalë për ndërmarrësin ekzistues, ndërmarrësin e ri ose franshizën. Njëkohësisht, këto tri mundësi janë format e fillimit të një aktiviteti afarist. Subjekti ekonomik i ri i formuar Kjo është forma më e shpeshtë e fillimit të punës vetjake, andaj edhe rreziqet këtu janë më të mëdha. Për të realizuar ndërmarrjen tonë është e nevojshme që ta analizojmë dhe evaluojmë hollësisht idenë tonë, dhe punën e re ta fillojmë pasi të jemi siguruar se punën tonë e pranon tregu. Sipas P.Druckerit duhet të shqyrtojmë me sukses me sa vijon: Orientimi në treg, Prognoza financiare, Krijimi I ekipeve udhëheqëse, Roli i ndërmarrësit(themeluesit). Blerja e ndërmarrjes (firmës) ekzistuese Subjekti ekzistues ekonomik zakonisht është me më pak rreziqe, nëse është fjala për një ndërmarrje ekzistuese të suksesshme që është dëshmuar e aftë të tërheqë blerës ose e cila ka krijuar konsumatorë të rregullt, shanset për vazhdim të sukseshëm të veprimtarisë janë shumë të mëdha, krahas të dhënave për sukseset e mëhershme ekzistojnë edhe të dhëna për dështimet e caktuara, në mënyrë që gabimet të mos përsëriten. Sipas Strauss-it blerja e firmës ekzistuese ka disa përparësi: - nuk fillon nga zeroja, ngase puna tanimë ekziston, - nuk është e nevojshme të krijohet goodwill-reputacioni i firmës, - është më e shpejtë sesa të themelohet një veprimtari e re, 6 Faqe 5

- zvogëlohet rreziku, gjë që është benefiti kryesor i blerjes së firmës ekzistuese. Franshiza Fjala franshizë vjen nga gjuha frenge franchir, që do të thotë të lirohet. Franshiza tipike është thjeshtë një kontratë ndërmjet shitësit dhe blerësit-kontratë që blerësit (franshizantit) i lejon ta shes prodhimin ose shërbimin e shitësit (franshizorit). Franshiza ka anët e veta të mira dhe të këqija. Sipas Strauss-it anët e mira të saj janë: - blihet një sistem i verifikuar, e kjo teoretikishtë zvoglon rrezikun e mossuksesit, - franshizori me anën e ekspertizës jep ndihmë në sfera të ndryshme të veprimtarisë, - mund të asistojë në aktivitetet promovuese dhe të ketë dobi nga fushatat e mundshme nacionale dhe internacionale. Të metat e franshizës sipas Strauss-it janë: - blerja e franshizës mund të kushtojë shumë, ngase përfshin emrin, logotipin, goodwill, ekspertizën dhe trajnimin e franshizorit, - është e kufizuar pavarësia në zhvillimin e veprimtarisë, - ndërmarrësi gjendet në pozitë të pabarabartë me franshizorin, ngase çdo punë që e kontrakton e forcon franshizorin dhe reputacionin e tij. 2.6. Specifikat e ndërmarrjeve të vogla Derisa më herët kemi theksuar se ndërmarrësia mund të paraqitet edhe në subjektet e mëdha afariste ekzistuese, ndërmarrjet e vogla janë të pranishme ekskluzivisht në subjektet e vogla afariste dhe në pajtim me këtë ekzistojnë disa specifika. Nocioni i ndërmarrjeve të vogla Rëndësia e ndërmarrjeve të vogla është e njohur në të gjitha vendet e botës. Padyshim se veprimtaria e këtyre tregjeve bazohet në veprimtarinë e ndërmarrjeve të vogla të cilat, në numrin e gjithmarshëm të ndërmarrjeve, marrin pjesë me mbi 95% dhe punësojnë një numër të madh njerëzish. Sipas M. Shkrtiq kriteret sipas të cilave ndërmarrjet e vogla dhe të mesme mundë të klasifikohen dhe veçohen nga kompanitë e mëdha janë si vijon: Kriteret sasiore, kriteret e themelimit, kriteret cilësore. Përparësitë dhe të metat e ndërmarrjeve të vogla Inicimi i punës vetjake i sjellë ndërmarrësit shumë përparësi, por njëkohësishtë edhe mangësi. Sipas Gj. Horvat dhe M. Kovaçiq këto përparësi dhe të meta janë si vijon: Pëparësitë Njëra prej përparësive ëshëtë Pvarësia e iniciuesit të punës, i cili e ka mundësinë e zgjedhjes së pavarur. Përparësi tjera janë Mundësitë financiare, Siguria e Punës, Punësimin e familjarëve etj. Të metat Njëra prej të metave të inicimit të punës vetjake është Fluktuimi i Shitjes, e metë tjetër është Konkurrenca e cila është vështërsia e dytë më të cilën përballet ndërmarrësi, Përgjegjësia e shtuar, Humbjet Financiare, Mardhëniet e punës. Rreziku afarist në ndërmarrjet e vogla Një asociacion mjaftë i shpeshtë për nocionin e ndërmarrësisë është pikërishtë rreziku, ngase epilogu i kësaj veprimtarie, në krahasim me format tjera të afarizmit, është tejet i pasigurtë. Suksesi i një ideje varet dhe është i kushtëzuar nga menaxhimi i mirëfilltë i rrezikut. 7 Faqe 6

Rreziku mundë të shkaktojë pasiguri, humbje ose dështim, përkatësishtë paqartësi në lidhje me ngjarjet e ardhshme që mundë të ndikojnë në realizimin e qëllimit. Me planifikim deri te suksesi Mungesa e planifikimit në parim do të thotë dështim, edhe pse shumë ndërmarrës konsiderojnë se për sukses mjafton ta kesh idenë dhe të punosh me kujdes. Që të mund të sigurohen parakushtet për suksein e idesë së ndërmarrësit, është e nevojshme të hartohet plani i punës, dokument ky i cili hollësisht e përpunon idenë e ndërmarrësit dhe jepë vlersimin e saktë lidhur me zhvillimin e ardhshëm afarist dhe financiar për një periudhë të caktuar. Plani i punës duhet të hartohet jo vetëm kur e përpunojmë një ide të re, por edhe për një afarizëm të rregullt. Planifikimi fillon me analizën e forcave dhe të dobësive të brendshme si dhe të rrethanave dhe kërcënimeve të mjedisit, ndërkaq pason definimi i qëllimeve, i politikës, metodave dhe i procedurave të punës, si dhe hartimi i bilancit. 8 Faqe 7

3. E DREJTA TREGTARE 3.1. E drejta tregtare, 3.1. E drejta tregtare statusore, 3.3. E drejta tregtare kontraktore. 3.1. E drejta tregtare Kuptimi dhe përmbajtja e të drejtes kombëtare E drejta tregtare është degë e së drejtës me rregullat e së cilës rregullohet pozita e shoqërive tregtare, e personave të tjerë juridikë dhe fizikë që paraqiten si subjekte në veprimet juridike dhe normohen punët juridike ndërmjet subjekteve të së drejtës kombëtare. E drejta tregtare ndahet në të drejtën tregtare statusore dhe kontraktore. E drejta tregtare statusore rregullon format, pozitën juridike, mënyrën e themelimit dhe të veprimit të shoqërive tregtare, përkatësishtë të subjekteve ekonomike përgjithësishtë. E drejta tregtare kontraktore rregullon punët juridike që i kryejnë reciprocikishtë subjektet e së drejtës tregtare si dhe rregullat që përcaktojnë radhën e punëve të tyre juridike. Burimet dhe korniza institucionale e së drejtës tregtare Burimet e së drejtës tregtare janë forma të ndryshme në të cilat paraqiten rregullat juridike të së drejtës tregtare. Si burime të së drejtës kombëtare janë:dispozitat, e drejta tregtare autonome, praktika gjyqësore dhe e arbitrazhit, shkenca juridike, aktet e organeve të caktuara joligjvënëse, pastaj statuti, marrëveshja shoqërore dhe aktet e subjekteve të së drejtës tregtare. 3.2. E drejta tregtare statusore Format e organizimit të ndërmarrësisë Format themelore në kuadër të të cilave ndërmarrësi mund të organizojë ushtrimin e veprimtarisë dhe ta bazojë juridikisht projektin e vetë janë: tregtare, përkatësisht shoqëria tregtare ose tregtari si individ, ortakëria dhe zejtari. Tregtari si nocion është përfshirë në sistemin juridik kroat me nxjerrjen e Ligjit mbi shoqëritë tregtare dhe nënkupton emërtimin përmbledhës për personin juridik ose fizik i cili ushtron një veprimtari ekonomike me qëllim të realizimit të fitimit. Nëse si tregtar paraqitet personi juridik, në këtë rast bëhet fjalë për Shoqërinë Tregtare, e nëse fjala është për personin fizik, atëherë kemi të bëjmë më Tregtarin si Individ. Ortakëria është një formë e organizimit të veprimtarisë që nuk është person i pavarur juridik, e as një formë e shoqërisë, por një marrëdhënie kontraktuese në kuadër të së cilës dy ose më shumë persona bashkojnë punën dhe pasurinë e vetë për realizimin e një ndërmarrje. Zejtaria nënkupton ushtrimin e veprimtarisë ekonomike me qëllim të realizimit të fitimit. Shoqëria tregtare Shoqëria tregtare është personi juridik që krijohet me aktin mbi themelimin ose me kontratën ndërmjet dy ose më shumë themeluesve të shoqërisë, që bashkojnë kapitalin me qëllim që në kuadër të të njëjtës firmë të ushtrojnë në mënyrë të pavarur dhe të përhershme veprimtarinë ekonomike për realizimin e fitimit. Shoqëria tregtare organizohet në këto forma: si shoqëri e personave ose shoqëri e kapitalit. 9 Faqe 8

Shoqëritë e personave janë shoqëri tregtare në të cilat anëtarët i lidhin veçoritë dhe puna e tyre. Format e shoqërive të tilla janë shoqëria tregtare dhe komandite. Shoqëritë e kapitalit janë shoqëri tregtare që si bazë të bashkimit e kanë kapitalin, te cilin themeluesit e bashkojnë në para, sende ose të drejta. Format e shoqërive të kapitalit janë shoqëria me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëri aksionare. Shoqëria tregtare publike dhe shoqëria komandite Shoqëria tregtare publike është shoqëria në të cilën bashkohen dy ose më shumë persona me qëllim të ushtrimit të përhershëm të veprimtarisë në kuadër të firmës së përbashkët, kurse secili anëtar i shoqërisë u përgjigjet kredituesve të shoqërisë në mënyrë të pakufizuar dhe solidare me tërë pasurinë e vetë. Shoqëria komandite është shoqëri e personave në të cilën bashkohen dy ose më shumë persona me qëllim të ushtrimit të përhershëm të veprimtarisë në kuadër të firmës së përbashkët, nga të cilët së paku njëri prej tyre përgjigjet për detyrimet e shoqërisë në mënyrë solidare dhe të pakufizuar me tërë pasurinë e vetë(komplementarit), ndërkaq së paku njëri prej tyre përgjigjet për detyrimet e shoqërisë deri në shumën e kuotës së kapitalit të vetë që e ka derdhur në shoqëri(komanditori). Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar, krahas zejtarit, është forma më e shpeshtë e organizimit të ndërmarrjeve të vogla. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar është shoqëri tregtare e kapitalit që e themelojnë një ose më shumë persona fizikë dhe juridikë me anën e deklaratës për themelimin ose më marrëveshjen shoqërore në bazë të së cilës në shoqëri derdhin kuotat e kapitalit themelor në shuma të ndryshme, dhe sipas kësaj baze marrin pjesë në kapitalin themelor. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar themelohet me anën e Marrëveshjes Shoqërore nëse ekzistojnë dy ose më shumë themelues, përkatësisht me Deklaratën e Themelimit, nëse bëhet fjalë vetëm për një themelues. Shoqëria aksionare Shoqëria aksionare është shoqëri tregtare e kapitalit, në të cilën anëtarët e shoqërisë(aksionarët) marrin pjesë më kuotat e kapitalit themelor të ndarë në aksione. Shoqëria aksionare përgjigjet kundrejt personave të tretë më tërë pasurinë e vetë, kurse anëtarët e shoqërisë-aksionarët, nuk përgjigjen me pasurinë e vetë për detyrimet e shoqërisë. Organet e shoqërisë aksionare janë drejtoria, këshilli mbikëqyrës, dhe kuvendi i përgjithshëm i shoqërisë. Zejtaria Zejtari është person fizik i cili ushtron në mënyrë të pavarur dhe të përhershme një ose më shumë veprimtari ekonomike plotësuese me qëllim të realizimit të fitimit në kuadër të prodhimit, qarkullimit dhe ofrimit të shërbimeve në treg. Përjashtimisht, zejtar mund të jetë edhe shoqëria tregtare nëse ushtron një veprimtari që ka të bëj me zejtarinë, nëse këtë nuk e bën në mënyrë industriale. Llojet themelore të zejtarisë janë: zejtaria e lirë, e ndërlikuar, ekskluzive(e privilegjuar) dhe sezonale. Ortakëria Ortakëria është një formë e organizimit të veprimtarisë ekonomike në të cilën obligohen në mënyrë të ndërsjellë dy ose më shumë persona që për realizimin e një qëllimi të përbashkët të bashkojnë punën dhe/ose pasurinë e vet. 10 Faqe 9

Pasurinë e ortakërisë e përbëjnë kuotat e ortakëve si dhe pasuria e realizuar në kuadër të afarizmit. Pasuria e ortakërisë është pasuri e përbashkët e të gjithë ortakëve. Ortakët marrin pjesë në fitimin dhe në humbjet e shoqërisë përpjestimishtë me kuotat e tyre. 3.3. E drejta tregtare kontraktore Kuptimi dhe përmbajtja e të drejtës së detyrimeve E drejta e detyrimeve është një tërësi e rregullave juridike me të cilat rregullohen mardhëniet e detyrimeve, përkatësishtë mardhëniet në të cilat njëra palë(kreditori) është i autorizuar të kërkojë nga pala tjetër(debitori) kryerjen e ndonjë veprimi të cilin pala tjetër duhet ta përmbushë. Karakteristikat themelore të së drejtës së detyrimeve janë: relativiteti i mardhënieve së detyrimeve, dispoziviteti i mardhënieve së detyrimeve dhe veprimi si objekt i mardhënieve së detyrimeve. Relativiteti i mardhënieve të detyrimeve: do të thotë se mardhëniet e detyrimeve veprojnë vetëm ndërmjet palëve që janë në mardhënie konkrete të detyrimeve. Dispoziviteti i mardhënieve të detyrimeve: do të thotë se palët kontaktuese vendosin vetë se a do të hyjnë në një mardhënie të detyrimeve dhe e përcaktojnë përmbajtjen e mardhënieve përveç, natyrisht, kufizimeve që dalin nga rregullat e moralit. Veprimi si objekt i mardhënieve të detyrimeve: është çdo veprim njerëzor pozitiv ose negativ të cilin debitori i mardhënies së detyrimeve është i detyruar t ia kryejë kreditorit. Presupozimet për lidhjen e kontratës Kontrata është veprim i dyanshëm juridik që lindë me shprehjen e lirë të vullnetit të palëve kontraktuese(me konsensusin e palëve) ose me shitjen e sendeve. Janë të njohura disa grupe të kontratave sipas llojit, nga të cilat më të rëndësishme janë grupi i kontratave të njëanshme detyruese dhe të dyanshme detyruese dhe grupi i kontratave formale dhe joformale. Kontrata lind kur njëra palë kontraktuese pranon ofetën e palës tjetër. Oferta është propozim për lidhjen e kontratës të cilën njëra palë ia dërgon tjetrës dhe ajo duhet t i përmbajë të gjitha elementet thelbësore të kontratës së ardhshme, ndërkaq e detyron ofertuesin deri në afatin e caktuar për pranimin e saj. Sigurimi i mardhënies kontraktore Pjesmarrësit në një mardhënie juridike detyruese dëshirojnë që me lidhjen e kontratës të arrijnë rezultate të caktuara por, shpeshëherë ndodhë që detyrimi të mos përmbushet ose të përmbushet me vonesë. Së këndejmi mardhënia juridike detyruese, përkatësishtë përmbushja e saj mund të sigurohet me anën e kaparit, retencionit, garancisë, penaleve ose me anën e pengut. Ndryshimi i subjekteve të mardhënies kontraktore Ndryshimi i subjekteve të mardhënies kontraktore mundë të bëhet si në anën e kreditorit ashtu edhe në anën e debitorit. Ndryshimet në anën e kreditorit bëhen në formë të cedimit dhe asignacionit, ndërkaq në anën e debitorit si marrje përsipër e borxhit dhe e detyrimit për përmbushjen e kontratës. Shuarja e mardhënies kontraktore Mardhënia juridike detyruese shuhet në njërën nga këto mënyra: me përmbushje, me pamundësin e përmbushjes, me zgjidhjen e kontratës, me faljen e borxhit, me kompensim, me denoncim, heqje dorë, me skadimin e kohës, me vdekjen e debitorit ose kreditorit, me barazim, përkatësishtë kompenzimin e kërkesave dhe borxheve, me novacion dhe dispozita juridike. 11 Faqe 10

Llojet e kontratave Janë të shumta kontratat që subjektet juridike i shfrytëzojnë në jetën e përditshme ekonomike, ndër të cilat më të shpeshta dhe më të domosdoshme janë kontrata mbi shitjen, kontrata mbi veprën dhë ndërtimin, kontrata mbi qiranë dhe kontrata mbi huanë dhe kredinë. Kontrata mbi shitjen Kontrata mbi shitjen është kontratë me të cilën shitësi zotohet se sendin që e shet do t ia dorëzojë blerësit kështu që blerësi bëhet pronar i tij, ngase blerësi detyrohet që shitësit t ia paguajë çmimin e caktuar. Elementet thelbësore të kontratës mbi shitjen, pa të cilat kontrata nuk mund të ekzistojë, janë sendi dhe çmimi. Objekt i shitjes janë sendet, të drejtat dhe pasuria. Çmimi duhet të jetë i shprehur në para, përkatësishtë kontrata duhet të përmbajë të dhëna të mjaftueshme që mundësojnë caktimin e çmimit. Kontrata mbi veprën Me kontratën mbi veprën detyrohet kryesi i punëve(ndërmarrësi) të kryejë një punë të caktuar(fizike intelektuale), kurse blerësi detyrohet që për këtë ta pagujë shpërblimin e caktuar. Objekti i kontratës mbi punën është rezultati i punës, e jo vet puna që për shembull, është objekt i kontratës mbi punën. Një nga format e kontratës mbi veprën është edhe kontrata mbi ndërtimin me të cilën kryesi i punimeve(ndërtimtari) detyrohet ta ndërtojë brenda afatit të kontraktuar një objekt, ose që në objektin ekzistues të kryejë punime ndërtimore, ndërkaq porositësi(investuesi) detyrohet që për këtë ta paguajë qmimin e caktuar. Kontrata mbi shitjen dhe kontrata mbi kredinë Me kontratën mbi huanë huadhënësi detyrohet që huamarrësit t ia dorëzojë shumën e caktuar të parasë ose sasinë e caktuar të sendeve tjera të zëvëndësueshme, kurse huamarrësi detyrohet që pas një kohe të caktuar t ia kthejë të njëjtën shumë të parave ose të njëjtën sasi apo llojin e njëjtë të sendit. E ngjashme me kontratën mbi huanë është edhe kontratë mbi kredinë. Me kontratën mbi kredinë banka detyrohet që shfrytëzuesit të kredisë t ia vë në dispozicion shumën e caktuar të parave, për kohë të caktuar ose të pacaktuar, me destinim ose pa destinim të përcaktuar më parë, kurse shfrytëzuesi i kredisë detyrohet që bankës t ia paguajë kamatën e kontraktuar dhe që shumën e parave që e ka marrë ta kthejë me kohë dhe në mënyrën e përcaktuar me kontratë. Kontrata mbi qiranë Me kontratën mbi qiranë qiradhënësi detyrohet që qiramarrësit t ia dorëzojë sendin e caktuar për përdorim, kurse ky detyrohet ta paguajë qiranë. Në bazë të kontratës mbi qiranë qiradhënësi është i detyruar që sendin ta dorëzojë në gjendje të rregullt dhe ta mirëmbajë atë gjatë kohëzgjatjes së kontratës. Qiramarrësi duhet ta përdor sendin sipas kontratës, me kujdesin e nikoqirit të mirë, ta kompensojë dëmin që shkaktohet nëse sendi nuk përdoret sipas destinimt dhe kushteve të parashikuara në kontratë, të paguajë qiranë e përcaktuar me kontratë, me ligj ose sipas zakonit, ta ruajë sendin e marrë me qera pas përfundimit të mardhënies kontraktore ta kthejë sendin të padëmtuar. 12 Faqe 11

4. INFRASTRUKTURA 4.1. Mjedisi Afarist 4.2. Infrastruktura 4.1. Mjedisi Afarist Kujdesi për një infrastrukturë më cilësore kërkon edhe ndërtimin e një mjedisi që ofron mundësi për një nxitje më të madhe të ndërmarrësisë dhe nxjerrjen e masave mbështetësë që do të mundësojnë një zhvillim më të shpejtë të këtij procesi. Në kuadër të ndërtimit të mëtejmë të infrastrukturës ekonomike për ekonominë e vogël, është e nevojshme pjesmarrja e administratës lokale, e odave, e qendrave të biznesit dhe inkubatorëve, e unioneve ekonomike, e ndërmarrësve, si dhe e enteve dhe e ministrive shtetërore. Mjedisi i përshkruar që përbën tërësinë e institucioneve, e në të cilin vepron ndërmarrësi i cili duhet t i përshtatet vazhdimisht këtij mjedisi, është si vijon: Mjedisi ekonomik Mjedisi teknologjik Mjedisi shoqëror NDËRMARRËSI Mjedisi etik Mjedisi juridik-politik Mjedisi ekonomik Në një ekonomi me klimë të zhvilluar të ndërmarrësisë mundë të iniciohen projekte të shumëta. E tërë shoqëria përkrahë drejtpërdrejt zhvillimin e ekonomisë së vogël e të mesme dhë të zejtarisë. Sot në Republikën e Kroacisë po ndërmerren një sërë masash që nga sigurimi i burimeve financiare e deri te menjanimi i pengesave burokratike me qëllim të nxitjes së zhvillimit të ndërmarrësisë. Në këtë mënyrë ndërmarrësve u krijohen parakushtet për realizimin e projekteve të tyre ekonomike. Mjedisin ekonomik të ndërmarrësve ë përbëjnë: blerësit, furnitorët, konkurentët dhe tregu i punës. Mjedisi teknologjik Zhvillimi i teknologjik në botë dhe pjesmarrja gjithnjë e më e madhe e shërbimeve në veprimtarinë ekonomike ndikuan në ristrukturimin e ekonomisë, e veçmas në vendet në tranzicion. Në proceset globale po bëhet bashkimi i ndërmarrësve të mëdhenj, ndërkaq nga enonomia e vogël dhe zejtaria pritet hapja e vendeve të reja të punës, novatorizmi, zhvillimi më i madh i rajoneve dhe rritja e të ardhurave. Aplikimi i teknologjive të reja dhe përvetësimi i njohurive profesionale ndikojnë në zhvillimin e prodhimeve dhe të shërbimeve të reja dhe njëkohësishtë në plotësimin më cilësor të nevojave. Mjedisi shoqëror Shteti, përkatësisht qeveria ndikon në zhvillim nëpërmjet inicimit të procesit të veprimtarive afariste. Në lidhje me këtë janë tejet të rëndësishme infrastruktura intelektuale dhe komercializmi i inovacioneve. Kapitali njerëzor bëhet më i rëndësishëm se teknologjia ngase teknologjinë mund ta kopjojmë ose blejmë, kurse sigurimi i kapitalit njerëzor është më i vështirë dhe duhet kohë për t i fituar njohuritë e caktuara. 13 Faqe 12

Mjedisin shoqëror e përbëjnë sistemi i vlerave, stili i jetesës, kultura, zakonet dhe shprehitë, arsimimi, qëndrimet dhe bindjet, nevojat dhe dëshirat në hapsirën dhe kohën e veprimit të ndërmarrësit. Mjedisi juridik - politik Me nxjerrjen e ligjeve krijohen kushte më të lehta ose më të rënda të afarizmit. Marrë në përgjithësi, politikanët me qëndrimet dhe aktivitetet e veta përshpejtojnë ose kufizojnë zhvillimin ekonomik ose afarizmin e ndërmarrësve të caktuar. Mjedisi etik Në botën afariste i kushtohet rëndësi e madhe moralit. Ndërmarrësit e sotëm ballafaqohen me vendime afariste që nga aspekti moral mund të kenë një dykuptimësi, e kjo vjen në shprehje veçmas në fazën e parë të zhvillimi të veprimtarisë. Ndërmarrësit shpeshëherë kanë telashe të mëdha në aspektin moral të vendimeve të veta afariste, andaj janë të kënaqur nëse vendimet e tyre janë në harmoni me ligjet e miratuara. Etika afariste nënkupton respektimin e normave morale në veprimtarinë ekonomike. Respektimi i konkurencës, vërtetësia e shpalljeve, respektimi i konsumatorëve dhe i të punësuarve janë vetëm disa prej elementeve që i përkasin mjedisit moral. 4.2. Infrastruktura 4.2.1 Kuptimi i infrastrukturës së ndërmarrësisë Infrastruktura është një tërësi e degëve dhe e veprimtarive me objektet dhe parimet përkatëse që mundësojnë zhvillimin normal të sektorit primar, sekondar, terciar dhe të aktiviteteve me interes të përgjithshëm shoqëror, përkatësishtë të punëve publike. Sektori primar ose veprimtaritë primare përfshijnë: bujqësinë, peshkatarinë, pylltarinë dhe zejtarinë. Sektori sekondar ose veprimtaritë sekondare përfshijnë: industrinë, ndërtimtarinë dhe zejtarinë prodhuese, pra kryesisht veprimtaritë me karakter përpunues. Sektori terciar përfshin veprimtaritë shërbyese: turizmin, tregtinë, hotelierinë, zejtarinë shërbyese, shërbimet financiare komunale etj. 4.2.2. Infrastruktura dhe ndërmarrësi Nga këndvështrimi i ndërmarrësit, infrastruktura nënkupron bazën dhe përkrahjen që i nevojitet për t i realizuar qëllimet e veta primare dhe sekondare. Qëllimet primare nënkuptojnë realizimin e detyrave themelore të afarizmit dhe përcaktimin e vizionit të zhvillimit të ndërmarrësit, si dhe planifikimin e qëllimeve afariste dhe zgjedhjen e strategjisë për realizimin e tyre. Qëllimet sekondare nënkuptojnë plotësimin e nevojave personale dhe të nevojave të mjedisit dhe vetë komunikimin me mjedisin. 4.2.3. Llojet e infrastrukturës E dallojmë infrastrukturën ekonomike që përfshinë qarkullimin, energjetikën, sistemin e telekomunikacionit, sistemin e veprimtarive komunale dhe te gjitha veprimtaritë që janë drejtpërdrejtë të lidhura me procesin e prodhimit, nga infrastruktura joekonomike që përfshinë shkollimin, shëndetësinë etj. Po ashtu dallojmë infrastrukturën shtetërore, infrastrukturën urbane dhe shumë lloje tjera varësishtë nga mënyra e ndarjes së tyre. 14 Faqe 13

Nga këndvështrimi i ndërmarrësit, nevojave, aktiviteteve dhe kërkesave të tija, infrastruktura ndahet në atë: Të brendshme dhe të jashtme. 4.2.4. Faktorët e brendshëm të infrastrukturës Në afarizmin modern dhe të organizuar në mënyrë cilësore më së shpeshti organizohen këto shërbime të infrastrukturës: i informatikës, i kërkimeve dhe i zhvillimit, i kontabilitetit, i auditimit, i kontrollingut, i organizimit, i menaxhimit të potencialeve njerëzore dhe shërbimi i punëve të përgjithshme. 4.2.5. Shërbimi informatik Shërbimi informatik është sot shërbimi më dominues dhe më me ndikim. Pra të dhënat dhe informata që i grumbullon, përpunon dhe i vë në dispozicion shërbimi i informatikës, sot do të ishte e pamundur që të zgjidhen me kohë dhe në mënyrë cilësore probleme të ndryshme dhe të merren vendime në cilën do qoftë sferë të veprimtarisë ekonomike. Shërbimi i kërkimit dhe i zhvillimit të organizimit Shërbimi i kërkimit dhe i zhvillimit të organizimit ka tri grupe detyrash: Detyrat kërkimore gjithë ajo që i kontribon njohjes së zgjidhjeve, mjeteve, metodave dhe procedurave të reja organizative. Detyrat operative kërkimi i organizimit ekzistues dhe aplikimi i organizimit të ri, si dhe mbikëqyrja e funksionimit të tij. Detyrat e instruktimit përcjellja e punës së organizatorëve tjerë, aftësimi dhe informimi për zgjidhjet e reja organizative. Faktorët e jashtëm të infrastructures Këta faktorë përkufizohen si një infrastrukturë jashtë subjektit ekonomik, ndërkaq përfshijnë: mardhëniet ndërmjet ndërmarrësit dhe shtetit, indrastrukturën institucionale, infrastrukturën komunale, infrastrukturën financiare, infrastrukturën shëndetësore-sociale, infrastruktura arsimore, infratrukturën shërbyese dhe infrastrukturën industriale. Qendrat e ndërmarrësve, inkubatorët dhe zonat afariste Qendrat e ndërmarrësve Qendrat e ndërmarrësve, me organizimin e ndihmës profesionale për shoqëritë tregtare, zejtarinë dhe ndërmarrësit e rinj fillestarë, u jep ndihmë ndërmarrësve për zhvillim dhe përparimin e veprimtarisë së tyre ekonomike. Qendra financohet nga donacionet dhe mjetet shtetërore si dhe nga të hyrat vetjake që i realizon nga shërbimet që ua ofron ndërmarrësve. Nuk e ka për qëllim fitimin, ndërkaq fitimin eventual e investon në zhvillimin e veprimtarisë së vet themelore. 15 Faqe 14

Inkubatorët e biznesit Përkundër ekzistimit të një literature të gjerë, edhe më tutje nuk ekziston një përkufizim më i plotë se çka është inkubatori i biznesit. Megjithatë, përgjithësishtë mundë të themi se inkubatori është vend nga i cili dalin ndërmarrësit e rinj, ndërkaq stratexhia themelore e punës së tij është themelimi, zhvillimi, nxitja dhe mbështetja e ndërmarrësve të rinj dhe e ndërmarrësve në fazat e para të zhvillimit. Inkubatorët u ofrojnë ndërmarrësve: - lokale të punës dhe shërbime teknike - shërbime profesionale dhe këshilldhënëse. Zonat afariste Zona afariste është një hapësirë e kufizuar me një infrastrukturë të rregulluar për nevojat e ndërmarrësit brenda së cilës zhvillohet aktiviteti i caktuar ekonomik. Ajo përbën qendrën e ndërmarrësisë e të shkëmbimit të ideve dhe të bashkpunimit afarist. Zonat dallohen për nga emri i vet, që më së shpeshti janë: zona zejtare, industriale, biznesore, zona dhe parqe teknologjike, qendra për transferin e teknologjisë etj. Infrastruktura fizike Përfshinë sistemin e komunikacionit, qarkullimit dhe të energjetikës që mundësojnë rrjedhën e shpejtë të mallrave nga vendi i prodhimit deri në vendin e konsumit, shkëmbimin e shpejtë të informatave, komunikimin e shpejtë dhe cilësor me blerës dhe furnitorë. Kjo infrastrukturë përbëhet nga këto sisteme: - Infrastruktura e komunikacionit, - Infrastruktura e transportit. 16 Faqe 15

5. MARKETINGU NË NDËRMARRËSI 5.1. Marketingu si koncept i orientimit afarist, 5.2. Tregu dhe karakteristikat e tij, 5.3. Funksionet themelore të marketingut, 5.4. Procesi i marketingut, 5.5. Ambienti i marketingut, 5.6. Informatat e marketingut, 5.7. Segmentimi i tregut, 5.8. Strategjitë e tregut, 5.9. Planifikimi i marketingut. 5.1. Marketingu si koncept i orientimit afarist Marketingu nuk është arti i kërkimit të mënyrës për të plasuar atë që e ke prodhuar, por është arti i krijimit të vlerës unike për blerësin.(fhilip Kotler) Marketingu përfshinë një sferë shumë më të gjerë të aktiviteteve afariste sesa që janë shitja dhe propaganda ekonomike. Marketingu nuk ka për qëllim shitjen e prodhimit ose promovimin e tij por plotësimin e nevojave të konsumatorit. Në qendër të orientimit afarist të marketingut nuk është prodhimi, por konsumatori dhe nevojat e tij. 5.2. Tregu dhe karakteristikat e tij Tregu është një mekanizëm nëpërmjet të cilit, e më qëllim të pltësimit të nevojave reciproke të blerësve dhe shitësve, me ndërveprimin e tyrë caktohen çmimet e mallrave e të shërbimeve dhe sasia e tyre. Tregu shpeshherë konsiderohet si vend ku takohen shitësit e blerësit dhe i shkëmbejnë mallrat dhe shërbimet e tyre me para. Shkembimi është një proces i ndërrimit të pronësisë. Duke i pasur parasysh karakteristikat e ndryshme, tregu mund të shikohet nga aspekti i hapsirës dhe i mallrave, nga aspekti i lidhjeve dhe i madhënieve si dhe nga aspekti i teknikës së tregut dhe të institucionit. Nga aspekti i konkurrencës në treg kemi tegun e konkurrencës së pakufizuar, tregun monopolit dhe tregun e konkurrencës së kufizuar. 5.3. Funksionet themelore të marketingut Detyrat themelore të marketingut dhe të aktivieteve që lidhen me të janë: - të konstatohen nevojat e konsumatorëve dhe të shfrytëzuesve potencialë dhe karakteristikat e sjelljes së tyre në procesin e vendimarrjes për blerjen dhe konsumin me qëllim të gjetjes së zgjidhjes adekuate për plotësimin e tyre, - të njihen potencialet e shfrytëzuesit me përparësitë e ofertës së vetë në vendin e duhur dhe çastin e duhur, - t i sigurojë dhe t ua dërgojë me kohë shfrytëzuesve prodhimet dhe shërbimet, - t ua ofrojë blerësve potencialë prodhimet dhe shërbimet me çmim të arsyeshëm dhe me elementet e tjera të arsyeshme të ofertës. Së këndejmi, ndërmarrësit e orientuar drejt tregut dhe marketingut i orientojnë aktivitetet e veta në të gjitha sferat afariste siç është theksuar më poshtë: sfera e prodhimit, shkëmbimit, 17 Faqe 16

ditribuimit, dhe promovimit, të gjitha funksionet e përmenduara njihen me emrin Marketing Miks. Politika e prodhimit Politika e prodhimit është pjesë përbërëse e politikës afariste të ndërmarrësve dhe përfshinë cilësinë, zhvillimin programit prodhues dhe afatin e qëndrueshmërisë së prodhimit, hulumtimet dhe zhvillimin e prodhimeve të reja, përmirësimin dhe aplikimin e ri të prodhimeve ekzistuese (novacioneve). Në mënyrë me politikën e prodhimit që të ruaj dhe të përfitojë, përkatësisht të mahnitë një numër sa më të madh të blerësve dhe konsumatorëve, ndërmarrësi cakton gjerësinë e programit prodhues- të ngushtë ose të gjerë dhe thellësinë e programit prodhues-të cekët dhe të thellë, aplikon dhe lanson, përkatësisht nxjerr në treg prodhime të reja ose bënë përmirësimin e atyre ekzistuese, i braktisë prodhimet e vjetra të cilat blerësit dhe konsumatorët i zëvëndësojnë gjithnjë e më tepër me prodhime të reja, varësishtë nga cikli jetësor në të cilin gjendet prodhimi. Politika e çmimeve Çmimi është instrument i shitjes me të cilin ai harmonizohet me kërkesat e blerësve nëpërmjet politikës së çmimeve (të larta ose të ulëta) që përfshinë lëshimet, shitjen me këste, përkatësisht me kredi. Politika e çmimeve përbëhet nga caktimi i çmimeve, lirimet, rabati dhe elementet tjera nxitëse që janë të lidhura me çmimin dhe shitjen. Ndërmarrësit me anën e uljeve të ndryshme të çmimeve ose të lirimeve, me themelimin e klubeve për motivimin e konsumatorëve me politikën e përcaktuar të çmimeve të harmonizuar me elementet e tjera të miksit të marketingut i ruajnë dhe i tërheqin blerësit e rinj. Politika e distribuimit Politika e distribuimit përfshin aktivitetet e shitjes dhe të distribuimit që janë të harmonizuara me elementet e tjera të miksit të marketingut. Varësishtë nga politika e distribuimit që e udhëheqë ndërmarrësi, distribuimi mundë të jetë ekskluziv ( i kufizuar vetëm në një distributor që ka shpenzime më të vogla se ai intenziv), intenziv(shfrytëzohen të gjitha kanalet disponuese që prodhimet t u ofrohen konsumatorëve në çdo vend të shitjes. Politika e promovimit Politika e promovimit përbëhet nga gërshetimi i aktiviteteve të komunikimit të drejtpërdrejtë dhe të tërrthortë me tregun, përkatësishtë me mjedisin më të afërt ose më të largët, me qëllim të informimit dhe tërheqjes së blerësve potencial. Këto janë aktivitetet e propagandës ekonomike ose të publikimit, shitjes personale, marketingut të drejtpërdrejtë, avancimit të shitjes, të mardhënieve me publikun dhe të publicitetit. 5.4. Procesi i Marketingut Procesi i marketingut nënkupton vazhdimin e veprimtarisë së marketingut nga ofertuesi (prodhuesi ose shitësi) deri te blerësi dhe konsumatori. Procesi i marketingut përbëhet nga këto faza: Hulumtimi i rrethanave të volitshme në treg, Zgjedhja dhe definimi i strategjisë optimale, Planifikimi i miksit të marketingut, Veprimi operativ dhe Mbikëqyrja dhe kontrolli. 18 Faqe 17

5.5. Marketingu në mjedisin e caktuar Rezultatet afariste të ndërmarrësve nuk varen vetëm nga aktivitetet që ai i ndërmerr në afarizmin e vet, por nga ndikimet e pjesmarrësve që janë pjesërishtë ose plotësishtë jashtë kontrollit të tij, e që e përbëjnë mjedisin e tij të marketingut. Duke pasur parasysh se ndërmarrësi vepron edhe vetë në lidhje me këto ndikime, dallojmë mikromjedisin dhe makromjedisin. Mikromjedisi i ndërmarrësit Mikromjedisin e ndërmarrësit e përbëjnë pjesmarrësit dhe ndikimet e mjedisit të afërt të ndërmarrësit, në të cilat ndërmarrësi mundë të ketë ndikim më të vogël ose më të madh. Në mikromjedisin e ndërmarrësit bëjnë pjesë: Furnitorët, ndërmjetësit në marketing, blerësit dhe konsumatorët, opinioni, konkurrenca. Makromjedisi i ndërmarrësit Për dallim nga mikromjedisi, makromjedisin e përbëjnë të gjithë pjesmarrësit dhe faktorët e rëndësishëm për afarizmin e ndërmarrësit, por në të cilët ndërmarrësi nuk mundë të ndikojë, por duhet t u përshtatet. Në makromjedisin e ndërmarrësit bëjnë pjesë: Mjedisi demografik, mjedisi ekonomik, teknologjik, shtetëror-politik, kulturologjik. 5.6. Informatat e marketingut Siç kemi theksuar më sipër, ndërmarrësi ka nevojë për informata të caktuara mbi tregun dhe efektet e marketingut me qëllim të marrjes së vendimeve sa më racionale në afarizëm. Pa informatat për tregjet përreth dhe konkurrencën ndërmarrësi nuk është në gjendje të përcaktojë drejtimin stratexhik të afarizmit. Informatat e marketingut zakonisht përfshin të dhënat për: pjesmarrjen në treg, potencialin e tregut, veçoritë e tregut, cilësitë e punës në shitjen e prodhimeve, trendet afariste, parashikimet ekonomike, konkurrentët dhe ofertat e tyre, studimet lidhur me caktimin e çmimit, testimin e prodhimeve etj. Andaj si sfera kryesore te kërkimit të tregut veçohen: blerësi, tregu, konkurrenca, mjedisi dhe ndikimi i ndërmarrësit. 5.7. Segmentimi i tregut Segmentimi i tregut nënkupton ndarjen e tregut në grupe të kosumatorëve ose në pjesë të tregut. Për segmentim është me rëndësi që ato të jenë grupe të njëjta, përkatësishtë që t i karakterizojnë veçoritë e përbashkëta në sjelljen e konsumatorëve dhe blerësve. Segmentimi njëkohësihstë është njëra prej stratexhive themelore të tregut. Praktika ka dëshmuar se ndërmarrësit që zbatojnë segmentimin e tregut realizojnë shitje më të madhe, pjesëmarrje më të madhe në treg dhe fitim më të madh. 5.8. Strategjia e Marketingut Strategjia e marketingut është planifikim i qëllimeve dhe detyrave afatxhata që ndërmarrësi ia ka parashtruar vetes, si dhe i mënyrave dhe mjeteve me anën e të cilave do të realizojë qëllimin e përcaktuar duke e aplikuar konceptin e marketingut. 19 Faqe 18

Përbëhet nga caktimi i tregut të synuar dhe hartimi i miksit të marketingut të përshtatur nevojave dhe kërkesave të tregut të synuar. Andaj, me strategjinë e marketingut ndërmarrësi përcakton se si duhet punohet për një punë sa më të sukseshme në mënyrë që në planin afatgjatë të realizojë fitim. Ndërmarrësi zhvillon strategjinë e marketingut në disa nivele: korporativ, afarist dhe funksional. 5.9 Planifikimi i Marketingut Ky është një proces i operacionalizimit të strategjisë së marketingut si shprehje e qëndrimit konkurues të ndërmarrësit. Planifikimi i marketingut në esencë është proces administrimi, kurse zhvillohet në katër faza: 1. Përcaktimi i qëllimeve - formulimi i deklaratës për misionin, - definimi i qëllimeve të korporatës. 2. Shqyrtimi i gjendjes - analiza e tregut, - përgatitja e analizës SWOT, - përcaktimi i presupozimeve të tregut. 3. Formulimi i strategjisë - definimi i qëllimeve dhe i strategjisë së marketingut, - vlerësimi i rezultateve të pritshme, - përcaktimi i planeve dhe mikseve alternative. 4. Shpërndarja e resurseve dhe vështrimi - caktimi i planit financiar, - hartimi i programit të përgatitjeve. 20 Faqe 19

6. FINANCIMI I EKONOMISË SË VOGËL 6.1. Financimi, 6.2. Struktura financiare, 6.3. Problemet lidhur me strukturën optimale financiare, 6.4. Burimet e financimit. 6.1. Financimi Problemet kryesore të financimit Procesi afarist i çdo subjekti përfshin procesin e furnizimit, procesin e prodhimit dhe procesin e shitjes, me të cilën rrumbullakohet lëvizja e pasurisë që ka për qëllim krijimin e vlerës së shtuar, maksimalizimin e fitimit, si dhe ekzistencën dhe rritën e ndërmarrësit. Nëse likuiditeti kuptohet si zotësi e ndërmarrësit që me pasurinë likuide t i përmbushë detyrimet e arritura për pagesë, me ç rast mendohet për detyrimet afatshkurtëra, kurse boniteti si zotësi e përgjithshme e pagimit të detyrimeve, problemi i financimit të ndërmarrësit të vogël është i shprehur pikësëpari si paaftësi e pagimit me kohë të detyrimeve afatshkurtëra të shkaktuara nga mungesa e parasë. Financat afariste të ndërmarrësit duhet t i vërejnë me kohë këto dukuri dhe t i sigurojnë paratë me të cilat do të pengohet jolikuiditeti. Në të kundërtën ai do të shëndërrohet në mungesë boniteti dhe stërngarkim me borxhe, kurse në mënyrë zingjirore mund të zgjerohet në tërë ekonominë. Kuptimi i financimit Për inicimin e ndërmarrësisë, ndërmarrësi ka nevojë për para, kurse lartësia e kapitalit fillestar varet nga ajo se për cilën formë juridike të afarizmit bëhet fjalë: shoqërinë e kapitalit ose shoqërinë e personave, apo bëhet fjalë për zejtarinë si ndërmarrës. Gjatë afarizmit paraja u duhet për t i blerë të gjitha ato që i nevojitem për procesin e prodhimit, kurse me financimin e detyrimeve siguron inputet e nevojshme materiale, rrogat e të punësuarve, shërbimet e jashtme të ndërmarrësve tjerë, tatimet e kontributet ndaj shtetit etj. Mundë të konkludojmë se financimi nënkupton anën monetare të ndërmarrësisë, që përfshin të gjitha format e saj: fillestare, vijuese dhe të financimit zhvillimor të ndërmarrjeve të vogla. Mirëpo, financimi nuk përfshin vetëm sigurimin e parasë, por edhe investimin dhe kthimin e tij. Format e financimit Dallohen tri forma kryesore të financimit: fillestare, vijuese dhe financimi zhvillimor i ndërmarrësit. Financimi fillestar duhet të sigurojë një sasi të mjaftueshme të kapitalit fillestar për themelimin dhe fillimin e punës së ndërmarrësit gjë që nënkupton sigurimin e burimeve afatgjata për financimin e investimeve fillestare në mjetet afatgjata dhe në mjetet e përhershme të xhiros. Financimi vijues duhet të sigurojë sasi të mjaftueshme të burimeve afatshkurtëra për financimin e nevojave të përditshme afatshkurtëra të ndërmarrësit, gjë që nënkupton financimin e mjeteve të nevojshme të xhiros për mbështetjen e afarizmit të tij cilësor dhe për ruajtjen e bonitetit dhe të likuiditetit të ndërmarrësit. Financimi zhvillimor duhet të sigurojë sasi të mjaftueshme të burimeve shtesë afatgjata për financimin e investimeve të reja, përkatësisht për zhvillim dhe rritje. 21 Faqe 20