Raport vjetor për gjendjen e Mjedisit në Kosovë

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government MINISTRIA E MJEDISIT DHE PLANIFIKIMIT HAPËSINOR MINISTARSTVO SREDINE I PROSTORNOG PLANIRANJA MINISTRY OF ENVIRONMENT AND SPATIAL PLANNING AGJENCIA PËR MBROJTJEN E MJEDISIT TE KOSOVËS KOSOVSKA AGENCIJA ZA ZAŠTITU SREDINE KOSOVO ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY Raport vjetor për gjendjen e Mjedisit në Kosovë Prishtinë, 2016

Shkurtesat ADC ALPS AMMK ASK BE CLC ECRAN EFAS GHG GIZ IHMK IKMN IKSHPK IPA IUCN KEK KMDK KRM KTOE KUR MBPZHR MEF MIE MN MTI MZHE OBSH OE OJQ PK PKVM PLVM REC RM SIDA SNK SHBO TC TCA TCB UA UNDP UNEP UNFCCC ZRRUK Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim Hulumtimi i Ndotjes së Tokave Bujqësore Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës Agjencia e Statistikave të Kosovës Bashkimi Evropian Mbulueshmëria e Tokave sipas Metodologjisë CORINE Rrjeti Rregjional i Paraaderimit për Mjedis dhe Klimë Rrjeti Evropian i Vetëdijesimit nga Vërshimet Gazrat e Serrës Bashkëpunimi Teknik Gjerman Instituti Hidrometeorologjikë i Kosovës Instituti i Kosovës për Mbrojtjen e Natyrës Instituti Kombëtar i Shëndetit Publikë të Kosovës Instrumenti i Para anëtarësimit i BE-së Unioni Ndërkombëtar i Konservimit të Natyrës Korporata Energjetike e Kosovës Kompania për Menaxhimin e Deponive të Kosovës Kompania Regjionale e Mbeturinave Kilo Ton Oil Equivalent Kompania e Ujësjellësve Rajonal Ministria e Bujqësisë Pylltarisë dhe zhvillimit Rural Ministria e Financave Ministria e Integrimeve Evropiane Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Monument i Natyrës Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Ministria e Zhvillimit Ekonomik Organizata Botërore e Shëndetësisë Operatorë Ekonomik Organizatë Joqeveritare Park Kombëtar Plani i Kosovës për Veprim në Mjedis Plani Lokal i Veprimit në Mjedis Qendra Regjionale për Mjedis Rezervat Natyrorë Agjencia Suedez për Zhvillim Ndërkombëtarë Strategjia për Ndryshime Klimatike Shpenzimi Biokimik i Oksigjenit Termocentral Termocentrali A Termocentrali B Udhëzim Administrativ Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Konventa Kornizë për Ndryshimin Klimatike e Kombeve të Bashkuara Zyra Rregullatorë për Ujësjellës dhe Kanalizim 2 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

Përmbajtja 1. Hyrje 2. Gjendja e mjedisit dhe ndryshimet në mjedis në krahasim me raportin e mëparshëm 2.1. Ajri, 2.2. Uji, 2.3. Toka, 2.4. Biodiversiteti dhe zonat e mbrojtura, 2.5. Mbeturinat. 3. Mjedisi dhe shëndeti publik 4. Gjendja mjedisore e zonave të rrezikuara; 4.1. Zona e KEK-ut dhe ndikimi në mjedis 4.2. Zona e NewCoFeronikeli dhe ndikimi në mjedis 4.3. Zona e Sharcem dhe ndikimi në mjedis 4.4. Zonat tjera të rrezikuara. 5. Shfrytëzimi i resurseve natyrore 6. Zbatimin e Strategjisë dhe Planit të Veprimit për Mjedis 7. Masat e ndërmarra për mbrojtjen e mjedisit 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. Përafrimi i legjislacionit mjedisor kombëtar me Direktivat e BE-së Inspektimi dhe kontrolli i zbatimit të Ligjit Lejedhënia Rehabilitimi i tokave, sipërfaqeve të ndotura dhe monitorimi i tyre Rregullimi i shtretërve të lumenjve dhe pastrimi i tyre Zhvillimet dhe ngecjet në forcimin e institucioneve mjedisore, 8. Investimet në mbrojtjen e mjedisit 9. Referencat 10. Shtojcat 3 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

1. Hyrje Hartimi i Raportit për Gjendjen e Mjedisit në Kosovë, është bazuar në Ligjin e Mbrojtjes së Mjedisit1. Sipas nenit 25, të këtij Ligji, Qeveria e Kosovës, me propozim të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, i paraqet Kuvendit Raport për Gjendjen e Mjedisit. Raporti duhet të përmbajë të dhëna për: gjendjen e mjedisit dhe ndryshimet në mjedis në krahasim me raportin e mëparshëm, ndikimet mjedisore në shëndetin e popullatës, gjendjen e mjediseve të rrezikuara, zbatimin e Strategjisë së Mjedisit, Planit të Veprimit, masat e ndërmarra për mbrojtjen e mjedisit, shfrytëzimin e resurseve natyrore, zhvillimin e institucioneve mjedisore dhe financimin e sistemit për mbrojtjen e mjedisit. Në përputhje me detyrat dhe përgjegjësitë e institucioneve qeveritare, Agjencia e Kosovës për Mbrojtjen e Mjedisit është institucioni që harton këtë dokument. Ky Raport vjetor paraqet gjendjen e mjedisit për vitin 2015, por edhe të dhëna të mëhershme zënë vend të konsiderueshëm me qëllim krahasimi. Për hartimin e raporti, AMMK ka grumbulluar të dhëna mjedisore nga institucionet monitoruese, kompanitë, operatorët, ndërmarrjet e ndryshme, publikimet, raportet dhe nga burime tjera. Të dhënat e grumbulluara janë përpunuar në informata kualitative mjedisore që tani janë prezantuar në këtë raport. Këto të dhëna janë në formë teksti, tabelash, hartash dhe paraqitjesh grafike. Përkundër angazhimit maksimal, ky raport ka edhe mangësi, që në radhë të parë janë pasojë e mungesës së të dhënave për shumë çështje të rëndësishme, mungesës së monitorimit të integruar të mjedisit, bazës ligjore dhe dobësive tjera institucionale e menaxhuese. Duhet pranuar faktin se cilësia e raportimit varet nga cilësia e monitorimit që zbatohet në shkallë vendi dhe niveli i organizimit të sistemit të informimit mjedisor. Duke ditur se këto dy sisteme mjedisore tek ne nuk janë të organizuara në nivelin e duhur, mund të arrijmë në një konkluzion se edhe mungesa e të dhënave të plota dhe besueshmëria e tyre është një tregues i rëndësishëm i gjendjes së mjedisit në Kosovë. 1 Ligji Nr. 03/L-025 4 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

Qëllimi i këtij raporti, në radhë të parë është, informimi për gjendjen e mjedisit në Kosovë mirëpo, të dhënat e tij janë një bazë e mirë edhe për ndërtimin e politikave adekuate mjedisore dhe për orientimin e zhvillimeve, planifikimeve dhe investimeve strategjike në sektorët të cilët kanë ndikim në mjedis siç janë: ekonomia, industria, energjetika, transporti, bujqësia etj. Ne i vlerësojmë, çmojmë dhe mirëpresim të gjitha angazhimet, vërejtjet dhe sugjerimet e institucioneve, ekspertëve dhe dashamirëve të mjedisit, të cilat do të na ndihmojnë shumë gjatë hartimit të publikimeve të ardhshme për ngritjen e cilësisë dhe besueshmërisë së tyre. 5 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

2. Gjendja e mjedisit dhe ndryshimet në mjedis me raportin e mëparshëm 2.1. Ajri Cilësisë së ajrit në këtë raport pasqyron gjendjen për territorin e Kosovës duke u bazuar në matjet nga stacionet për monitorim kontinual të cilësisë së ajrit. Burim i të dhënave janë kryesisht raportet, që prezantojnë të dhënat e regjistruara nga stacionet të cilat janë nën menaxhimin e IHMK. Dy nga stacionet e vendosura në Prishtinë janë reprezentative për cilësinë e ajrit ne sfondin urban (Rilindja) dhe në sfondin suburbane (IHMK), ndërsa 6 stacionet tjera të vendosura në Mitrovicë, Drenas, Pejë, Prizren, Hani i Elezit, Gjilan, janë reprezentative për cilësinë e ajrit në sfondin urban dhe stacioni i vendosur në Brezovicë është për sfondin rural. Ndërsa 3 stacione të sfondit industrial janë vendosur në zonën e KEK-ut (Dardhishtë, Palaj dhe Obiliq). (Tabela 1) Tabela 1. Stacionet monitoruese për cilësinë e ajrit Shenja e Stac. 1 Emërtimi i Stacionit monitorues IHMK KS0101 IHMK,Prishtinë 2 Rilindja KS0102 Oborri i Rilindjes, Prishtinë 3 Pejë KS0305 4 Prizren 5 Nr. Lokacioni Institucio ni përgjegjës IHMK Parametrat që maten Tipi i zonës PM10,PM2.5,SO2, NOx,O3,CO Sfondi urban IHMK PM10,PM2.5,03 Sfondi urban Sh. fillore Lidhja e Prizrenit IHMK PM10,PM2.5,SO2, NOx,O3,CO Sfondi urban KS0406 Kuvendi Komunal IHMK PM10,PM2.5,SO2, Sfondi urban Brezovicë KS0507 Zona e skijimit IHMK PM10,PM2.5, Sfondi urban 6 Hani i Elezit KS0508 Sh.fillore Ilaz Hallaqi IHMK PM10,PM2.5,SO2,NOx, O3,CO Sfondi urb./in. 7 Gjilan KS0609 Kuvendi Komunal IHMK 8 Drenas KS0103 Kuvendi Komunal IHMK 9 Obiliq KS00 QMF IHMK 10 Dardhishtë KS01 Shkolla fillore IHMK PM10,PM2.5,SO2,NOx, O3,CO PM10,PM2.5,SO2,NOx,CO PM10,PM2.5,SO2,NOx, O3,CO PM10,PM2.5,SO2,NOx, O3,CO Sfondi urban Sfondi urban Sfondi urban Sfondi industrial Palaj KS02 Kosova Mont IHMK PM10,PM2.5,SO2,NOx, O3,CO Sfondi industrial 12 Mitrovicë KS0204 Stacioni i meteorologjisë IHMK CO,O3,PM10,PM2.5 Sfondi urban 6 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

Raporti përfshin vlerat mesatare nga rezultatet e sistemit të monitorimit të cilësisë së ajrit në stacionet e rrjetit nacional. Duhet të potencohet se nuk ka pasur të dhëna kontinuale nga disa stacione monitoruese dhe kjo e vështirëson vlerësimin e përgjithshëm të gjendjes së ajrit. Ky fakt dhe mangësi tjera nuk janë objekt i shqyrtimit të këtij raporti, kështu që janë analizuar të dhënat të cilat kanë qenë në dispozicion. Normat e cilësisë së ajrit në bazë të së cilave është bërë vlerësimi janë të bazuara në Udhëzimin Administrativ Nr.02/20, (Tabela 2). Tabela 2. Normat e cilësisë së ajrit sipas Udhëzimi Administrativ Nr.02/20. Parametri Vlerat limite Njësia matëse NO2 Vlera limite për 1 orë, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite vjetore, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite vjetore, për mbrojtjen e vegjetacionit Vlera limite për 1 orë, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite për 24 orë, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite për mesataren ditore te maksimales 8orëshe, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite për 24 orë, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite vjetore, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Vlera limite vjetore, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Objektivi afatgjatë, për mbrojtjen e shëndetit të njeriut Pragu i informimit Pragu i alarmit SO2 CO PM10 PM2.5 O3 Tejkalimet e lejuara brenda vitit µg/m3 Vlera limite(kufi tare) µg/m3 200 µg/m3 40 Nuk parashihet µg/m3 30 Nuk parashihet µg/m3 350 24 µg/m3 125 3 mg/m3 10 Nuk parashihet µg/m3 50 35 µg/m3 40 Nuk parashihet µg/m3 25 Nuk parashihet µg/m3 120 Nuk parashihet µg/m3 µg/m3 180 240 Nuk parashihet Nuk parashihet 18 7 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

Sipas matjeve të realizuara nga stacionet e rrjetit për monitorimin e ajrit për vitin 2015, ndotja e theksuar vërehet nga pluhuri në formë të PM10 dhe PM2.5, ndërsa parametrat tjerë nuk tejkalojnë Vlerën Maksimale të lejuar (VML). Dallojnë stacionet e monitorimit në Obiliq me 90 ditë tejkalime të VML brenda vitit, Gjilani me 75, Prishtinë-IHMK me 74, Prishtinë-Rilindja me 66, Drenasi me 61 dhe Hani i Elezit me 45 ditë tejkalime, krahas 35 ditë sa janë të lejuara sipas Udhëzimit Administrativ Nr.02/20, për normat e cilësisë së ajrit (shih hartën dhe figurat 1 dhe 2). Për parametrat tjerë nuk janë regjistruar tejkalime (figura 3, 4, 5 dhe 6). Harta e indeksit të kualitetit të ajrit (Mesataret vjetore të PM10, sipas stacioneve monitoruese) 8 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

80 70 60 50 40 30 20 10 0 µg/m3 VML, µg/m3 Figura 1. Mesatarja vjetore e PM10 për vitin 2015 80 70 60 50 40 30 20 10 0 µg/m3 VML, µg/m3 Figura 2. Mesatarja vjetore e PM2.5 për vitin 2015 140 120 100 80 60 40 20 0 µg/m3 VML, µg/m3 Figura 3. Mesatarja vjetore e SO2 për vitin 2015

12 10 8 6 4 2 0 mg/m3 VML, mg/m3 Figura 4. Mesatarja vjetore e CO për vitin 2015 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 µg/m3 VML, µg/m3 Figura 5. Mesatarja vjetore te NO2 për vitin 2015 140 120 100 80 60 40 20 0 µg/m3 VML, µg/m3 Figura 6. Mesatarja vjetore e Ozonit për vitin 2015 10

Të dhëna të detajuara për parametrat e cilësisë së ajrit sipas muajve të vitit 2015, janë prezantuar në shtojcën 1, të këtij raportit dhe në Raportin, Gjenda e Ajrit në Kosovë për vitin 2015, të cilin e gjeni në web faqen ammk-rks.net. Krahasuar me vitin 2014, nuk vërehet ndonjë ndryshim në cilësinë e ajrit. Njëjtë sikurse gjatë vitit 2015 edhe gjatë vitit 2014, tejkalime janë regjistruar vetëm për Parametrat PM10 dhe PM2.5, edhe atë stacionet monitoruese në Prishtinë (Rlindja), Obiliq, Palaj, Dardhishtë, Prizren dhe Gjilan për PM10 dhe në stacionet në Dardhishtë, Prizren dhe Gjilan për paramentrin PM2.5. Më shumë informacione për gjendjen e ajrit për vitet 2013, dhe 2014, mund të gjeni në Raportin për Gjendjen e Ajrit në Kosovë për vitin 2013-2014, në ueb faqen e ammk-rks.net. Monitorimi i PM10 në ajër dhe përcaktimi i metaleve të rënda në PM10 në zonën e Drenasit, Tetor 2015 Mars 2016 Një monitorim i PM10 në Drenas është realizuar edhe përmes projektit të financuar nga UNDP si mbështetje e sigurimin e të dhënave për nivelin e ndotjes së ajrit në zonën Drenasit, përkatësisht në zonën e veprimit të fabrikës së Feronikelit. Objektivi i projektit ka qenë nxjerrja e të dhënave reprezentative të përqendrimit të grimcave suspenduara në ajër të madhësisë më të vogla se 10 mikrometër (μm) (PM10) dhe përqendrimit metaleve të rënda në këto grimca (në PM), në zonën e Drenasit si dhe evaluimi e të dhënave dhe identifikimin e ndikimit potencial të ndotjes krahasuar me standardet e Bashkimit Evropian për cilësi të ajrit sipas Direktivës së BE 2008/50/EC. Mostrimi është bërë për periudhë prej 24 orëve, që do të thotë se filtri ka qenë i ekspozuar për 24 orë në ambient. Mostrat janë mbledhur në këto lokacione: Gllobar, Çikatovë e Re, Çikatovë e Vjetër dhe Lagjen e FeroNikelit. Mostrimi është e realizuar në periudhën Tetor 2015- Mars 2016. Gjatë kësaj periudhe kohore janë marrë gjithsej 103 mostra. Lokacionet e pikave të mostrimit janë përzgjedhur vende rezidenciale, të populluara dhe të cilat gjinden afër Fabrikës së FerroNikelit dhe janë konsideruar si reprezentative për vlerësimin e ndikimit të kësaj fabrikë në cilësinë e ajrit në Drenas. Metodologjia- për matjen e përqendrimit të PM10 në ajër është përdorur pajisja portabël Airmetrics MiniVolTM Tactical Air Sampler (TAS). Përcaktimi i përqendrimit të grimcave të suspenduara në ajër (PM10) është kryer në laboratorin e Institutit Hidrometeorologjik të Kosovës (IHMK), ndërsa përcaktimi i përqendrimit të metaleve të rënda është kryer nga laboratori, Centre for Ecotoxicological Research CETI, në Podgoricë.

Rezultatet- Figura 7 paraqet përqendrimin mesatar të PM në 24 h sipas muajve nga ku vërehet se në shumicën e rasteve kemi tejkalime nga vlera e lejuar, ndërsa vlerat maksimale janë shënuar në Nëntor 2015. (µg/m3) Përqëndrimi mesatar i PM 10 (24 h) Vlera Maksimale e Lejuar (µg/m3) 70 60 50 40 30 20 10 0 Tetor 2015 Nëntor 2015 Dhjetor 2015 Janar 2016 Shkurt 2016 Mars 2016 Figura 7: Përqendrimi mesatar i PM 10 në 24 h sipas muajve2 Nëse krahasojmë vlerat në bazë të vend mostrimeve, nga figura 8 shohim që vlera mesatare e përqendrimit të PM10 për periudhën Tetor 2015 Mars 2016, për Gllobar, Çikatovë të Vjetër dhe Lagja e Feronikelit është brenda limiteve të lejuara, ndërsa në lokacionin Çikatovë e Re, është regjistruar tejkalim i lehtë, ku vlera mesatare për periudhën 6 ka shënuar 51.67 µg/m3. (µg/m3) Përqëndrimi mesatar i PM 10 (24 h) Vlera Maksimale e Lejuar (µg/m3) 70 60 50 40 30 20 10 0 Gllabar Çikatovë e Vjetër Çikatovë e Re Lagja e Feronikelit Figura 8: Përqendrimi mesatar i PM 10 sipas vendmostrimeve3 Sa i përket përqëndrimit të metaleve të rënda në PM10, janë analizuar metalet Arseni (As), Kadmiumi (Cd), Kromi (Chr), Bakri (Cu), Merkuri (Hg), Nikeli (Ni), Plumbi (Pb), Zinku (Zn) dhe Hekuri (Fe). Sipas rezultateve nga analizimi i filtrave janë regjistruar tejkalime të vlerave të lejuara (20 µg/m3) vetëm për 2 UNDP/IHMK, "Monitorimi i PM10 në ajër dhe përcaktimi i metaleve të rënda në PM10 në zonën e Drenasit, Tetor 2015 Mars 2016". 3 Po aty. 12

metalin e Nikelit (Ni), në 12 raste, kryesisht gjatë muajve tetor, nëntor dhe dhjetor 2015 në të katër lokacionet e mostrimeve (Çikatovë e vjetër, Çikatovë e Re, Gllobar dhe Lagja e Feronikelit)4. Rekomandime: Me qëllim të përmirësimit të cilësisë së ajrit dhe mbrojtjes së tij nga ndotja si dhe me qëllim që të përmirësohet monitorimi dhe raportimi për cilësinë e ajrit rekomandohet, që: Të implementohet Strategjia dhe Plani i Veprimit për Cilësinë e Ajrit, Të realizohen projektet specifike me qëllim të përmirësimit të cilësisë së ajrit, Të kompletohet inventari i emisioneve dhe burimeve të ndotësve në ajër, Të funksionalizohet plotësisht sistemi nacional për monitorimit e cilësisë së ajrit me qëllim të përmirësimit të mbledhjes, përpunimin dhe raportimit të të dhënave për cilësinë e ajrit, Të zbatohet sistemi i drejtpërdrejtë online (në kohë reale) i raportimit të të dhënave për cilësinë e ajrit, Të forcohen kapacitetet teknike dhe institucionale për mirëmbajtjen e rrjetit të monitorimit të cilësisë së ajrit, servisimin dhe kalibrimin e pajisjeve si dhe të bëhet akreditimi i laboratorit për cilësinë e ajrit. Të përmirësohet bashkëpunimi në mes të institucioneve monitoruese dhe operatorëve, e sidomos në procesin e rrjedhjes së informatave, përpunimit, raportimit të tyre dhe informimit më efikas të publikut për kualitetin e ajrit. 4 UNDP/IHMK, "Monitorimi i PM10 në ajër dhe përcaktimi i metaleve të rënda në PM10 në zonën e Drenasit, Tetor 2015 Mars 2016". 13

2.2. Uji Edhe në Kosove, si në shumë vende të botës, shëndeti i njeriut dhe plotësimi i nevojave të tij është gjithnjë e më tepër i kërcënuar nga mungesa e ujërave të pastra. Mbrojtja, ruajtja dhe monitorimi i cilësisë së resurseve ujore është njëra prej sfidave me të mëdha mjedisore para shoqërisë sonë. Zhvillimi industrial, urbanizimi, bujqësia intensive janë vetëm disa prej faktorëve që ndikojnë në ndotjen e ujërave. Përkundër angazhimit të vazhdueshëm, shfrytëzimi i pakontrolluar i resurseve ujore dhe dëmtimi i shtretërve të lumenjve, ende mbetet një nga format e degradimit të resurseve tona ujore. Presionet në ujëra vijnë kryesisht si pasojë e rritjes së vëllimit të ujërave të shkarkuara pa trajtimin adekuat fizik, kimik e as biologjik. E gjithë kjo ndikon që në trupat ujorë të kemi rritje të vlerave në parametrat fizikë, kimik dhe mikrobiologjik. Po ashtu, ndikime të shumëfishta vijnë edhe nga reshjet atmosferike: gazrat në ajër si (NOx, SO2, CO2 etj) gjatë reshjeve atmosferike formojnë shirat acidik, që në mënyrë direkte ndikojnë në rritjen e aciditetit në ujëra. Presione të tjera nga reshjet janë shpëlarja e tokave bujqësore dhe sipërfaqeve të tjera ndotëse me ç rast vije deri tek rritja e materieve të suspenduara, materive inorganike (fertilizerët-n, P, K, NH4+ etj) dhe atyre organike (PAH, PCB, Herbicide etj). Ndër presionet më të mëdha në trupat ujorë janë shkarkimet industriale të veprimtarive të ndryshme. Monitorimin e ujërave të lumenjve në territorin e Republikës së Kosovës e bënë Instituti Hidrometeorologjik i Kosovës. Cilësia e këtyre lumenjve përcaktohet në bazë të analizave fizike, kimike dhe metaleve të rënda. Rrjeti i monitorimit ka gjithsej 54 vendmostrime (stacion monitoruese). Parametrat fizik që aktualisht monitorohen janë 10 parametra fizikë (maten herë në vit), 39 parametra kimik (maten herë në vit) dhe 8 metale të rënda (2 herë në vit). Në shtojcën 2 dhe 3 të raportit, janë prezantuar stacionet monitoruese të lumenjve, parametrat që monitorohen dhe frekuenca e matjeve. Në këtë raport gjendjen e ujërave e kemi pasqyruar përmes këtyre treguesve/parametrave: Oksigjeni i tretur/ mg/l O2; Karboni organik total/ mg/l C; Shpenzimi biokimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHBO5); Shpenzimi kimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHKO); Fosfori total/ mg/l P dhe Materiet totale të suspenduara/ mg/l (MTS). Vlerat e prezantuara në grafikon janë si vlera mesatare për vitin 2015. Parametrat si: oksigjeni i tretur (O2), oksigjeni biokimik i shpenzuar për 5 ditë (SHBO5), shpenzimi kimik i oksigjenit (SHKO), tregon nivelin e ndotjes organike dhe bakteriologjike të ujit i cili hyn në grupin e parametrave të cilët pritet të 14

kenë presione nga ato dukuri që u cekën më lartë. Derisa, prezenca e fosforit (Ptot) shkakton eutrofikimin në ujëra. Pellgu i Drinit të Bardhë në këtë pellg përzgjedhja është bërë për dy lumenjtë: Drini i Bardhë, ku si vlerë mesatare vjetore e ngritur paraqitet shpenzimi kimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHKO), derisa lumi Ereniku rezulton me ngritje të vlerës mesatare vjetore të parametrit materiet totale të suspenduara/ mg/l (MTS). (fig.9) Figura 9: Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjëveihmk 2015( Pellgu i Drinit të Bardhë) Pellgu i Ibrit në këtë pellg përzgjedhja është bërë për këta lumenjtë: Ibri, Sitnica, Prishtevka, Graçanka dhe Drenica (figura 2), nga ku vërehet se lumi Prishtevka / Bresje, pothuajse me të gjithë parametrat e paraqitur tregon vlera më të ngritura, ngase vetë shtrirja e lumit është përgjatë zonës më të populluar dhe që ngërthen në vete edhe zonat industrial (fig 10). 15

Figura 10: Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjëveihmk 2015( Pellgu i Ibrit) Pellgu i Moravës së Binçit dhe Lepencit - në pellgun Morava e Binçit është përzgjedhur lumi Morava e Binçit me gjithsej katër stacione monitoruese (figura 3), ku pothuajse në të gjitha stacionet e saja monitoruese tregohen ngritje të këtyre gjashtë parametrave. Ndërsa në Pellgun Lepencit, janë përzgjedhur dy lumenj: Lepenci dhe Nerodimja. (fig ). Figura : Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjëveihmk 2015( Pellgu i Moravës së Binçës dhe Lepencit) Bazuar në këto tri grafikone (shtrirjen teritoriale të të gjitha pellgjeve), prezenca e sasisë së fosforit total/mg/l P, ku nga analizat e bëra gjatë kësaj periudhe, sasia e fosforit në ujërat e lumenjve tregon se presionet nuk paraqesin ndikim aq të shprehur tek ujërat sipërfaqësorë, sepse vlerat e tij të paraqitura në diagramet gjenden në mes 0.0 dhe 2.814mg/l P. Nga konstatojmë se ujërat sipërfaqësorë në Kosovë nuk janë të rrezikuar nga eutrofikimi. Po ashtu, edhe treguesi shpenzimi biokimik i oksigjenit (SHBO5), gjatë periudhës së monitorimit për vitin 2015, vlerat e përllogaritura gjenden në mes të 2.53 dhe 63.33 mg O2/l, që tregon për ndotje me vlerën më të lartë mesatare vjetore në lumin Prishtevka/Bresje. Edhe pse në kushte natyrore ujërat e pastra nuk posedojnë fare sasi të SHBO5, por kjo ndotje arsyetohet me faktin se ujërat sipërfaqësorë iu ekspozohen gjithnjë e më shumë shkarkimeve të ujërave të ndotura përmes të cilave dhe krijohen kushte optimale për zhvillimin e mikroorganizmave të llojeve të ndryshme ku pastaj shumimi i tyre është tejet i shpejt. Krahasuar me vitin 2014, nuk vërehet ndonjë ndryshim esencial i cilësisë së ujërave të lumenjve. Të dhënat e detajuara për gjendjen e ujërave në Kosovë për vitin 2014, mund t i gjeni në Raportin për gjendjen e ujërave 2015, dhe në Raportin për gjendjen e mjedisit, në ueb faqen www.ammk-rks.net. 16

Përveç cilësisë së ujërave, IHMK bën edhe monitorimin e sasisë së ujërave. Monitorimi i sasisë së ujërave bëhet përmes rrjetit hidrometrik i cili përbëhet nga një numër i stacioneve matëse nëpër lumenj, ku kryhen matje për sasinë e ujit. Rrjeti hidrometrik përbëhet nga 25 stacione hidrometrike. Në këto stacione matet Niveli (h) dhe Prurja (Q). Në tabelën vijuese janë prezantuar të dhënat për nivelin e ujit H (cm), për disa stacione ku janë realizuar matjet e nivelit për vitin 2015. Tabela 3: Vlerat mesatare vjetore të nivelit H (cm) sipas stacioneve matëse5 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Stacionet Berkovë Drelaj Grykë e Rugovës Klinë Mirushë Deçan Këpuz Gjakovë Piranë Gjonaj Prizren Vllashnje Drenas Lluzhan Nedakovc Vragoli Milloshevë Leposaviq Konçul Domorovc Viti Kaçanik Brod Hani i Elezit Mlikë Mes 0.89 0.55 0.53 0.63 0.71 0.50 1.01 0.57 1.08 2.68 0.57 0.49 1.05 1.32 1.46 0.72 1.15 1.49 2.31 0.78 0.38 0.42 0.52 0.46 0.80 Max 1.10 0.88 1.08 0.86 2.06 0.63 1.30 1.80 1.24 6.01 0.93 0.81 1.83 3.58 1.61 2.74 1.87 1.98 3.19 1.35 0.91 1.28 0.97 0.97 0.93 Min 0.81 0.39 0.35 0.53 0.48 0.41 0.90 0.23 1.04 1.40 0.28 0.40 0.74 0.78 1.39 0.29 0.91 1.30 1.91 0.59 0.14 0.14 0.22 0.38 0.72 Me qëllim të mbrojtjes dhe shfrytëzimit të qëndrueshëm të resurseve ujore gjatë vitit 2015,, ka hartuar Strategjinë Kombëtare të Ujërave 2015-2034. Qëllimi i përgjithshëm i kësaj strategjie është, menaxhimi efektiv i ujërave si një element qenësor i zhvillimit ekonomik dhe mirëqenies sociale të Republikës së Kosovës. 5 Instituti Hidrometeorologjik i Kosovës 17

Në pajtim me parimin e menaxhimit të integruar të ujërave, strategjia ka qasje të gjerë multisektorale që përpiqet të përfshijë të gjitha aspektet e rëndësishme të menaxhimit të ujërave në Republikën e Kosovës, duke përfshirë përveç, tjerash edhe shërbimet më ujë të popullsisë dhe ekonomitë në zonat e banuara me: furnizim me ujë, mbledhjen e ujërave të zeza si dhe trajtimin e ujërave të zeza6. Me këtë strategji po ashtu janë definuar edhe objektivat strategjike për shfrytëzimin efiçent të ujërave, si dhe qeverisje të drejtë dhe efektive të ujërave. Rekomandimet: Mungesa e monitorimit të ujërave nëntokësorë është një problem që kërkon zgjidhje. Vëmendje dhe rendësi të veçantë duhet t i kushtohet edhe ngritjes së infrastrukturës ujore, ngritjes së impianteve për trajtimin e ujërave të ndotura dhe adaptimit ndaj ndryshimeve klimatike në sektorin e ujërave, Kompletimi i legjislacionit në sektorin e ujërave dhe transpozimit të tij me direktivat e Bashkimit Evropian, si dhe miratimi i Strategjisë Kombëtare për Ujëra, janë ndër prioritetet kyçe të sektorit. 6 Strategjia Kombëtare për Ujërave e Kosovës 2015-2034 18

2.3. Toka (dheu) Mbrojtja e tokës është një aktivitet i interesit të përgjithshëm të shoqërisë i cili kryhet në përputhje me Ligjin për Mbrojtjen e Mjedisit. Rëndësia e tokës është multidimesional dhe i pa zëvendësueshëm për popullatën, si bazë për prodhimin e ushqimit dhe jetës në tokë. Që nga viti 2005 është në fuqi edhe Ligji për tokën bujqësore, i cili si qëllim kryesore ka krijimin e rregullativës ligjore për shfrytëzimin, mbrojtjen dhe rregullimin e tokës bujqësore. Ndotja e tokës konsiderohet prania e mbetjeve të rrezikshme të cilat zakonisht nuk janë prodhime të proceseve pedogjenetike normale dhe të cilat shkaktojnë prishjen e funksioneve të tokës. Degradimi i tokës në Kosovë ndodh veçanërisht përgjatë vijave kryesore të rrugëve dhe është një nga format më të përhapura dhe më kërcënuese të dëmtimit të tokës dhe mjedisit. Raporte të ndryshme tregojnë së zëniet e tokës nga ndërtimet, degradimi i tokës për aktivitete dhe përfitime ekonomike, si dhe vendimmarrja jo e favorshme për tokat, informacion ky në të cilën tregon për një trend negativ të ruajtjes së tokave për gjeneratat e ardhshëm. Degradimi i tokave është si rezultat i disa faktorëve specifik, si: Faktorët natyrorë (Të reshurat e mëdha dhe Vërshimet, Erozioni dhe rrëshqitja e tokës dhe thatësira) dhe Faktori njeri (Presionet e vazhdueshme të ndërtimit nga urbanizmi kaotik, ngjeshja e tokës, ndotja nga veprimtarit ekonomike dhe industriale(ndotja kimike, ndërhyrjet në gërryerje, në hapje të rrugëve dhe eksploatimi i lumenjëve etj). Gjithsej sipërfaqja e tokës bujqësore në Kosovë është 512,000 ha tokë. Sipërfaqja e shfrytëzuar e tokës për prodhimtari bujqësore në vitin 2014 ishte 413,635 ha, ose 80% të sipërfaqes së përgjithshme të tokës. Kjo sipërfaqe është e shfrytëzuar nga 129,884 ekonomi familjare, me një mesatare të sipërfaqes së tokës së shfrytëzuar bujqësore prej 3.2 ha per ekonomi familjare. (tab.4) Tab 4. Shfrytëzimi i tokës bujqësore në Ekonomitë Bujqësore, 2014 Numri Ekonomive Bujqësore Sipërfaqja e tokës - gjithsej 130,662 Sipërfaqja e shfrytëzuar e tokës bujqësore 129,884 Tokë e punueshme ara 3,231 Kopshte 46,458 Livadhe dhe kullosa të përhershme (përfshirë 79,761 tokën e përbashkët) Kulturat shumëvjeçare 24,909 Pemët 19,619 Vreshtat 6,242 Sipërfaqja (ha) 512,000 413,635 180,381 1,055 224,4 7,788 4,390 3,215 19

Fidanishtet Tokë bujqësore e papërdorur Tokë pyjore 1 Tokë jo bujqësore 698 18,317 58,874 125,515 183 17,142 66,558 14,665 Përdorimi i tokës për prodhime bujqësore është e nivelit të mire duke pasur një ndërgjegjësim më të lartë të bujqve në vitet e fundit si dhe mbështetjet nga benificionet dhe grante të shumta të dhëna nga institucionet vendore dhe ndërkombëtare. Rezultatet e Regjistrimit të Bujqësisë 2014 tregojnë se në Kosovë janë gjithsej 130,775 ekonomi Bujqësore7. Madhësia mesatare e Ekonomisë Bujqësore në Kosovë, për sa i përket tokës së punueshme-arave është shumë më e vogël sesa në shumicën e shteteve të BE-së, por është e ngjashme me shtetet fqinje. Madhësia mesatare e Ekonomisë Bujqësore në Kosovë është 8 herë më e vogël se mesatarja në BE.8 Në Kosovë akoma nuk ka sistem të monitorimit të cilësisë së tokave (dheut). Një hulumtim për ndotjet e tokave bujqësore është realizuar në saje të fondeve të EU dhe i implementuar nga GIZ dhe NIRAS. Projekti është realizuar brenda 2 viteve 2013-2014. Ky projekt ka monitoruar tokat bujqësore të 17 komunave të Kosovës i cili ka përfshirë 214.749 ha. Në këtë sipërfaqe janë marrë 2840 mostra dheu. Sipas raportit final janë nxjerrë rezultatet se ndotja e tokës bujqësore në Kosovë është e kufizuar në fusha të caktuara në të cilën janë identifikuar edhe me herët nga /AKMM. Këto vende nuk janë përdorur për kulturat bujqësore. Problemet kryesore të identifikuara në këtë projekt mund të ndahet në 3 çështje të veçanta që do të thotë; 7 8 problemet me mbrojtjen e tokës bujqësore që gjenden në të gjithë zonën e projektit, probleme të lidhura me praninë dhe transmetimin e ndotësve (kryesisht metalet e rënda) në zinxhirin e ushqimit, dhe besimit të publikut në sistemin e menaxhimit të sigurisë ushqimore (FSMS) në Kosovë. MBPZHR;Raporti i gjelbër, 2015 ASK; Regjistrimi I Bujqwsisw nw Republikwn e Kosovws, 2014. 20

Harta: monitorimi i tokave në komunat e Kosovës 9 9 Të dhenat nga projekti Studimi i ndotjes së tokave në Kosovë 2015 21

Monitorimin e mjedisit në Kosovë sipas paragrafit 1, të këtij neni e bënë Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinorë, personat juridikë ose fizikë që me veprimtarinë ose me aktivitetin e tyre mund të ndotin mjedisin si dhe personat e autorizuar nga ndotësi ose Ministria.10 Ndërsa Instituti Bujqësor i Kosovës bënë kontrollin i cilësisë së in puteve bujqësore, ushqimit dhe ambientit jetësor. Rekomandime për menaxhimin e qëndrueshëm të tokës bujqësore në të ardhmen: 10 Të bëhet menaxhimi i mbeturinave sipas standardeve në tërë Kosovën, si dhe të fillojë ndërtimin e impianteve të trajtimit të ujërave të zeza për industrinë dhe ujërat urbane të përdorura; Të nxitet përdorimi i teknologjive më të mira në dispozicion (BAT) për menaxhimin e minierave dhe ujërave të zeza, dhe për kontrollin e ujë rrjedhave e deponive; Të monitorohen të ashtuquajturat hotspotet mjedisore dhe të aplikohet rehabilitimi i tyre. Të vazhdojë monitorimi i parametrave të cilësisë së tokës, pjellorisë së saj si dhe parametrat për cilësi të ushqimit, Të vazhdojë monitorimi i tokave edhe për 21 komunat tjera, të cilat nuk janë përfshirë gjatë këtij projekti. Të respektohen masat ligjore institucionale, teknike, financiare, shkencore në përcaktimin e përgjegjësive institucionale. Të hartohet dhe të miratohet një program i monitorimit të përhershëm të tokave bujqësore dhe atyre industriale, Të bëhet planifikimi i përdorimit të tokës në harmoni me konceptet e zhvillimit të qëndrueshëm. Ligji Nr. 03/L-025 per mbrojtjen e mjedisit 22

2.4. Zonat mbrojtura dhe biodiversiteti Numri i zonave të mbrojtura të natyrës në Kosovë (2016) është 173 dhe përfshijnë sipërfaqe prej 126070.29 ha, ose.55% e sipërfaqes së Kosovës. Në kuadër të këtyre zonave hyjnë: 19 Rezervate Strikte të Natyrës, ( Koretnik, Lubeteni Rezervati i Arnenit, Maja e Ropsit, Rusenica, Kamilja, Pisha e Madhe, Bistra, etj.), 2 Parqe Kombëtare (PK Sharri, PK Bjeshkët e Nemuna ), 1 Park natyre (Pashtriku dhe liqeni i Vermicës ) 146 Monumente të Natyrës ( Burimi i Drinit të Bardhë me shpellën e Radavcit, Shpella e Gadimes, Ujëvarat e Mirushës, Gryka e Rugovës, Kanioni i Drinit të Bardhë te Ura e Fshejtë, Trungu i Rrapit në Marash, Shpella e Panorcit, etj.,), 5 peizazhe ( Gërmia, Shkugëza, etj. ), dhe 1 Zonë e Veçantë e Mbrojtur e Zogjve ( Ligatina e HencitRadevës ). (tab.5). Sipërfaqen më të madhe të zonave të mbrojtura e përbëjnë Parqet Kombëtare: Bjeshkët e Nemuna dhe Sharri, Parku i natyrës Mali Pashtrik dhe Liqeni i Vermicës Peizazhi i Mbrojtur Germia dhe MNRV Ujëvarat e Mirushë etj. Tabela 5. Zonat e Mbrojtura të Natyrës sipas kategorive (2016) Kat. e Emërtimi IUCN-së Nr. Sipërfaqja/ha Pjesëmarrj a e ZM në % I Rezervatet Strikte të Natyrës 19 10,885.82 0.99 II Parqet Kombëtare 2 5,957 10.6 III Monumentet Natyre 145 6,010.79 0.56 V Park Natyre 1 5,934 0.5 V Peizazh i Mbrojtur 5 2.437 0.2 V Zonë e Veçantë e Mbrojtur e Zogjve 1 109.5 0.01 Totali 173 126070.29.55 % Sqarim: kjo sipërfaqe e zonave te mbrojtura nuk përfshinë zonat e mbrojtura që gjenden në kuadër të Parqeve Kombëtare Sharri dhe Bjeshkët e Nemuna 23

Gjatë vitit 2015-2016 më iniciativën e Institutit të Kosovës për Mbrojtjen e Natyrës, janë përgatitur arsyetime profesionale për marrjen nën mbrojtje ligjore dhe 68 objekte/zona të reja të natyrës, prej tyre: 18 rezervat strikte të natyrës, 46 monumentet, 1 Park i Natyrës dhe 3 Peizazhe të Mbrojtura. Gjatë kësaj periudhe është bërë monitorimi i zonave të mbrojtura dhe dhënia e rekomandimeve si dhe mendimet profesionale për ndërhyrjen në natyrë. Gjatë vitit 2015/16 financuar nga Qeveria e Kosovës është realizuar projekti për shënjimin e zonave të mbrojtura-monumenteve të natyrës, ku janë shënjuar 130 monumente të natyrës. Flora dhe vegjetacioni- Kosova edhe pse është një shtet me sipërfaqe të vogël (10.908 km2) është mjaftë e pasur në aspektin e shumëllojshmërisë bimore. Sipas shënimeve të autorëve të ndryshëm mendohet së në Kosovë janë prezent afro 2.800-3.000 lloje të florës vaskulare.12 Prerja e pyjeve pa kriter, degradimi i habitateve, ndryshimet klimatike globale janë faktor që po ndikojnë direkt që lloje të ndryshme bimore dhe shtazore të përballen me rrezik të zhdukjes. Habitate të rëndësishme janë duke u dëmtuar e degraduar dhe ekosistemet po destabilizohen si pasojë e ndërhyrjes së njeriut në veçanti në ekosistemet afër vendbanimeve. Në vitet e fundit si pasojë e prerjes së pyjeve pa kriter dhe përfshirjes nga zjarret e sipërfaqeve të mëdha të pyjeve, lloje të ndryshme rrezikohen të humbin habitatin e tyre dhe ardhjes në shprehje të llojeve invazive të cilat shpesh arrijnë të ndryshojnë strukturën floristike të ekosistemeve. Edhe pse fito diversiteti i Kosovës është shfrytëzuar me shekuj, brengosë fakti që kohëve të fundit ky shfrytëzim është jo shumë racional dhe pa planifikim, gjë që në të ardhmen mund të rezultojë me pasoja të paparashikueshme. Dëme të mëdha po i shkaktohen bimëve mjekuese, aromatike dhe industriale nga grumbullimi pa kriter i tyre. Fauna- Në aspektin e faunës Kosova karakterizohet me një llojshmëri të madhe të llojeve, edhe pse hulumtimet në këtë drejtim nuk kanë përfunduar. Gjendja e përgjithshme e faunës është e mirë si rezultate i zgjerimit të sipërfaqeve të zonave të mbrojtura. Dëmtimi i faunës në Kosovë ndodhë nga gjuetia ilegale që paraqitet kohë pas kohe, në veçanti gjatë vikendit në hapësirat e zonave të mbrojtura. 12 Libri i Kuq i flores vaskulare te Republikes të Kosovës 24

Kaprolli (Capreolus capreolus) Buteo buteo (Petriti minjngrënës) Nga gjuetia ilegale më të rrezikuar janë kaprojtë dhe dhitë e egra, ndërsa zhvillim të mirë kanë ariu i murrmë dhe ujku. Të rrezikuara janë gjithashtu edhe llojet e shpendëve grabitqar. Llogaritet se në Kosovë jetojnë rreth 250 lloje të kurrizorëve, 200 lloje të fluturave dhe mbi 500 taksona të makro zoobentosit të ujërave. Numri i saktë i llojeve të faunës duhet të përcaktohet në bazë të inventarizimit që planifikohet të zbatohet në të ardhmen si gjatë hartimit të Librit të Kuq për faunën ashtu edhe në kuadër të projekteve tjera. Monitorimi i llojeve të rrezikuara të gjitarëve- Në kuadër të aktiviteteve për monitorimin dhe inventarizimin e biodiversitetit në zonat e mbrojtura të natyrës, gjatë vitit 2015/2016 AMMK -ja, përkatësisht Instituti për Mbrojtjen e Natyrës ka filluar vendosjen e pajisjeve monitoruese në pjesë të ndryshme në dy Parqet Kombëtare, Sharri dhe Bjeshkët e Nemuna. Vendosja e kamerave kurth është realizuar në disa pjesë të Parqeve ku besohet se janë zona të mundshme të lëvizjes së kafshëve të egra. Gjatë kësaj periudhe janë siguruar të dhëna për praninë e llojeve të gjitarëve si: Ariu i murrmë (Ursus arctos), Kaprolli (Capreolus capreolus), Dreri (Cervus elaphus), Derri i egër (Sus scrofa), Dhelpra (Vulpes vulpes), Macja e egër (Felis sylvestris), vjedulla (Meles meles) si dhe disa lloje tjera të zakonshme. Nga prania e numrit të konsiderueshëm të tyre, mund të konstatohet se gjendja e faunës në zonat e mbrojtura relativisht është emirë, veçanërisht në parqet kombëtare ( Sharri dhe Bjeshkët e Nemuna ). 25

Rekomandimet: Të bëhet hulumtimi dhe inventarizimi i llojeve dhe habitateve, Të hartohet Lista e Kuqe e faunës së Kosovës, Të bëhet monitorimi i vazhdueshëm i gjendjes së llojeve të rralla dhe të rrezikuara bimore dhe shtazore, Mbrojtja e habitateve të llojeve të rralla dhe të rrezikuara si dhe përgatitja e arsyetimeve profesionale për shpalljen e zonave të mbrojtura të zogjve dhe habitateve sipas rrjetit ekologjik Natyra 2000. Themelimi i organeve menaxhere për zonat e mbrojtura, Aprovimi i Planit Hapësinor për Parkun Kombëtarë Bjeshkët e Nemuna Hartimi i Planit Menaxhues për për Parkun Kombëtarë Bjeshkët e Nemuna Ngritja e kapaciteteve të punonjësve në zonat e mbrojtura, Rritja e stafit në IKMN. 26

2.5. Mbeturinat Deponitë sanitare- Gjendja e deponive sanitare në Kosovë nuk është e kënaqshme si pasoje e keq menaxhimit te tyre. Në shumicën prej tyre kemi rrjedhje te ujerave te zeza nga deponia. Gjithashtu edhe kompakti dhe mbulimi i mbeturinave nuk bëhet me rregull dhe sipas kritereve që kërkohen. Deponia sanitare në Mirash Deponia sanitare në Pejë 27

Tabela 6: Sasia e mbeturinave sipas deponive sanitare 2013-2015 Deponitë Sanitare Totali në TON 2013 Prishtinë 89,806.18 Gjilan 36,378.46 Prizren 58,994.49 Totali në TON 2014 Totali në TON 2015 88,803.29 104,742.68 21,263.30 38,244.60 79,661.07 7,858.09 44,490.70 7,679.20 Pejë 36,475.00 38,950.00 44,424.00 Mitrovicë 36,190.61 40,284.64 39,546.52 Ferizaj 14,345.26 23,462.00 13,801.23 280,048.09 264,933.13 330,735.52 Podujevë Totali i deponive 10,315.42 Sasia e mbeturinave te deponuara në deponitë sanitare në Kosovë është në rritje siç vërehet edhe nga tabela 6. Sasia më e madhe e mbeturinave është deponuar në deponinë sanitare në Mirash ndërsa sasia me e vogël në deponinë sanitare në Podujevë. Edhe sasi e mbeturinave të deponuara për kokë banori ka shënuar trend të rritjes (figura 12). Fig. 12. Sasia e mbeturinave e deponuara kg/cap Deponitë ilegale Gjatë muajit maj AMMK ne bashkëpunim me GIZ ka bërë identifikim e deponive ilegale ne 16 komuna të cilat janë pjesë e projektit të GIZ Gara për mjedis të pastër. Për identifikimin e këtyre deponive ilegale u formuan grupe të terrenit me përbërje: një ekspert nga AMMK ose GIZ, një zyrtar nga komuna dhe një zyrtar nga Kompania Regjionale për Mbeturina. 28

Në tabelën 7, janë të paraqitura të dhënat ne forme tabelore për numrin e deponive ilegale të identifikuara nëpër këto komuna. Në bazë të të dhënave të grumbulluara, numri më i madhe i deponive ilegale është identifikuar në komunën e Pejës (123) të Drenasit (137), të Lipjanit (105) dhe atë të Prishtinës (95). (tab 7) Tab 7. Numri i deponive ilegale sipas komunave Nr. Komuna Numri i deponive ilegale 1 Drenas 137 2 Graçanica 32 3 Obiliq 55 4 Ferizaj 61 5 6 7 8 9 10 12 13 14 15 16 17 Istog Klina Fushe Kosova Kaçanik Lipjan Podujeve Skenderaj Mitrovicë Prishtine Vushtrri Peja Shtime Totali 82 57 43 35 105 41 71 41 95 57 123 27 1062 Mbeturinat spitalore- Këto mbeturina trajtohen në shtatë impiante për trajtimin e tyre të cilat janë të vendosura në qendrat kryesore të spitaleve në Kosovë. Bazuar në të dhënat e grumbulluara nga AMMK kemi rritje te sasisë së mbeturinave spitalore të trajtuara nga viti 2014 me 417822 kg në vitin 2015 me 481375 kg të trajtuara. Sasia më e madhe e mbeturinave spitalore te trajtuar për vitin 2015, është në impiantin e vendosur në QKUK në Prishtinë, ndërsa më e vogla edhe për vitin 2015, është në Gjakovë. Përpos impiantit të Gjakovës, të gjithë të tjerët janë duke funksionuar me kapacitet të plotë të trajtimit të mbeturinave spitalore. (tab. 8). 29

Tab.8 Sasia e mbeturinave spitalore te trajtuara për vitin 2015 Nr. Impianti Sasia/kg 1 Prishtine 2 Prizren 205967 91760 3 Pejë 44418 4 Ferizaj 52082 5 Gjilan 26591 6 Gjakovë 9365 7 Mitrovicë 592 8 Totali 481375 Trajtimi i mbeturinave në KosovëGjatë vitit 2015, AMMK ka bërë identifikimin e të gjitha kompanive që merren me trajtimin e mbeturinave ne Kosovë. Si rezultat i këtij hulumtim ka dal se në Kosove janë gjithsej 72 kompani te cilat merren me trajtim te mbeturinave. Komunat me më së paku kompani për trajtimin e mbeturinave janë Deçani, Ferizaj, Skenderaj Klina dhe Graçanica me nga një kompani, ndërsa komunat me më se shumti kompani janë Vitia, Podujeva dhe Prishtina me nga gjashtë kompani. Ne tabelën ne vijim janë paraqitur llojet e trajtimit te mbeturinave dhe numrin e kompanive qe merren me to. (tab.9). Nr. Tab.9 Numri i kompanive që merren trajtim të mbeturinave Lloji i mbeturinave qe trajtohen Numri i kompanive 1 Mbeturina Metalike 55 2 Mbeturina Elektrike dhe Elektronike 19 3 Mbeturina të Plastikes 36 4 Akumulatorë 14 5 Mbeturina të letrës dhe kartonit 12 6 Mbeturina të gomës 5 7 Tjera 30

Harta: shtrirja hapësinore e kompanive që merren me riciklim të mbeturinave Rekomandime: Me qëllim të përmirësimit të sistemit për menaxhimin e mbeturinave rekomandohet që përveç implementimit të Strategjive dhe Planeve në sektorin e mbeturinave të punohet edhe më tutje në fuqizimin e institucioneve qendrore, lokale dhe kompanive për menaxhimin e mbeturinave, në hartimin dhe zbatimin i projekteve, planeve dhe programeve për riciklimit, trajtimit dhe ripërdorimin e mbeturinave dhe në ngritjen e vetëdijesimit. 31

3. Mjedisi dhe shëndeti publik Zhvillimi i sistemit të informimit shëndetësor ka rëndësi të veçantë në radhë të parë për sigurimin e informacionet për sëmundjet me origjinë ambienti, sëmundjet e shkaktuara nga epidemitë dhe pandemitë, lëndimet (në punë, në komunikacion, apo gjetiu), për masat mbrojtëse, promovimi dhe nxitja e sjelljeve të shëndosha, përgjigja efikase ndaj katastrofave natyrore, sigurimi i kualitetit dhe qasjes së barabartë në shërbimet shëndetësore etj.13 Është evidente se ndotja e mjedisit shkakton problem serioze ne shëndetin publik si: sëmundjet diarreje, respiratorë, të zemrës, të lëkurës, vdekje të parakohshme si dhe sëmundje te tjera. Ndotja e mjedisit me theks të veçantë ndotja e ajrit dhe ujit është një ndër rreziqet me të mëdha për shëndetin e popullatës. Prandaj, është kruciale që ndotja e mjedisit të jetë në fokus të prioriteteve nga Institucionet qendrore dhe lokale. Faktorët të cilët ndikojnë në ndotjen e ajrit dhe ujërave në Kosovë janë industria energjetike, industria metalurgjike, minierat, deponitë minerare, industriale dhe urbane, transporti, bujqësia etj. Ndotja e ujërave shpesh herë shkaktohet edhe nga vërshimet që si pasojë mund të përkeqësojnë cilësinë e ujërave, kontaminimin e puseve që furnizojnë banoret e viseve rurale me ujë të pijshëm dhe vështirësi në sistemin e përpunimit dhe furnizimit me ujë të pijshëm. Është e ditur së rrjetet e kanalizimit shpesh herë janë të bllokuar nga mbeturinat duke mundësuar që në rast të reshurave apo vërshimeve të dalin në sipërfaqe ujerat me origjinë fekale që paraqesin rrezik potencial për shpërthime epidemike të sëmundjeve ngjitëse. Njeriu i atakuar qoftë direkt apo indirekt nga ndotja e mjedisit po ndikon negativisht në shëndetin e popullatës duke shkaktuar sëmundje të formave akute apo kronike. Monitorimin e gjendjes së shëndetit publik e bënë MSH/IKSHPK. Ky institucion për vitin 2014/ 2015, ka përcjellë dhe monitoruar situatën epidemiologjike me sëmundje ngjitëse dhe sëmundjeve tjera të shfaqura në vend. Në periudhën janar dhjetor, 2014 janë raportuar gjithsej 127449 sëmundje infektive me mbi 7374.5 në çdo 100000 banorë. Në vitin 2015 numri i këtyre sëmundjeve është më i ulët krahasuar me periudhën e njëjte të vitit 2014 (137591 raste të sëmundjes ose 7578.2 mbi/100.000 banorë). Në këtë rënie të numrit të rasteve ka ndikuar paraqitja më e ulët e rasteve të Diarresë akute, ITPR/ARI dhe Parotitit epidemik, (Tab.10). 13 http://www.niph-kosova.org/index.php?option=com_content&vieë=article&id=10&itemid=3 32

Tab. 10. Sëmundjet ambientale dhe incidence e tyre gjatë viteve 2014-2015 Sëmundjet 2014 Rastet ITPR-Pneumonia/ARI 15242 SARI (Formë e rënd e 521 pneumonisë) Influenca sezonale Diarreja akute Varicela Sindromi i diarresë me gjak Sindroni meningjeal EHKK EHSV Ëest Nile virus Sëmundja e lajmit Leishmaniasis Malaria Sindrome me ethe ekzantematike Pertussis Parotiti epidemik TBC Intoxicatio alimentaris Verdhëza akute A Verdhëza B Verdhëza C Verdhëza toxice Typhus abdominalis Sallmonelosis Rota virus Tularemia Lymphadenitis Leptospirosis Bruceloza Anthrax Tetanosis Echinoccocosis Toxoplasmosis Vulnus morsum viperi Sëmundjet tjera ngjitëse Total Mbi banor 839.4 28.7 2015 100000 Rastet 12133 66 Mbi 100000 banor 664 3.6 39758 66196 8651 38 2189.7 3635.8 476.4 2.1 41798 60361 7172 22 2287.5 3303.4 392.5 1.2 188 5 14 4 14 3 21 10.3 0.2 0.7 0.2 0.7 0.1 1.1 250 1 2 2 3 0 4 23 13.6 0.05 0.1 0.1 0.1 0 0.2 1.2 16 3743 834 684 154 52 14 0 6 53 7 105 92 6 34 6 0 0 0 9 752 137591 0.8 206.1 45.9 37.6 8.5 2.8 0.7 0 0.3 2.9 6.4 5.8 5.1 0.3 1.8 0.3 0 0 0 0.5 33.8 7578.2 39 1900 770 1202 124 63 12 2 3 81 75 378 192 3 31 2 4 14 13 592 127449 2.1 103.9 42.1 65.7 6.7 3.4 0.6 0.1 0.1 4.4 4.1 20.6 10.5 0.1 1.6 0.1 0.2 0.7 0.7 32.3 7374.5 33

Siç edhe vërehet nga tabela 10 rastet me sëmundje të influencës sezonale raportohet në numër më të lartë gjatë viti 2015, Sëmundjet të cilat raportohen në mënyrë të agreguar (grumbulluar), janë paraqitur 127449 raste. Numri me i madh i këtij grupi të sëmundjeve i takon Diarresë akute e cila raportohet me 60361 raste apo 3303.4/100000 banorë. Origjina e kësaj sëmundje lidhet me infrastrukturën jo mirë të rregulluar siç është furnizimi me uji të pijshëm nga burimet e pakontrolluara-puset, ndërprerja e gjatë e ujit nga ujësjellësi, mungesa e kanalizimit, prezenca e mbeturinave afër burimeve të ujit, higjiena e dobët dhe kushte e dobëta socio-ekonomike në vend. Sa i përket rasteve të pneumonisë/ari, është mjaftë e lartë me 12133(mbi 664/100000 banorë), të cilat mund të jenë pasojë e paraqitjes se infeksioneve të sipërme respiratore por edhe mundësia që një pjesë e tyre janë raste me influence me komplikime si dhe ndotja e mjedisit. Vlen të përmendet se ethet hemorragjike (EHKK&EHSV), në vitin 2015, raportohet vetëm një rast me EHKK dhe 2 raste me EHSV. Rastet e vdekjeve nga sëmundjet ngjitëse në Kosovë, në vitin 2015, janë të regjistruar 37 raste. Nga këto raste numri me i lartë i vdekjeve është nga Sepsa(8), Meningoencefalitet ac.(8) purulente (4) dhe SARI(5) raste. 14 Në vitin 2014, Numri rasteve të reja të pacienteve më sëmundje kancer (malinje dhe beninje) është 2989 raste. Përqindja e të sëmurëve te gjinia femërorë është 46% dhe të meshkujt 54% te rasteve. Numri më i madh i personave të prekur nga sëmundjet malinje është shënuar në komunën e Prishtinës me 557, raste ose 18,6%, pasuar nga Peja me 228 raste ose 7.6 %.15 Sa i përket numrit te rasteve më këtë sëmundje për vitin 2015, akoma nuk ka ndonjë raport zyrtarë por sipas institucioneve shëndetësore kjo sëmundje ka një rritje të lehtë prej vitit në vit. Me qëllim të rritjes së cilësisë së jetës dhe mbrojtjes së shëndeti publik, një nga veprimet më të rëndësishme institucionale është përmirësimi i kushteve të sanitacionit dhe mjedisit në përgjithësi. Së këndejmi në Kosovë që nga pas lufta e deri më sot janë bërë investime të vazhdueshme. Cilësia e ujit e ofruar nga KRU, ka qenë përgjithësisht e kënaqshme dhe në përputhje me Udhëzimin Administrative 16/2012. Megjithatë, ka pasur disa shqetësime momentale në KRU (Prishtina dhe Hidromorava, Hidroregjioni Jugor), të cilat janë adresuar dhe shpejtë është kthyer cilësia e duhur e ujit. Në total janë,286 mostra të analizuara nga IKSHPK në vitin 2014, prej të cilave 7,794 i janë nënshtruar testimeve mikrobiologjike, përderisa dështimet, janë evidentuar në 221 sosh apo 2.8%. Kjo d.th. se 97.2% e mostrave janë në përputhje me vlerat parametrike të standardeve vendore. 14 15 IKSHPK; Buletini vjetor i sëmundjeve infective, janar-dhjetor, 2015. Agjencia e Statisitkave të Kosovës; Statistikat e Shëndetësisë, Prishtinë, 2014 34

Në aspektet fiziko-kimike, janë analizuar gjithsej 3,492, mostra dhe vetëm 36 prej tyre apo 1.0%, nuk i kanë përmbushur vlerat parametrike të standardeve. Në përgjithësi kualiteti i ujit në mesatare të sektorit ka rënë nga 98.4% gjatë vitit 2013 në 97.7%.16 Një tjetër tregues për shëndetin publik është edhe jetëgjatësia në lindje. Sipas të dhënave nga ASK, mesatarja e jetëgjatësisë në lindje e popullatës është mbi 76 vite. Kjo mesatare për gjininë femërore sillet mbi 79 vite ndërsa për gjininë mashkullore mbi 74. Gjithashtu edhe numri i vdekjeve normale apo edhe te shkaqeve te vdekjeve, mundë të përdoret si tregues për të prezantuar trendin e zhvillimeve në shëndetin publik. Rekomandime: Me qëllim të përmirësimit të shëndetit publik në përgjithësi, por edhe vlerësimit të ndikimit të gjendjes së mjedisit në shëndetin publik rekomandohet që: 16 Të bëhen hulumtime më të detajuara për ndikimin e ndotjes së ajrit, ujit dhe tokës në shëndetin publik. Të grumbullohen informacione dhe të dhëna të veçanta për numrin e sëmundjeve ngjitëse dhe sëmundjeve ambientale dhe të hartohen raporte të rregullta për kualitetin e ujit të pijes të cilat do të duhej të jenë në dispozicion të publikut. Të investohet edhe më në përmirësimin e kualitetit të ujit të pijes dhe monitorimin e rregullt të tij, Përdorimi i teknologjive të reja në energjetikë dhe industri si dhe favorizimi i përdorimit të burimeve të ripërtërimë të energjisë me qëllim të përmirësimit të cilësisë së ajrit, por edhe të shëndetit publik. Të bëhet rehabilitimi i zonave të ndotura. ZRRUK; Raporti vjetor i performances për ofruesit e shërbimeve të ujit në Kosovë në2014 35

4. Gjendja mjedisore e zonave të rrezikuara 4.1. Zona e KEK-ut dhe ndikimi në mjedis KEK-u në kuadër të përmbushjes së obligimeve ligjore, raporton në mënyrë të rregullt çdo muaj dhe për secilin vit të kaluar dërgon raport vjetor për gjendjen e mjedisit. Raporti vjetor përmban të dhëna për bilancin material dhe energjetik, cilësinë e ajrit, emisionet në ajër, cilësinë e ujërave në zonën e operimit të KEK-ut, gjendja e mbeturinave, radioaktivitetit, zhurmës, vibracioneve, ri kultivimit dhe të dhëna për projektet në përgjithësi. Objekt i këtij vlerësimi të gjendjes mjedisore pikërisht do jenë të dhënat nga raporti vjetor për vitin 2015 dhe raportet, duke përzgjedhur disa nga karakteristikat, të cilat kanë ndikim më të madh në mjedis. KEK-u prodhon rreth 97 (%) të sasisë së përgjithshme të energjisë elektrike në Kosovë, (energji e siguruar nga linjiti), kurse nga resurset ujore sigurohen vetëm rreth 3 (%) të energjisë elektrike. KEK-u përbehet nga këto njësi : Minierat e Qymyrit (DPQ) dhe Gjenerimi me Termocentralin Kosova A (TCA) dhe Termocentrali Kosova B (TCB)17. KEK-u në mënyrë të vazhdueshme përcjellë dhe analizon ndikimin e aktiviteteve të veta në mjedis. Gjatë prodhimit të qymyrit ne miniera sipërfaqësore dhe djegies së qymyrit në termocentrale kemi të bëjmë me gërmimin në shkallë të madhe të materialeve duke përdorur pajisje të rënda. Ky gërmim gjatë të cilit shfrytëzohen burimet minerare, shkakton ndikim të pashmangshme negative në mjedis, si : Sipërfaqe e gjerë e tokës e zënë nga miniera sipërfaqësore dhe depozitë e mbeturinave. Ndryshimi i florës dhe faunës në zonën përreth minierës për shkak të ndërtimit dhe aktiviteteve operative. Ndotja e mundshme tokës dhe ndotja e ujërave sipërfaqësor (depozitat e hirit, ujërat e minierave dhe të shkarkuara nga termocentralet). Humbja totale e habitateve ekzistuese në tokën e pushtuar. Ndryshimi i regjimit hidro-gjeologjik në një zonë të gjerë. Ndotja e ajrit nga pluhuri gjatë gërmimit dhe transportit dhe emetimi pas djegies në Termocentrale. Ndikimet mbi stabilitetin e terrenit nga shpatet e pjerrëta dhe deformimi i sipërfaqeve (rrëshqitja e tokës). Zhurma nga pajisjet e minierës dhe aktiviteti i shiritave transportues, etj. 17 Raporti i gjendjes mjedisore në KEK për vitin 2015, Departamenti për mjedis 36

Hapësira e tërësishme e degraduar ne KEK zë një sipërfaqe prej cca 32 (km2) ku 15 (km2) minierat dhe 17 (km2) palosje te shtresave mbulesë të linjitit. Prodhimi vjetor i energjisë elektrike nga TC Kosova A për vitin 2015 ka qenë : 2.056.681 (MWh). Prodhimi vjetor i energjisë elektrike nga TC Kosova B për 2015 ka qenë : 3.922.014 (MWh). Harxhimi i përgjithshëm i linjitit për vitin 2015 nga termocentralet e KEK-ut: rreth 8151443 (t) linjit. Gjatë vitit 2015 TC Kosova A, mesatarisht ka shpenzuar rreth 1.569 ( t/mwh), ndërsa TC Kosova B rreth 1.265 ( t/mwh). Sasia e përgjithshme e hirit të prodhuar gjatë vitit 2015 për dy TC - të ka qenë rreth 1.205.576 Konsumi i ujit të de karbonizuar dhe të de mineralizuar TCA dhe TCB ka qenë: 16.724.102 m3: Sasitë e shpenzuara të naftës dhe mazutit për vitin 2015: naftë në TC Kosova A 2.762.478 litra dhe mazut në TC Kosova B- 3152.26 t. Vlerësimi i emisioneve në Termocentralet Kosova A dhe Kosova B per vitin 2015 Sipas Direktivës 2001/80/EC, si dhe UA nr.06/2007 mbi rregullat dhe normat e shkarkimeve në ajër nga burimet e pa lëvizshme të ndotjes me djegie të madhe: - SO2...400 mg/nm3 - NOx...500 mg/nm3 - Pluhur...50 mg/nm3 Më poshtë janë paraqitur grafikisht emisionet e Pluhurit, SO2 dhe NOx në Termocentralet Kosova A dhe Kosova B gjatë muajve Janar Dhjetor të vitit 2015. Parametrat e SO2, NOx dhe CO2 janë kalkuluar ( përveç emisionit të pluhurit, i cili matet) në TCA, ndërsa në TCB janë të matura të gjithë parametrat. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3- Në figurën 13, janë paraqitur emisionet e pluhurit në TC A dhe në TC B, nga shihet se në TC A nuk ka pasur tejkalim gjatë muajve Janar Dhjetor, ndërsa në TC B vlerat janë shumë të larta. Vlen të ceket se në TC B vlerat e emisioneve të pluhurit nga muaji mars janë gjithmonë duke u zvogëluar. Po ashtu vërehet se nga muaji tetori dhjetor ka ngritje. 37

Fig.13. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3 gjatë të vitit 2015 Fig.14. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3 gjatë 2008-2015 Emisionet e SO2 në mg/nm3- Në figurën 15, janë paraqitur emisionet e SO2 në TC A dhe në TC B. Në TC A shihet se vetëm gjatë muajit Janar ka pasur tejkalim, kurse në muajt tjerë nuk ka pasur tejkalime. Në TC B gjatë krejt muajve ka pasur tejkalime. Vlen të ceket se gjatë muajit Tetor dhe Dhjetor në TCB nuk ka pasur tejkalim. 38

Fig.15. Emisionet e SO2 në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Emisionet e NOx në mg/nm3- Në figurën 16, janë paraqitur emisionet e NOx në TC A dhe në TC B, nga shihen tejkalime gjatë krejt muajve si në TC A po ashtu edhe në TC B. Fig.16. Emisionet e NOx në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Vendimi i ri i Këshillit të Evropës (KE) 2013 sqaron se së pari duhet të qartësohet se Republika e Kosovës apo ndonjë anëtarë i Komunitetit të energjisë a ka ndonjë marrëveshje kontraktuare me BE-në për ndërprerjen e punës të ndonjë impianti (në këtë rast TC Kosova A) deri 2018. Atëherë nëse jo ai impiant mundet të punojë prej 2018 deri me 2023 me gjithsejtë 20000 orë pune ose duke zbatuar PNZE (Planin Nacional për Zvogëlim e Emisioneve në ajër). Është hartuar Draft Plani Nacional për reduktimin e Emisioneve/NERP(PNZE) për TC Kosova (A3,A4,A5) si tri njësi shkarkuese te ndotësve në ajër dhe TC Kosova B si një njësi shkarkuese te ndotësve në ajër dhe i njëjti ju ka përcjellë TKE ne të njëjtën ditë kur ju ka përcjellë edhe deklarata. 39

Projektet mjedisore të realizuara në zonën e KEK Projekti CLRP ne DSK- Projekti CLRP: Largimi i fenolëve, katranit, vajrave te kontaminuar dhe të materialeve të tjera të rrezikshme të depozituara në objektet e seperimeve kimike (DSK). Edhe ne vitin 2015 ka pasur aktivitete projekti për largimin e materieve të rrezikshme ne Departamentin e Seperimeve Kimike (CLRP). Në sektorin e gazifikimit, gjatë muajit prill, 2015, kontraktori ka bërë largimin edhe të 20 (t) të fundit te kimikateve te kontraktuara për eksport duke e ngritur kështu sasinë e kimikateve të trajtuara jashtë vendit në 7208.04 (t). Gjatë muajit qershor, 2015 është bërë pastrimi i pjesës përfundimtare të tankut (rezervuarit) nëntokësorë B-5, përmes qasjes së personelit në hapësirat e tankut, ku prej tij janë larguar edhe 15 thasë te mëdhenj dhe 2 kanistra plastike (IBC) me material të rrezikshëm të cilat janë vendosur në hangar. Projekti CLRP ka filluar në vitin 20 nga Kompania EPE -Environmental Protection Enginneering S.A. në bazë të projektit studiues të bëre nga Kompania Chiresa AG. Projekti ka vazhduar me ndërprerje varësisht nga kushtet. Aktiviteti i EPE ka mbaruar, ndërsa thasët e mëdhenj, për mungesë të mjeteve edhe më tutje mbesin në hangar. Projekti i ko gjenerimit - Pas shumë viteve me në fund u bë realizimi i projektit të ko gjenerimit. Ky projekt përfshin lidhjen e sistemit të ngrohjes qendrore të qytetit të Prishtinës Termokos sh.a. me TC Kosova B përmes ngrohjes së ujit të ngrohtores së qytetit me avullin e termocentralit. Ky është edhe një investim në vazhdën e investimeve që bëhen në zvogëlimin e ndikimeve mjedisore. Ngrohtorja e qytetit të Prishtinës në vend të djegies së mazutit qe ka emetim të lartë të ndotësve, tani e tutje do ta përdorë avullin e termocentralit për ngrohjen qendrore. Ky projekti gjithashtu parashikon renovimin e rrjetit ekzistues dhe të nënstacioneve në të ardhmen, si dhe përmirësimin e ngrohjes për konsumatorët e Termokos sh.a. Ky projekt është financuar nga : BE, Qeveria Gjermane, SIDA dhe Qeveria e Luksemburgut si dhe KfË. Rikultivimi- Në vitin 2015 është vazhduar me procesin e ri kultivimit të deponive të hirit dhe djerrinës, është ngritur Brezi i gjelbër në pjesën perëndimore në minierën M.S. Sibovc- JP, me gjatësi 1500(m) gjegjësisht sipërfaqe prej S=2 (ha). Gjithsej janë mbjellë 1025 fidanë, varietete të ndryshme. 40

4.2. Zona e Feronikelit dhe ndikimi në mjedis NewCo Ferrinikeli Complex.LL.C, duke përmbushur obligimet ligjore për raportim të gjendjes mjedisore, raporton në bazë dhe vjetore. Objekt i këtij vlerësimi të gjendjes mjedisore do jenë disa të dhëna nga Raporti vjetor 201518 dhe raportet. Ferronikeli prodhon një ferroaliazh unik-ferronikelin (Fe-Ni). Metalurgjiku furnizohet nga minierat lokale (Gllavicë dhe Ҫikatovë si dhe xehe e importuar nga jashtë (Guatemala, Shqipëria etj.). Procesi teknologjik është mjaft i gjatë dhe i komplikuar. Pas bluarjes, xehja dërgohet në furrën rrotulluese(janë dy furra të tilla) ku bëhet tharja dhe pjekja, duke përdor pet-koksin dhe mazutin si lëndë djegëse. Gazrat dhe pluhuri që lirohen në furrat rrotulluese trajtohen në precipitatorët elektrostatik. Xehja e pjekur përcillet në furrën elektrike ku bëhet shkrirja e saj në temperaturë 140016000C. Gazrat që lirohen nga furra elektrike trajtohen në sistemin për pastrim të gazrave (skruberë). Rafinimi i ferronikelit tani si lëndë e parë (13-16% Ni) realizohet në një konvertor vertikal (janë dy sish) duke fryrë oksigjen dhe me shtim të gëlqeres apo gurit gëlqeror. Rafinimi krijon skorien e konvertorit, e cila dërgohet në një impiant magnetik për ndarje (tash një thërrmues mobil). Gazrat që lirohen nga këtu trajtohen në skruber të lëngët (pastrim me ujë). Ndarja e feronikelit të rafinuar bëhet në formë granulash për arsye komerciale apo në formë kallëpeshin gota 25 kg. Ferro nikeli prodhon aliazhin Fe-Ni, që kryesisht përmban 25% Ni dhe 75 % Fe. Kapaciteti projektues i Ferro nikelit :12 000 t Ni/Fe-Ni (25%Ni,75 %Fe). Me dy furra elektrike, prodhohen rreth 10 000 t Ni/Fe-Ni, gjatë një viti. Lënda e parë, lëndët djegëse dhe lëndët ndihmëse që janë përdor në Ferro nikel gjatë viti 2015: Xehe:1 164 439 t; linjit: 126 337 t; qymyrguri:15 027 t; koks: 15 t; guri gëlqeror : 36 6685 t; oksigjen i lëngët: 682 t; oksigjen i gaztë : 12 756 t; energji elektrike : 581 507 MËh; mazut : 18 045 t; petrolkos : 38 081 t; ujë teknologjik : 1 948 221 m3. etj. Vlerësimi i emisioneve për vitin 2015 Ferro nikeli në tërë zinxhirin e tij prodhues, që nga nxjerrja e xehes, transporti, përgatitja, tharja, pjekja, deponimi, procesi i prodhimit të legurës hekur-nikel e deri te deponiomi i mbetjeve industriale, paraqet një burim të rrezikshëm për mjedisin ku shtrihen pjesët e zinxhirit prodhues. 18 Raport vjetor-2015, Ferronkeli 41

Përmbajtja e metaleve të rënda në xehen fillestare, si Fe, Ni, Co, Cd, Cr, As, Pb etj. dhe proceset metalurgjike që e shoqërojnë procesin e tërësishëm e karakterizojnë Ferro nikelin ndotës se kategorisë A (sipas Kritereve për VNMBEZH dhe BB) Pamje nga ferro nikeli dhe pikat e matjeve të emisioneve nga tymtarët Më poshtë janë të paraqitur në mënyrë grafike emisionet e Pluhurit, SO2 dhe NOx të matura në Ferro nikel gjegjësisht në furrat rrotulluese. Emisionet e matura të Pluhurit në mg/nm3- Në figurën 17, janë paraqitur emisionet e pluhurit në Ferro nikel, gjegjësisht në furrat rrotulluese, nga shihet se nuk ka tejkalime nga vlerat e lejuara gjatë muajve Janar Dhjetor të vitit 2015. Vlen të ceket se në Shtator dhe Tetor kemi pasur vlera më të ulëta të emisioneve të pluhurit në krahasim me muajt paraprake. Fig.17. Emisionet e matura të Pluhurit në mg/nm3 gjatë vitit 2015 42

Emisionet e matura të SO2 në mg/nm3- Në figurën 18 janë paraqitur emisionet e SO2 në Ferro nikel, gjegjësisht në furrat rrotulluese, nga shihen se gjatë muajve Janar Dhjetor të vitit 2015 nuk ka pas tejkalime nga vlerat e lejuara. Vlen të ceket se gjatë muajve Gusht, Shtator dhe Tetor ka pas vlera më të ulëta të emisioneve të SO2 në krahasim me muajt paraprak. Po ashtu në muajin Dhjetor vërehet vlerë shumë e ulët në krahasim me muajt tjerë!! Fig.18. Emisionet e matura të SO2 në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Emisionet e matura të NOx në mg/nm3- Në figurën 19, janë paraqitur emisionet e NOx në Ferro nikel, gjegjësisht në furrat rrotulluese nga shihet se gjatë muajve Janar Dhjetor të vitit 2015 ka pasur vlera shumë të ulëta nga vlerat e lejuara, pra nuk ka pas tejkalime. Fig.19. Emisionet e matura të NOx në mg/nm3 gjatë të vitit 2015 43

4.3. Zona e Sharr Cemit dhe ndikimi në mjedis Sharr cem në baza dhe vjetore raporton në /AMMK për gjendjen mjedisore. Disa të dhëna nga Raporti vjetor 2015 dhe raportet do prezantohen me qëllim të vlerësimit të gjendjes së mjedisit. Tabela : Performanca e fabrikës Indikatorët e Performancës mjedisore Viti 2015 Prodhimi i klinkerit [t/vit] Prodhimet e çimentos [t/vit] NOX, [mg/nm3] SOX, [mg/nm3] Pluhuri, [mg/nm3] Ftohesi I klinkerit/pluhurit mg/nm3] Mullijt e çimentos 1&2- pluhurit, [mg/nm3] Emisionet totale- CO2 [t CO2/vit] Emisionet specifike CO2 [kgco2/t clinker] Emisionet specifike CO2 [kgco2/t cement] Hargjimi specific I energjisë,[kcal/kgclink] Hargjimi specific i energjisë elektrike, [këh/t cem] Hargjimi specific I ujit, [l ëater/t cement] Lendet e para alternative te përgjithshme [%] Klinker/cement ratio, [% ] 357,140 630.203 409.54 7.93 2.31 0.36 5.36 319,215 893.81 570.82 865.39 100.70 141.76 16.16 67.93 Vlerësimi i emisioneve për vitin 2015 Më poshtë janë paraqitë në mënyrë grafike emisionet e Pluhurit, SO2 dhe NOx në Sharr cem. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3- Në fig. 20, janë paraqitur emisionet e pluhurit në Sharr cem, gjatë muajve Mars Dhjetor të vitit 2015, nga shihet se vlerat janë shumë të ulëta në krahasim me vlerën e lejuar. 44

Fig. 20. Vlera mesatare e emisioneve të Pluhurit në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Emisionet e SO2 në mg/nm3- Në figurën 21, janë paraqitur emisionet e SO2 në Sharr cem, nga shihen se vlerat janë shumë të ulëta gjatë muajve Mars Dhjetor të vitit 2015. Fig.21 Vlera mesatare e emisioneve të SO2 në mg/nm3 gjatë të vitit 2015. Emisionet e NOx në mg/nm3- Në figurën 22, janë paraqitur emisionet e NOx në Sharr cem, nga shihet se nuk ka tejkalime gjatë muajve Mars Dhjetor të viti 2015. 45

Fig.22. Vlera mesatare e emisioneve të NOx në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Projekte mjedisore të realizuara nga Sharr cem Ndërtimi i impiantit për trajtimin e ujërave të zeza / WTTP Plani i veprimit për reduktimin e emetimit të zhurmës në fabrikë Plani i veprimit për ndryshimin e drejtimit të shpërhapjes së zhurmës në sektorin e Paketimit Plani i veprimit tre vjeçar (3) për reduktimin e emisioneve të pluhurit 2014 2016 Rikonstruktimi i depos për magazinimin e përkohshëm të mbetjeve të ngurta dhe lëngëta të cilat gjenerohen. Plani vjetor për Rehabilitimin e gurores së Dimces përgjatë 2015-ës si dhe Plani pesë (5) vjeçar, 2016 2020 46

4.4. Zonat tjera të rrezikuara (Hotspotet mjedisore) Në vendin si në deceniet e kaluar por edhe viteve të fundit janë trashëguar dhe krijuar hotspote të cilat kanë origjinë nga industritë metalurgjike dhe minerare, kimike, bujqësore dhe urbane. Sipas raportit te Hotspoteve të publikuar nga AMMK, vendi ynë numëron rreth 28 sish dhe shumica dërmuese e tyre janë shpërndarë pa kritere dhe pa vlerësime paraprake për ndikimin në mjedis. Aktualisht depot dhe deponitë e mbetjeve nga prodhimet industriale metalurgjike dhe minerare zënë vendin kryesore sa i përket ndikimit me një risk të madh në mjedis. Këto mbetje të deponuar përmbajnë metale të renda çka për mjedisin përreth saj janë toksike. (Tab. 12). Përkundër investimeve në përmirësimin e mjedisit qoftë nga institucionet apo edhe mbështetjet financiare nga jashtë, akoma nuk mund të flitet për një trend pozitive të eliminimit apo rehabilitimit të këtyre hotspoteve. Në kuadër të këtyre mund të përmendet projekti ne eliminimin e fenolëve në KEK si dhe procesi i rehabilitimit te deponisë se hirit në Mirash. Tab.12:Hotspotet industriale, minerare dhe kemikateve Vendi Aktiviteti Sipërfaqja Deponia e minierës afër pendës së Përmbajtja e Pb, Zn, Liqenit të Badovcit Kishnicë, Graçanicë 2.85 ha Deponia e materialit steril, mbetjeve të Përmbajtja e Pb, Zn, minierës së Kishnicës, Graçanicë 10.23 ha Deponia me metale të rënda, Graçanicë Përmbajtja e Pb, Zn, (e rehabilituar) 70 ha Deponia minerare ne Artan/ Mareci 1 Deponi e Plumbit dhe Zinkut 2.38 ha dhe 2 PIM-Mitrovicë Mbetje te metaleve te renda 5.10 ha nga metalurgjia e zinkut, procesi i jarositit, impianti për plehra artificial, bateri, elektrolizë e zinkut, djegia e piritit dhe mbetjet e fosfo gipsit PIM Mitrovicë Deponim me materie 0.04 ha radioaktive të Nitrat Toriumit Tuneli i Parë Mitrovicë Deponi industriale në Zveçan Deponi industriale në Leposaviq Deponim të materieve 0.03 ha radioaktive: Stroncium, Torium dhe Americium Deponi e metaleve të rënda 62.28 ha Deponi e metaleve të rënda 20.31 ha Deponia në Kelmend-Mitrovicë Deponia me metale te renda 23.78 ha 47

Flotacioni i minierës së Kromit në Deve Flotacioni i minierës së Gjakovë Kromit Miniera në Gollesh, Komuna e Lipjanit Minierë e magnezit dhe metaleve tjera të rënda Objekti i ish Ndërmarrjes së Agro- Depo për mbeturina të Kulturave në Shirokë- Komuna e pesticideve dhe fertilizues Therandës Objekti i ish Fabrikës së automjeteve në Depo për kemikale të Pejë rrezikshme industriale 5.23 ha 15.13 ha 0.04 ha 0.12 ha Harta: Shtrirja hapësinore e hotspotet industriale, minerare dhe kemikateve 48

5. Shfrytëzimi i resurseve natyrore Një prej formave të ndikimit të drejtpërdrejtë në mjedis është edhe shfrytëzimi i resurseve natyrore. Format më të shpeshta të shfrytëzimit të resurseve natyrore janë të ndërlidhura me shfrytëzimin e ujërave por edhe shfrytëzimin e inerteve dhe mineraleve. Sipas të dhënave nga Departamenti i Ujërave i gjatë vitit 2015 janë dhënë 3 leje të reja ujore, janë vazhduar 9 leje ujore, janë dhëne edhe 6 pëlqime ujore dhe 38 kushte ujore. Një formë tjetër e shpeshtë e shfrytëzimit të resurseve natyrore është shfrytëzimi i gurit dhe resurseve tjera minerare përmes separacioneve. Sipas të dhënave nga Komisioni i Pavarur për Miniera dhe Minerale, në Kosovë kanë licencë për aktivitete të veçanta të seperacionit 107 operatorë ekonomike. Dominojnë operatorët e klasifikuar si sortues me 69% ose 74 sosh dhe ata të klasifikuar si bazë e betonit me rreth 24% ose 23 sosh, ndërsa që ata të llojit bazë e asfaltit me rreth 8% ose 9 sosh. Shikuar në aspektin e shtrirjes hapësinore komuna e Prizrenit dhe Pejës kanë numrin më të madh të operatorëve ekonomike që si veprimtari kryesore kanë seperacionin e gurit ose mineraleve tjera. Figura 23: Numri i operatoreve ekonomik qe kanë aktivitet seperacionin minerare 19 19 Komisioni i Pavarur për Miniera dhe Minerale (www.kosovo-mining.org) 49

Shikuar në aspektin e shtrirjes hapësinore vërehet se komuna e Prizrenit dhe Pejës kanë numrin më të madh të operatorëve ekonomike që si veprimtari kryesore kanë seperacionin e gurit ose mineraleve Formë tjetër e shfrytëzimit të resurseve natyrore është edhe shfrytëzimi i inerteve/zhavorrit nga lumenjtë. Ky shfrytëzim ka ardhur si rezultat i kërkesës dhe nevojës për ndërtim dhe zhvillim ekonomik. Mirëpo në shumë lumenj të vendit shfrytëzimi i inerteve është bërë pa kriter dhe i ka tejkaluar kapacitetet e shtretërve të lumenjve. Ky mbi shfrytëzim është përcjellë me pasoja jo vetëm në ekosistemin e lumit dhe shtratit të tij por edhe me paraqitjen e vërshimeve dhe përmbytjeve të lumenjve. Duke u bazuar nga të dhënat e inspektoratit mjedisor dhe nga vizitat e realizuara në terren nga AMMK vlerësohet se gjendja mjedisore e lumenjve vazhdon të përkeqësohet nga eksploatuesit e rërës. Lumenjtë më të degraduar dhe që ende vazhdojnë te degradohen janë: Drini i Bardhë, Lumëbardhi i Pejës, Ereniku, Lumi Desivojcë, Lumi Krivareke dhe Ibri. (Tabela 13). Tab. 13 : Sipërfaqet e degraduara sipas lumenjve20 Lumi Sipërfaqja ha Drini i Bardhë Ibri Morava e Binçit Lumëbardhi i Pejës Ereniku Desivojca Total 10.75 4.5 4.79 134.5 19.48 18.95 1219.23 20 GFO2014, Degradation of rivers in Kosovo; Integrating ecological knowledge into nature conservation and ecosystem management, 44th annual meeting, Semptember 8-12 th, 2014, Hildesheim, Germany 50

6. Zbatimi i Strategjisë dhe Planit të Veprimit për Mjedisin 6.1. Zbatimi i Strategjisë Mjedisore të Kosovës 20-2021 dhe Planit Kombëtarë të Veprimit Mjedisor 20-2015 Strategjia Mjedisore e Kosovës dhe Plani Kombëtarë i Veprimit Mjedisor, janë rishikuar nga, dhe institucionet tjera të përfshira në proces gjatë vitit 2010, dhe projekti është mbështetur nga SIDA. Në vitin 20 këto dokumente janë aprovuar në Qeverinë e Kosovës, mirëpo nuk janë proceduar për miratim në Kuvendin e Kosovës. Objektivat kryesore të dala nga rishikimi i Strategjisë Mjedisore të Kosovës (SMK) 20-2021 ishin: forcimi i sistemit të menaxhimit të mjedisit, investimi në zonat me probleme kritike, rritja e informacionit dhe ndërgjegjësimit për mjedisin. Në mbështetje të realizimit të këtyre objektivave strategjike është hartuar Plani Kombëtarë i Veprimit Mjedisor 20-2015., me qëllim që këto dy dokumente të jenë udhërrëfyes për të gjitha investimet e lidhura me mjedisin në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme (1-5 vjet) dhe të sigurojnë që ato të jenë të zbatuara në përputhje me standardet e BE. Synimi i përgjithshëm i PKVM (20-2015) ishte përmirësimi i menaxhimit dhe mbrojtja e mjedisit në Republikën e Kosovës, duke krijuar një cilësi më të mirë të jetës për të gjithë qytetarët dhe një zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, social dhe kulturor. Për zbatimin e objektivave dhe synimeve të SMK dhe PKVM 20-2015, janë përcaktuar veprimet kryesore dhe janë specifikuar investimet sipas institucioneve përkatëse dhe afateve kohore. Në tabelën 14, është prezantuar niveli i zbatimit të PKVM 20-2015, bazuar në prioritetet, projektet dhe qëllimet e investimeve sipas sektorëve mjedisorë. 51

Tabela 14: Niveli i zbatimit te prioriteteve, projekteve dhe qëllimeve të investimeve sipas sektorëve mjedisor të parapara në PKVM 20-2015 Prioriteti Qëllimi i investimeve Ujërat e zeza Ndërtimi i infrastrukturës për impiante të mëdha për trajtimin e ujërave të zeza (ËËTPs) në shtatë qendra kryesore Riparimi dhe zgjerimi i rrjeteve të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve në shtatë qendrat kryesore Master Plani/Strategjia e ujit Furnizimi me ujë Menaxhimi i ujërave Menaxhimi i ujërave Menaxhimi i ujërave Menaxhimi i ujërave Monitorimi i ujërave Projekt Plani për Menaxhimin e pellgjeve të lumenjve Rehabilitimi i zonave të degraduara të Lumit Drini i Bardhë Rregullimi i shtratit të lumit Sitnica Rritja e pikave monitoruese për ujërat sipërfaqësorë Instituc. Implementuese DKA, PSP Komunat DKA Komunat Periudha kohore Niveli i zbatimit Koment 20122015+ Pjesërisht 20-2015 Pjesërisht Është në proces të ndërtimit Impianti për ujërat e zeza në Prizren, ndërsa që kanë filluar procedurat edhe për impiantet në Prishtinë, Pejë, Mitrovicë e Gjakovë. Ka pasur investime të vazhdueshme për zgjerimin e rrjeteve të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve në shtatë qendrat kryesore Është hartuar Strategjia e ujërave e cila është dorëzuar për miratim në Qeverinë e Kosovës Ende nuk ka filluar hartimi i Planit për Menaxhimin e pellgjeve të lumenjve Nuk ka pasur ndonjë projekt specifik për Rehabilitimin e zonave të degraduara të Lumit Drini i Bardhë Është rregulluar një pjesë e shtratit të këtij lumi Pjesërisht 2013-2015 Në fazën fillestare Në fazën fillestare Pjesërisht 20-2013 Pjesërisht + Komunat + Komunat 2013-2015 Monitorimi i ujërave nëntokësor Korniza ligjore për ujëra Toka Studimi i fizibilitetit për një rrjet të ujërave nëntokësorë dhe krijimi i 30 pikave të monitorimit. Hartimi i Udhëzimeve Administrative përkatëse në sektorin e ujërave Përgatitja e kadastrës për ndotësit e tokës 2012-2014 Në fazën fillestare 20-2015 Pjesërisht 2013 2015 Pjesërisht Rehabilitimi sipërfaqeve të ndotura Rehabilitimi i sipërfaqeve të ndotura dhe rregullimi i hapësirës së KEK-ut KEK 20-2015 I realizuar Është miratuar pilot-programi dy vjeçar për monitorimin e ujërave sipërfaqësore, është në proces rishikimi i planit Është hartuar projekti i cili do të filloj së implementuari gjatë vitit 2016, në mbështetje nga SIDA Janë hartuar disa udhëzime po nuk është kompletuar ende baza nënligjore me udhëzimet përkatëse Është realizuar një kadastër në kuadër të projektit Mo ito i i i dotjes së tokave buj ëso e mbështetur nga BE Është realizuar përmes projektit për rehabilitimin e sipërfaqeve të ndotura ne Obiliq. Dhe projekti për largimin e mbetjeve të rrezikshme nga Gazifikimi

Rehabilitimi i sipërfaqeve te ndotura Eficenca e energjisë Efiçienca e energjisë Rehabilitimi i zonave të ndotura nga mbeturinat Komunat 2015 Pjesërisht Ka pasur disa projekte nëpër komuna të mbështetur ga GIZ dhe ë kuadë të fushatës Ta pastrojmë Kosovë. Një pjesë është realizuar gjatë vitit 2015, faza e dytë është në proces të realizimit Përdorimi i energjisë për ngrohje me procesin e ko gjenerimit të termocentralit Kosova B dhe zgjerimit të rrjetit Zbatimi i matjes së efiçiencës së energjisë për familjet dhe industrinë DKA, KEK Termokos, Komuna e Prishtinës DKA, MZHE KEK DKA 2010 2015 I realizuar 20-2014 Në fazën fillestare Ende nuk ka filluar së zbatuari ndonjë program i matjes së efiçiencës së energjisë për familjet dhe industrinë 2012-2015 Pjesërisht Ka pasur disa aktivitete mbi zbatimin e masave të ndërtimit të kapaciteteve për përdorimin e burimeve të energjisë rinovueseve ( hidrocentrale të vogla, turbina të erës, panele solar dhe ndriçimi foto valtik etj.) Nuk ka pasur ndonjë projekt specifik mbi promovimin e përdorimit të gazit si burim alternativë i energjisë Energjia rinovuese Aktivitetet dhe masat e ndërtimit të kapaciteteve për përdorimin e burimeve të energjisë rinovuese Burimet alternative të energjisë Prodhimi i Energjisë Promovimi i përdorimit të gazit, burime alternative të energjisë MeI 20-2015 Në fazën fillestare Ndërtimi i termocentraleve të reja me teknologji të pastër DKA 20122015+ Në fazën fillestare Ende nuk ka filluar ndërtimi i termocentraleve të reja Efikasiteti i energjisë Rritja e përdorimit të sistemeve të ngrohjes qendrore 2012-2015 Pjesërisht Ka të dhëna që flasim për rritjen e përdorimit të sistemit të ngrohjes qendrore Energjia Stimuj dhe subvencione për efikasitetin e energjisë dhe zhvillimin e teknologjive të reja dhe të burimeve alternative të energjisë Instalimi i pajisjeve për desulfurizim (KEK) dhe Instalimi i pajisjeve të reja të filtrimit për Kosovën B MAPL Komunat Kaçanik, Pejë DKA 2012-2015 Pjesërisht Ka pasur lehtësime në kredi bankare në lidhje me efikasitetin e energjisë dhe lehtësime nga MZHE për projektet e përdorimit të energjisë alternative KEK, DKA 2012-2015 Në fazën fillestare Nuk ka informata për realizimin e këtyre projekteve në KEK 2012-2015 Nuk është Nuk ka të dhëna për implementimin e ndonjë projekti Reduktimi i ndotjes nga prodhimi i energjisë Minierat Rehabilitimin e minierave dhe zonave 53

të shfrytëzuara (guroret e braktisura). MEM Rehabilitimi i vend groposjeve të minierave (historike). Trajtimi i ujërave të minierave acide (Pb, Zn). DKA 2012-2015 Pjesërisht Trepça 2012-2015 Pjesërisht Menaxhimi i Mbeturinave Ndërtimi i objekteve dhe pajisjeve për trajtimin e mbeturinave Qeveria Komunat 2015 Pjesërisht Menaxhimi i Mbeturinat Përmirësimi i menaxhimit të deponive të mbeturinave komunale DKA 20-2013 Pjesërisht Menaxhimi i Mbeturinat Menaxhimi i mbeturinave te ndërtimit Menaxhimi i mbeturinave industriale Riciklimi i mbeturinave Ndryshimet klimatike Ndryshimet Rritja e faturimit për grumbullimin e mbeturinave Strategji për përdorimin e materialit për ndërtim dhe riciklimin e materialeve të përdorura të ndërtimit Zhvillimi i programit për trajtimin e vendgrumbullimit të mbeturinave industriale të Trepçës Mbështetja e riciklimit të mbeturinave edhe me subvencione Inventari i emisioneve të gazrave që shkaktojnë efektin serë (GHGs) Hartimi i Strategjisë për Ndryshimet Komunat, Zyra e Rregullatorit MEM Komunat Agjencia e Privatizimit Trepça PSP 2014 Pjesërisht 2012-2014 Në fazën fillestare 2015 Në fazën fillestare 2015 20-2013 Në fazën fillestare I realizuar 2012-2013 I realizuar Minierat Minierat realizuar apo programi specifik për rehabilitimin e guroreve të shfrytëzuara Nuk ka informata për ndonjë projekt specifik për këtë problematikë Për trajtimin e ujërave acidike të minierës së Artanës është krye studimi i fizibilitetit, me mbështetjen e UNDP dhe është përgatitë projekti teknik detal për ndërtimin e impiantit për trajtimin e këtyre ujërave. Në kuadër të Projekteve për Investime në Infrastrukturë për periudhën 2014-2020 mbështetje e ËBIF të BE, projekti në fjalë është në listën me prioritet të projekteve. Ne spitalet Rajonale janë ndërtuar shtatë (7 ) qendra për trajtimin e mbeturinave medicinave infektive. Projekti është implementuar ne tersi dhe të gjitha qendrat funksionojnë mire. Menaxhimi i deponive te mbeturinave komunale nuk është ne nivelin e duhur. Nga Banka Botërore është përkrahur Punimi i Parafizibiliteti për modernizimin dhe zgjerimin e deponisë së mbeturinave komunale ne Dragash. Ka pasur rritje të faturimit e sidomos me zbatimin e praktikave të reja në disa komuna psh. në Prizren Ka pasur aktivitete kryesisht në caktimin e lokacioneve të komunave për mbeturinat e ndërtimit. Komunat Prizren, Rahovec, Prishtine, Drenas. Nuk ka të dhëna specifike për implementimin e ndonjë projekti për trajtimin e vendgrumbullimeve të mbeturinave industriale të Trepçës. Ka pasur iniciativa të vogla por nuk ka ndonjë program specifik në nivelin kombëtarë Kosova përmes AMMK ka kompletuar inventarin e gazrave serrë për periudhën 2008-2014 Strategjia për Ndryshimet Klimatike është rishikuar. 54

klimatike Klimatike Ndryshimet klimatike Ndërtimi i kapaciteteve për Ndryshimet Klimatike 2012-2014 Pjesërisht Ndotja industriale Përcaktimi i mekanizmave për zbatimin efektiv të IPPC 20-2015 I realizuar Kimi katet Përgatitja e regjistrit të kimi kateve të cilat janë të ndaluara dhe të kufizuara për përdorim Mekanizmat për mbrojtjen nga efektet e dëmshme të kimi kateve të rrezikshme. Monitorimi dhe kontrollimi i prodhuesve, importuesve dhe përdoruesve të kimi kateve të rrezikshme Krijimi i një organi kompetent për administrimin e kimi kateve 2013 I realizuar Qeveria 2015 Në fazën fillestare Komunat 2015 Pjesërisht Nuk ka program për monitorimin dhe kontrollimin e prodhuesve, importuesve dhe përdoruesve të kimi kateve të rrezikshme Qeveria 2014 I realizuar Transporti Përmirësimi i cilësisë së shërbimeve të transportit publik MI Komunat 20-2013 Pjesërisht Transporti Reduktimi i ndotjes së ajrit duke përdorur konvertorë katalitik për automjetet e vjetra Zhvillimi i konceptit të rrugës për automjete të rënda në zonat urbane MI 2012-2015 Në fazën fillestare MEI 2012-2015 Në fazën fillestare Me Ligjin nr. 04/L-197, është përcaktuar që autoriteti kompetent për administrimin e kimikateve është Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Nuk ka pasur ndonjë program apo projekt specifik në këtë lëmi përveç projektit për transportin publik në Komunën e Prishtinës Është miratuar udhëzimi administrativ për burimet e lëvizshme të ndotjes së ajrit dhe pritet implementimi i tij Për zbatimin e Planeve për Mbrojtjen nga Zhurma fillimisht duhet të përgatiten Hartat Strategjike të Zhurmës të cilat do të fillojnë të përgatiten pas Kimi katet Kimi katet Kimi katet Transporti Është përgatitë edhe Plani i Veprimit për Ndryshime Klimatike. Këto dy dokumente së bashku do të dërgohen për miratim në Qeverinë e Republikës së Kosovës Janë realizuar trajnime në kuadër të programeve të ndryshme e sidomos në kuadër të programit ECRAN dhe në kuadër të projekteve të mbështetura nga UNDP dhe ADA Me Ligjin për Parandalimin dhe Kontrollin e Integruar të Ndotjes janë përcaktuar mekanizmat për zbatim të tij. Gjerë më tani janë lëshuar 2 Leje Mjedisore të Integruara. Është përgatitur regjistri i cili është pjese përbërëse e UA Nr. 23/2015 për import eksport dhe transit te kimi kateve te caktuara- PIC -procedura Nuk ka mekanizma specifik për mbrojtjen nga efektet e dëmshme të kimi kateve të rrezikshme. 55

miratimit të Ligjit për mbrojtjen nga Zhurma i cili është dërguar në Kuvend për miratim. Ende nuk ka ndonjë plan të miratuar për zhurmat dhe dridhjet nga trafiku. Ka pasur disa aktivitete në lidhje me hartimin e hartës strategjike të zhurmës Është hartuar Plani për Transportin Multimodal Transporti Zhvillimi dhe zbatimi i planit për zhurmat dhe dridhjet nga trafiku MI 2012-2015 Në fazën fillestare Transporti Plani Zhvillimor për përmirësimin e sistemit të transportit publik Projektet me mbështetje institucionale të bazuara në teknologjinë e pastër dhe burimet e ripërtërimë MF, Komunat DKA MF 2012-2015 Pjesërisht 2012-2015 Pjesërisht 2012 Nuk eshte realizuar 20-2015 I realizuar Mbështetja e OJQ-ve Plani i emergjencës në rast të aksidenteve të shkaktuara nga kimi katet e rrezikshme Përfundimi, përditësimin dhe hartimin e legjislacionit të ri dhe akteve nënligjore për të gjithë sektorët e përfshirë në mbrojtjen e mjedisit në përputhje me acquis të BE Mbështetje për OJQ-të mjedisore në lidhje me arsimimin jo-formal 20-2015 Në fazën fillestare Deri me tani mbështetja e OJQ-ve mjedisore nga dhe komunat ka qenë simbolike Instrumentet ekonomike Studimi i fizibilitetit për hartimin dhe krijimin e instrumenteve ekonomike MAPL Komunat 20-2015 Pjesërisht Është bërë një studim preliminar për mundësitë e krijimit të instrumenteve ekonomike mjedisore; Instrumentet ekonomike Zhvillimi i Eko-Fondit MeF 20-2013 Pjesërisht Instrumentet ekonomike Projekt Rregulloret për aplikimin e instrumenteve ekonomike 20-2015 Pjesërisht ka përgatitur draft ligjin për Fondin për Mbrojtjen e Mjedisit, dhe Koncept Dokumentin për këtë projekt ligj. Dokumenti nuk eshte proceduar per miratim me arsyetimin se kete nuk e lejon Ligji për Financat Publike. Janë duke u bërë analiza për mundësi tjera krijimin e instrumenteve ekonomike mjedisore Industria Emergjenca mjedisore Legjislacioni mjedisor Ka pasur një numër të vogël të projekteve me mbështetje institucionale të bazuara në teknologjinë e pastër dhe burimet e ripërtërishme. Projektet ndërlidhen kryesisht me kërkesat e për operatorë që aplikojnë për Leje të Integruar Mjedisore. Nuk ka ndonjë plan specifik për emergjenca në rast të aksidenteve të shkaktuara nga kimikatet e rrezikshme, megjithëse ekziston plani ka hartuar bazën ligjore dhe është në proces të plotësimit me akte nënligjore, e cila deri në një masë është e harmonizuar me kërkesat e acquis të BE. 56

Edukimi mjedisor Zhvillimi i programeve të edukimit mjedisor për të gjitha nivelet (kopshtet, shkollat, kolegjet, universitetet) MASHT 20-2015 Pjesërisht Ndërgjegjësimi publik DKA 20-2016 I realizuar Ndërgjegjësimi publik Ngritja e vetëdijes publike për efikasitetin e energjisë (prodhimi dhe përdorimi) Ngritja e vetëdijes publike dhe kompanive për kimi katet e rrezikshme Komunat MASHT + UP 2015 Në fazën fillestare Ndërgjegjësimi publik Ngritja e vetëdijes për mbrojtjen e mjedisit nga mbeturinat Komunat MASHT + UP 2015 Pjesërisht Biodiversiteti Zbatimi i Planit të Veprimit për biodiversitetin 20-2015. Përgatitja e planeve hapësinore dhe të menaxhimit për zonat e mbrojtura. Komunat + UP 2012-2015 Pjesërisht 2012-2015 I realizuar Mbrojtja e Bjeshkëve të Nemuna (Alpeve Shqiptare), si Rezervat ornitologjik (rajonet IBA) në përputhje me standardet ndërkombëtare për mbrojtjen e zogjve Përgatitja e Librit të Kuq për florën dhe faunën 2012-2013 I realizuar 2013-2014 Pjesërisht Mbrojtja e Maleve të Sharrit, si Rezervat ornitologjik (rajonet IBA) në përputhje me standardet ndërkombëtare për mbrojtjen e zogjve 2012-2013 I realizuar Biodiveristeti Biodiversiteti Biodiversiteti Biodiversiteti Numri i programeve të edukimit mjedisor për të gjitha nivelet, është ende i vogël. Mirëpo ka mbajtur ligjërata të vazhdueshme për mjedisin nëpër shkollat e mesme të ulëta, dhe ka bashkëpunuar vazhdimisht me arsimtarët e ketyre shkollave si dhe janë shpërndarë materiale edukative për mjedisin Ka pasur disa projekte nga institucionet qeveritare dhe OJQ për ngritjen e vetëdijes publike për efikasitetin e energjisë Ende nuk është realizuar ndonjë projekt konkret për ngritjen e vetëdijes publike për kimikatet e rrezikshme Janë realizuar disa kampanja dhe fushata për ngritjen e vetëdijes për mbrojtjen e mjedisit nga mbeturinat sidomos rreth menaxhimit të mbeturinave dhe riciklimit të tyre Janë realizuar disa projekte të planifikuara në kuadër të këtij plani Është përgatitur Plani Hapësinor dhe Plani menaxhues për PK Sharri, është përgatitur Plani Hapësinor për MN Ujëvarat e Mirushes, është përgatitur drafti i Planit Hapësi o ë pë PK Bjeshkët e Ne u a. Bjeshkët e Nemuna janë shpallur Park Kombëtar dhe gëzojnë mbrojtje sipas legjislacionit në fuqi si kategori e dytë e IUCN. Kjo kategori nënkupton mbrojtje më strikte të zonave të rëndësishme të zogjve që shtrihen në këtë territor Është përgatitur Libri i Kuq i Florës, ndërsa përgatitja e Librit të Kuq të Faunës fillon gjatë vitit 2016 në kuadër të programit të mbështetur nga SIDA Malet e Sharrit janë shpallur Park Kombëtar dhe kanë mbrojtje sipas legjislacionit në fuqi si kategori e dytë e IUCN. Kjo kategori nënkupton mbrojtje më strikte të zonave të rëndësishme të zogjve që shtrihen në këtë 57

Biodiversiteti Rritja e zonave të mbrojtura dhe menaxhimi efikas i tyre Sistemi informative mjedisor Bashkëpunimi ndërkufitar Zhvillimi i një SIM të plotë lidhur me EIONET për ujë, mbeturina, ajër, tokë dhe biodiversitet. Bashkëpunimi rajonal për përmbushjen e detyrimeve që rrjedhin nga legjislacioni i BE-së, Parlamenti, Komunat AKMM 2012-2015 I realizuar 2012-2015 Pjesërisht (Kosovë) (Maqedoni) MMPAU (Shqipëri) 2013-2015 Pjesërisht territor Është rritur dukshëm numri i zonave të mbrojtura, megjithëse ka ende probleme me menaxhimin e tyre në mungesë të organeve menaxhere për disa zona Janë krijuar disa nënsisteme dhe databaza për ujë, mbeturina dhe biodiversitet. Ka raportime të rregullta në EIONET për disa sektorë Ka projekte të bashkëpunimit në sektorin e ujërave (Pellgu i Drinit), dhe në Sektorin e Mbrojtjes së natyrës dhe biodiversitetit në zonën e Maleve të Sharrit dhe atë të Bjeshkëve të Nemuna 58

7. Masat e ndërmarra për mbrojtjen e mjedisit 7.1. Përafrimi i Legjislacionit mjedisor Kombëtar me Direktivat e BE-së Politika e përgjithshme Kombëtare e Kosovës përfshinë edhe procesin e integrimeve evropiane. Ndër sfidat kryesore në këtë proces është edhe mjedisi, plotësimi i standardeve mjedisore evropiane dhe përafrimi i legjislaturës kombëtare mjedisore me atë evropiane. Komisioni Evropian ka monitoruar progresin e harmonizimit të legjislaturës mjedisore të Kosovës me atë të BE-së dhe zbatimin e saj. Në tabelën vijuese është prezantuar një përmbledhje e direktivave kryesore të BE-së për mjedisit dhe niveli i trans pozimit të tyre në legjislacionin nacional mjedisorë. (tab 15) Tabela 15: Trans pozimi i legjislacionit nacional mjedisor me direktivat e Bashkimit Evropian Fusha Direktiva e BE Niveli i trans pozimit21 Legjislatura horizontale Direktiva për VNM (85/337/EEC) 100% Direktiva për VSM (2001/42/EC) 100% Direktiva për informimin mjedisor (2003/4/EC) 65% Direktiva për pjesëmarrjen e publikut (2003/35/EC) 100% Direktiva INSPIRE (2007/2/EC) Direktiva për Krimin Mjedisor (2008/99/EC) Direktiva për përgjegjësinë ndaj mjedisit (2004/35/EC) 78% 53% 84% Direktiva për kualitetin e ajrit ne ambient (2008/50/EC) 91% Direktiva për Arsenin, Kadmiumin, Merkurin, Nikelin, dhe hidrokarburet aromatike poli ciklikë në ajër (2004/107/EC 4th Daughter Directive) Direktiva NEC, Pragjet e emisioneve nacionale ne ajër (2001/81/EC NEC Directive Direktiva për përmbajtjen e sulfurit të derivate te lëngshme (1999/32/EC Sulphur Cont. Liquid Fuels) Direktiva për pikat e karburatëve VOC- Substancat Organike Volatine (94/63/EC VOCs Petrol) Direktiva për fazën II për pikat e karburantëve VOC- Substancat Organike Volatine (2009/126/EU Stage II VOCs petrol) Direktiva kornizë për mbeturina (2008/98/EC) 98% Direktiva për bateritë mbeturine (2006/66/EC ) Direktiva për ambalazhet mbeturinë (94/62/EC) Diretkiva per PCB/PCT- Poliklorur Bifenili dhe Poliklorur Trifenili (96/59/EC PCB/PCT) 40% 87% 66% Kualiteti i Ajrit Menaxhimi i mbeturinave 21 % 27% 98% 30% 80% Monitoring transposition and implementation of the EU environmental acquis, Year 17, Progress Report 9, Kosovo, Human Dynamics 2015

Kualiteti i ujit Mbrojtja e Natyrës Kontrolli i ndotjes industriale Kimi katet Zhurma 7.2. Direktiva për automjetet mbeturina (2000/53/EC End-of-Life Vehicles) Direktiva për deponit (99/31/EC / Landfill) Direktiva për kufizimin e përdorimit te disa substancave te rrezikshme ne pajisjet elektrike dhe elektronike (20/65/EU RoHS) 100% Direktiva për mbetjet nga pajisjet elektrike dhe elektronike (2012/19/EU WEEE) Direktiva për menaxhimin e mbetjeve minerare (2006/21/EC Mining Waste) Direktiva kornizë për ujërat (2000/60/EC) Direktiva për ujërat e ndotura urbane (91/271/EEC) UWWT Direktiva për ujërat nëntokësorë (2006/8/EC Groundwater) Direktiva për ujin e pijes (98/83/EC) 46% Direktiva për nitratet (91/676/EEC) Direktiva për ujërat larëse (2006/7/EC Bathing Water) 25% 0% Direktiva për standardet e kualitetit të ujit (2008/105/EC) 4% Direktiva për vlerësimin dhe menaxhimin e rrezikut nga vërshime (2007/60/EC Floods) Direktiva për specifikacionin teknik për analiza kimike te monitorimit te statusit të ujërave (2009/90/EC Quality Assurance/Quality Control) Direktiva për zogjtë e egër (79/409/EEC) Direktiva për habitatet (92/43/EC) Direktiva për rregullat e mbajtjes së shtazëve të egra në kopshte zoologjike (1999/22/EC Zoos) Direktiva për emisionet industriale (2010/75/EU) 12% Direktiva Seveso III për Kontrollin e aksidenteve te mëdha industriale (2012/18/EU) Direktiva për Kontrollin e materieve VOC (2004/42/EC -VOCs from Paints, Varnishes and Vehicle Refinishing Products) Direktiva për klasifikimin, paketimit dhe etiketimin e substancave të rrezikshme (67/548/EEC CLP Directive) 27% Direktiva për Asbestin (87/217/EEC) 82% Direktiva për Biocide (98/8/EC) Direktiva për zhurmën mjedisore (2002/49/EC) 84% 74% 100% 50% 91% 49% 44% 36% 87% 7% 100% 100% 80% 69% 25% 65% Inspektimi dhe kontrolli i zbatimit të ligjit Në kuadër të inspektimit të realizuar nga - së gjate vitit 2015 janë realizuar: 606 inspektime me procesverbal, 130 vendime, 4 dënime mandatorë, 59 inicime në gjykatë për kundërvajtje dhe 558 urdhëresa, rekomandime e vërejtje. Shikuar në aspektin e sektorëve, në kuadër të sektorit të mjedisit janë realizuar më së shumti inspektime dhe procedura tjera ligjore. (Tabela 16). 60

Tab. 16: Inspektimet dhe procedurat tjera ligjore sipas sektorëve Sektori Veprimet Mjedisi Ujërat Planifikimi Hapësinorë 300 inspektime me procesverbal 12 vendime 4 dënime mandatorë 15 inicime gjyqësorë 287 urdhëresa, rekomandime, vërejtje etj. 136 inspektime me procesverbal 106 vendime 40 inicime 101 urdhëresa, rekomandime, vërejtje etj. 170 inspektime me procesverbal 12 vendime 4 inicime 170 urdhëresa, rekomandime, vërejtje etj. Ndërsa në sektorin e mbrojtjes së natyrës në kuadër të kërkesave për fillimin të procedurave kundërvajtës të bazuar në Ligjin e Natyrës dhe Ligjit për Parqe Kombëtare, gjatë vitit 2015 AMMK në emër të Drejtorisë për Administrimin e Parkut Kombëtarë Bjeshkët e Nemuna ka iniciuar 51 kërkesa dhe 12 të tjera në emër të Drejtorisë për Administrimin e Parkut Kombëtarë Sharri. Po ashtu AMMK në emër të DAPK Bjeshkët e Nemuna ka përgatitur 100 kallëzime penale, kurse në emër të DAPK Sharri edhe 48 kallëzime tjera, si dhe janë bërë 74 kërkesa për inicimin e propozim padive për kontest civil për kompensimin e dëmeve. 7.3. Leje dhënia Sipas të dhënave nga, gjatë vitit 2015 janë lëshuar rreth 185 pëlqime mjedisore, janë dhënë licenca për menaxhimin e mbeturinave si dhe kanë nisur procedurat për dhënien e lejeve mjedisore të integruara për 10 operatorë22. Ndërsa që gjatë vitit 2015 janë dhënë edhe 3 leje të reja ujore, janë vazhduar 9 leje ujore, janë dhëne 6 pëlqime ujore dhe 38 kushte ujore. 22 http://mmph-rks.org/sq/regjistri-i-pelqimeve-mjedisore 61

7.4. Rehabilitimi i tokave, sipërfaqeve të ndotura dhe monitorimi i tyre Gjate vitit 2015, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, ka realizuar disa projekte që kanë pasur për qëllim rehabilitimin e tokave, sipërfaqeve të ndotura dhe monitorimin e tyre. Në tabelën 17 janë prezantuar të dhëna për këto projekte. Tabela 17: Investimet nga për rehabilitimin e tokave, sipërfaqeve të ndotura dhe monitorimin e tyre 2015 Emri i projektit Shuma e projektit Pastrimi dhe ri kultivimi i tokës në Obiliq 570,000.00 Projekti Mjedisi dhe Ju 50,000.00 Gjelbërimi dhe rehabilitimi i një pjese të Parkut Industrial në 20,000.00 Mitrovicë Monitorimi i ndotjes së tokave 7.5. 35,000.00 Rregullimi i shtretërve të lumenjve dhe pastrimi i tyre Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor gjatë vitit 2015, ka realizuar disa projekteve në pastrimin e lumenjve dhe rregullimin e shtretërve të tyre. Të dhënat për këto projekte dhe shumën e tyre janë prezantuar në tabelën 18. Tabela 18: Investimet nga për rregullimin e shtretërve të lumenjve dhe pastrimin e tyre gjatë 2015 Emri i projektit Shuma e projektit Pastrimi i lumit Lepenc nga mbeturinat e Azbestit 250,000.00 Rregullimi i shtratit të lumit Mirusha në Gjilan 150,000.00 Rregullimi i shtratit të lumit Krena në Gjakovë 190,000.00 Rregullimi i shtratit të lumit Erenik në Junik 30,000.00 Rregullimi i shtratit të lumit Lepenca në Kaçanik 100,000.00 Rregullimi i shtratit të lumit Drenica në Drenas 400,000.00 Përmirësimi i infrastrukturës në Lumin Bistrica e Prizrenit 500,000.00 62

7.6. Zhvillimet dhe ngecjet në forcimin e institucioneve mjedisore Ndër zhvillimet kryesore në forcimin, afirmimin dhe ngritjen e kapaciteteve teknike të institucioneve mjedisore duhet veçuar: Themelimi i Këshillit Kombëtarë për Ndryshime Klimatike, Ngritja e kapaciteteve të AMMK për përgatitjen e Inventarit të Gazrave Serrë, Rritja e numrit të personave fizik të licencuar për hartimin e raporteve të Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis. Fillimi i procesit për akreditimin e laboratorit dhe stafit të Institutit Hidrometeorologjik të Kosovës, Ngritja e kapaciteteve të IHMK për raportim në kohë reale për vërshime dhe përmbytje dhe anëtarësimi në Sistemin Evropian të Vetëdijesimit për Përmbytje, EFAS (European Flood Awarenes System), Themelimi i Sistemit të Informimit për Menaxhimin e Mbeturinave, Iniciativa për themelimin e autoritetit rregullator të pellgjeve lumore, Fillimi i i subvencionmeve të OJQ-ve nga, Ndërsa, në kuadër të ngecjeve dhe pengesave në forcimin e institucioneve mjedisore gjatë kësaj periudhe veçohen: Mungesa e rrjetit për monitorimi e ujerave nëntokësore, Mungesa e monitorimit te aspekteve biologjike/ekologjike të ujërave sipërfaqësore. Numri i vogël i zyrtarëve në sektorin e monitorimit të ajrit, Në, nuk ka sektor të veçantë për Ndryshime Klimatike, Nuk ka institucion të veçantë për monitorimin e kimi kateve, Numri i vogël i programeve të nivelit bachellor dhe master në fushën e mjedisit, Numri i vogël i stafit në sektorin e natyrës e sidomos ne Institutin e Mbrojtjes se Natyrës, Kapacitetet e limituara të komunave në sektorin e mjedisit, Buxheti i limituar në sektorin e mjedisit. 63

8. Investimet për mbrojtjen e mjedisit Investimi në mjedis është një prej formave direkt në mbrojtjen e mjedisit, përmirësimin e gjendjes së mjedisit dhe parandalimin e ndikimeve negative në mjedis. Qeveria e Kosovës, pjesën më të madhe të investimeve në mjedis e ka orientuar përmes buxhetit për Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinorë. Por gjithashtu edhe komunat dhe institucionet tjera një pjesë të buxhetit e orientojnë në projekte mjedisore. Duke analizuar buxhetin e Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinorë për periudhën 2014-2015, vërejmë se ka pasur një rënie të ndjeshme si për totalin e buxhetit ashtu edhe për investimet kapitale në mjedis. Derisa investimet kapitale në mjedis në vitin 2014 ishin mbi 45 milion euro, në vitin 2015 ato kanë rënë në rreth 35 milion euro (tabela19). Tabela 19 : Buxheti total dhe buxheti për shpenzime kapitale i 2014-201623 2014 2015 2016 Shpenzime kapitale 44,957,255 34,901,813 35,903,684 Buxheti Total 47,785,028 38,043,185 39,357,027 Sipas raportit Aktivitetet e donatorëve për periudhën 2012-2013, i hartuar nga Ministria e Integrimeve Evropiane, pjesa më e madhe e projekteve kapitale në sektorin e mjedisit janë mbështetur nga Buxheti Qendror i Kosovës me rreth 67% ose 103.730.00 euro, kurse komuniteti i donatorëve ka kontribuar me 33% ose me 50.292.397. Investimet e donatoreve kanë qenë te orientuara në sektorë të ndryshëm mjedisor si mbeturina, biodiversitet, vlerësimin e gjendjes së tokave, planifikim hapësinorë, ndryshime klimatike, ngritjen e kapaciteteve etj. Në tabelën vijuese janë prezantuar të dhëna për disa nga projektet e rëndësishme të mbështetura nga donatorët. 23 Ministria e Financave www.mf.rks-gov.net 64

Tabela 20: Disa nga projektet mjedisore të përkrahura nga donatoret 2012-2015 Emri i projektit Donatori Vlera e Koha e projektit në implementimit Euro Faza e tretë e programit për SIDA- Agjencia 7.8 milion euro 2014-2015 mbështetjen e Planifikimit Suedeze për Hapësinor Komunal Zhvillim (MuSPP) Ndërkombëtarë Përkrahje në Menaxhimin e Bashkimi Evropian 1.2 milion euro 2012-2015 Ujërave dhe Monitorimin e (IPA) Resurseve Ujore Përkrahje për Menaxhimin e Bashkimi Evropian 1.5 milion 2014-2016 mbeturinave (IPA) euro Studimi i ndotjes së tokës Bashkimi Evropian 1.8 milion euro 2013-2015 bujqësore në Kosovë (IPA) (Mbështetje për dhe MBPZHR) Projekti për pastrimin dhe Banka Botërore 3.7 milion euro 2013-2015 rikultivimin e tokave nga ndikimi i sektorit të Energjisë Mbështetje për zhvillimet ADC- Bashkëpunimi 0.5 milion euro 2013-2015 mbi emisionet e ulëta Austriak për Zhvillim dhe UNDP Iniciativa për reduktimin e UNDP-Programi për 0.8 milion euro 2013-2016 rrezikut nga fatkeqësitë Zhvillim i Kombeve natyrore të Bashkuara Bashkëpunimit ndërkufitar GEF (Global 1 milion 2015-2018 për menaxhimin e integruar Environmental dollarë të burimeve ujore në pellgun Fascilities) e Drinit të Bardhë Projekte mjedisore gjate vitit 2015 janë zbatuar edhe nga komunat. Disa nga këto projekte janë prezantuar në tabelën 21. Emri i projektit Tab. 21: Projekte mjedisore nga Komunat Shuma Zgjerimi i shërbimit për grumbullimin e mbeturinave në zona rurale Pastrimi i lumenjve Ibër, Sitnica, Lushta dhe Trepça Rehabilitimit të deponive ilegale në Komunën e Podujevës Zgjerimi dhe pastrimi i shtratit të lumenjve në Bellopojë, Tërrnavë, Halabak dhe BellopojëGërdofc- Batllavë Rregullimi i shtratit të lumit Krushevë Komuna 250.000,00 Mitrovicë 45.000,00 Mitrovicë 10.000,00 Podujevë 34,800,00 Podujevë 30.000,00 Dragash 65

Rregullimi i shtratit të lumit Brod Rregullimi i shtratit të lumit Nerodime Rregullimi i shtratit të lumit në Gadime Rregullimi i shtratit të lumit në Dobrajë Rregullimi i shtratit të lumenjve Llapllasellë dhe Gracanicë Rregullimi i shtratit të lumit Sitnica dhe ndërtimi i kaskadës Eliminimi i deponive ilegale dhe pastrimi i ambientit Eliminimi i deponive ilegale te mbeturinave Eliminimi i deponive ilegale te mbeturinave Menaxhimi i mbeturinave Menaxhimi i mbeturinave Menaxhimi i mbeturinave të ngurta Zhvillimi i aktiviteteve për vetëdijesim sipas kalendarit mjedisor 45.000,00 70.000,00 240.000,00 155.000,00 60.000,00 Dragash Ferizaj Lipjan Lipjan Graçanicë 120.000,00 Fushë Kosovë 200.000,00 Fushë Kosovë 30.000,00 15.000,00 800.000,00 35.000,00 25.000,00 30.000,00 Suharekë Drenas Prizren Gajkovë Rahovec Prishtinë 66

9. Referencat 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. AMMK 2015, Raporti për gjendjen e Mjedisit AMMK 2015, Raporti për gjendjen e ajrit AMMK 2012, Raport Hotspotet Mjedisore në Kosovë AMMK 2014, Raporti, gjendja e mbeturinave dhe kemi kateve në Kosovë AMMK 2014, Raporti, Inventari i Gazrave Serre ne Kosovë për vitin 2012 AMMK 2015, Raporti për gjendjen e ujërave 2015 AMMK/IKMN 2015, Raporti, Gjendja e natyrës 2010-2014 APK 2013, Inventari i Pyjeve të Kosovës 2012 ASK 2014, Anketa e ekonomive shtëpiake bujqësore 2014 ASK 2014, Anketa e mbeturinave industriale 2013 ASK 2014, Anketa e mbeturinave komunale 2013 ASK 2014, Statistikat e shëndetësisë 2013 ASK 2015, Disa fakte për mjedisin 2015 ASK 2015, Regjistrimi i Bujqësisë 2014 GIZ&NIRAS 2015, Raporti final i projektit Vlerësimi i ndotjes së tokave bujqësore në Kosovë Human Dynamics 2014, Monitoring transposition and implementation of the EU environmental acquis, Year 17, Progress Report 9, Kosovo MBPZHR 20, Plani për bujqësi dhe zhvillim rural, 2010-2013 MBPZHR 20, Strategjia për Zhvillimin e Pylltarisë 2010-2020 MBPZHR 2013, Strategjia e Mbrojtjes së Klimës në Sektorin e Pylltarisë MI 2013, Strategjia e Transportit Multimodal dhe Plani i Veprimit 2012-2021 2012, Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 20-2020, 2012, Strategjia dhe Plani i Veprimit për Cilësinë e ajrit 20-2021 2014, Libri i Kuq i florës vaskulare te Republikës të Kosovës, 2014, Strategjia dhe për menaxhimin e mbeturinave 2013-2022 2014, Strategjia për Mbrojtjen e Mjedisit 2013-2022 2015, Strategjia Kombëtare për Ujërave e Kosovës 2015-2034 2015, Strategjia për Ndryshime Klimatike 2014-2024 PMQP 2009, Identifikimi paraprak i zonave të Natura 2000 në Kosovë Raportet dhe vjetore mjedisore të Departamentit të Mjedisit të KEK Raporti vjetor 2013-2015, Departamenti i mjedisit, NewCoFeronikeli UNDP/IHMK,"Monitorimi i PM10 në ajër dhe përcaktimi i metaleve të rënda në PM10 në zonën e Drenasit, Tetor 2015 Mars 2016". ZRRUK 2015, Raporti i performances së kompanive të ujësjellësve dhe kanalizimeve 2014 67

Lista e figurave Figura 1. Mesatarja vjetore e PM10 per vitin 2015 Figura 2. Mesatarja vjetore e PM2.5 per vitin 2015 Figura 3. Mesatarja vjetore e SO2 per vitin 2015 Figura 4. Mesatarja vjetore e CO per vitin 2015 Figura 5. Mesatarja vjetore te NO2 per vitin 2015 Figura 6. Mesatarja vjetore e Ozonit per vitin 2015 Figura 7: Përqendrimi mesatar i PM 10 në 24 h sipas muajve Figura 8: Përqendrimi mesatar i PM 10 sipas vendmostrimeve Figura 9. Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjëve- IHMK 2015( Pellgu i Drinit të Bardhë) Figura 10. Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjve- IHMK 2015( Pellgu i Ibrit) Figura. Treguesit e përzgjedhur nga monitorimi i cilësisë së ujërave në lumenjve- IHMK 2015( Pellgu i Moravës së Binçës dhe Lepencit) Figura 12. Sasia e mbeturinave e deponuara kg/cap Figura 13. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3 gjatë të vitit 2015 Figura 14. Emisionet e Pluhurit në mg/nm3 gjatë 2008-2015 Figura 15. Emisionet e SO2 në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 16. Emisionet e NOx në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 17. Emisionet e matura të Pluhurit në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 18. Emisionet e matura të SO2 në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 19. Emisionet e matura të NOx në mg/nm3 gjatë të vitit 2015 Figura 20. Vlera mesatare e emisioneve të Pluhurit në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 21. Vlera mesatare e emisioneve të SO2 në mg/nm3 gjatë të vitit 2015 Figura 22. Vlera mesatare e emisioneve të NOx në mg/nm3 gjatë vitit 2015 Figura 23. Numri i operatoreve ekonomik qe kanë aktivitet seperacionin minerare 68

Lista e tabelave Tabela 1. Stacionet monitoruese për cilësinë e ajrit Tabela 2. Normat e cilësisë së ajrit sipas Udhëzimi Administrativ Nr.02/20. Tabela 3. Vlerat mesatare vjetore të nivelit H (cm) sipas stacioneve matëse Tabela 4. Shfrytëzimi i tokës bujqësore në Ekonomitë Bujqësore, 2014 Tabela 5. Zonat e Mbrojtura të Natyrës sipas kategorive (2016) Tabela 6. Sasia e mbeturinave sipas deponive sanitare 2013-2015 Tabela 7. Numri i deponive ilegale sipas komunave Tabela 8. Sasia e mbeturinave spitalore te trajtuara për vitin 2015 Tabela 9. Numri i kompanive që merren trajtim të mbeturinave Tabela 10. Sëmundjet ambientale dhe incidence e tyre gjatë viteve 2014-2015 Tabela. Performanca e fabrikës Tabela 12. Hotspotet industriale, minerare dhe kimi kateve Tabela 13. Sipërfaqet e degraduara sipas lumenjve Tabela 14. Niveli i zbatimit te prioriteteve, projekteve dhe qëllimeve të investimeve sipas sektorëve mjedisor të parapara në PKVM 20-2015 Tabela 15. Transpozimi i legjislacionit nacional mjedisor me direktivat e Bashkimit Evropian Tabela 16. Inspektimet dhe procedurat tjera ligjore sipas sektorëve Tabela 17. Investimet nga për rehabilitimin e tokave, sipërfaqeve të ndotura dhe monitorimin e tyre 2015 Tabela 18. Investimet nga për rregullimin e shtretërve të lumenjve dhe pastrimin e tyre gjatë 2015 Tabela 19. Buxheti total dhe buxheti për shpenzime kapitale i 2014-2016 Tabela 20. Disa nga projektet mjedisore të përkrahura nga donatoret 2012-2015 Tabela 21. Projekte mjedisore nga Komunat 69

Shtojca 1: Të dhënat për cilësinë e ajrit Muaji Lokac. e monitorimit Janar Shkurt VML,0-VML µg/m3 50/40 (/vjetore),lejohen 35 ditë IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë Prizren Brezovicë Hani i Elezit Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 74.93 51.72 50.9 62.1 73.95 79.77 124 165.7 87.83 VM L2.5µg/m3 vjetore, 25 PM10/PM2.5-Mesatarja vjetore për vitin 2015 (Nuk ka të dhëna) Prill 45.3 54.4 52,1 60.58 48.78 67.1 64.69 63.58 46.7 Mars mujor e 31.48 38.95 30.12 25.25 66.34 49.74 31.41 IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë Prizren Brezovicë Hani i Elezit Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 70.15 44.62 33,6 85.63 7.9 173.2 155.9 64,0 34 34.3 20,1 49.4 3,1 5,1 4.47 60.4 50.2 21.81 25.66 20.81 20.89 40.76 41.56 20.63 15.42 16.86 15.30 1.66 28.0 15.21 31.25 26.99 19.18 23.22 74.35 32.7 Maj mujor e 27.8 24.38 13.67 9.06 54.21 29.0 Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 2015 vjetore 2015 Tejkali me Ditë 23.37 20.81 12.20 8.95 17.7 42.04 28.5 24.7 35.03 12.76.34 26.14 44.00 38.8 26.9 37.10 7.97 18.5 40.0 39.12 25.3 32.9 45.76 30.6 36.2 38.7 61.4 44.8 62.68 65.12 108.63 44.3 93.36 79.0 83.21 67.39 56.7 100.7 40.27 74 66 61 13 7 22 45 75 90 4 17.49 9.63 5.92 10.79 10.23 5.68 1.30 12.48.4 13.14 6.69 5.63 1.38 15.6 18.0 12.0 22.55 6.41 2.9 1.12 23.4 17.95 25.3 14.58 20.16 30.6 21.86 23.81 9.52 33.7 47.2 54.14 71.62 10.5 70.9 72.0 68.42 67.39 13.5 92.33 30.18 12.61 60.58 54.82 60.58 23.56 35.24 47.49 68.77 58.65 33.25 27.99 40.75 49.4 10.14 31.38 5.70 56.89 74.09 16.14

SO2, µg/m3 -Mesatarja vjetore për vitin 2015 VML 125 µg/m3 për 24 orë, Lejohen 3 ditë me tejkalime brenda vitit Muaji Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 2015 Lokac. e monitorimit vjetore IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë Prizren Brezovicë 5.86 55.39 3.01 4.27 14.4 125.1 55.9 30.6 56.9 1.07 57.8 3.01 4.27 5.59 12.6 78.8 21.7 48.6 1.08 58.9 9.68 7.59 5.37 1.34 15.73 12.4 3.13 1.75 5.05 2.78 1.73 1.08 3.06 29.08 1.70 1.60 3.12 2.9 6.62 32.22 8.85 4.7 6.23 38.5 5.48 8.3 17.18 40.3 4.63 10.9 14.67 42.9 7.28 3.87 52.7 9.61 32.22 8.85 4.34 3.06 7.59 Hani i Elezit Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 33.24 3.01 5.48 27.88 68.85 44.24 9.23 9.37 71

CO mg/m3--mesatarja vjetore për vitin 2015 VML mg/m3 10,, për mesatarën ditore, brenda vitit Muaji Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 2015 Lokac. e monitorimit vjetore IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë Prizren Brezovicë 3,09 3.5 4.95 0.27 5.32 1.61 1.54 3.08 2.1 0.9 1.3 0.38 1.94 2.33 1.01 1.15 4.18 3.99 1.37 1.71 0.85 1.21 3.40 4.49 1.04 1.15 0.39 0.33 3.34 5.43 2.95 1.16 0.27 0.32 3.23 4.76 2.79 0.79 1.80 0.23 0.31 3.29 3.89 4.13 1.30 1.49 0.41 3.85 1.3 1.53 0.41 7.2 0.45 4.58 0.65 5.0 1.13 5.5 1.14 6.7 0.9 4.08 6.65 1.45 1.05 4.5 4.39 0.92 2.1 3.84 3.95 0.90 2.43 2.02 0.55 0.71 Hani i Elezit Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 72

NO2 µg/m3--mesatarja vjetore për vitin 2015 VML µg/m3 40, vlerë mestare vjetore Muaji Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 2015 Lokac. e monitorimit vjetore IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë 25.5 27.65 19.1 18.1 28.27 8.1 16.41 24.2 5.2 16.92 19.67 15.64 22.68 15.45 17.93 32.31 34.78 21.61 37.80 3.12 15.64 6.96 3.96 43.2 41.3 31.56 45.1 51.1 26.3 43.2 60.3 46.3 28.3 18.3 4.47 14.36 27.8 8.07 4.44 8.49 31.9 37.6 18.81 Prizren Brezovicë 4.88 33.55 9.97 2.36 6.69 31.9 53.3 19.23 24.25 45.68 8.91 18.25 37.6 8.91 3.85 17.6 31.9 31.3 10.49 32.3 17.9 27.26 31.92 18.51 8.1 7.354 21.63 35.35 29.04 12.85 9.44 Hani i Elezit Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 5,4 12,2 20.1 20.3 13.1 7.7 29.53.78 10.73 3.33 73

O3 µg/m3--mesatarja vjetore për vitin 2015 VML µg/m3 120, vlerë mestare vjetore Muaji Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor 2015 Lokac. e monitorimit vjetore IHMK Rilindje Drenas Mitrovicë Pejë 35.8 31.8 35.05 77 74.2 36.1 37.6 26.4 13.1 40.78333 49.72 33.4 17.26 12 47.83333 18.2 18.2 6.1 15,1 77.84 44.56 42.83333 Prizren Brezovicë 10.4 20,1 66.8 75 40.63 Hani i Elezit 50.8 4.78 32.7 73.6 103.34 23.8 23.3 23.51 35.1 30.4 47.1 38.2 51.91 42.78 51.7 46.28 56 45. 60.9 48.59 Gjilan Obiliq Dardhishtë Palaj 93.6 81.02 10.32 50.4 52 55.2 71.62667 4.78 23.51 51.34 35.24 24.24.79 53.522 38.19096 126 100.6 27.9 49.17 74

PM10-Ditët me tejkalime 2015 75