Efni yfirlitsins að þessu sinni er:

Febrúar 217 Efnahagsyfirlit VR er gefið út í tengslum við mánaðarlega stjórnarfundi félagsins. Yfirlitið er samantekt á hagtölum og öðru efni sem tengist vinnumarkaðs- og kjaramálum og er tilgangurinn að upplýsa og fræða félagsmenn um stöðu þjóðhagsmála hverju sinni. Efni yfirlitsins að þessu sinni er: 1. Hætta á fátækt 2. Nýtt húsnæðisbótakerfi 3. Breytingar á greiðslum Fæðingarorlofssjóðs 4. Aldurssamsetning þjóðarinnar 5. Vaxtamunur við útlönd HAGTÖLUR VR Meðalheildarlaun VR 559.669 kr. Launavísitala VR, br. seinustu 12 mánuði 7,7% Kaupmáttarvísitala VR, br. seinustu 12 mánuði 5,9% Atvinnuleysi félagsmanna VR 2,1% Fjöldi félagsmanna VR 34.92 1. Hætta á fátækt Hætta á fátækt er skilgreind af Hagstofu Evrópusambandsins sem hlutfall þeirra sem eru með tekjur undir tilteknu viðmiði. Viðmiðið er 6% af miðgildi tekna landsmanna. Nýjustu tölur eru fyrir árið 215 og eru sýndar á mynd 1. Mynd 1 Hætta á að lenda í fátækt árið 215 Hlutfall fólks með tekjur undir 6% af miðgildi tekna í viðkomandi landi 25% 2% Myndin sýnir hlutfall íbúa sem er í hættu á því að lenda í fátækt, hér er fjallað um Norðurlöndin og Evrópusambandslöndin 28. Ísland er með lægsta hlutfallið af öllum löndum innan Evrópu, sé litið á heildina. Fyrir tiltekna aldurshópa eru þó einhver lönd með lægra hlutfall en Ísland. Tilfærslur hafa mikil áhrif. Með tilfærslum er átt við atvinnuleysisbætur, ellilífeyri, sjúkradagpeninga, húsnæðisbætur o.s.frv. Án þeirra væri hætta á fátækt á Íslandi um 2%. Það er engu að síður lægra hlutfall en á hinum Norðurlöndunum sé tilfærslum sleppt. Vandinn við ofangreindan mælikvarða er að viðmiðið getur breyst töluvert þegar staðan í efnahagslífinu breytist mikið. Með öðrum orðum, viðmiðið fyrir fátækt getur lækkað, t.d. í kreppuástandi. Þannig gæti fátækt miðað við tekjur undir t.d. 28. kr. á mánuði, þegar vel árar. En í kreppu gæti þurft að miða við tekjur undir 25. kr., til að teljast fátækur. Til að leiðrétta þessa skekkju notar Hagstofa Evrópusambandsins einnig fast viðmið. Með föstu viðmiði er átt við að áfram sé stuðst við t.d. 28. kr., sem væri þá gamla viðmiðið, í stað 25. kr. sem er nýja viðmiði. Ef stuðst er við 28 viðmiðið fæst út að hætta á fátækt á Íslandi árið 215 sé um 2%. 15% 1% 5% % Ísland Noregur Danmörk Finnland Svíþjóð EU 28 Allir Yngri en 18 ára 18-64 ára 65 ára og eldri Heimild: Hagstofa Evrópusambandsins 1

2. Nýtt húsnæðisbótakerfi Nýtt húsnæðisbótakerfi tók við þann 1. janúar 217. Húsnæðisbæturnar eru ætlaðar til að aðstoða þá sem leigja íbúðarhúsnæði, hvort sem er í félagslega kerfinu, námsgörðum eða á hinum almenna leigumarkaði. Breytingarnar eru jákvæðar og sem dæmi mun breytingarnar jafngilda ríflega 3,1% launahækkun fyrir einstætt foreldri með tvö börn sé miðað við launin 5 þúsund 1. Mynd 3 sýnir samanburð á gamla og nýja kerfinu fyrir fjórar heimilissamsetningar. Hæð súlnanna sýnir hversu mikið viðkomandi heimili fær aukalega í nýja kerfinu miðað við eldra kerfi. Þannig fengi einstætt foreldri með 1 barn og 4. kr. í heildarlaun á mánuði um 15 þúsund krónur aukalega á mánuði miðað við gamla kerfið. Par með tvö börn og heildartekjur uppá 8. kr. fá nú 19 þúsund krónur en fengu engar húsnæðisbætur í gamla kerfinu. Mynd 2 Áhrif breytinga á húsnæðisbótakerfinu Myndin sýnir mismuninn á mánaðargreiðslum úr gamla og nýja kerfinu fyrir fjórar mismunandi heimilissamsetningar Í raun breytir samsetning fjölskyldunnar engu, nýja kerfið kemur alltaf betur úr en hið gamla. Það er þó vissulega þannig að heimili með tekjur yfir tiltekinni fjárhæð fá engar bætur úr nýja kerfinu en fengu að sama skapi ekkert úr eldra kerfinu. Það eru því allir í það minnsta jafn vel settir í nýja kerfinu miðað við það gamla. 1 Miðgildi launa félagsmanna VR 2 FEBRÚAR 217

3. Áhrif breytinga á greiðslum Fæðingarorlofssjóðs Gerðar voru breytingar á upphæð greiðslna úr Færðingarorlofssjóði frá og með 15. október 216. Fæðingarorlofssjóður greiðir 8% af tekjum viðkomandi, þó aldrei hærra en tiltekin hámarksfjárhæð. Hámarksfjárhæðin var fyrir breytingar 37. kr. í mánaðarlaun sem þýðir að einstaklingur með yfir 462.5 í mánaðarlaun fékk minna en 8% af launum sínum í fæðingarorlofsgreiðslur. Eftir breytingarnar er hámarksfjárhæðin nú 5. kr. sem þýðir að aðili með laun allt að 625. kr. á mánuði mun fá 8% af launum sínum úr Fæðingarorlofssjóði. Mynd 3 Hlutfall félagsmanna VR 35 ára og yngri sem fær 8% af launum í greiðslur fari þeir í fæðingarorlof Mynd 4 sýnir áhrifin af þessari breytingu á félagsmenn VR undir 35 ára aldri. Fyrir breytinguna hefðu um 25% karla og 3% kvenna fengið 8% af launum sínum færu þau í fæðingarorlof. Eftir breytinguna munu um 42% bæði karla og kvenna fá 8% af launum sínum í greiðslu frá Fæðingarorlofssjóði ef þau fara í fæðingarorlof. 4. Aldurssamsetning þjóðarinnar Aldurssamsetning íslensku þjóðarinnar hefur breyst mjög seinustu áratugi. Fjöldi Íslendinga 65 ára og eldri, sem hlutfall af fjölda Íslendinga yngri en 65 ára, hefur hækkað jafnt og þétt frá árinu 185. Hlutfallið hefur þó aldrei hækkað jafnt hratt og frá 21, eins og sjá má sjá á mynd 5. Ástæðan er tvíþætt. Oft er talað um eftirstríðskynslóðina (e. baby boomers), þ.e. þeir sem eru fæddir á árunum 1946 1964. Sjá má á mynd 5 að hlutfallið lækkar á þessum árum. Frá og með árinu 211 er þessi kynslóð að ná 65 ára aldri sem skýrir að hluta til þessa miklu hækkun hlutfallsins. Hin skýringin felst í fjölda barneigna á Íslandi. Mynd 6 sýnir meðalfjölda barna sem hver kona eignast yfir sitt æviskeið. Hlutfallið var mjög hátt á árunum 1946 1964 líkt og guli hluti línunnar sýnir. Þá má einnig sjá að seinustu árin hefur hlutfallið lækkað nokkuð og hefur aldrei mælst lægra en árið 215. Þannig eru bæði færri fæðingar sem hækka hlutfallið á mynd 5 og eftirstríðskynslóðin að ná 65 ára aldri. Þessi þróun hefur margvísleg áhrif en helst mætti nefna að hlutfallslega fleiri Íslendingar fara nú á eftirlaun en áður. Mynd 4 Fjöldi Íslendinga 65 ára og eldri sem hlutfall af fjölda sem er yngri en 65 ára. 18% 16% 14% 12% 1% 6 5 4 3 2 1 8% 6% 4% 2% % 1853 1861 1869 1877 1885 1893 191 199 1917 1925 1933 1941 1949 1957 1965 1973 1981 1989 1997 25 213 Heimild: Hagstofa Íslands og útreikningar VR Mynd 5 Meðalfjöldi barna sem hver kona eignast yfir sitt æviskeið 1853 1861 1869 1877 1885 1893 191 199 1917 1925 1933 1941 1949 1957 1965 1973 1981 1989 1997 25 213 Heimild: Hagstofa Íslands og útreikningar VR 3 FEBRÚAR 217

5. Vaxtamunur við útlönd Vextir á Íslandi hafa lengi verið hærri en í löndum sem við berum okkur saman við. Frá ágúst 217 hafa stýrivextir á Íslandi, þ.e. þeir vextir sem Seðlabanki Íslands ákvarðar, lækkað úr 5,75% niður í 5,%. Þessi lækkun er jákvæð en breytir ekki þeirri staðreynd að raunstýrivextir (stýrivextir að frádreginni verðbólgu) eru þeir hæstu á Íslandi meðal OECD ríkjanna. Mynd 7 sýnir þetta. Lægstir eru raunstýrivextirnir í Noregi en þar eru stýrivextir,5% og verðbólga í desember 216 mældist 3,5%. Í riti norska seðlabankans frá miðjum desember 216 2 má sjá að stýrivaxtaspá þeirra gerir ráð fyrir nánast óbreyttum stýrivöxtum á þessu ári. Þessi háu vextir á Íslandi eru í litlu samhengi við verðbólguna. Verðbólga án húsnæðisverðs var -,9% í janúar 217 og 1,9% sé húsnæðisverð með í vísitölunni. Mynd 6 Stýrivextir að frádreginni verðbólgu fyrir OECD ríkin Ísland Pólland Írland Grikkland Slóvakía Ítalía Tyrkland Slóvenía Frakkland Sviss Ungverjaland Portúgal Holland Finnland Lúxemborg Danmörk Bretland Austurríki Spánn Þýskaland Litháen Tékkland Belgía Lettland Eistland Svíþjóð Noregur,% -,2% -,5% -,5% -,5% -,6% -,7% -,8% -,9% -1,% -1,% -1,1% -1,1% -1,3% -1,4% -1,5% -1,7% -1,7% -1,9% -2,% -2,1% -2,2% -2,2% -2,9%,6%,% Uppsveiflan sem hafin er á Íslandi er þó meiri en í öðrum OECD ríkjum sem kann að vera ástæða þess að stýrivöxtum sé haldið háum á Íslandi. Önnur ástæða er sú að Seðlabankinn hefur hvað eftir annað ofspáð verðbólgunni seinustu árin. Á tímabilinu 214 til 216 hefur verðbólguspá Seðlabankans tvo ársfjórðunga fram í tímann að jafnaði verið 1% hærri en verðbólga varð í raun og veru. Séu spár Seðlabankans ár fram í tímann skoðaðar fæst sú niðurstaða að bankinn hafi ofspáð verðbólgu um 1,5% að meðaltali. Mynd 8 sýnir verðbólguna (appelsínuguli punktaferillinn) ásamt spám bankans. Hver lína á við um spá Seðlabankans frá því tímabili sem við á. T.d. er rauða línan spá Seðlabankans frá þriðja ársfjórðungi 215. Líklegt þykir að síendurtekin ofspá Seðlabankans hafi leitt til þess að vextir hafi lækkað minna en svigrúm var fyrir. 3,1% 5,% 4,5% 4,% 3,5% 3,% 214-1 214-2 214-3 214-4 215-1 2,5% 215-2 2,% 1,5% 1,%,5%,% 214Q1 214Q2 214Q3 214Q4 215Q1 215Q2 215Q3 215Q4 216Q1 216Q2 216Q3 216Q4 217Q1 217Q2 217Q3 217Q4 218Q1 218Q2 218Q3 218Q4 219Q1 219Q2 219Q3 219Q4 215-3 215-4 216-1 216-2 216-3 216-4 Verðbólga Efnahagsyfirlit VR er unnið af starfsmönnum VR. Umfjöllunin byggir á upplýsingum frá innlendum og erlendum gagna- og upplýsingaveitum sem og úr gagnagrunni VR. Efnahagsyfirlit VR er birt í upplýsingaskyni og skal ekki líta á það sem ráðgjöf á neinn hátt. 2 http://www.norges-bank.no/en/published/publications/monetary-policy-report-with-financial-stabilityassessment/416-monetary-policy-report/ 4 FEBRÚAR 217

Mælaborð Efnahagsyfirlits VR Kaupmáttarvísitala VR Meðallaun félagsmanna VR eftir skatt leiðrétt fyrir verðbólgu 15 14 13 12 11 9 8 7 6 jan..9 sep..91 maí.93 jan..95 sep..96 maí.98 jan.. Heimild: Hagstofa Íslands sep..1 maí.3 jan..5 sep..6 maí.8 jan..1 sep..11 maí.13 Kaupmáttarvísitala Hagstofu Íslands Vísitalan sýnir tímakaup dagvinnu leiðrétt fyrir verðbólgu 15 14 13 12 11 9 8 jan..9 sep..91 maí.93 Heimild: VR jan..95 sep..96 maí.98 jan.. sep..1 maí.3 jan..5 sep..6 maí.8 jan..1 sep..11 maí.13 Verðbólga með og án húsnæðis Gráa svæðið sýnir efri og neðri mörk verðbólgumarkmiðs Seðlabanka Íslands 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % -1% -2% Væntingavísitala Gallup Gildi yfir þýðir að fleiri séu bjartsýnir en svartsýnir á stöðu efnahagsmála 18 16 14 12 8 6 4 2 jan..11 mar..1 jún..11 feb..2 nóv..11 apr..12 sep..12 feb..13 Efri og neðri mörk júl..13 Verðbólga án húsnæðis jan..3 des..3 nóv..4 Heimild: Gallup okt..5 sep..6 ágú..7 des..13 júl..8 jún..9 maí.14 okt..14 mar..15 Verðbólga ágú..15 jan..16 Verðbólgumarkmið maí.1 apr..11 mar..12 feb..13 des..14 jún..16 nóv..15 nóv..16 okt..16 Atvinnuleysi meðal félagsmanna VR og samkvæmt Vinnumálastofnun 12% 1% 8% 6% 4% 2% % VR Vinnumálastofnun 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 215 216 Heimild: VR og Vinnumálastofnun Lágmarkslaun leiðrétt fyrir þróun verðlags 25 2 15 5 jan..9 ágú..91 mar..93 okt..94 maí.96 des..97 júl..99 feb..1 sep..2 Heimild: VR og Hagstofa Íslands apr..4 nóv..5 jún..7 jan..9 ágú..1 mar..12 okt..13 maí.15 des..16 5 FEBRÚAR 217

Mælaborð Efnahagsyfirlits VR Raunverð húsnæðis á höfuðborgarsvæðinu Verð á húsnæði á höfuðborgarsvæðinu leiðrétt með vísitölu neysluverðs án húsnæðis 6 5 4 3 2 jan..94 maí.95 sep..96 jan..98 maí.99 sep.. jan..2 maí.3 sep..4 Uppsafnaður fjöldi erlendra ferðamanna Hver punktur táknar heildarfjölda ferðamanna það sem af er ári jan..6 maí.7 Veltuvísitölur smásöluverslunar Vísitölurnar byrja í í janúar 213 sep..8 jan..1 maí.11 sep..12 Heimild: Þjóðskrá Íslands, Hagstofa Íslands og útreikningr VR 2.. 1.8. 1.6. 1.4. 1.2. 1.. 8. 6. 4. 2. 3 25 2 15 5 jan..13 Janúar Febrúar Mars Apríl Maí Júní Júlí Ágúst September Október Nóvember Desember maí.15 Dagvara Áfengi Föt Skór Húsgögn Hvít vara Brún vara Farsímar Tölvur apr..13 júl..13 okt..13 apr..14 júl..14 okt..14 apr..15 júl..15 Heimild: Rannsóknarsetur Verslunarinnar okt..15 jan..16 apr..16 júl..16 217 216 215 214 213 212 211 okt..16 Verð íbúðarhúsnæðis og leiguverð Vísitölurnar hafa ekki verið leiðréttar fyrir þróun verðlags. Ath. Leiguverð á aðeins við um þinglýsta leigusamninga 18 17 16 15 14 13 12 11 Leiguverð Verð íbúðarhúsnæðis jan..11 maí.11 sep..11 jan..12 maí.12 sep..12 jan..13 maí.13 sep..13 maí.14 sep..14 maí.15 sep..15 jan..16 maí.16 Heimild: ÞjóðskráÍslands og útreikningar VR Útlán til heimila og fyrirtækja Myndin sýnir útlán sem hlutfall af landsframleiðslu. Ekki er tekið tillit til útgefinna markaðsskuldabréfa 3 18% 16% 14% 12% % 8% 6% 4% 2% % jan..98 mar..99 maí. júl..1 sep..2 Fyrirtæki nóv..3 jan..5 mar..6 Gengi nokkurra gjaldmiðla og gengisvísitalan Vísitölurnar sýna hvað ein eining af viðkomandi gjaldmiðli kostar 25 2 15 5 maí.7 júl..8 Heimili sep..9 nóv..1 jan..12 Seðlabanki Íslands, Hagstofa Íslands og útreikningarvr 2 21 22 mar..13 maí.14 USD GBP EUR Gengisvísitala 23 24 25 26 27 Heimild: Seðlabanki Íslands 28 29 21 211 212 213 214 215 júl..15 216 217 3 Gögnin eru skuld við lífeyrissjóði, útlán innlánsstofnana og útlán ýmissa lánafyrirtækja (þ.m.t. Íbúðalánasjóður) 6 FEBRÚAR 217