Afrim Selimaj & Bedri Millaku - Kushtet dhe mundësitë për zhvillimin e turizmit rural në Republikën e Kosovës KUSHTET DHE MUNDËSITË PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT RURAL NË REPUBLIKËN E KOSOVËS 227 Dr. sc. Afrim Selimaj prof ass. Universiteti Haxhi Zeka Pejë Fakulteti i M. T. H. M Pejë, Kosovë selimajafrim@yahoo. com Dr. sc. Bedri Millaku Fakulteti i Edukimit Prishtinë Kosovë, bedri_millaku@hotmail. com Abstrakt Turizmi si veprimtari ekonomikeështë konsumues e prodhimeve bujqësore. Meqense pjesa e madhe epopullsisë së Republikës së Kosovësjetojnë ne vendbanimet rurale, dhe duke pas parasysh edhe kushtet tejet te volitshme fiziko-gjeografike, atëherë vendi ka një potencial ne disponim te pa shfrytëzuar për zhvillimin e turizmit rural. Gjerësitë gjeografikë ne te cilat shtrihet Republika e Kosovës krijojnë kushte për zhvillimin e turizmit edhe ne zonat rurale. Elemente dhe faktorët klimatik janë bazë determinuese e cila na jep te kuptojmë se Republika e Kosovës mund ta zhvillojturizmin rural. Janë një ser komponentësh me te cilat disponon vendi për zhvillimin e kësaj forme te turizmit e cila do te jetë mjaft fitimprurëse për ekonominë vendore. Fjalët çelës;republika e Kosovës, turizmi rural, bujqësia, prodhimet bujqësore,konsumi, oferta turistike. JEL kualifikimi: Z0, Z1, Z10. HYRJE Turizmi ështëveprimtarimultidimensionale e shoqërisësësotme bashkëkohore. Turizmitashmeështëafirmuarsinjëfenomentipikiqytetërimitbashkëkohor,iciliparas hihetqenëtëardhmentërritetdhemasivizohetedhemëtepër. Turizminukkalindurmeqytetëriminindustrialporkapërparuarkrahaszhvillimittënjerë zimitdheqytetërimit. Ketësektorpassektorittëbujqësisëdheenergjetikesduhetpranuarsinjërinnd ersektorëtqeduhetdhënëprioritetnëzhvillimineardhshëmtëekonomisësekosovës. Turizminpraduhettëshihetsinjësektormeperspektivenëtëardhmeneafërt,dhesinjës ektorqendikonnëafirmiminekosovënëarenënndërkombëtare. Formë e veçantë e turizmit bashkëkohor është turizmi rural që me të drejtë quhet turizmi i shekullit 21. Kjo formë e turizmit tek ne mund të themi se fare nuk është duke u eksploatuar. Në strategjinë e zhvillimit të turizmit të përgjithshëm, turizmit rural
duhet dhëne prioritet të veçantë. Turizmi rural ndikon në zhvillimin e zonave rurale, balancimin e zhvillimit të rajoneve me pak të zhvilluara dhe pengimin e shpërnguljes se popullsisë rurale. Viteve të fundit në trend është udhëtimi i vizitorëve drejtëfshatrave turistike. Hetohet një rritje e interesimit të njerëzve nga vendbanimet urbane për qëndrim dhe kalimin e kohës nëpër vendbanime rurale, pra ti ikin jetës se përditshmërisë te zhurmshme dhe te mërzitshme në qendra te mëdha urbane. Turizmi rural ka një klientel specifike të veten. Këta janë persona që janë të apasionuar pas bukurive natyrore, personat që janë adhurues të kafshëve shtëpiake, adhurues të kalërimit me kuaj, adhuruesit e punëve bujqësore, si vjelja e frutave, personat që preferojnë prodhimet e freskëta bujqësore (djathë, verë, fruta) si specialitete autoktone. Një klientel e veçantë e turizmit rural janë kategoria e turistëve gjuetar, kjo klientel është e apasionuar pas gjuetisë së kafshëve të egra. Kjo veprimtari është e lidhur me sezonin e gjuetisë prandaj këta janë turist me aktivitet sezonal. Shfrytëzuesit tjerë të turizmit rural janë gjithashtu turistet e sporteve dimërore. Kosova ka potencialetë mëdhapër zhvillimin e turizmit rural, prandaj këto potenciale duhet shfrytëzuar në funksion të zhvillimit të turizmit në përgjithësi dhe turizmit rural në veçanti. 1. Turizmi rural si formë e mundshmepër zhvillimin ekonomik të vendit Zhvillimi i turizmit rural paraqet pjesë të rëndësishme te zhvillimit ekonomik. Se a ka potenciale te mjaftueshme për zhvillimin e turizmit rural duhet te vlerësojmë resurset natyrore dhe ato shoqërorë. Republika e Kosovës me pozitën e saj qendrore në Gadishullin Ballkanik është urë lidhës në mes të vendeve të Evropës. Kosova shtrihet në pjesën qendrore të Siujdhesës Ballkanike dhe në juglindje të Evropës. Ajo ndodhet midis koordinatave gjeografike 41 shkallë 53 minuta dhe 43 shkallë 16 minuta të gjerësisë gjeografike veriore që d. m. th. se Kosova është e vendosur në një largësi pothuajse të barabartë nga Ekuatori dhe Poli i Veriut, prandaj territori i saj ndodhet në brezin e mesëm klimatik verior. Pozita gjeografike e Kosovës është ne lidhshmëri me zonat turistike. 1 Janënjë ser faktorësh të cilët kanë ndikuar në mënyrën e jetesë se popullsisë. Pjesë e konsiderueshme e popullsisë jetojnë ne vendbanimet rurale. Janë disa specifika te cilat e veçojnë mënyrën e jetesës ne fshatra në raport me popullsinë urbane e cila është e lidhur me veprimtaritë primare siç janë bujqësia me degët e saj. Duke pas parasysh kushtet e favorshme fiziko gjeografike ne njërën anë. Poashtu edhe kushtet shoqëroro gjeografikë ne anën tjetër janëkomponentët te cilat do te jen ne disponim për zhvillimin ekonomik e ne ketë rast qasjen ndaj zhvillimit te turizmit rural. Popullsia e Republikës së Kosovës 1 F. Reçica & B. Millaku Ekonomia e Turizmit Fq. 365. Prishtinë 2011. 228
është e përhapur në 1445 vendbanime. Pra popullsia është faktor mjaftë i rëndësishëm shoqëror, i cili është i lidhur në mënyrë direkte me ofertën turistike. Popullsia e Kosovës para një dekade ishte nën okupimin e masave të dhunshme, e cila ishte e larguar nga puna, por e kishte të vështirësuar edhe lirinë e lëvizjes. Sot Kosova ka popullsinë me të re në Evropë për nga grup mosha e cila paraqet potencial të madh për angazhim më veprimtaritë ekonomike 52 % e popullsisë është moshë më e re se 19 vjet, mosha mesatare e popullsisë së Kosovës është 24 vjeç 2. Vendbanimet janë shpërndara ne tipa dhe forma te ndryshme. Ne ketë rast popullsia jeton edhe ne qytete, por edhe ne fshatra te cilat jetojnë dy mënyra të jetesës. Në fshatra popullsia ne disa zona ku janë kushtet e përshtatshme fiziko gjeografike mund te organizoj turizmin rural. Turizmi rural është turizëmcili bazohet nga organizmiibanorëve vendor te cilat ne ekonomitë e tyre familjare organizojnë strehim dhe ushqim për vizitoret. Shpesh mund te parashtrojmë pyetej se a kemi baze te për zhvillimie organizmit te turizmit rural. Këtote dhënat ne disponim turizmi rural është njeri prej formave te turizmit i cili përbenë një potencial ne disponim për zhvillimin me te rëndësishëm të turizmit. Është në lidhje më zhvillimin e turizmit duke u bazuar në sipërfaqet e mëdha të llojeve të tokave, të pasurive ujore, të kushteve të favorshme klimatike, të cilat i shkoin në favor të kultivimit të kulturave bujqësore mbajtjes së kafshëve, ku me prodhimet e tyre mund të shërbehen turistët në vende të ndryshme te Kosovës, me prodhime bujqësore dhe blegtorale, të cilat do të plotësonin konsumin turistik 3. 2. Faktorët te cilët ndikojnë në zhvillimin e turizmit rural Për zhvillimin e turizmit ruralndikojnë një serë faktorësh: 1. Atraksionet turistike; 2. Faktori financiar; 3. Niveli i arsimimit të popullsisë lokale 4. Doket dhe zakonet 5. Infrastruktura e zonave rurale. 1. Kosova ka atraksione të shumta në zonat malore, fushore, pranë lumenjve etj. për zhvillimin e turizmit rural. 2. Faktori financiar-për zhvillimin e kësaj forme të turizmit nevojitet mbështetje financiare nga ana e shtetit me instrumentet e tij për popullsinë lokale, me qellim të përmirësimit të jetës në fshat, përmirësimit kualitativtë strehimit për turistet e mundshëm. Kjo mbështetje financiare realizohet përmes kreditimit me kushte të volitshme nga bankat komerciale, me norma të ulëta të 2 Po aty fq. 370. 3 B. Millaku, Shqyrtime teorike operative dhe analitike te turizmit funksionet në segmentin balnear te banjave, banja e Pejës, Kllokotit dhe ujërat termominerale të Kosovës. Fq. 180. Prishtinë 2008. 229
kamatave dhe me afat të gjatë për kthim, si dhe subvencionimit te kreditimitte ekonomive fshatare nga fondet qeveritare te ndara për sektorin e turizmit. 3. Niveli i arsimimit të popullsisë lokale- Në zhvillimin e turizmin rural si faktorë me peshë është niveli i arsimimit të popullsisë lokale, duke veçuar njohjen e gjuhëve të huaja në mënyrë qe komunikimi i turisteve me popullsinë lokale të jetë me i lehtë. Ndihmesë në ketë drejtim do të jetë organizimi i kurseve për gjuhë të huaja për popullsinë vendase. Pastaje rëndësishme është edukimi dhe informimi i popullsisë nga lëmi i turizmit, ekologjisë, kulturës,mënyrës se sjelljes ndaj turisteve etj. 4. Kultura, doket dhe zakonet-niveli kulturor i popullsisë lokale është në atë nivel qe nuk i përgjigjet nevojave të zhvillimit të kësaj forme bashkëkohore të turizmit. Në popullsinë rurale ende nuk ekziston gatishmëria për pranimin e turistit në gjirin familjar, sepse turistet e jashtëm janë të interesuar qe të njihen drejtpërdrejtë me mënyrën e jetesës se banorëve, të njihen me kulturën e popullsisë, doket dhe zakonet, ushqimin autokton etj. 5. Infrastruktura-zhvillimi i turizmit rural është i lidhur ngushtë me nivelin e zhvillimit te infrastrukturës së zonave rurale. Këtu me infrastrukture mendohet në ndërtimin e rrjetit të rrugëve, rrjetit elektrik,rrjetit tëptt, ujësjellësit dhe kanalizimit etj. Turizmi rural ka implikime të shumtanë përmirësimin e pozitës socialekonomike të popullsisë lokale: Shtimi i prezencës se turisteve në zonat rurale do të ndikoj në shtimin e aktivitetit ekonomik të popullsisë lokale, si shtimi i prodhimtarisë bujqësore për plotësimin e nevojave për prodhime bujqësore, Rritja e kërkesës për shërbime të ndryshme, për prodhime artizanale, si rezultat i gjithë kësaj kemi rritjen e punësimit dhe rritjen e të ardhurave të ekonomive fshatare. Ngritja e kualitetit te jetës ne zonat rurale, ndikon ne ndalimin e migrimit te popullsisë rurale ne drejtim te qendrave urbane, sidomos gjeneratave te reja, e cila është fuqi punëtore e nevojshme ne prodhimtarinë bujqësore. Kosova me potencialet e veta turistike ka perspektivepër zhvillimin e turizmit rural por duhen investime në infrastrukture dhe superstrukture. 230
3. Përfundimi Zhvillimi i truizmit rural ne Republikën e Kosovës paraqet potencial te pa shfrytëzuar për ekonominë vendore. Republika e Kosovës me kushtet ne disponim, pozitën gjeografike mjaft te përshtatshme, kushtet fiziko-gjeografike dhe shoqëroro gjeografike ka bazë te rëndësishme për zhvillimin e turizmit rural. Kjo formë e zhvillimit te turizmit është në fazën fillestare. Me kalimin e kohës do te jetë funksionale dhe ekonomisë vendore do ti sjell leverdi. Vendbanimet rurale me popullsinëmoshës me te re ne Evrope, duke përfshire edhe prodhimet vendore nga bujqësia dhe veprimtaritë tjera ekonomike janë baze e mire për zhvillimin eofertës turistike cilësorë. Ne do te rritet konsumi turistik i cili do te ndikoj ne ngritjen e brutoprdokutit vendor dhe zhvillimin ekonomik te gjithmbarshëm. Literatura 1. Bottomley, R. M. The Travel Agent. Sunderland, Business Education Publishers, 2. Gratton, C. and Taylor, P. Economics of Leisure Services Management, Harlow, Longman, 1988 3. Gratton, C. and Taylor, P. Leisure in Britain, Hitchin, Leisure Publications, 1987-1992. 4. Reçica. F. & B. Milllaku Ekomomia e Turizmit Prishtinë 2011. 5. Reçica. F. & B. Millaku Marketingu i Udhëtimeve Turistike Prishtinë 2012. 6. Gashi. M. : Bazat e Turizmit Universiteti i Kosovës, Prishtinë, 1986 7. Gashi. M.,Bazat e turizmit Turizëm dhe Hotelieri për shkolla të mesme, Prishtinë, 1987. 8. Gash. i M. Vlerat turistike ne Kosovë Plani regjional hapësinor i KSAK Prishtinë, 1969. 9. Gashi. M. : Uslovi i mogćnosti za razvoj turizma SAP Kosovu, Prishtinë 1977. 10. Gashi. M. : Turizmi si fenomen shoqëror bashkohes, Časopis Përparimi,br. 5. Prishtinë 1963. god. 11. Gashi. M. : Potencialne moguċnosti za razvoj turizma na Kosovu i Metohiji. Magistarska teza u rukopis. Beograd 1967. 12. Gashi. M. : Osnovni potencial turistiċkih vrednosti Kosova,ekspertiza izrađena za potrebe i rade regionalnog prostornog plana Kosova, Priština 1969. 13. Muhaxheri. N. : Ekonomika dhe Menaxhmenti në Turizëm-Prishtinë 2005. 14. Millaku. Bediri. Shqyrtime teorike operative dhe analitike te turizmit funksionet në segmentin balnear te banjave, banja e Pejës, Kllokotit dhe ujërat termominerale të Kosovës 2008. 15. Inglis, S. A whole new ball game, Leisure Management, 1994 16. Milladinoski, Sofronija. Marketingundërkombëtar, F. ТH. Ohër, 2004 17. Milladinoski Sreten, Ekonomia e kthyer kah marketingu, Mikena Manastir, 2006 18. Milladinoski Sreten, Ekonomikja në turizëm, F. Т. S. Shkup, 2006. 231
19. Milladinoski Sofronija dhe Milladinoski Sreten, Marketingu në turizëm botimi i II, F. Т. Shkup, 2007 20. CharlesCharles. W. L. Hill, International Bussiness,Comppeting in the global Marketplace, Postscript 2001, The Mc Graw-Hill Companies,Inc. For manufacture and export, New Yourk, 2001. 21. T. Levitt, The globalisation of the markets, Harvard Business Review,May- June 1983, pp 92-102. 22. http://en. wikipedia. org/wiki/list-of-countries-by-gdp-(ppp) -per-capita#citenote-2 23.. http://en. wikipedia. org/wiki/world-bank 24. http://www. ncrcrd. iastate. edu/about/rrdc. html 25. http://www. elsevier. com/ 26. http://www. npca. org/magazine/ 27. www. euinkosovo. org 28. www. rugovaexperience. org 29.. www. ks-gov. net/esk/ 30. www. visitkosova. org Behrije Ramaj & Besnik Desku - Produkti turistike ne regjioni e Pejës 232