Staðbundin áhrif ferðaþjónustunnar á Hornafjörð

BSc í viðskiptafræði Staðbundin áhrif ferðaþjónustunnar á Hornafjörð Júní, 2017 Nafn nemanda: Kristín Hallsdóttir Kennitala: 280292-2819 Nafn nemanda: Sindri Snær Ólafsson Kennitala: 220894-2079 Leiðbeinandi: Axel Hall

ii Yfirlýsing um heilindi í rannsóknarvinnu Verkefni þetta hefur hingað til ekki verið lagt inn til samþykkis til prófgráðu, hvorki hérlendis né erlendis. Verkefnið er afrakstur rannsókna undirritaðs / undirritaðrar, nema þar sem annað kemur fram og þar vísað til skv. heimildaskráningarstaðli með stöðluðum tilvísunum og heimildaskrá. Með undirskrift minni staðfesti ég og samþykki að ég hef lesið siðareglur og reglur Háskólans í Reykjavík um verkefnavinnu og skil þær afleiðingar sem brot þessara reglna hafa í för með sér hvað varðar verkefni þetta. Dagsetning Kennitala Undirskrift Dagsetning Kennitala Undirskrift

iii Útdráttur Ferðaþjónusta á Íslandi hefur vaxið ört síðastliðin ár og haft víðtæk áhrif um allt land. Hún hefur tekið fram úr öðrum útflutningsgreinum landsins og er nú sú stærsta. Áhrif ferðaþjónustunnar eru víðtæk og margvísleg, jafnt hérlendis sem erlendis og getur myndast ágreiningur milli jákvæðra og neikvæðra áhrifa hennar, allt frá umhverfislegum áhrifum til efnahagslegs ávinnings. Í ritgerðinni eru reifuð margvísleg áhrif ferðaþjónustunnar á samfélög, allt frá hinum almennu áhrifum þeirra á heimsvísu og yfir til hinna sértæku áhrifa á einstaka sveitarfélag á Íslandi. Markmið rannsóknarinnar var að greina staðbundin áhrif ferðaþjónustunnar á Hornafjörð með hliðsjón af rannsókn sem Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Hornafirði gerði þar sem lagt var mat á störf innan ferðaþjónustunnar í Hornafirði. Í henni voru aðeins tiltekin þau beinu störf sem voru hjá afþreyingarfyrirtækjum, veitingastöðum, gistiheimilum og þjóðgarði á svæðinu. Höfundar gerðu sambærilega rannsókn fyrir árið 2016 en hún var þó víðtækari og tók einnig til óbeinna þátt, s.s. húsnæðis, og verslunar. Samanburður rannsóknanna tveggja leiddi í ljós að fjöldi starfa í ferðaþjónustu á svæðinu hefur aukist verulega en aukning íbúafjöldans á svæðinu hefur ekki haldist í hendur við aukningu starfa í ferðaþjónustunni. Mikill húsnæðisskortur hefur verið í sveitarfélaginu á undanförnum árum og hafa því færri en vildu getað sest að í sveitarfélaginu. Ferðaþjónustan hefur því haft bæði jákvæð og neikvæð áhrif á samfélagið á Höfn þó þau jákvæðu vegi þyngra.

iv Formáli Ritgerð þessi er 12 ECTS eininga verkefni til B.Sc. gráðu í viðskiptafræði við Háskólann í Reykjavík og var unnið var frá janúar til maí 2017. Höfundar þess eru Kristín Hallsdóttir og Sindri Snær Ólafsson. Ritgerðin fjallar um staðbundin áhrif ferðaþjónustu á samfélagið á Hornafirði. Höfundar vilja koma sérstökum þökkum til allra viðmælenda sem gáfu sér tíma í viðtöl og ferðaþjónustufyrirtækjum í Sveitafélaginu Hornafirði fyrir að gefa sér tíma til að svara könnun. Höfundar vilja einnig þakka Ingibjörgu Hallbjörnsdóttur kærlega fyrir yfirlestur á ritgerðinni og Axel Hall fyrir einstaklega góða leiðsögn við gerð ritgerðarinnar. 15. maí 2017 Kristín Hallsdóttir Sindri Snær Ólafsson

v Efnisyfirlit Inngangur... 1 2 Þjóðhagsleg áhrif ferðaþjónustunnar... 4 2.1 Efnahagsbreytur og samhengi ferðaþjónustunnar... 4 2.1.1 Innkoma í ferðaþjónustu... 6 2.1.2 Atvinna... 7 2.1.3 Fjárfesting í ferðaþjónustu... 8 2.1.4 Bein, óbein og afleidd áhrif... 9 2.1.5 Margföldunaráhrif... 10 2.1.5.1 Leki... 11 2.1.5.2 Hagræn tengsl... 11 3 Rekstrarhagfræðileg áhrif ferðaþjónustunnar...13 3.1 Samfélagsleg áhrif... 13 3.2 Umhverfisáhrif... 14 3.2.1 Ytri áhrif... 15 3.2.2 Harmleikur almenninganna... 15 4 Líftími ferðamannastaða...16 5 Þéttbýlismyndun innan dreifbýlis...19 5.1 Dreifbýli... 19 5.1.1 Dreifbýli á Íslandi... 19 5.2 Þéttbýlismyndun... 19 5.2.1 Sjálfnærandi hringrás... 19 5.2.2 Skriðþungaáhrif... 20 5.2.2.1 Stærðarhagkvæmni... 21 6 Sveitarfélagið Hornafjörður...24 6.1 Samgöngur... 24 6.2 Þéttbýlismyndun á Hornafirði.... 25 6.3 Ferðaþjónusta í sveitarfélaginu... 28 6.3.1 Áhrif ferðaþjónustu á störf innan sveitarfélagsins árið 2016... 32 6.4 Verslun í Hornafirði í dag.... 34 6.5 Tekjur sveitarfélagsins og hlutverk þess í ferðaþjónustu... 34

vi 7 Könnun á starfsgildum ferðaþjónustufyrirtækja í Hornafirði...36 7.1 Aðferð... 36 7.1.1 Þátttakendur... 37 7.1.2 Mælitæki... 37 7.1.3 Framkvæmd... 38 7.1.4 Úrvinnsluaðferð.... 39 7.1.5 Annmörk... 39 7.2 Niðurstöður... 40 8 Umræða...46 9 Heimildaskrá...49 10 Viðauki...58 10.1 Viðauki A... 58 10.2 Viðauki B... 61

vii Myndayfirlit Mynd 1. Sviðsmynd margföldunaráhrifa... 12 Mynd 2. Líftími ferðamannstaða... 16 Mynd 3. Fjöldi erlendra ferðamanna með flugi og Norrænu árin 2006-2016... 18 Mynd 4. Sjálfnærandi hringrás... 20 Mynd 5. Stærðarhagkvæmni... 22 Mynd 6. Íbúafjöldi í Sveitarfélaginu Hornafirði árin 1998-2017... 27 Mynd 7. Fjöldi starfandi í Sveitarfélaginu Hornafirði árin 2013-2016 eftir mánuðum á aldrinum 18-69 ára... 27 Mynd 8. Ferðaþjónustufyrirtæki árið 2016 í Sveitarfélaginu Hornafirði... 30 Mynd 9. Gistinætur í Sveitafélaginu Hornafirði árin 2013-2016... 31 Mynd 10. Atvinnulausir í Sveitarfélaginu Hornafirði árin 2013-2016... 33 Mynd 11. Útsvar til Sveitarfélagsins á Hornafirði árin 2009-2016... 35 Mynd 12. Hlutfall starfandi eigenda fyrirtækja... 42 Mynd 13. Opnunartímar yfir árið hjá fyrirtækja í Sveitarfélaginu Hornafirði... 42 Mynd 14. Hversu mikið nýtir fyrirtækið aðföng frá öðrum fyrirtækjum á svæðinu?... 43 Mynd 15. Hversu mikið eða lítið fyrirtæki nýta hagnað sinn til frekari fjárfestingar á svæðinu? 43 Mynd 16. Staðsetning ferðaþjónustufyrirtækja á Hornafirði... 44 Mynd 17. Búseta eigenda á Hornafirði... 44 Töfluyfirlit Tafla 1 Auking gistinátta í sveitarfélaginu milli áranna 2013 og 2016... 32 Tafla 2 Fjöldi ferðaþjónustufyrirtækja eftir tegundum ferðaþjónstunnar á svæðinu árin 2013 og 2016... 37 Tafla 3 Samsetning starfsmanna í heildarstörfum í ferðaþjónustu árin 2013 og 2016... 40

1 Inngangur Ferðaþjónustan er ein af þeim atvinnugreinum heimsins sem er í hvað örustum vexti. Þessi hraði vöxtur hefur bæði haft félagsleg og efnahagsleg áhrif í för með sér og ferðaþjónustan hefur einnig ýtt undir frekari framfarir í heiminum (World Tourism Organization UNWTO, e.d.). Framfarirnar komu helst fram eftir að stjórnvöld fóru í ríkari mæli að byggja upp ferðaþjónustu til að styðja við vöxt atvinnulífsins og auka gjaldeyristekjur landsins. Ferðaþjónustan hefur ekki einungis í för með sér félagslegar og efnahagslegar framfarir heldur einnig langtímaáhrif sem skapast geta með margföldunaráhrifum vegna aukinna gjaldeyristekna og sölu á ferðaþjónustu (Brohman, 1996). Margir fræðimenn hafa reynt að greina þessi áhrif ferðaþjónustunnar og má þar nefna Archer og Fletcher (1996) sem greindu áhrif neyslu ferðamanna á svæðisbundnar tekjur og atvinnu. Archer (eins og vísað er í Archer og Fletcher, 1996), setti sjálfur fram árið 1977 byltingarkennda grein sem gagnrýndi þær aðferðir sem áður voru notaðar til greiningar á áhrifum ferðamanna. Áhrif ferðaþjónustunnar hafa síðar verið greind allt frá þróunarlöndum (Brohman, 1996)yfir í bæi og borgir í velstæðum löndum, s.s. á Vesturlöndum (Huse, Gustavsen og Almedal, 1998). Ferðaþjónusta tekur til allrar sölu á afþreyingu og aðstöðu sem ferðamenn nota á ferðum sínum. Ferðamennska (e. tourism) felur í sér tímabundið ferðalag einstaklinga utan þeirra staða sem þeir starfa á eða eiga lögheimili. Sala á ferðaþjónustu er í eðli sínu þjónusta en ekki áþreifanleg vara líkt og sjónvarp eða bók (Mathieson og Wall, 1982). Fjárfesting í pakkaferðum (e. package tour) er ákveðin spákaupmennska þar sem ekki er hægt að handleika vöruna né kanna eiginleika hennar fyrir kaup. Kaupandinn verður því að ferðast til vörunnar þar sem ekki er hægt að flytja vöruna til hans og er því traust afar mikilvægur þáttur í sölu á ferðaþjónustu (Holloway og Taylor, 2006). Áður fyrr voru ferðalög talin mikill munaður þar sem aðeins þeir efnameiri höfðu tök á því að ferðast en á undanförnum árum hefur gæfuhjól tímans breytt tækifærum til ferðalaga. Gríðarlegar framfarir hafa átt sér stað í samgöngum, útbreiðslu gististaða, aukningu í framboði á pakkaferðum og fleiri hliðum ferðaþjónustunnar sem hafa átt geysimikinn þátt í að lækka kostnað við ferðalög. Fleiri hafa því haft tök á að leggja land undir fót og ferðast (Mathieson og Wall, 1982). Tekjur heimilanna hafa einnig aukist verulega undanfarin ár og er algengast að tveir aðilar sjái fyrir heimilinu, ólíkt því sem áður var þegar annar aðilinn vann oftast heima (Revision world, e.d.). Ferðalög hafa því breyst frá því að vera algjör munaðarvara yfir í vöru sem er orðinn lífstíll hjá vaxandi fjölda fólks (Mathieson og Wall, 1982).

2 Komur erlendra ferðamanna til Íslands hafa aukist verulega síðastliðin ár og hefur heildarfjöldi erlenda ferðamanna frá árinu 2013 til ársins 2016 aukist um tæpa milljón eða um tæplega 122% (Ferðamálastofa, e.d.-a). Hraður uppgangur ferðaþjónustunnar hefur haft mikil áhrif á innviði samfélagsins og einstaka þætti atvinnulífsins. Aukinn fjöldi fólks starfar nú við ferðaþjónustu og færri starfa í frumatvinnugreinum, þ.e. landbúnaði og sjávarútvegi. Árið 2016 voru 25.075 manns starfandi á Íslandi í einkennandi atvinnugreinum ferðaþjónustu en árið 2013 aðeins 16.683 sem er rúmlega 50% aukning milli þessara þriggja ára (Hagstofan, e.d.). Aukið flugframboð til landsins er talinn vera lykillinn af þessum uppgangi en sumarið 2009 voru aðeins sjö flugfélög sem buðu upp á áætlunarflug til landsins á móti 25 árið 2016 (Greining Íslandsbanka, 2016). Sætanýting þeirra flugfélaga sem lenda hérlendis hefur batnað og því hafa fleiri lággjaldaflugfélög hafið áætlunarflug til og frá landinu þar sem þau geta boðið lægra verð en áður (Greining Íslandsbanki, 2017). Búbót þessi hefur ekki verið án kostnaðar þar sem að bæði ríki og sveitarfélög hafa þurft að leggja út í frekari útgjöld við aukna umferð til landsins og má þar nefna aukinn kostnað við viðhald vegakerfis, tjaldsvæða og hreinsun umhverfis (Ari Skúlason, 2015). Í framhaldinu hafa vaknað spurningar um framlag ferðaþjónustunnar til efnahagslífsins, ekki síst í ljósi aukins kostnaðar í samfélaginu vegna vaxandi fjölda ferðamanna til landsins. Í kjölfar aukinna útgjalda hins opinbera við ferðaþjónustu hafa ýmsir þættir verið skoðaðir til þess að afla aukinna tekna hins opinbera af ferðaþjónustunni og má þar nefna bílastæðagjöld, gjaldtöku við staðbundnar auðlindir, komu- eða brottfaragjald og gistináttarskatt (Samband íslenskra sveitarfélaga, 2016). Starfsemi í ferðaþjónustu má finna á öllum stöðum hringinn í kringum landið. Þannig eru áhrifin bæði staðbundin og þjóðhagsleg. Ferðaþjónustan er nú orðin ein stærsta útflutningsgrein landsins en sjávarútvegurinn og áliðnaðurinn fylgja fast á eftir (Greining Íslandsbanka, 2016) Hlutur ferðaþjónustunnar í gjaldeyristekjum landsins hefur vaxið úr 18,8% í 31,0% frá árinu 2010 til ársins 2015 (Ferðamálastofa, 2016). Í ritgerð þessari verður horft til sambýlis ferðaþjónustu og byggðar í Sveitarfélaginu Hornafirði þar sem innan þess er að finna margar staðbundnar auðlindir sem ferðamenn sækjast eftir að heimsækja, m.a. er stór hluti svæðisins þakinn stærsta jökuli Evrópu, Vatnajökli (Nordic Adventure Travel, e.d.).

3 Húsnæðisvandamál hefur verið eitt helsta umræðuefni íbúa sveitarfélagsins enda talið vera hálfgert gullgrafaraæði á Hornafirði þar sem að húsnæði er frekar leigt út til ferðamanna en heimamanna (Þorsteinn Ásgrímsson, 2013). Annar höfundur þessarar ritgerðar kemur frá Hornafirði sem hafði áhrif á það að hugmyndin um áhrif ferðaþjónustunnar á sveitarfélagið kviknaði sem ritgerðarefni en rannsóknarspurningin sem þessari ritgerð er ætlað að svara hljóðar svo: Hver eru staðbundin áhrif ferðaþjónustunnar á Sveitarfélagið Hornafjörð? Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Hornafirði gerði rannsókn um fjölda starfa í ferðaþjónustunni í Austur-Skaftafellssýslu árið 2013 fyrir sama ár. Eitt af hryggjarstykkjunum í þessari ritgerð er samanburður á þeirri rannsókn og hliðstæðri rannsókn sem höfundar gerðu fyrir árið 2016 til að greina hvort fjöldi starfa í ferðaþjónustu í Sveitarfélaginu Hornafirði hafi aukist eða dregist saman. Áður en hægt að meta áhrif ferðaþjónustunnar á Hornafjörð þarf að fjalla almennt um hana svo skoða megi staðbundin áhrif hennar í því ljósi.

4 2 Þjóðhagsleg áhrif ferðaþjónustunnar Vöxtur ferðaþjónustunnar í heiminum undanfarin ár hefur haft margvísleg áhrif í för með sér, bæði efnahagsleg og samfélagsleg og m.a. skapað henni sess sem mikilvægri útflutningsatvinnugrein. Að auki tengist hún mörgum öðrum hliðum hagkerfisins bæði efnahags- og samfélagslega en ferðaþjónusta hvetur til atvinnusköpunar og fjárfestinga og getur leitt af sér breytingar á nýtingu landareigna og efnahagslegri samsetningu, t.d frá frumatvinnugreinum yfir í sértækari atvinnugreinar, s.s þjónustu. Með auknum útflutningi aukast gjaldeyristekjur sem hefur í för með sér jákvæð áhrif á veltu fyrirtækja, tekjur heimila, atvinnumöguleika og tekjur hins opinbera. Áhrif þessarar auknu veltu mynda síðan ákveðna margföldun sem má skýra með því hvernig fjármagni er eytt innan þess svæðis sem þess er aflað. Þar sem ferðaþjónusta er í eðli sínu útflutningur hefur hún mikla þýðingu fyrir styrkingu gjaldmiðils og greiðslujöfnuð þess samfélags sem hún á sér stað í (Mathieson og Wall, 1982). Greiðslujöfnuður sýnir hvernig viðskiptum við erlenda markaði er háttað, þ.e. útflutningur á móti innflutningi. Aukinn útflutningur hefur áhrif á styrkingu íslensku krónunnar ef Ísland er tekið sem dæmi. Styrking gjaldmiðla er háð því hvernig útflutningi og innflutningi er háttað. Aukinn innflutningur getur veikt gjaldmiðil gagnvart öðrum gjaldmiðlum en að sama skapi getur aukinn útflutningur styrkt gjaldmiðil útflutningslandsins (Þórólfur Matthíasson, 2017). Hlutverk ferðaþjónustunnar í efnahagslífinu hefur oft verið takmarkað við beina þjónustu við ferðamenn, t.d. veitingastaði, hótel, ferðaskrifstofur og samgöngufyrirtæki. Staðreyndin er þó sú að þau efnahagslegu áhrif sem ferðaþjónustan hefur í för með sér eru mun víðtækari. Þar má nefna að aðföng sem ferðaþjónustufyrirtæki þurfa til starfseminnar tengjast öðrum atvinnugreinum svæðisins, allt frá landbúnaði, s.s. innlend framleiðsla og rekstrarvörur (e. capital goods), til byggingariðnaðar (Vellas, 2011). 2.1 Efnahagsbreytur og samhengi ferðaþjónustunnar Áhrif ferðaþjónustunnar eru umfangsmikil og snerta bæði hlutlæga og huglæga fleti þeirra svæða þar sem hún hefur haslað sér völl. Til að mynda hafa rannsóknir í Tyrklandi (Alptekin, 2012), Spáni, Grikklandi, Ítalíu og Króatíu (Obadic og Pehar, 2016) leitt í ljós jákvæð efnahagsleg áhrif á þjóðirnar. Mikilvægt er þó að skilgreina helstu áhrif sem ferðaþjónustan hefur á samfélög. Efnahagsleg áhrif er oftar miðuð við jákvæð áhrif ferðaþjónustunnar fremur en þau neikvæðu og því ber að varast við túlkun áhrifa ferðaþjónustunnar að aðeins líta til

5 efnahagslegra áhrifa. Á móti greina samfélagsáhrifin, umhverfisáhrifin, menningarlegu áhrifin og áhrif ríkisfjármála (e. fiscal) fremur þau neikvæðu áhrif sem yfirleitt fylgja ferðaþjónustu (Stynes, 1997). Dæmisaga um togstreitu milli samfélags-, umhverfis- og efnahagslegra áhrifa Á ráðstefnunni Sveitarfélög og ferðaþjónusta sem haldin var á Hótel Hilton Reykjavík Nordica föstudaginn 3.mars 2017 komu ólík sjónarmið samfélagslegra og efnahagslegra áhrifa í ljós. Á borði með öðrum höfundi ritgerðarinnar sátu tveir aðilar, annar starfsmaður greiningardeildar Íslandsbanka og hinn stjórnarformaður hjá stóru íslensku ferðaþjónustufyrirtæki. Á ráðstefnunni fékk sveitarstjóri tiltekins sveitarfélags orðið og nefndi að sennilega væru nettóáhrif ferðaþjónustunnar á sveitarfélagið neikvæð. Bankastarfsmaðurinn og stjórnarformaðurinn voru ósammála þessu og var svar þeirra einfaldlega það að sveitarfélagið væri illa rekið. Í þessu dæmi sést að sveitarstjórinn tók bæði samfélags- og umhverfisleg áhrif með í reikninginn þegar nettóáhrif voru nefnd. Í máli hans kom einnig í ljós togstreitan milli ríkis, sveitarfélaga og ferðaþjónustunnar sem orsakast einkum af því að sveitarfélög afla sinna tekna gegnum útsvar á meðan ríkið fær skatttekjur ferðaþjónustunnar að mestu leyti. Sveitarfélagið þarf að leggja út aukið fé til uppbyggingar á innviðum og hefur einungis tekjur af þeim auknu störfum sem skapast. Bankastarfsmaðurinn og stjórnarformaðurinn sáu hins vegar aðeins efnahagslegu hlið samfélagsins og augljóst að þeir áttuðu sig ekki á ábyrgð sinni gagnvart þeim samfélögum sem þeir sækja tekjur sínar til. Ekki er hægt að segja til um hvort sveitarstjórinn hafi algjörlega á réttu að standa en dæmisagan veitir þó góðan skilning á ágreiningi milli efnahagslegra og huglægra þátta. Efnahagur þjóða gefur þó góða sýn á hvernig málum er háttað á hverjum stað. Í því ljósi er nauðsynlegt að skilja hvernig efnahagsleg áhrif ferðaþjónustunnar byggjast upp áður en útskýrt er hvernig hún hefur staðbundin áhrif. Efnahagslegum áhrifum ferðaþjónustu er lýst sem ósýnilegum útflutningi, þ.e. ekki beinum útflutningi vöru og þjónustu, sem er grunnforsenda tekjuöflunar ferðaþjónustunnar, heldur er um að ræða sölu staðbundinna auðlinda (Theobald, 2012). Sem dæmi má nefna að ekki er mögulegt að flytja Vatnajökul úr landi eða menningu sem myndast hefur á Íslandi. Ef greina á efnahagsleg áhrif ferðaþjónustunnar eru þau greind út frá tekjum, auði og störfum innan ákveðins svæðis. Venjan er að slíkar rannsóknir einskorðist við árlega

6 mælikvarða en þar sem ferðaþjónusta hefur miklar árstíðarsveiflur eru rannsóknir oft bundnar við ákveðið tímabil. Niðurstöður þessara rannsókna geta gefið til kynna hversu vel íbúar eru efnahagslega stæðir. Hægt er að áætla það, m.a. út frá starfsgildum, launum, fjölda fyrirtækja og umsvifum stjórnvalda á hverjum stað (Frechtling, 1994). Aðrar rannsóknir sem einskorða sig, t.d. við eyðslu ferðamanna, hafa það á móti sér að þær taka ekki inn í myndina áhrifin sem hún hefur á auð og tekjur íbúa þessa tiltekna svæðis. Til að gefa ákveðna mynd af því hvað tapast þegar einblínt er á eyðslu ferðamanna þá má nefna sem dæmi hótel sem er í eigu erlendra aðila, kaupir aðeins vörur af aðilum utan svæðisins og notar tímabundinn erlendan starfskraft, sem mögulega sendir laun sín burt af svæðinu. Þó þetta sé mjög ýkt dæmi segir það þó til um að ekki er nóg að skoða einungis eyðslu ferðamanna og ákvarða út frá því hvaða áhrif ferðamennska hefur á svæðið (Frechtling, 1994). Því er mikilvægt þegar meta á efnahagslegan kostnað og ávinning af ferðaþjónustu að átta sig á því að þessi innkoma og ávinningur hefur áhrif á nánast alla innan svæðisins með einum eða öðrum hætti. 2.1.1 Innkoma í ferðaþjónustu Innkoma í ferðaþjónustunni kemur einna helst fram í launagreiðslum enda er ferðaþjónustan talin mannaflafrek. Launin geta þó verið mishá en staðsetning ferðaþjónustunnar útskýrir að mestu leyti þann mun. Hátt launuð ferðaþjónustustörf er t.d. frekar að finna í Nice í Frakklandi heldur en samskonar störf í Sunny Beach í Búlgaríu. Þennan mun má útskýra að hluta til vegna þess að vel efnað fólk ferðast frekar til strandbæjarins Nice heldur en til ódýrari stranda (Holloway og Taylor, 2006). Launagreiðslur innan ferðaþjónustunnar gefa þó takmarkaðan skilning á mikilvægi hennar fyrir ákveðin svæði því hún hefur reynst mikilvæg fyrir þróunarlönd og staði þar sem lítið er um framleiðslu og atvinnumöguleika (Holloway og Taylor, 2006). Rannsókn Marcouiller og Xia (2008) gefur þó til kynna að ferðaþjónusta ýtir undir launamismun innan þéttbýlisstaða þar sem hátt launuð störf hafa tilhneigingu til að þyrpast saman og þar sem ferðaþjónusta er í eðli sínu talin til láglaunastarfa getur það leitt til frekari launamunar. Að sama skapi ætti ferðaþjónustan að sporna gegn launamismun innan dreifbýlli staða. Það má því segja að innkoma og atvinnusköpun ferðaþjónustunnar geti reynst smærri stöðum og þróunarlöndum jafn mikilvæg og steinninn var í höndum Davíðs þegar hann stóð andspænis Golíat.

7 2.1.2 Atvinna Auknir atvinnumöguleikar innan samfélags er einn af mikilvægustu eiginleikum ferðaþjónustunnar. Ef atvinnuframboð ferðaþjónustunnar er borið saman við eftirspurnarhlið hennar kemur í ljós að hið aukna framboð starfa skilar sér í ríkari mæli til hinna ófaglærðu. Eins og greint var frá að ofan eru störf innan ferðaþjónustu oftar láglaunastörf sem skapar þ.a.l. frekari atvinnutækifæri fyrir þá efnaminni. Kunnátta og þekking þeirra á staðbundnum eiginleikum ferðamannastaðar veitir þeim einnig aukin tækifæri til atvinnu þar sem ferðamenn sækjast eftir þeim vörum og þjónustu sem endurspeglar staðbundnar auðlindir og hefðir svæðisins (Lejarraja og Walkenhorst, 2007). Þrátt fyrir þann ókost að ferðaþjónustan sé láglaunaatvinnugrein, skapar hún engu að síður störf sem leiða af sér tekjur sem hefði að öllum líkindum ekki myndast ef ferðaþjónustan væri ekki til staðar (Holloway og Taylor, 2006). Það er þó ákveðinn kostur sem fylgir því að ferðaþjónustan er láglaunaatvinnugrein sem eykur eftirspurn eftir ófaglærðu vinnuafli. Ef ferðaþjónusta verður til á stað, þar sem fólk er í ríkum mæli atvinnulaust eða í vinnu þar sem framleiðni er lítil, þá eykur hún framleiðnihlutfall þess svæðis (Lejarraja og Walkenhorst, 2007). Með ferðaþjónustu hefur atvinna á ýmsum svæðum breyst og sést það vel þegar horft er á landbúnað. Bændur hafa í ríkum mæli fært sig yfir í ferðaþjónustu og bjóða til að mynda upp á gistingu. Þannig hefur starfsemi þeirra breyst mikið og nota þeir annað hvort ferðaþjónustu til þess að styðja við frekari búskap eða breyta atvinnu sinni alfarið og starfa eingöngu við ferðaþjónustu (Calado, Rodrigues, Silveira og Dentinho, 2011). Þróun sem þessi leiðir einnig af sér aukinn áhuga frumkvöðla á ferðaþjónustunni og þá sérstaklega á dreifbýlli stöðum (Dana, Gurau og Lasch, 2014). Landsvæði bænda hafa breyst og á hér við kenning Von Thünen og Ricard (eins og vísað er til í Lambin og Meyfroidt, 2010) um landrentuna. Hún felur í sér að hver einasti hluti landssvæðis muni verða nýttur á þann veg að landið afli eins hárrar rentu og staðsetning landsins býður upp á. Ef breyting verður á nálægum svæðum eða nýtt land tekið í notkun, á sama markaði, þá mun sá landeigandi sem fyrir er fá aukna rentu fyrir land sitt. Aukin ferðaþjónusta hefur því gefið landsvæðum bænda aukin tækifæri til gjaldtöku og þar með aukið virði þessara landsvæða. Ferðaþjónustufyrirtæki verða yfirleitt lítil eða miðlungsstór fyrirtæki (e. small and medium sizes enterpircses), en samkvæmt Middleton árið 2001 (eins og vísað er til í Mitchell

8 og Hall, 2005) kemur fram að um tvær og hálf milljón lítilla fyrirtækja voru starfandi í ferðaþjónustu í Evrópu á þeim tíma. Lítil fyrirtæki voru því ráðandi í ferðaþjónustu í Evrópu og voru þau einungis með um sex starfsmenn að meðaltali. Af þessu má ráða að hvert ferðaþjónustufyrirtæki skapi í raun ekki mörg störf eitt og sér en greinin skapar hins vegar mörg störf með þeim gífurlega fjölda minni fyrirtækja sem verða til. 2.1.3 Fjárfesting í ferðaþjónustu Bæði frumkvöðlar og bændur, sem hyggja á uppbyggingu ferðaþjónustu, þurfa að afla sér fjármagns til að hefja hana. Fjárfesting í ferðaþjónustu er almennt talin mjög áhættusöm og eru bankar síður tilbúnir að lána fjármagn og verktakar síður tilbúnir að taka áhættu. Af þessu leiðir að ferðaþjónustan kemst ekki á skrið fyrr en hið opinbera er tilbúið að nýta fjármagn sem hvata til uppbyggingar atvinnugreinarinnar (Holloway og Taylor, 2006). Því á dæmisagan um hænuna og eggið vel við um fjárfestingu í ferðaþjónustu, því sömu vangaveltur eiga sér stað þegar spurt er hvort kom á undan. Fáir vilja fjárfesta í ferðaþjónustu nema nægur ferðamannastraumur til staðar. Að sama skapi vilja ferðamenn ekki heimsækja eða geta jafnvel ekki heimsótt svæðið nema grunnstoðir séu til staðar, allt frá klósettaðstöðu til samgangna. Af því leiðir að krafist er mikilla fjárfestinga í innviðum til þess að ferðaþjónusta komist á flug innan tiltekinna svæða. Þegar svæðið hefur sannað sig sem heillandi ferðamannstaður eru yfirvöld og einkafjárfestar frekar tilbúnir að fjárfesta á staðnum og því mun árangur leiða til frekari árangurs (Holloway og Taylor, 2006). Eftir að ferðaþjónusta hefur komist vel á legg og náð að sanna sig sem atvinnugrein innan svæðisins er frekari vilji til staðar til fjárfestingar í greininni. Fjárfestingar í ferðaþjónustu innan svæða geta sýnt fram á árangur og áhrif svæðisbundinnar ferðaþjónustu, hvort sem um er að ræða einkafjárfestingu eða fjárfestingu hins opinbera (Holloway og Taylor, 2006). Eitt helsta umræðuefni á Íslandi í dag er hvernig haga eigi uppbyggingu innviða sem þarf að eiga sér stað svo ferðaþjónustan verði sjálfbær, þ.e.a.s. svo hún fari ekki að vinna gegn sjálfri sér og hætti að vera ein mikilvægasta atvinnugrein landsins. Umræða þessi orsakast af þeim fjárfestingum sem eiga sér stað innan ferðaþjónustunnar en kostnaðurinn við uppbyggingu innviða eykur útgjöld hins opinbera. Afleiðingin er sú að ágreiningur skapast innan samfélagsins, því kostnaður við uppbyggingu ferðaþjónustu hefur mikinn fórnarkostnað. Fjármunum er frekar eytt í uppbyggingu ferðamannstaða, sem er lágtækniatvinnugrein, í stað þess að fjárfesta í hátækniiðnaði, t.d. heilbrigðiskerfinu (Lejarraja og Walkenhorst, 2007).

9 Togstreitan milli fjárfestinga hins opinbera í hátækniiðnaði annars vegar og ferðaþjónustu hins vegar leiðir til þess að spurt er hver séu rökin fyrir uppbyggingu í ferðaþjónustu. Til viðbótar við það sem áður hefur verið nefnt má útskýra þjóðhagslega hvata fjárfestingar í ferðaþjónustu með þeim margföldunaráhrifum sem eiga sér stað eftir viðskipti við ferðamenn. 2.1.4 Bein, óbein og afleidd áhrif Efnahagslegum áhrifum ferðaþjónustu má skipta upp í þrjá flokka, þ.e.a.s. bein, óbein og afleidd áhrif. Fyrri áhrifin (e. primary effect) ná yfir bein áhrif sem eiga sér stað, en seinni áhrifin (e. secondary effect) eru þau óbeinu og afleiddu áhrif sem verða af ferðaþjónustu (Stynes, 1997). Þegar bein, óbein og afleidd áhrif eru leidd saman er hægt að meta heildarefnahagslegan ávinning ferðaþjónustunnar innan þess svæðis. Saman mynda þessi áhrif margföldunaráhrif sem geta gefið ákveðna mynd hvernig fjármagn flæðir um hagkerfi. Hér á eftir verður stuttlega lýst þeim grunnáhrifum sem verða af völdum ferðaþjónustunnar og einungis fjallað um hvað hefur áhrif á stærð margfaldarans. Nauðsynlegt er að skilgreina þau beinu, óbeinu og afleiddu áhrif sem verða af ferðaþjónustu svo málefnaleg umræða skapist um þau margþættu áhrif sem ferðaþjónusta hefur á samfélög. Bein áhrif Bein áhrif eiga sér stað með beinum samskiptum ferðamanns og ferðaþjónustuaðila. Til frekari útskýringar þá hefur ferðamaðurinn bein áhrif á það fyrirtæki sem hann verslar við þar sem þau eiga sér stað þar sem hann stundar viðskipti. Viðburðir þessir og tekjur eru beinar afleiðingar af virkni ferðamannsins (Frechtling, 1994). Bein áhrif eru því aðeins staðbundin innan þess svæðis sem rannsakað er. Niðurstöður úr fyrri rannsóknum gefa til kynna að því þróaðri sem staðbundna ferðaþjónustan (e. local tourism) er, þeim meiri eru bein áhrif ferðaþjónustunnar (Huse o.fl., 1998). Óbein áhrif Óbein áhrif lýsa sér í þeim viðskiptum sem verða til hjá milliliðum með neyslu ferðaþjónustunnar á vörum og þjónustu. Um er að ræða vörur og þjónustu sem ferðaþjónustufyrirtækin þurfa fyrir sinn rekstur eða þau viðskipti sem eiga sér stað milli ferðaþjónustufyrirtækis og birgja. Því eru óbein áhrif veigamikil fyrir staðbundna framleiðslu innan þess svæðis þar sem ferðaþjónustan á sér stað. Mikilvægt er að hvetja

10 ferðaþjónustufyrirtæki til þess að kaupa vörur sem eru framleiddar innan þess svæðis sem þau starfa á (Vellas, 2011). Fyrri rannsóknir hafa leitt í ljós að jákvæð fylgni er milli stærðar samfélags og þeirra óbeinu áhrifa sem eiga sér stað innan samfélagsins eða með öðrum orðum að óbeinu áhrifin eru meiri innan stærri samfélaga, s.s. í borgum frekar en í sveitum (Huse o.fl., 1998). Afleidd áhrif Undir seinni áhrifin falla einnig afleidd áhrif en þau eiga sér stað við notkun launa sem aflað er í gegnum ferðaþjónustufyrirtæki. Áhrifin verða einnig við neyslu fyrirtækis sem hefur hagnast á viðskiptum í beinum tengslum við ferðamenn. Dæmi um neyslu undir afleiddum áhrifum eru neysluvörur, s.s. matur eða föt sem starfsmaður á hóteli kaupir. Hjá fyrirtæki væru afleiddu áhrifin t.d. þegar það endurfjárfestir með þeim hagnaði sem það hefur aflað úr ferðaþjónustu (Vellas, 2011). Huse og fl (1998) nefna að því meiri sem fjárfesting er innan tiltekins svæðis því mun meiri urðu seinni áhrifin innan þess sama svæðis. Af því leiðir að mikilvæg breyta í stærð afleiddra áhrifa er hvort ferðaþjónustufyrirtækin séu í eigu aðila innan svæðisins þar sem beinu áhrifin eiga sér stað. Margföldunaráhrifin verða mun minni ef eignarhald er utan þess svæðis þar sem tekna er aflað. Hér má nefna dæmi frá Kenía en landið reiðir sig gífurlega á ferðaþjónustu sem aflar stærsta hluta útflutningstekna þess. Í Kenía eru þó flest ferðaþjónustufyrirtækin í eigu erlendra aðila sem flytja hagnaðinn yfir til þeirra heimalands. Af því leiðir að íbúar Kenía missa af stórum hluta ferðaþjónustunnar til uppbyggingar á svæðinu og þátttöku hennar í fjölgun frekari starfa (Sindiga og others, 1994). 2.1.5 Margföldunaráhrif Flestar rannsóknir sem kanna áhrif innkomu frá ferðaþjónustu kanna margföldunaráhrif hennar. Þó svo að tveir aðilar mæli margfaldara á sama stað er mögulegt að þeir fái ekki út sama margfaldarann því margar lykiltölur eru aðeins áætlaðar og ekki hægt að meta þær nákvæmlega (Lundberg, Krishnamoorthy og Stavenga, 1995). Það sem skiptir þó mestu máli er hvernig margfaldarinn er byggður upp og hvers vegna rannsóknaraðilar reyna í ríkum mæli að koma tölulegum skilningi á margföldunaráhrifin. Sú tala sem margfaldarinn gefur til kynna ákvarðar hversu vel peningunum er dreift innan hagkerfis og hversu margir njóta góðs af þeim beinu áhrifum sem viðskipti við ferðamenn leiða af sér. Hér að neðan verða áhrif margfaldarans metin út frá þessari formúlu:

11 Margföldunaráhrif = Bein áhrif + óbein áhrif + afleidd áhrif Bein áhrif Formúlan metur hlutfall heildaráhrifa út frá þeim beinu áhrifum sem eiga sér stað (Stynes, 1997). Hér að neðan verður margfaldarinn ekki reiknaður út í tölulegu formi heldur verður aðeins lagt mat á hvort tilteknir eiginleikar séu til staðar svo áhrif margfaldarans geti orðið sem mest. 2.1.5.1 Leki Áhrif margfaldarans eru háð því hversu vel tekst að halda þeim peningum, sem aflað er í gegnum beinu áhrifin, innan samfélagsins. Af því leiðir að stærð margfaldarans fer eftir hversu mikið fjármagn lekur (e. leakages) út úr hagkerfi. Stærðin getur því verið reiknuð í sinni einföldustu mynd sem einn á móti stærð lekans (Holloway og Taylor, 2006). Því er mikilvægt fyrir lönd, litla bæi og sveitarfélög, að sporna gegn miklum leka svo stærri margföldunaráhrif eigi sér stað. Þeir þættir sem hafa áhrif á lekann eru m.a. skattastig, vilji einstaklinga til sparnaðar, aðfluttar vörur/þjónusta, eignarhald fyrirtækja og búseta starfsfólks á svæðinu eða utan þess (Holloway og Taylor, 2006). Kenía er gott dæmi um mikinn leka því þar er eignarhald aðallega í höndum erlendra aðila eins og að ofan er greint frá. Í því skyni að sporna gegn frekari leka hafa ferðaþjónustustaðir m.a. myndað klasasamstarf (e. clusters). 2.1.5.2 Hagræn tengsl (e. linkages) Í eðli sínu er ferðaþjónusta ákveðin stoðgrein fyrir aðrar atvinnugreinar, þ.e.a.s. hún notar aðföng frá mörgum mörkuðum og nærliggjandi umhverfi. Hún er því ekki aðeins byggð upp á sölu einstakrar vöru heldur ákveðin samblanda eða klasi (e. cluster) af innbyrðis tengdum atvinnugreinum (Lejarraja og Walkenhorst, 2007). Þær reiða sig að vissu leyti á hverja aðra, t.d. reiða jöklaferðir sig á að flugfélög komi ferðamönnum til landsins og að hótelin bjóði upp á gistingu. Þessari röð mætti snúa við í allar áttir en hún gefur þó góða mynd af þeim miklu tengslum sem eru nauðsynleg innan ferðaþjónustunnar. Það sem ákvarðar einnig stærð margfaldarans er því hversu miklu fjármagni er eytt innan ákveðins svæðis. Því meira sem er eytt, því meiri áhrif eiga sér stað og meiri efnahagslegur ávinningur skapast (Lundberg o.fl., 1995). Þannig myndast efnahagslegt tap þegar peningar flæða of hratt út úr hagkerfi og minnka margfaldaraáhrifin. Til að útskýra frekar hvernig leki og hin hagrænu tengsl hafa áhrif á margfaldarann hefur verið sett saman dæmi til frekari útskýringar á mynd 1. þar sem að tekin eru inn þau beinu-, óbeinu- og afleiddu áhrif sem að ákvarða stærð margfaldarans. Myndin er aðeins

12 svipmynd af því hvernig margfaldarinn byggist upp og getur því verið stærri eða minni eftir því í hve miklum mæli lekinn og hagrænu tengslin eiga sér stað. Mynd 1. Sviðsmynd margföldunaráhrifa

13 3 Rekstrarhagfræðileg áhrif ferðaþjónustunnar 3.1 Samfélagsleg áhrif Rannsókn Wolf (eins og vísað er til í Mathieson og Wall, 1982) leiddi í ljós að þegar talað er um samfélagsleg áhrif ferðaþjónustu er átt við þau áhrif sem hún hefur á íbúa þess samfélags. Hvort sem ferðamennska samanstendur af innlendum eða erlendum ferðamönnum er í báðum tilfellum um að ræða mismunandi blöndun hópa sem hafa ekki sama bakgrunn, jafnvel í svo fámennu landi sem Íslandi, er ákveðinn menningarmunur til staðar (Theobald, 2012). Þegar ferðamenn eiga í samskiptum við gestgjafa, eiga sér stað samskipti sem eru ekki endilega jafnspennandi fyrir báða aðila. Ferðamaðurinn er nýr á þessum slóðum og að kynnast nýrri menningu, hann er því gífurlega áhugasamur um samfélagið og sögu þess. Á sama tíma er gestgjafinn að tala við ferðmenn alla daga og er ekki í raun að kynnast neinu nýju. Gestgjafinn lítur á þessi tímabundnu samskipti við ferðamenn sem aðeins eitt af mörgum yfirborðskenndum samskiptum sem hann tekur þátt í yfir ferðamannatímabilið (Mathieson og Wall, 1982). Við nánari athugun á samskiptum ferðamanna og gestgjafa hefur komið í ljós að gestgjafar eiga það til að bjóða mismunandi þjónustu í sömu ferðum eftir því hvort um er að ræða erlenda eða innlenda ferðamenn. Erlendir ferðamenn dvelja aðeins á staðnum í stuttan tíma í senn og vilja sjá sem mest og því getur skapast hvati fyrir leiðsögumenn að tala sem minnst um hvern stað til að sýna þeim fleiri staði. Á hinn bóginn gerir innlendur ferðamaður í þessari sömu ferð meiri kröfur til hennar en sá erlendi. Einnig hefur komið í ljós að oft á tíðum búa gestgjafar til mismunandi verð fyrir heimamenn og erlenda ferðamenn vegna mismunandi kringumstæðna. Ferðamenn eru aðeins í skamman tíma á svæðinu og af því leiðir að þeir eru mun auðmjúkari í sínum gjörðum og frekar tilbúnir að eyða auknum fjármunum (Mathieson og Wall, 1982). Mismunandi menningarheimar geta haft áhrif hver á annan þar sem ferðamenn eru að heimsækja stað þar sem m.a. klæðaburður eða siðir eru mjög ólíkir þeirra eigin siðum. Í sumum tilfellum hefur þetta orðið til þess að íbúar flytja frá heimilum sínum yfir háannatíma ferðaþjónustunnar til þess að fá frið (Theobald, 2012). Rannsóknir sem hafa reynt að meta þolmörk ferðaþjónustunnar hafa flestar gefið til kynna niðurstöður þar sem ferðaþjónustan er alveg við þolmörkin eða þar sem hún hefur farið fram úr þeim (Mathieson og Wall, 1982).

14 3.2 Umhverfisáhrif Hvert og eitt samfélag þarf að hafa lífsgæði og hagsmuni heimamanna til hliðsjónar í öllum þeim aðgerðum sem þeir hyggjast fara út í. Á liðnum árum hafa bæir, sveitarfélög og lönd lagt áherslu á að nota efnahagsleg áhrif ferðaþjónustu sem vopn til að ná víðtækari samfélagsmarkmiðum. Á sama tíma hafa íbúar samfélaga dregið upp á yfirborðið mikilvægi þess að samfélagsleg og umhverfisleg áhrif ferðaþjónustu séu ásættanleg fyrir samfélagið. Samfélög þurfa því að leitast við að ná jákvæðum efnahagslegum áhrifum, standa vörð gagnvart neikvæðum umhverfisáhrifum og auka á sama tíma lífsgæði innan svæðis (Crouch og Ritchie, 1999). Til þess að freista þess að útskýra nánar þann kostnað sem að samfélög verða fyrir við ferðaþjónustu er vert að skoða þá hagfræðilegu krafta sem valda því að ákveðnir staðir framleiða ákveðna vöru. Hlutfallslegur yfirburður (e. comparative advantage) ákveðinna staða sem hafa möguleika til þess að framleiða vöru með lægri kostnaði en aðrir staðir, gerir það að verkum að sérhæfing á sér stað. Hlutfallslegir yfirburðir útskýra því einna helst hvers vegna lönd standa í vöruskiptum. Þegar vara er seld úr landi flyst hún frá landinu en í staðinn kemur fjármagn til landsins, t.d. þegar fiskur er seldur úr landi (Crouch og Ritchie, 1999). Með fisksölunni er búið að ganga á þær auðlindir sem eru til staðar og minni fiskur er eftir í sjónum. Kvótakerfi var sett á Íslandi til að sporna gegn því að gengið væri óhóflega á fiskistofna við landið. Ullarútflutningur skapar fjármagn inn í landið en skepnurnar gefa af sér meiri ull með tímanum og því er ekki gengið á auðlindir ullarinnar þar sem hún endurnýjast með tímanum. Söluferli ferðaþjónustu er þó öðruvísi háttað, eins og að ofan var rætt um, því hún er í raun ákveðinn ósýnilegur útflutningur og engar eiginlegar afurðir flytjast úr landi. Líkt og orðatiltækið there is no such thing as a free lunch segir, þarf að draga fram og skýra þau ósýnilegu ytri áhrif ferðaþjónustu til þess að átta sig á því framlagi sem hún veitir samfélaginu í heild sinni. Augljóst er að tiltekin svæði og lönd þurfa að varast að einblína einungis á skammtíma ávinning ferðaþjónustunnar og horfa fremur til langtíma ávinnings (Crouch og Ritchie, 1999). Skammtímaávinningur getur reynst ákveðinn Trójuhestur samfélaga sem einblína um of á skammtímahugsun. Sé langtímahugsun ekki til staðar munu fleiri ferðamenn koma öllum að óvörum út úr Trójuhestinum og ganga á staðbundnar auðlindir líkt og grískir hermenn gerðu við borg Tróju.

15 3.2.1 Ytri áhrif Ytri áhrif ferðaþjónustu snerta bæði náttúru, íbúa og innviði svæðisins (Hall, 1999). Helstu ytri áhrif sem fylgja ferðaþjónustu eru t.a.m. mengun umhverfis, spilling náttúruperla, auknir sjúkdómar, röskun á nálægu dýralífi og myndun ferðamannahverfa (Crouch og Ritchie, 1999). Svæði sem af einhverjum orsökum kemst á flug sem áhugaverður ferðamannstaður er ekki alltaf undirbúið fyrir aukinn straum ferðamanna. Atvinnustig getur t.a.m. verið mjög hátt fyrir eða innviðir svæðisins ekki hannaðir til þess að taka á móti auknum fjölda ferðamanna. Ferðamenn njóta og neyta bæði eiginlegra vara og almannagæða, sem fyrir eru á staðnum, allt frá því að kaupa vörur í verslunum yfir í að ganga á göngustígum svæðisins (Hall, 1999). Þegar áður var rætt um samfélagsleg áhrif var tilgreint hvernig ferðaþjónustan getur haft ytri samfélagsleg áhrif vegna mismunandi menningarheima til viðbótar því að ýta undir atvinnusköpun, fjárfestingar og aukið aðgengi að svæðinu. Þannig getur skapast ástand þar sem íbúar tiltekins svæðis vilja halda í ákveðna þætti ferðaþjónustunnar þar sem að hún getur bæði lífgað upp á það og aukið mannlíf. Viðhorf íbúanna getur einnig snúist upp í martröð ef ágangur ferðamanna innan svæðisins er of mikill að þeirra mati (Hall, 1999). 3.2.2 Harmleikur almenninganna Sameiginlegar auðlindir eru skilgreindar sem sameiginleg gæði er kallast almenningur. Garrett Hardin skrifað grein árið 1968 um harmleik almenninganna (eins og vísað er til í Burger og Gochfeld, 1998) þar sem hann spáði því að með auknum fjölda íbúa á ákveðnu svæði myndu sameiginlegar auðlindir á endanum verða ofnýttar og grotna niður. Notendur auðlindanna vilja hámarka ábata sinn við nýtingu á þeim en um leið er kostnaður við nýtingu auðlindarinnar greiddur af fjöldanum. Þeir sem njóta auðlindarinnar sjá ekki tilgang í aukinni fjárfestingu til uppbyggingar á auðlindinni þar sem að hún er sameiginleg og þeir fá þ.a.l. lítið í vasann fyrir fjárfestinguna (Hardin, 1968). Ferðaþjónusta byggir að mestu á því að fólk heimsæki svæði til þess að skoða þær staðbundnu auðlindir sem það hefur upp á að bjóða. Á Íslandi eru fáir staðir þar aðgangseyrir er tekinn fyrir notkun á auðlindinni og því flestar náttúruauðlindir með óheftan aðgang að þeim. Með vaxandi fjölda ferðamanna hingað til landsins munu fleiri sækja staði heim sem leiðir til meiri átroðnings á þeim stöðum. Samkvæmt kenningunni um harmleik almenninganna, sem nefnd var hér að ofan, sækir einstaklingurinn í að hámarka sinn eigin hagnað án þess að taka tillit til þeirra neikvæðu áhrifa sem hann mun valda öðrum við notkun auðlindar. Því munu ákveðin svæði að lokum verða ofnýtt og grotna niður ef ekki kemur til takmörkunar aðgangs.

16 4 Líftími ferðamannastaða Fræðimaðurinn Richard Butler setti fram kenningu um líftíma ferðamannastaða árið 1980 og bjó til módel til að sýna þróun þeirra. Kenning hans er ein af þekktustu kenningum um vöxt ferðamannastaða og hefur breytt ferðamálafræði sem fræðigrein (Butler, 2006). Módel Butlers svipar til s-laga kúrvu eins og sjá má á mynd 2 og er henni skipt upp í sex skeið sem ferðamannastaðir ganga í gegnum á þróunarferli þeirra og er þeim lýst þannig: Mynd 2. Líftími ferðamannstaða 1. Uppgötvun (e. exploration): Aðeins lítill fjöldi ferðamanna er á uppgötvunarskeiðinu, þeir ferðamenn sem sækja staðinn eru oftast ævintýragjarnir. Þeir ferðast á eigin vegum og fylgja ekki ákveðnu heimsóknamynstri. Þeir hafa komið á svæðið vegna einstakrar náttúrufegurðar eða menningarlegra aðstæðna. Engin sérstök þjónusta er í boði fyrir þá. Takmarkaðar breytingar hafa átt sér stað á svæðinu, bæði efnahags- og samfélagslegar (Butler, 2006). 2. Þátttaka (e. Involvement): Á þátttökustiginu hefur fjöldi ferðamanna aukist og orðinn nánast reglulegur. Byrjað er að bjóða upp á þjónustu og aðstöðu fyrir ferðamenn. Hægt að búast við sérstöku ferðamannatímabili og meiri þrýstingur er orðinn á stjórnvöld og opinberar stofnanir að veita eða jafnvel bæta samgöngur. Heimamenn eru jafnvel byrjaðir að auglýsa sérstaklega til að ná betur til ferðamanna (Butler, 2006). 3. Þróun (e. Development): Svæðið er orðið vel skilgreint sem ferðamannasvæði. Mikið er lagt upp úr að auglýsa sérstaklega fyrir ferðamanna. Eftirlit sveitarfélaga og þátttaka heimamanna hefur minnkað mjög hratt en uppbygging ferðaþjónustufyrirtækja færst í

17 auknum mæli til utanaðkomandi aðila. Fjöldi ferðamanna á háannatíma er að öllum líkindum jafn eða fer yfir fastan fjölda heimamanna. Innflutt vinnuafl er notað og stoðþjónusta fyrir ferðaþjónustu skapast (Butler, 2006). 4. Styrking (e. Consolidation): Dregið hefur úr aukningu ferðamanna en hún er enn til staðar. Stór hluti hagkerfisins á svæðinu er orðinn háður ferðaþjónustunni. Aukningin hefur í för með sér að úrval þjónustu eykst til muna fyrir heimamenn. Markaðssetning fyrir ferðaþjónustu á svæðinu nær enn lengra út á við en áður til að reyna að ná frekar til ferðamanna. Á hinn bóginn getur fjöldi ferðamanna orsakað óánægju meðal heimamanna, sér í lagi þeirra sem eru ekki tengdir ferðaþjónustu (Butler, 2006). 5. Stöðnun (e. Stagnation): Staðurinn hefur náð hámarksfjölda ferðamanna, innviðir á svæðinu eru annað hvort fullnýttir eða ofnýttir. Staðurinn er vel þekkur en ekki er jafn vinsælt að sækja staðinn heim. Treyst er á endurteknar heimsóknir ferðamanna til staðarins (Butler, 2006). 6. Hnignun/endurvakning (e. Rejuvenation/ Decline) Hnignun: Svæðið er ekki lengur samkeppnishæft vegna ofnýtingar innviða. Í kjölfarið mun mörkuðum fyrir ferðaþjónustu hnigna. Í ljósi hnignunar verður mikil velta á eignum og þau mannvirki sem byggð voru fyrir ferðaþjónustu breytast í önnur mannvirki ótengd ferðaþjónustu, t.d. elliheimili, heilsuhæli o.fl. (Butler, 2006). Endurvakning: Breyting þarf að eiga sér stað á aðdráttarafli ferðaþjónustunnar á svæðinu til að endurvakning geti átt sér stað. Annað hvort þarf aðdráttaraflið að vera manngert, t.d. spilavíti, eða náttúruauðlindir sem til staðar eru á svæðinu verði nýttar (Butler, 2006). Þegar horft er á Ísland í heild sinni þá hefur það ekki ennþá náð stöðnunarskeiðinu því aukning í heimsóknum ferðamanna til landsins er enn stöðug. Eins og sjá má á mynd 3. hefur fjöldi erlendra ferðamanna sem koma til landsins með flugvélum eða Norrænu (Ferðamálastofa, e.d.- a) aukist verulega milli ára en það bendir til þess að Ísland sé enn á þróunarstiginu. Jafnframt er hægt að sjá út frá mynd 3 að milli áranna 2008-2009 fækkaði erlendum ferðamönnum sem hingað komu. Samkvæmt líkani Butlers hefði verið hægt að að Ísland hafi verið komið á hnignunarskeiðið þar sem ekki var auking í heimsóknum ferðamanna til landsins, sé ekki tekið tillit til utanaðkomandi þátta, s.s. eldgoss, bankahruns o.fl. Árið 2011 varð hins vegar aftur aukning í heimsóknum ferðamanna til landsins og hefur fjöldi erlendra ferðamanna aukist stöðugt milli ára eins og sést á mynd 3. Segja má að Ísland sé á milli skeiða í líftíma ferðamannastaðar, þ.e.a.s. milli þróunarog styrkingarskeiðsins. Á þróunarskeiðinu er ferðaþjónusta að færast í ríkari mæli yfir í hendur

422.280 485.000 502.000 493.900 488.622 565.611 672.773 807.349 998.600 1.289.100 1.792.201 18 aðkomumanna innan svæða og má nefna að hótelkeðjur hafa hafið starfsemi á mörgum landsvæðum og er ferðaþjónustan þá ekki alfarið í höndum heimamanna, t.d. Íslandshótel og Icelandair Hotels. Fjöldi ferðamanna sem heimsækja ferðmannastaði á landinu eru komin yfir fastan íbúafjölda þeirra svæða sem þeir heimsækja en fólksfjöldi á Íslandi öllu í janúar árið 2017 var 338.349 (Hagstofa Íslands, e.d.-a) en heildarfjöldi erlendra ferðamanna, sem ferðuðust til landsins með flugi eða ferju, árið 2016 voru 1.792.201 líkt og mynd 3. sýnir. Samkvæmt Butler er svæðið enn á þróunarskeiðinu þegar fjöldi ferðamanna sem heimsækir það er orðinn jafnmikill eða meiri en íbúafjöldi þess. Sem dæmi má nefna að í Bláskógabyggð á Íslandi voru búsettir 979 manns árið 2016 (Hagstofa Íslands, e.d.-b) en fjöldi gistinátta erlendra ferðamanna á svæðinu í júlí 2016 voru 30.188 (Hagstofa Íslands, e.d.-c) sem er 30 faldur íbúafjöldi sveitarfélagins. 1.800.000 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Mynd 3. Fjöldi erlendra ferðamanna með flugi og Norrænu árin 2006-2016 (Ferðamálastofa, e.d.-a) Á styrkingarskeiðinu er aukin þjónusta til staðar jafnt fyrir heimamenn og ferðamenn. Hinn aukni fjöldi ferðamanna sem heimsækir svæðið getur leitt til enn frekari uppbyggingar innviða. Sem dæmi má nefna aukið aðgengi að náttúruauðlindum með auknum göngustígum og betra vegakerfi.

19 5 Þéttbýlismyndun innan dreifbýlis 5.1 Dreifbýli Umhverfið er yfirleitt það sem dregur ferðamenn að dreifbýlisstað, t.d. fjöll, vötn og fossar. Oft er það samblanda af staðbundnum auðlindum sem gefur ferðaþjónustu á dreifbýlisstöðum byr undir báða vængi. Dreifbýlisstaðirnir bjóða því upp á meira en aðeins þær athafnir sem hægt er að njóta á staðnum, s.s. fjallgöngur, klifur og skíðaferðir. Ástæðan er sú að með auknum straumi fólks í borgir til búsetu hafa dreifbýlisstaðir fengið aukið aðdráttarafl með því að veita ákveðna slökun og frelsi sem ekki fæst í stórborgum (Holloway og Taylor, 2006). 5.1.1 Dreifbýli á Íslandi Dreifbýli er staður sem ekki telst vera þéttbýli þar sem íbúar eru fleiri en 200 og ekki meira en 50 metrar milli húsa (Sigurður Guðmundsson, 2000). Sú hraða búsetuþróun sem átti sér stað á Íslandi á síðustu öld vó þungt á dreifbýlli stöðum landsins því þaðan fluttist fólk og settist að í þéttbýlisstöðum, s.s. Reykjavík. Flóttinn úr sveit í bæ átti sér stað á skömmum tíma. Árið 1920 voru um 40% Íslendinga búsettir í þéttbýlisstöðum en 30 árum seinna eða árið 1950 hafði hlutfallið farið upp í 75%. Eftir árið 1950 átti sér stað önnur bylting þegar fólksflutningar urðu milli þéttbýlisstaða og árið 2001 voru um 60% Íslendinga sem bjuggu í Reykjavík (Axel Hall, Ásgeir Jónsson og Sveinn Agnarsson, 2002). Af þessu má ráða að dreifbýlli og minna þéttbýlli staðir áttu undir högg að sækja á tuttugustu öldinni. Helsta ástæða þess að byggð hélst á þessum stöðum var vegna landbúnaðar í dreifbýli og aðgengi að sjó við þéttbýlisstað. Segja má að atvinna sé að öllum líkindum stærsti þátturinn í búsetuþróun, hvort sem um er að ræða fjölmenna þéttbýlisstaði eða dreifbýli. Staðbundnir eiginleikar staða hafa haft áhrif á að byggð hvarf ekki úr dreifbýli og minna þéttbýlli stöðum. Hagkvæmara var að róa út á mið frá bæjum úti á landi í stað þess að sigla mun lengri leið, t.d. frá Reykjavík á miðin við Austurland. Það var því þessi staðbundna framleiðsla sem ríghélt lífi í dreifbýli og smærri þéttbýlisstöðum (Axel Hall o.fl., 2002) 5.2 Þéttbýlismyndun 5.2.1 Sjálfnærandi hringrás Bæði jákvæðir og neikvæðir pólar á sama hagfræðilega hugtakinu eru að verki á sama tíma á fyrri og seinni hluta tuttugustu aldar en það kallast sjálfnærandi hringrás (e. circular causation) sem Myrdal setur fram árið 1957 (eins og vísað er til í Axel Hall o.fl., 2002). Mynd 4. sýnir þá jákvæðu hringrás sem felur í sér að flutningur einstaklinga eða fyrirtækja til ákveðins bæjar mun leiða til frekari flutninga og uppbyggingar þess staðar.

20 Flutningurinn nærist því á sjálfum sér og nær því að byggja upp bæi og borgir. Ef engin aukning á sér stað á erlendu vinnuafli en fólksfjölgun eykst í einhverjum af þéttbýlli stöðum landsins á sama tíma, verður fólksfækkun í hinum minna þéttbýlli stöðum. Af því leiðir að neikvæð hringrás skapast í dreifbýlli og minna þéttbýlli stöðum, þ.e.a.s. fólksflótti ýtir undir frekari fólksflótta. Til viðbótar mun lægra þjónustustig myndast á þessum stöðum og lífsgæði minnka verulega. Mynd 4. Sjálfnærandi hringrás 5.2.2 Skriðþungaáhrif (e. agglomeration) Áðurnefndar hagfræðikenningar gefa til kynna að fyrirtæki í sama geira hafa hvata til þess að dragast nær hvort öðru og starfa á sama stað. Ástæða þess er að nálægðin veitir jákvæð ytri áhrif sem kallast skriðþungaáhrif (Head, Ries og Swenson, 1995). Skriðþungaáhrifum er einnig lýst sem staðbundnum samlegðaráhrifum sem auka hagræði í rekstri og lifnaðarháttum (Duranton og Puga, 2004). Skriðþunginn myndast því með þeim fjölda fyrirtækja og atvinnugreina sem staðsett eru nálægt hvert öðru. Carreras nefnir (eins og vísað er til í Urtasun og Gutiérrez, 2006) að staðsetning er lykilbreyta í þróun ferðaþjónustu. Hún bæði dregur ferðamenn á staðinn og ferðaþjónustufyrirtæki vilja vera þar sem ferðamenn eru. Skriðþungaáhrifin fjalla um áhrif landfræðilegrar staðsetningar fyrirtækja og hvernig staðsetningin útskýrir vilja fyrirtækja til þess að starfa nálægt hvert öðru. Ávinningur nálægðarinnar getur skapast vegna nota á sameiginlegum innviðum, t.d. eru mörg hótel byggð nálægt verslunarmiðstöðum. Einnig sjást skriðþungaáhrifin í ytri áhrifum upplýsinga (e. information externalities) þegar upplýsingar flæða á milli vegna ytri áhrifaþátta. Með því að starfa nálægt hvert öðru ná fyrirtæki að mynda eiginleika klasasamstarfs þar sem þau geta með

21 þeim hætti dregið úr kostnaði við að sækja viðskiptavini en minni kostnaður leiðir einnig til frekari eftirspurnar eftir staðnum (Urtasun og Gutiérrez, 2006). Í rannsókn Baum og Mezias (1992) tiltaka þeir hvernig skriðþungaáhrifin eiga sér stað í þróun hóteliðnaðarins á Manhattan og benda á hversu mikilvæg nálægðin er fyrir hótelin. Með þessu dæmi undirstrika þeir að skriðþungaáhrif ferðaþjónustu eru mikilvæg vegna þess hversu mikil tengsl hún hefur við fyrirtæki í sama geira við aðrar atvinnugreinar. Að ofan var komið inn á þann eiginleika ferðaþjónustunnar að styðja við aðrar atvinnugreinar og nú verður sá stuðningur tengdur við skriðþungaáhrifin. Hér verður útskýrt hvernig skriðþungaáhrifin myndast er fleiri aðilar koma saman og hver hvatinn fyrir þéttbýlismyndun er. Nálægðarhagfræði og skriðþungaáhrif eiga rætur sínar að rekja til skrifa Alfred Marshall (eins og vísað er til í Axel Hall o.fl., 2002) og (vísað er til í Head o.fl., 1995). Þar kemur fram að fyrirtæki kjósa staðsetningu nálægt hvert öðru aðallega af þremur ástæðum. Þjálfað vinnuafl er frekar á þéttbýlli stöðum. Mörg stór fyrirtæki á sama svæði mynda aukin tækifæri til sölu á sértækari vöru og þjónustu, því munu staðbundnari stoðgreinar spretta fram vegna nálægðar fyrirtækjanna. Að lokum nefnir Marshall að þekkingarflakk (e. spillover effects) eigi sér stað þar sem mörg stór fyrirtæki nota starfsmenn sem afla sér ákveðna upplýsinga eða hæfni sem færist síðan milli fyrirtækja, t.d. þegar starfsmenn skipta um vinnu á svæðinu. Þegar skriðþungaáhrifin eru sett í samhengi við efnahagslega þróun staða, þá hafa Romer, Porter og Jacobs (eins og vísað er til í Glaeser, Kallal, Scheinkman og Shleifer, 1992) lagt áherslu á þekkingarflakk sem lykil að þeirri þróun. Niðurstöður Glaser o.fl. í rannsókn þeirra árið (1992) gefa til kynna að staðbundin samkeppni og fjölbreytni innan þéttbýlisstaða hvetji til frekari atvinnusköpunar (e. employment growth). Fyrirtæki sem eru staðsett innan landfræðilega einangraðs svæðis munu vaxa hægar en þau fyrirtæki sem eru staðsett innan svæðisbundinna sérhæfðra svæða. Í því samhengi ber að nefna klasasamstarf en markmiðið með því er að hvetja ferðaþjónustufyrirtæki til að vinna saman og hagnast á styrkleikum hvers annars. Klasasamstarf er nátengt skriðþungaáhrifunum en klasasamstarfð er byggt á eiginleikum sérhæfingar, skriðþungaáhrifum og umfangi hinna hagrænu tengsla (Erkuş- Öztürk, 2009). 5.2.2.1 Stærðarhagkvæmni Til að skilja enn frekar uppbyggingu þéttbýlisstaða þarf að skoða stærðarhagkvæmni en henni er skipt upp í þrjú lykilatriði. Innri stærðarhagkvæmni snýr að aðgerðum einstakra fyrirtækja

22 þegar þau ná frekari hagkvæmni í rekstrinum. Það getur gerst með lækkandi meðalkostnaði á hverja einingu þegar framleiðsla er aukin en þannig dreifist fasti kostnaðurinn betur á hverja selda einingu og fyrirtækið hefur því möguleika á að lækka verð eða skapa frekari tekjur (Axel Hall o.fl., 2002). Ytri stærðarhagkvæmnin skiptist í tvennt, þ.e. innan atvinnugreina annars vegar og hins vegar á milli atvinnugreina og fyrirtækja. Innan atvinnugreina getur skapast stærðarhagkvæmni ef fyrirtækjum fjölgar innan ákveðinnar atvinnugreinar og á sama tíma lækkar kostnaður fyrirtækja í sömu grein. Um er að ræða sömu grunnáhrif á vissan hátt og í sjálfnærandi hringrás þar sem aukinn fjöldi fyrirtækja innan þessarar atvinnugreinar styður við frekari starfsemi innan hennar. Hvað varðar ytri stærðarhagkvæmni á hún sér stað þegar fyrirtæki hagnast á hversu nálægt þau eru hvert öðru. Reyndar felur hagkvæmnin í sér að umsvif innan ákveðinnar atvinnugreinar eða fyrirtækis eykur hagkvæmni innan annarra, aðallega vegna nálægðar eða tengsla sem eru milli þeirra. Því er grunnástæða fyrir uppbyggingu þéttbýlisstaðar sú að skapa hin síðarnefndu áhrif ytri stærðarhagkvæmni (Axel Hall o.fl., 2002). Eins og sjá má á mynd 5. lækkar meðalkostnaður þeirra fyrirtækja sem fyrir eru í takt við fjölda fyrirtækja sem ná saman að mynda jákvæða stærðarhagkvæmni. Jákvæð stærðarhagkvæmni á við þegar fyrirtæki hafa ábata af því að fjöldi nálægra fyrirtækja aukist eins og áður hefur verið lýst. Ef jákvæð stærðarhagkvæmni væri alltaf til staðar myndu öll fyrirtæki í heiminum sækjast í að vera á sama staðnum. Hins vegar er það ekki raunin þar sem of mikill fjöldi fyrirtækja getur leitt til þess að þau fari að vinna gegn hvert öðru sem orsakar að meðalkostnaður þeirra hækkar í stað þess að lækka og myndar þar með neikvæða stærðarhagkvæmni. Því er meðalkostnaðurinn lægstur og hagkvæmasta samsetning fyrirtækjanna í Q* líkt og mynd 5 sýnir hér að neðan. Mynd 5. Stærðarhagkvæmni

23 Á vissan hátt er því um að ræða framhald af kenningu eins frægasta hagfræðings allra tíma, Adam Smith, sem talar um hina ósýnilegu hönd markaðarins en hér væri þó frekar hægt að tala um hinn ósýnilega vönd þar sem hviðan sem myndast eftir högg vandarins hreyfir við þeim hlutum sem honum eru nálægir. Því er það þessi hviða sem leikur um samfélög á þéttbýlisstöðum þegar umsvif innan ákveðins fyrirtækis eða atvinnugreinar aukast og skapa frekari tækifæri til uppbyggingar og betra starfsumhverfis.

24 6 Sveitarfélagið Hornafjörður Sveitarfélagið er staðsett á Suðausturlandi eða í Austur-Skaftafellssýslu og nær yfir 6.280 ferkílómetra (km 2 ) en sýslumörkin liggja frá Eystrahorni í Lóni frá austri til vestanverðs Skeiðarársands í vestri (Landgræðsla ríkisins, 2015). Árið 1994 voru Nesjahreppur, Höfn í Hornafirði og Mýrarhreppur sameinuð í Hornafjarðarbæ en árið 1998 sameinuðust Borgarhafnarhreppur, Bæjarhreppur, Hofshreppur og Hornafjarðarbær í Sveitarfélagið Hornafjörð (Innanríkisráðuneytið, 2012). Sveitarfélagið Hornafjörður liggur við rætur Vatnajökuls og einkennist landslagið af stuttri fjarlægð milli fjalls og fjöru (Landgræðsla ríkisins, 2015). Bæði hættur og tækifæri geta leynst í slíku landslagi, t.a.m. fjörur, jöklar og ár geta reynst hættulegar (Sveitarfélagið Hornafjörður, e.d.) en hins vegar hafa skapast tækifæri í ferðaþjónustu í slíkri náttúru, s.s. íshellaskoðanir, siglingar á Jökulsárlóni, snjósleðaferðir á jöklum o.fl (Markaðsstofa Suðurlands, e.d.-a). Suðausturland hefur töluverða sérstöðu veðurfarslega þar sem þar er hlýrra og meiri úrkoma að meðaltali en víðast hvar í öðrum landshlutum (Hjörleifur Guttormsson, 1993). Þjóðgarður hefur verið í Skaftafelli síðan 1967 og Vatnajökulsþjóðgarður rekur gestastofu í Skaftafelli (Vatnajökulsþjóðgarður, e.d.). Að auki var opnuð gestastofa á Höfn í gömlu verslunarhúsnæði árið 2013, Gömlubúð, sem þjóðgarðurinn rekur einnig (Markaðsstofa Suðurlands, e.d.-b). 6.1 Samgöngur Samgöngur í sveitarfélaginu hafa reynst erfiðar í gegnum tíðina sökum þess hve margar ár renna frá jöklunum en sumar þeirra eru meðal stærstu vatnsfalla landsins, s.s. Skeiðará, Jökulsá á Breiðamerkursandi, Hornafjarðarfljót og fleiri jökulár (Páll Þorsteinsson, 1985). Ár þessar reyndust oft mikill farartálmi. Áður en Jökulsá var brúuð á árunum 1966-1967 voru olía og aðrar vörur fluttar yfir með bátum en brúin leysti þá af hólmi (Páll Þorsteinsson, 1978). Algjör samgöngubylting varð með brúargerð yfir Skeiðará á Skeiðarársandi árin 1979-1974 (Páll Þorsteinsson, 1978). Brúin var vígð 14. júlí 1974 en þá var hringveginum lokið og greiðfært í gegnum sýsluna. Með tilkomu hennar styttist vegalengdin milli Hafnar og Reykjavíkur um rúman helming eða úr 977 í 480 km (Arnþór Gunnarsson, 2000). Skeiðarárbrúin var 904 metrar árið 1974 en árið 1996 varð hlaup í ánni sem skemmdi brúna og var hún endurbyggð. Núverandi brú er 880 metrar og er lengsta brú á Íslandi (Haukur Hannesson, 2010). Ferðamenn fóru að flykkjast í auknum mæli á svæðið þar sem þeir gátu nú keyrt á sínum eigin bílum (Arnþór Gunnarsson, 2000).

25 Flugið átti einnig sinn part í að bæta samgöngur í sýslunni. Fyrsti flugvöllur á Hornafirði var gerður árið 1940 og var hann staðsettur á Suðurfjörum í Suðursveit en eftir að Hornafjarðarfljót var brúað árið 1961, lá þjóðvegurinn ekki lengur um Suðurfjörur (Arnþór Gunnarsson, 2000). Einnig var staðsettur flugvöllur á Fagurhólsmýri í Öræfum þar sem flugvélar Flugfélags Íslands gátu lent á en eftir að hringvegurinn opnaði var hann einungis opnaður eftir óskum (Páll Þorsteinsson, 1985). Flugfélag Íslands byrjaði að vera með fasta viðkomu árið 1943. Í september 1965 var nýr flugvöllur tekinn í notkun fyrir áætlunarflug og er hann staðsettur í Árnaneslandi í Nesjum enn í dag. Segja má að tvennt hafi markað upphaf nýrra tíma í ferðaþjónustu á Hornafirði, annars vegar þegar flugvöllurinn var tekinn í notkun 1965 og hins vegar þegar Hótel Höfn opnaði árið 1966 (Arnþór Gunnarsson, 1997). Flugfélag Íslands annaði mest öllum farþega- og vöruflutningum frá Hornafirði (Arnþór Gunnarsson, 2000) allt til ársins 2007 þegar Flugfélagið Ernir tók við flugsamgöngum á milli Reykjavíkur og Hornafjarðar ( Flugfélagið Ernir, e.d.). 6.2 Þéttbýlismyndun á Hornafirði. Eftir daga einokunarverslunar hér á landi varð til verslunarstaður á Papósi í Lóni árið 1863 og árið 1865 var Papós orðinn nokkurs konar höfuðstaður eða viðskiptamiðstöð sýslunnar (Þorleifur Jónsson, 1950). Þrátt fyrir að á Papósi væri verslunarstaður var varla hægt að telja svæðið sem þéttbýlisstað þar sem lengst af voru aðeins eitt til tvö hús með búsetu í (Arnþór Gunnarsson, 1997). Otto Tulinius kaupmaður keypti árið 1895 verslunarhúsið að Papósi sem í dag er kallað Gamlabúð. Tveimur árum síðar flytur hann Gömlubúð til Hafnar og þar með var Papós ekki lengur verslunarstaður (Þorleifur Jónsson, 1950). Otto hafði sótt um leyfi árið 1895 til að staðsetja verslunarhúsið við Hafnarnes en fékk neitun árið 1897. Þorleifur, sem þá var hreppstjóri í Hólum, gaf síðan ekki út leyfi fyrir lóðum fyrr en 26.október 1897. Otto fékk þá lóðir í Hafnarvík fyrir íbúðarhús og verslunarhús og lóð við Heppu fyrir bræðslu o.fl. (Arnþór Gunnarsson, 1997). Hann flutti Gömlubúð á lóðina við Hafnarvík. Húsið hefur verið flutt í millitíðinni en stendur nú á svipuðum stað í Hafnarvíkinni og þjónar sem upplýsingamiðstöð fyrir ferðamenn. Í kjölfar þess að verslunarhúsnæðið var flutt til Hafnar, jókst íbúafjöldinn og vísir varð að þéttbýli. Verslun Ottós var um tíma eina verslunin í sýslunni og tóku Hornfirðingar þá upp á því að panta og kaupa vörur frá Reykjavík og flytja austur og sá um það maður að nafni Guðmundur er var frá bænum Hoffelli. Þórhallur Daníelsson keypti verlunarhúsið af Otto og rak verslun áfram í húsinu fram til 1920. Árið 1912 var tekið í notkun sláturhús og einnig útbúin steypt rétt. Rekstur verslunarinnar gekk erfiðlega sökum þess hve fámenn og afskekkt sýslan var en heimstyrjöldin gerði reksturinn enn erfiðari þar sem engin

26 strandferðaskip gengu 1916-1917 svo Þórhallur þurfti sjálfur að útvega vörur með auknum tilkostnaði (Arnþór Gunnarsson, 1997). Kaupfélag Austur-Skaftfellinga (KASK) var stofnað veturinn 1919-1920 af flestum bændum í sýslunni að frátöldum Öræfingum. KASK keypti síðar verslunarhúsnæðið sem Þórhallur Daníelsson átti. KASK var með starfsemi á ýmsum stöðum í samfélaginu á Höfn, s.s. verslun, sláturhús, fiskvinnslu o.fl. (Arnþór Gunnarsson, 1997). Þó upphaf byggðar á Höfn megi rekja til verslunar varð útgerð og fiskverkun með tímanum burðarás í atvinnu á svæðinu og vexti bæjarins. Útgerð vélbáta frá Höfn hófst 1908 en fyrst voru það bátar frá Austfjörðum sem komu á svæðið vegna nálægðar við góð mið. Upp úr 1917 fóru útgerðamenn með aðkomubáta að byggja sér aðstöðu á staðnum og heimamenn hófu einnig útgerð og fiskverkun og keyptu af aðkomubátum (Hjörleifur Guttormsson, 1993). Eins og áður var greint frá hafði Þórhallur Daníelsson keypt verslunarhúsnæði af Otto Tulinus og hafði hann rekið verstöðvar á Heppu, í Mikley og í Álaugarey. Eftir að KASK keypti af Þórhalli hófu þeir byggingu frystihús við útgerðastöðina í Álaugarey árið 1943. Árið 1992 tók fyrirtækið Borgey hf. yfir sjávarútvegsrekstur KASK ("Hornafjörður: Borgey hf. tekur yfir sjávarútvegsrekstur KASK", 1992). Síðar sameinaðist Borgey hf. bæði Skinney hf. og Þinganesi ehf. og árið 1999 varð til fyrirtækið Skinney-Þinganes (Skinney-Þinganes hf, e.d.). Sjávarútvegur á Höfn hefur einkennst af fjölbreytni í veiðum og vinnslu þar sem humar og síld er árviss þáttur auk hins hefðbundins bolfisksafla. Fiskimiðin hafa gefið byggðarlaginu styrk enda engin samkeppni við annað sjávarþorp á Suðausturlandi (Hjörleifur Guttormsson, 1993). Helstu atvinnugreinar sveitarfélagsins voru landbúnaður og sjávarútvegur en ferðaþjónustan hefur haslað sér stóran sess sem atvinnugrein innan svæðisins og er nú svo komið að hún hefur tekið fram úr hefðbundnu atvinnugreinunum. Skráðir íbúar sveitarfélagsins eru nú 2.187 árið 2017 eins og sjá má á mynd 6. en skráðum íbúum í sveitarfélaginu fækkaði á tímabilinu 1998 til 2010. Árið 2011 óx íbúafjöldinn aftur 1,58% en íbúafjöldi milli áranna 2013-2016 jókst aðeins um fimm íbúa eða um 0,23%.

1.182 1.162 1.155 1.183 1.163 1.152 1.180 1.169 1.158 1.156 1.150 1.148 1.193 1.181 1.184 1.204 1.202 1.200 1.218 1.221 1.219 1.221 1.227 1.225 1.230 1.228 1.221 1.215 1.210 1.224 1.256 1.257 1.262 1.259 1.246 1.248 1.243 1.251 1.243 1.251 1.274 1.263 1.265 1.261 1.261 1.292 1.293 1.292 2220 2181 2181 2125 2112 2086 2119 2143 2166 2167 2150 2171 2187 2476 2446 2395 2372 2335 2331 2301 27 2600 2500 2400 2300 2200 2100 2000 1900 1800 Mynd 6. Íbúafjöldi í Sveitarfélaginu Hornafirði árin 1998-2017 (Hagstofan, e.d.-b) Fjöldi íbúa með lögheimili á Hornafirði var 2.171 árið 2016 en fjöldi þeirra sem voru starfandi á aldrinum 18-69 ára var aðeins 1.259 eða 60% eins og sjá má á mynd 7. 1.350 1.300 1.250 1.200 2013 2014 1.150 2015 2016 1.100 1.050 Mynd 7. Fjöldi starfandi í Sveitarfélaginu Hornafirði árin 2013-2016 eftir mánuðum á aldrinum 18-69 ára (Vinnumálastofnun, e.d.)

28 6.3 Ferðaþjónusta í sveitarfélaginu Í byrjun byggðist ferðaþjónusta á Hornafirði fyrst og fremst upp á þjónustu við utanaðkomandi vinnuafl. Gistihúsið Hekla var byggt í kringum 1909 og var þar rekin gisting, greiðasala og skósmíðar en húsið var staðsett við Hafnarbraut 15 á Höfn. Rekstur hússins var talinn erfiður vegna fámennis á svæðinu og voru ferðamenn ekki eins tíðir og nú. Gistiheimilið var starfrækt þangað til upp úr 1940 (Arnþór Gunnarsson, 1997). Árið 1937 íhuguðu forsvarsmenn kaupfélagsins að kaupa gistingu og greiðasölu en það var ekki fyrr en árið 1948 að kaupfélagið keypti íbúðarhúsið Hvamm og nefndu húsið Hótel Skálholt. Þann 1. september 1951 hófst gisting í húsinu fyrir 14 gesti alls. Árið 1959 bauð Ásgrímur Halldórsson, þáverandi kaupfélagsstjóri, þeim Árna Stefánssyni og Þórhalli Dan Kristjánssyni, að taka að sér rekstur Hótels Skálholts endurgjaldslaust. Erlendir ferðamenn höfðu verið fáséðir en upp úr 1960 jókst umferð erlendra gesta jafnt og þétt og er talið að það hafi haldist í hendur við auknar samgöngubætur (Arnþór Gunnarsson, 2000). Árið 1960 hóf ferðaskrifstofan Útsýn að bjóða hópferðir norður um land þar sem Hornafjörður var endastöðin. Farþegarnir gistu þá venjulega tvær nætur á Hótel Skálholti. Hótelið gat ekki lengur annað eftirspurn og myndaðist þá hvati til þess að opna annað hótel. Árni og Þórhallur sóttu um lóð árið 1963 og fengu samþykkta lóð árið eftir. Illa gekk að fjármagna nýbygginguna en að lokum fengu þeir Ferðamálasjóð Íslands til þess að fjármagna hana að mestu. Vextir og afborganir af láninu frá Ferðamálasjóðnum voru ýmis gengis- eða verðtryggð lán og hvíldu þungt á hótelrekstrinum um árabil. Bygging hótelsins hófst 1965 en þann 1. október 1966 var tekið í gagnið veitingasalur og eldhús og árið 1971 voru gistirýmin orðin 68 talsins. Aukning varð í farþegaflugi árið 1969 sem mátti þakka tilkomu hótelsins. Árið 1970 var hótelið yfirfullt allt sumarið. Gistinýting á ársgrundvelli var á bilinu 35-40% en yfir háannatímann var 85-95% nýting (Arnþór Gunnarsson, 2000). Líkt og greint er frá hér að ofan, gjörbreyttist ferðatilhögun Íslendinga árið 1974 með tilkomu hringvegarins enda varð þá styttra að ferðast innanlands, m.a. til Hafnar. Vorið 1975 var gerð krafa um að hafa tjaldstæði í bæjarfélaginu vegna átroðnings á túninu við Hótel Höfn en þar var engin aðstaða fyrir fólk að gista (Arnþór Gunnarsson, 2000). Frá því að Hótel Höfn var byggð árið 1966 hefur ekkert gistiheimili né hótel verið byggt frá grunni á Höfn (Gísli Már Vilhjálmsson, fyrrverandi eigandi Hótels Hafnar, munnleg heimild, viðtal, 18. mars. 2017). Fljótlega byrjuðu að spretta upp fleiri gististaðir í sveitarfélaginu en árið 1968 hófst ferðaþjónustu í Bölta í Skaftafelli sem áður var bóndabýli

29 samkvæmt Guðveigu Bjarnadóttur (eins og vitnað er í Linda Margrét Sigurðardóttir, 2006) en ferðaþjónustu í Bölta lauk árið 2012 (Sigurður Óskar Jónsson, landvörður í Vatnajökulsþjóðgarði, munnleg heimild, 23. apríl. 2017). Innan sveitarfélagsins hefur verið starfrækt klasasamstarf frá árinu 2007 undir nafninu Ríki Vatnajökuls en það er samstarfsverkefni fyrirtækja í ferðaþjónustu, matvælavinnslu og menningu á svæðinu. Þau vinna að því að veita þjónustu og aðstoða ferðamenn til þess að þeir geti notið þeirrar upplifunar sem svæðið hefur upp á að bjóða. Fyrirtækin sem eru innan klasans hafa yfirleitt verið í kringum 80 samtals en í apríl 2017 voru þau 78. Einhver hafa hætt starfsemi en önnur komið í staðinn og talan því staðið í stað (Olga M. Ingólfsdóttir, Framkvæmdastjóri Ríki Vatnajökuls, munnleg heimild, 18. mars. 2017; The Vatnajökull Region, e.d.). Markmiðið með klasastarfinu á svæðinu er að stuðla að uppbyggingu byggðar með styrk frá staðbundnum auðlindum á svæðinu, staðbundnum matvælum og menningu sem byggir á samvinnu milli fyrirtækjanna á svæðinu (The Vatnajokull Region, e.d.). Þrátt fyrir að ekki hafi verið byggð ný gistirými á Höfn síðan 1966 á hafa ný gistirými risið á nokkrum stöðum til sveita. Til að mynda hafa bændur á bæjum í sýslunni drýgt tekjur sínar með því að bjóða upp á gistingu á heimilum þeirra en Ferðaþjónusta bænda, sem kallast í dag Hey Iceland, var stofnuð árið 1980 þó forsaga fyrirtækisins teygi sig aftur til ársins 1965 ( Um Hey Iceland, e.d.). Nokkur hótel hafa einnig sprottið upp til sveita og má þar nefna Hótel Freysnes, Fosshótel Vatnajökull og Fosshótel Jökulsárlón en þau voru öll byggð frá grunni sem gisting og eru staðsett utan þéttbýlisins á Höfn. Árið 2016 voru áætluð gistirými í sveitarfélaginu 979 samkvæmt upplýsingum frá Sveitarfélaginu Hornafirði (eins og vísað er til í Eva Dís Þórðardóttir, 2017) en að auki voru nokkrir gististaðir þar sem ekki var gefinn upp fjöldi gistirýma innan gististaðarins, t.a.m. tjaldsvæði, svefnpokagisting og heimagisting. Á mynd 8. má sjá ferðaþjónustufyrirtæki í Sveitarfélaginu Hornafirði. Fyrirtækin dreifast um allt sveitarfélagið en flest eru fyrirtækin í þéttbýlinu.

30 Mynd 8. Ferðaþjónustufyrirtæki árið 2016 í Sveitarfélaginu Hornafirði (Google Maps, e.d.) Boðið hefur verið upp á ýmsa afþreyingu á svæðinu sem tengist flestum þeim staðbundnu auðlindum sem til staðar eru. Á Jökulsárlóni hafa verið starfræktar siglingar síðan Guðbrandur Jóhannsson og Guðmundur Vilhjálmsson byrjuðu með starfsemi þar árið 1985. Það var tilviljun ein sem réði því að Guðbrandur var beðinn um að taka þátt í leiðangri sem farin var árið 1983 en þá var farið frá Jökulsárlóni, yfir Vatnajökul og niður að sjó í Öxarfirði. Í kjölfarið árið 1984 komu framleiðendur kvikmyndar um ævintýri James Bond og könnuðu aðstæður og ákváðu að taka upp myndina á Jökulsárlóni. Þá var Guðbrandur yfir flotadeild kvikmyndarinnar og fann fyrir áhuga manna á að sigla á Jökulsárlóni. Þeir félagar ákváðu að hefja siglingar á lóninu og ráku fyritækið á árunum 1985-1986 þar til ný hreppsnefnd tók við sem leyfði þeim ekki að starfa lengur og nýir aðilar tóku við (Guðbrandur Jóhannsson, framkvæmdastjóri Vatnajökull Travel, munnleg heimild, viðtal, 19.apríl. 2017). Á þeim tíma sem Guðbrandur og Guðmundur ráku starfsemina var hægt að sækja um styrk til uppbyggingar í ferðaþjónustu sem þeir gerðu en fengu neitun á þeim forsendum að slík starfsemi hefði aldrei verið reynd áður. Hefðu þeir byggt hótel hefði erindið að öllum líkindum gengið betur. Viðhorfið til starfseminnar á Jökulsárlóni hefur hins vegar breyst til muna og er varla gefinn út sá bæklingur að ekki sé mynd í honum af Jökulsárlóni. Margt hefur því breyst frá því Guðbrandur hóf starfsemi árið 1985 en þá var hann talinn vitlausasti maður norðan Alpafjalla (Guðbrandur Jóhannsson, framkvæmdastjóri Vatnajökull Travel, munnleg heimild, viðtal, 19.apríl. 2017).