Peningar, bankar og fjármálakerfið. 26. kafli

Peningar, bankar og fjármálakerfið 26. kafli

Til hvers eru peningar? Peningareru þæreignir sem fólk notar til að kaupa vörur og þjónustu af öðrum

Þrjú hlutverk peninga Peningar gegna þrem lykilhlutverkum í hagkerfinu 1) Gjaldmiðill 2) Reiknieining 3) Geymslugagn Aðferð til að geyma kaupmátttil betri tíma

1. Gjaldmiðill Gjaldmiðiller hver sá hlutur sem er almennt viðurkenndur sem greiðsla í viðskiptum

2. Reiknieining Reiknieininger mælikvarðinn sem menn nota til að skrá verð, tekjur, eignir og skuldir o.fl.

3. Geymslugagn Geymslugagner hlutur sem fólk getur notað til að geyma kaupmátt frá einum tíma til annars Verðtrygging Króna eða evra? Hvort vildir þú heldur frá greitt í krónum eða evrum? ;-)

Greiðsluhæfi Greiðsluhæfilýsir því hversu auðveldlega menn geta skipt eignum sínum yfir í peninga

Tegundir peninga Vörumynter peningar sem eru eftirsóknarverðir í sjálfum sér Dæmi: Gull, silfur, sígarettur Gullfótur, silfurfótur Pappírspeningareru teknir gildir skv. fyrirmælum almannavaldsins Hafa ekkert gildi í sjálfum sér Dæmi: Mynt, seðlar, tékkar

Tegundir peninga Peningareru seðlar og mynt í höndum almennings Tékkainnstæðureru inneignir á bankareikningum sem eigendur reikninganna geta notað sem reiðufé með því að skrifa tékka

Peningar á Íslandi Skilgreining M 1 Magn í umferð árslok 2017 (makr.) 516 Hvað er talið með? Seðlar og mynt Ferðatékkar Tékkareikningar

Peningar á Íslandi Skilgreining M 1 Magn í umferð árslok 2017 (makr.) 516 Hvað er talið með? Seðlar og mynt Ferðatékkar Tékkareikningar M 2 1.073 Allt í M 1 Almennt sparifé

Peningar á Íslandi Skilgreining M 1 Magn í umferð árslok 2017 (makr.) 516 Hvað er talið með? Seðlar og mynt Ferðatékkar Tékkareikningar M 2 1.073 Allt í M 1 Almennt sparifé M 3 1.726 Allt í M 2 Bundnir reikningar

Peningar á Íslandi Minnkandi greiðsluhæfi Skilgreining M 1 Magn í umferð árslok 2017 (makr.) 516 Hvað er talið með? Seðlar og mynt Ferðatékkar Tékkareikningar M 2 1.073 Allt í M 1 Almennt sparifé M 3 1.726 Allt í M 2 Bundnir reikningar M 4 1.755 Allt í M 3 Innlend verðbréfaútgáfa

Skilgreiningar peninga Algengasta tegund peninga: Mynt Seðlar Tékkareikningar Greiðsluhæfasti hluti skuldar bankanna við almenning 1

Skilgreiningar peninga Inniheldur fleiri eignir almennings í bönkum Víðtækara hugtak en M 1 og nær yfir M 1 og Almennt sparifé 2

Skilgreiningar peninga Inniheldur enn fleiri eignir almennings í bönkum Víðtækara hugtak en M 2 og nær yfir M 2 og Bundnir reikningar 3

Skilgreiningar peninga Inniheldur enn fleiri eignir almennings í bönkum Víðtækara hugtak en M 3 og nær yfir M 3 og Verðbréfaútgáfa banka 4

Skilgreiningar peninga Grunnfé seðlabankans er skv. skilgreiningu Seðlar og mynt og Inneign viðskiptabanka í seðlabanka Skuld seðlabanka við almenning 0

M 0, M 1, M 2, M 3 og M 4 1993-2018 M 4 M 3 M 2 M 1 M 0

Peningar gera gagn M/PY (%) 1960 2016/17 Argentína 21 29 Bandaríkin 60 90 Bretland 40 148 Indland 22 75 Ísland 37 71 Ísland 37 71 Noregur 51 65 Rússland 59 Sviss 99 190

Verðbólga og fjárdýpt Mikil verðbólga helztí hendur við litla fjárdýpt 165 lönd, 1960-2017 Verðbólga dregur úreftirspurn eftir lausu fé Fjárdýpt 1960-2017 (M 2 sem % af VLF) 300 250 200 150 100 50 y = -41.811x + 51.977 R² = 0.0579 0 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 Verðbólgubjögun 1960-2017

Fjárdýpt og tekjur á mann Fjárdýpt og hagvöxtur haldast í hendur 155 lönd, 1960-2017 Peningar smyrja gangverk efnahagslífsins líkt og olía smyr vél Lógariþmi VÞT á mann 2017 (PPP) 12 11 10 9 8 7 6 y = 0.0182x + 8.3587 R² = 0.2484 0 100 200 300 Fjárdýpt 1960-2017 (M 2 sem % af VLF)

Verðbólga og tekjur á mann Tekjur á mann standa í öfugu sambandi við verðbólgu milli landa 175 lönd, 1960-2017 Lógariþmi VLF á mann 2017 (PPP) Höfum séðþessa 7 mynd áður y = -0.7892x + 9.4408 12 11 10 9 8 R² = 0.0154 6 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 Verðbólgubjögun 1960-2017

Hvað eru peningar? Skuldir bankakerfisins við almenning Þ.e. við einkageirann og opinber fyrirtæki M = C + T C = seðlar og mynt, T = tékkareikningar Því víðari sem skilgreining reikninga er... Tékkareikningar, almennt sparifé, o.s.frv.... þeim mun breiðari er samsvarandi skilgreining peningamagns M 1, M 2, o.s.frv.

Yfirlit yfir bankakerfið Fjármálakerfið Bankakerfið Aðrar fjármálastofnanir Seðlabanki Viðskiptabankar

Reikningar seðlabanka D G = innlend útlán til ríkisins D B = innlend útlán til viðskiptabanka Eignir Skuldir R C = erlendur gjaldeyrisforði í seðlabanka C = seðlar og mynt B = innstæður viðskiptabanka í seðlabanka D G D B R C C B

Reikningar viðskiptabanka D P = innlend útlán til einkageirans R B = erlendur gjaldeyrisforði í viðskiptabönkum B = innstæður viðskiptabanka í seðlabanka D B = innlend útlán frá seðlabanka til viðskiptabanka T = tékkareikningar og almennt sparifé Eignir Skuldir D P D B R B B T

Leggjum saman reikningana D R D G + D P +D B +R B +R C + B = C + T+ B + D B M

Reikningar bankakerfisins D = D G + D B = innlend útlán bankakerfisins (hreinar innlendar eignir) R = R C + R B = erlendur gjaldeyrisforði (hreinar erlendar eignir) M = peningamagn Eignir D R Skuldir M

Önnur sýn á peninga Reikningar bankakerfisins birta okkur aðra skilgreiningu peninga: M = D + R M er hér M 2 = M 1 + almennt sparifé Gagnleg skilgreining Peningamagn er summa innlendra útlána bankakerfisins (hreinar innlendar eignir) og erlendrar gjaldeyriseignar bankakerfisins (hreinar erlendar eignir)

Önnur sýn á peninga M = D + Rþýðir þrennt 1) Peningamagn er innri stærð Ef Rhækkar, þá hækkar einnig M Mikilvægt í opnu hagkerfi 2) Útlán bankakerfisins hafa áhrif á M Ef Rhækkar, þá er kannski ástæða til að draga úr Dtil að hafa hemil á M 3) R = M Dsvo að R = M - D Peningakenningin um greiðslujöfnuð R R = X Z + FþarsemX= útflutningur, Z= innflutningur og F = fjármagnsjöfnuður

Hlutverk seðlabanka Helztu markmið seðlabanka eru Stöðugt verðlag Virkt og öruggt fjármálakerfi Mótun og framkvæmd peningastefnu Seðlaútgáfa og varzlagjaldeyrisvarasjóðs Banki bankanna, lánardrottinn í neyð,,lenderof last resort Bankaeftirlit Ekki lengur, ekki á Íslandi Heyrir nú undir sérstakt Fjármálaeftirlit

Hlutverk seðlabanka Peningamagn í umferð heitir öðru nafni peningaframboð Munið tvær af frumreglunum 10: Ör vöxtur peningamagns veldur verðbólgu Samfélagið getur þurft að velja milli atvinnuleysis og verðbólgu í bráð Stjórn peningamála skiptir máli

Stjórntæki seðlabanka Markaðsaðgerðir Sala ríkisverðbréfa minnkar peningamagn Kaup á ríkisverðbréfum auka peningamagn Beinar aðgerðir Vaxtaákvarðanir Bindiskylda, lausafjárskylda Gengisskráning (kaup og sala gjaldeyris) Fast gengi eða fljótandi?

Markaðsaðgerðir Peningamagner peningar í umferð Helzta verkefni seðlabanka er að stjórna peningamagninu, rata meðalveginn Sjá hagkerfinu fyrir nægu reiðufé Hafa hemil á peningavexti og verðbólgu Helzta aðferð seðlabanka til að stýra peningamagninu ermarkaðsaðgerðir Seðlabankinn kaupir og selur ríkisverðbréf

Markaðsaðgerðir Til aðauka peningamagnkaupir seðlabankinn ríkisverðbréf af almenningi Til aðminnka peningamagn selurseðlabankinn almenningi ríkisverðbréf

Bankar og peningar Bankar geta haft áhrif á upphæð innstæðna á bankareikningum og þá um leið á peningamagn

Bankar og peningar Varasjóðurer innistæða sem banki hefur tekið við til varðveizlu og ekki lánað út Bankar geyma hluta innlána í varasjóðií varúðarskyni eða skv. lagaskyldu Afgang innlánanna lána þeir út

Peningamyndun Þegar banki lánar fé úr varasjóði sínum eykst peningamagnið

Peningamyndun Innlagnir í banka og útlán banka hafa áhrif á peningamagnið Innistæður í banka eru skráðar bæði sem eignir og skuldir því að þær eru Eignviðskiptavinarins í bankanum Skuldbankans við viðskiptavininn Það hlutfall innistæðna sem banki þarf að geyma í varasjóði heitir varasjóðshlutfall Varasjóður banka er ýmist frjáls eða bundinn Bindiskylda

Peningamyndun Þessi T-reikningur sýnir banka sem tekur við innlögn, geymir hluta hennar í varasjóði og lánar út afganginn Varasjóðshlutfallið er segjum 10% Búnaðarbankinn Eignir Varasjóður 10 Útlán 90 Heildareignir 100 Skuldir Innistæða 100 Heildarskuldir 100

Peningamyndun Þegar einn banki veitir lán er lánsféðjafnan lagt inn í annan banka Þetta myndar meiri innistæður og leiðir til frekari útlána Þegar banki lánar fé úrsjóðum sínum eykst peningamagnið

Peningamyndun Búnaðarbankinn Eignir Skuldir Útvegsbankinn Eignir Skuldir Varasjóður 10 Innistæður 100 Varasjóður 9 Innistæður 90 Útlán 90 Útlán 81 Heildareignir 100 Heildarskuldir 100 Heildareignir 90 Peningamagn = 190 Heildarskuldir 90

Peningamargfaldarinn Hversu mikið myndast af peningum í hagkerfinu?

Peningamargfaldarinn Peningamargfaldarinner það magn af peningum sem bankakerfið myndar með hverri krónu sem geymd er í varasjóði

Peningamargfaldarinn Peningamargfaldarinner með öðrum orðum sú aukning peningamagns sem einnar krónu aukning varasjóðs hefur í för með sér

Peningamargfaldarinn Hversu mikið myndast af peningum í hagkerfinu? Leggjum saman innlán: Búnaðarbankinn = 100 Útvegsbankinn = 90 [= 0,9 x 100 kr.] Iðnaðarbankinn = 81 [= 0,9 x 90 kr.] Sparisjóður saumakvenna = 72 [= 0,9 x 81 kr.] Heildarframboð peninga = 1.000

Peningamargfaldarinn Peningamargfaldarinn mer andhverfa varasjóðshlutfallsins h: m = 1/h Ef varasjóðshlutfallið er 20% svo að h = 0,2...... þá er peningamargfaldarinn m = 5

Peningamargfaldarinn Útlán verða innlán sem verða útlán sem... Ef innlán í banka 1 aukast um X kr., þá... Hækka innlán í banka 2 um (1 h)x kr. og Innlán í banka 3 hækka um (1 h) 2 X kr. og Innlán í banka 4 hækka um (1 h) 3 X kr....... og þannig áfram koll af kolli Summa innlánaaukningarinnar S = X + (1 h)x+ (1 h) 2 X+ (1 h) 3 X +...

Peningamargfaldarinn Summa innlánaaukningarinnar S = X + (1 h)x+ (1 h) 2 X + (1 h) 3 X +... Margföldum með 1 h báðum megin (1 h)s = (1 h)x+ (1 h) 2 X+ (1 h) 3 X +... Drögum síðari jöfnuna frá hinni fyrri Margir liðir þurrkast út

Stjórntæki peningastefnunnar Meira um stjórntæki seðlabanka Markaðsaðgerðir Kaup og sala ríkisskuldabréfa Breyting bindiskyldunnar Hækkun eða lækkun varasjóðshlutfallsins Breyting stýrivaxta Stýrivextir eru þeir vextir sem seðlabankar taka af lánum til viðskiptabanka Borgar sig ekki fyrir viðskiptabanka að lána fé við vöxtum undir stýrivöxtum

Markaðsaðgerðir, aftur Seðlabankar eru sagðir beita markaðsaðgerðumþegar þeir kaupa ríkisverðbréf af almenningi eða selja almenningi ríkisverðbréf Þegar seðlabanki kaupirríkisverðbréf eykst peningamagnið Þegar seðlabanki selurríkisverðbréf minnkar peningamagnið

Breyting bindiskyldu Bindiskylduhlutfalliðer það hlutfall af bankainnstæðum sem bönkum er óheimiltað lána út Hækkunbindiskyldunnar dregurúr peningamagni Lækkunbindiskyldunnar eykur peningamagn Seðlabankinn lækkaði bindiskylduna fyrir hrun Hefði átt að hækka hana til að hemja bankana

Breyting stýrivaxta Stýrivextireru vextirnir sem seðlabankar taka af lánum til viðskiptabanka Hækkunstýrivaxtadregur úr útlánum bankanna og peningamagni Lækkunstýrivaxtaeykurútlán bankanna og peningamagn

Eitt stjórntæki enn: Útlánaþök Munið: M = D + R Seðlabankinn getur hamið M með því að setja D undir þak Munið: D = D P + D G Viðskiptabönkum er uppálagt að halda D P undir tilteknu þaki Ríkinu er uppálagt að halda D G undir þaki Lækkun D leiðir jafnan til hækkunar vaxta Minna framboð lánsfjár hækkar verðið, þ.e. vextina

Eitt stjórntæki enn: Fortölur Sjálfstæðir seðlabankar geta reynt að beita fortölum Róa almenning: Tala verðbólguna niður, tala gengið upp eða niður Róa ríkisstjórnina: Brýna hana til aðhalds í ríkisfjármálum eða umbóta í skipulagsmálum atvinnuveganna

Vandkvæði í peningastjórn Seðlabankar geta ekki stjórnað peningamagni nákvæmlega Þrjú vandamál Seðlabankar ráða ekki Hversu mikið fé viðskiptabankar lána út Viðskiptabankar geta í reyndinni búið til peninga eins og dæmin sanna, sbr. t.d. Ísland fyrir hrun Hversu mikið fé fólk kýs að leggja inná bankareikninga Hversu mikið af erlendum gjaldeyri streymir inn í landið frá útlöndum

Viðskiptabankar Ríkisbankar eða einkabankar? o Arðsemi frekar en atkvæði o Ríkisbankar o Tiltölulega sjaldgæfir í iðnríkjum (sbr. þó Þýzkaland og Ítalíu) oalgengir í þróunarlöndum, en fer fækkandi o Rök fyrir ríkisbankarekstri 1) Einkabankar vanrækja veikburða og afskekkta viðskiptavini, sbr. rökin fyrir ríkisflugfélögum 2) Einkabönkum hættir til samþjöppunar 3) Einkabankar taka of mikla áhættu o Nýlegar rannsóknir vefengja þessi rök o Ríkisbankarekstur, Almannahagur (1990), 30. kafli o Bankar: Úr ríkiseigu í einkaeign, Hagkvæmni og réttlæti(1993), 19. kafli

Viðskiptabankar Rök fyrir einkavæðingubanka 1) Einkabankar styrkari en ríkisbankar o Almenn röksemd fyrir einkarekstri 2) Erlent eignarhald styrkir þá enn frekar o Útlendingar bjóða upp á reynslu og sérþekkingu o Dæmi: Austur-Evrópa eftir 1990 3) Samkeppni styrkir þá einnig o Á við um erlenda jafnt sem innlenda samkeppni Fall Lehman Brothers o.fl. 2008 Rothögg?

Viðskiptabankar Einfaldur mælikvarði á hagkvæmni í bankarekstri: Vaxtamunur o Munur á útlánsvöxtum og innlánsvöxtum o Hagkvæmt bankakerfi býður lága útlánsvexti og háa innlánsvexti með lítinn vaxtamun o Óhagkvæmt bankakerfi býður háa útlánsvexti og lága innlánsvexti með mikinn vaxtamun Eitt markmið einkavæðingar er að minnka vaxtamun o Til þess þarf að tryggja samkeppni o Austur-Evrópulöndin buðu útlendingum að bjóða í bankana hjá sér með góðum árangri o Allir bankar Eistlands eru í eigu útlendinga

Viðskiptabankar: Einkavæðing og vaxtamunur Land Hlutur ríkis 1999 (%) Hlutur ríkis 2003 (%) Vaxtamunur 1999 (%) Vaxtamunur 2006 (%) Litháen 44 12 8,2 4,5* Mexíkó 25 0 12,1 4,2 Pólland 44 24 5,7 4,0** Rússland 68 36 26,0 6,3 Tékkland 19 4 4,2 4,4 Ísland 5,3 10,4 Einkavæðing Landsbanka og Búnaðarbanka Heimildir: Alþjóðabankinn og Seðlabanki Íslands.

Bankar í kreppu Í kreppunni miklu (1933-34) var skilið milli viðskiptabankastarfsemi og fjárfestingarbankastarfsemi í bandarískum lögum til að vernda viðskiptavini bankanna Eftir 1990 var aðskilnaðinum aflétt í áföngum að ósk bankamanna Bankar tóku að braska og lána meira en áður, bæði í Bandaríkjunum og Evrópu

Bankar í kreppu Við eðlilegar kringumstæður hefðu bankarnir byggt upp varasjóði til að tryggja lánveitingar sínar Lánveitingar voru bakaðar inn í vafningasem birtust ekki í efnahagsreikningum bankanna svo bankarnir þurftu ekki að byggja upp samsvarandi varasjóði og gátu því lánað þeim mun meira

Bankar í kreppu Vafningarnir voru skuldabréf búin til úr alls kyns lánum Drullukökur Bankarnir fengu matsfyrirtæki til að gefa vafningunum háar einkunnir Bankarnir fjármagna matsfyrirtækin! Bankarnir settu upp dótturfyrirtæki sem gáfu út, þ.e. seldu, hlutabréf fjárfestum sem trúðu einkunnum matsfyrirtækjanna Keðjubréf eða kveðjubréf?

Bankar í kreppu Síðan reyndu handhafar bréfanna að tryggja sig gegn áhættunni sem í bréfunum fólst með veðmálum á víxl Enginn gat þó vitað með vissu hversu áhættusöm bréfin voru Bankarnir vissu ekki sjálfir hversu mikla hættu þeir höfðu lagt sig í Hátt flækjustig Máttu samt vita um undirmálslán (e. subprime loans)

Nokkrir vitnisburðir James Galbraith (2010): Either the legal system must do its work. Or the market system cannot be restored. There must be a thorough, transparent, effective, radical cleaning of the financial sector and also of those public officials who failed the public trust. The financiers must be made to feel, in their bones, the power of the law. And the public, which lives by the law, must see very clearly and unambiguously that this is the case. Bill Black (2005): The Best Way to Rob a Bank is to Own One Akerlof, Romer, Stiglitz, Mel Brooks,

Yfirlit Peningar gegna þrem höfuðhlutverkum í hagkerfinu 1) Greiðslumiðill 2) Reiknieining 3) Geymsluaðferð Vörumynt hefur gildi í sjálfri sér Pappírspeningar hafa ekkert gildi í sjálfum sér, heldur aðeins óbeint

Yfirlit Seðlabankar vaka yfir peningakerfinu Þeir stýra peningamagni í umferð með þrennum hætti aðallega 1) Markaðsaðgerðir 2) Breytingar á bindiskyldu 3) Breytingar á stýrivöxtum

Yfirlit Þegar bankar lána úthluta innstæðna sparifjáreigenda eykst peningamagn í umferð Þar eð seðlabankar geta ekki ráðið því hversu mikið fé viðskiptabankar lána úteða hversu mikið fé fólk kýs að leggja inn á bankareikninga hafa seðlabankar ekki fulla stjórn á peningamagni

Yfirlit Þar eð seðlabankar geta ekki heldur ráðið því hversu mikið af erlendum gjaldeyri streymir til lands frá útlöndum hafa seðlabankar ekki fulla stjórn á peningamagni Peningamagn í opnu hagkerfi er því innri stærð