Karakteristiĉni aspekti poslovanja preduzeća procesne industrije Typical aspects of business operations of process industry Stefan Šutić Fakultet tehničkih nauka, Čačak Inţenjerski menadţment, 2012/2013 stefan.sutic@hotmail.com Mentor rada: Dr Jasmina Vesić Vasović, vanredni profesor Rezime - U ovom radu su prikazani i objašnjeni karakteristični aspektu u poslovanju jednog preduzeća procesne industrije. Posebna paţnja je usmerena ka četiri ključna aspeka u poslovanju prduzeča AD Prvi maj Čačak, i to su: organizaciona struktura, proizvodni program sa posebnim osvrtom na ţivotni ciklus proizvoda, informacioni sistem i menadţment kvalitetom. U radu je prikazana trenutna organizaciona struktura preduzeća, proizvodni kapaciteti sa kojima preduzeće raspolaţe, kao i informacioni sistem u preduzeću koji je direktno povezan sa sistemom menadţmenta kvalitetom. Ključne reči menadţment, proizvodnja, informacioni sistem, menadţment kvalitetom Abstract - In this work are presented and explained typical aspect of the business of one company of process industry. Special attention is focused on four key aspects of business operations of company AD "Prvi maj" Cacak, and they are: organizational structure, manufacturing program with a focus on product life cycle, information systems and quality management. This work presents the current organizational structure of the company, the production capacities that the company has and the information system of the company is directly related to the quality management system. Key words management, production, information system, quality management 1. UVOD Da bi organizacija imala visoke performanse, razumevanje procesa se nametnulo kao ključno pitanje. Suštinska poruka procesne teorije jeste da nisu svi procesi podjednako vaţni za jednu organizaciju: postoje osnovni i pomoćni procesi. Preduzeća koja posluju u istoj grani, meďusobno se značajno razlikuju upravo po načinu na koji obavljaju osnovne procese. Poslovni procesi koji su dobro osmišljeni i primenjeni čine da organizacija bude superiornija u odnosu na konkurentske kod kojih su procesi lošije koncipirani i implementirani. Menadţeri bi trebalo najpre da znaju koji su to procesi kojima preduzeće ostvaruje profit, pa da ih zatim dizajniraju da oni zaista i ostvare profit. Interes za poslovne procese je porastao sa transformacionim promenama koje su nastupile krajem dvadesetog veka, koji se nastavlja i dalje u privredama koje su u tranziciji. Preduzeće je samostalna organizacija ekonomskih resursa koja transformišući uloţene resurse u rezultate stvara vrednost u cilju ostvarenja profita. Primarni ekonomski cilj preduzeća je ostvarenje dobiti, a sekundarni cilj preduzeća je osiguranje kontinuiteta i razvoja preduzeća, proizvodeći dobra i usluge. Društveni ciljevi preduzeća mogu biti kako zadovoljstvo radnika materijalnim i društvenim poloţajem tako i boljitak i razvoj društvene zajednice i okruţenja usled dobrog i odgovornog poslovanja preduzeća. Proizvodno preduzeće obavlja svoju delatnost transformišući ulaganja u rezultate kroz proces proizvodnje, čime se upotrebni kvaliteti uloţenih resursa transformišu u upotrebne kvalitete gotovih proizvoda. Kod procesne organizacije u prvi plan u kompaniji izbija poslovni proces na čijem je početku kupac i na čijem je kraju takoďe kupac. Postojeći poslovni procesi su takoďe fragmentirani na delove u kojima se rade odreďene aktivnosti pod komandom odeljenjskih rukovodilaca koji nikada nisu videli kupca. Njihov pogled je okrenut prema gore, prema šefovima, i tako redom. Organizacija kompanija sada predstavlja sistem meďufunkcionalnih procesa koji presecaju njenu vertikalnu sektorsku organizaciju.
2. KARAKTERISTIĈNI ASPEKTI U POSLOVANJU PREDUZEĆA Aspekt kao pojam predstavlja pogled ili gledište na odreďeni proces. Kada posmatramo preduzeća, kao aspekti poslovanja mogu se javiti različiti pogledi u odnosu na vrstu delatnosti kojom se bave. Kod proizvodnih preduzeća u procesnoj industriji karakteristični aspekti u poslovanju su: Menadžment preduzeća Proizvodnja proizvodni program preduzeća Informacioni sistem preduzeća Sistem menadžmenta kvalitetom preduzeća Menadžment je proces planiranja, organizovanja, voďenja i kontrolisanja ljudi u jednom preduzeću pod odreďenim uslovima radi ostvarenja zacrtanih ciljeva. Proces menadţmenta obuhvata niz aktivnosti koje su poznatije kao funkcije menadţmenta. Četiri osnovne funkcije menadţmenta su: Planiranje, Organizovanje, Vodjstvo i Kontrola. Generalno posmatrajući preduzeće Prvi maj moţemo uočiti da je najednostavnija i najlakša podela na pet fabrika koje čine grupaciju Prvi maj. Ove fabrike kao nezavisni entiteti čine sistem Prvi maj. Fabrike su povezani zajedničkim činiocima kao što su kadrovi, sector razvoja i usavršavanja postojećih proizvoda i labaratorija, i kao najvaţniji činilac uvedeni system menadţmenta kvalitetom. On je najvaţniji factor kako zaštite ţivotne sredinei pre svega ljudi, ali takoďe jer omogućava kompaniji izlazak na inostrano trţište i prezentaciju široke lepeze proizvoda. Slika 1. Organizaciona struktura preduzeća po fabrikama Organizaciona struktura je dinamična komponenta organizacije i menja se pod dejstvom spoljnih i unutrašnjih faktora.nestabilni uslovi okruţenja zahtevaju fleksibilne organizacije koje često menjaju svoju unutrašnju strukturu. Komponente organizacije se uskladjuju u procesu delatnosti i obavljanja radnih procesa i zadataka preduzeća. Širi i kompleksniji zadaci se dele i raščlanjuju na veći broj posebnih i pojedinačnih zadataka. Dinamična kategorija u okviru koje se uspostavljaju odnosi izmedju pojedinih komponenata, ljudi i njihovih aktivnosti ili funkcija u organizaciji. Proizvodnja predstavlja svrsishodnu delatnost usmerenu na dobijanje upotrebnih vrednosti i prisvajanje prirodnih resursa za ljudske potrebe što znači da predstavlja opšti uslov za razmenu materije izmeďu čoveka i prirode odnosno večiti prirodni uslov za ţivot ljudi pa je stoga jednako svojstvena svim oblicima ljudskog društva. U industrijskim kompanijama razlikuju se tri tipa proizvodnje, i to su: Pojedinačna proizvodnja, Serijska proizvodnja i Masovna proizvodnja. Informacioni sistem omogućava efikasno, sveobuhvatno i profesionalno organizovanje, praćenje i kontrolu svih poslovnih procesa u preduzeću. Neke od definicija Informacionog sistema (IS) su: Informacioni sistem je sistem koji koristi hardverske resurse (mašine i medije), softver (programi i procedure) i ljudske resurse (korisničke i specijalističke) radi sprovoďenja aktivnosti ulaza, obrade, izlaza, memorisanja i kontrole, a koje treba da transformišu resurse podataka u informacione proizvode. Informacioni sistem se moţe definisati kao sistem u kojem su relacije izmeďu objekata i relacije izmeďu atributa objekata ostvarene prenosom informacija.
Menadžment kvalitetom predstavlja sve aktivnosti opšte funkcije menadţmenta koji odreďuje politiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, a ostvaruje se putem planiranja kvaliteta, upravljanja kvalitetom, obezbeďivanja kvaliteta i poboljšanja kvaliteta u okviru sistema kvaliteta. Menadţment totalnim kvalitetom predstavlja filozofiju i set smernica koji su temelj organizacija posvećenih stalnom poboljšavanju. TQM obuhvata primenu kvantitativnih metoda i angaţovanje ljudskih potencijala u cilju unapreďenja materijala i usluga koje koristi organizacija, procesa unutar organizacije i stepena ispunjenja trenutnih i budućih potreba korisnika. TQM kroz disciplinovan pristup, usresreďen na neprekidno unapreďivanje, integriše osnove metode i tehnike menadţmenta, tekuće napore za unapreďenje i tehničke alate. 3. PROIZVODNI PROGRAM KAO KLJUĈNI ASPEKT POSLOVANJA PREDUZEĆA Preduzeće "Prvi maj" u svom osnivačkom aktu ima veoma široku registrovanu delatnost društva. Proizvodnja je organizovana u četiri fabrika: fabrika boja i fasada - U fabrici boja i fasada se proizvode sledeći tipovi proizvoda: Fiksativi, Bianco interno, Mural Verde, Sol-tex, Idrotix, Finqarz, Graffiato, Marmoplast, Boja za beton, Unitoner, Hidrofobus, Koloranti, Reobet... fabrika stiropora - U fabrici stiropora se proizvode sledeći tipovi stiropora: PM1(laki stiropor -12 grama), PM2(fasadni, 15-17 grama), PM3( 20 grama), PM4(polutvrdi 25 grama), PM5( tvrdi, 30 grama) i falcovani stiropor. fabrika praskastih materijala - U fabrici praškastih sledeći proizvodi: Siprikol, Unipor, Sipokol, Unimer, Unifix Y, Hobi reparatur, Mašinski malter, Fino, Unifix S, Unifiks SR, Policem, Policem prajmer, Unifas, Aqva stop, Polimag SBT, Polimag HK, Fer beton, Stirocem, Polisan, SN veza, Polibet... fabrika tecnih lepila - U fabrici tečnih lepila: Parketol, Drvokol i Livrikol. Top 5 proizvoda za 2011. god. 32.85 Stiropor 67.69 12.47 Parketol Unipor 5.24 11.16 5.97 Graffiato Policem Ostali Slika 2. Najprodavaniji proizvodi u procentima za 2011. god. Koncept ţivotnog ciklusa proizvoda koristi se u savremenoj privredi kao odličan osnov za razvoj proizvoda i prilagoďavanje proizvoda zahtevima potrošača. Vreme od uvoďenja proizvoda na trţište do njegovog isključenja iz proizvodnog programa naziva se ţivotnim ciklusom proizvoda. Nakon lansiranja proizvoda na trţište preduzeće ţeli ostvariti dobit ( pokrivši troškove razvoja i lansiranja), te stoga treba upravljati proizvodom tokom njegova zivotnog veka. Koncept ţivotnog ciklusa proizvoda omogućuje analizu širenja proizvoda na trţištu i utvrďivanja strategije za svaku pojedinu fazu ţivotnog ciklusa proizvoda. Ţivotni ciklus proizvoda moţemo podeliti u četiri faze: faza nastanka proizvoda i uvoďenja na trţište, faza rasta prodaje, faza zrelosti, stabilnosti i saturacije i faza opadanja i starosti.
U prvoj fazi ţivotnog ciklusa proizvoda dolazi do stvaranja samog proizvoda i njegovog uvoďenja na trţište. Na trţištu se vrši ispitivanje i potraţnja za datim proizvodom. Nedostaci se otklanjaju i podiţe se kvalitet proizvoda. To sve dovodi do druge faze, faze rasta, gde potraţnja za proizvodom raste i zauzimaju se odreďene pozicije na trţištu. Raste prihod od prodaje. U trećoj fazi, tj. fazi zrelosti, proizvod zauzima čvrsto mesto na trţištu, konstantno donosi novčani priliv preduzeću. U ovoj fazi se najviše proizvodi i prodaje pa je ona i njavaţnija u celokupnom ţivotnom ciklusu proizvoda, tada preduzeće ostvaruje najviši profit od prodaje. U poslednjoj fazi, dolazi do smanjenja taţnje proizvoda na trţištu, konstantno opada priliv od prodaje i tada se mora opredeliti da li proizvod prestati da se proizvodi ili ga usavršiti ili izmeniti da bi opet zaintrigirao potencijalne kupce. Konkretno u Prvom maju proizvodnja lepka za parket Parketola je počela davne 1967. godine. Od tada se beleţi konstantni rast proizvodnje. Manji trend rasta je zabeleţen početkom 90-tih godina prošlog veka, usled sankcija koje su uvedene Republici Srbiji i nemogućnosti nabavke potrebne sirovine za proizvodnju lepka. U tom periodu dolazi do promene recepture proizvoda i zamenjuje se do tada glavna sirovina za proizvodnju lepka (ţivotinjske kosti) sa novom pod nazivom Movilit. U današnje vreme Parketol predstavlja lidera na trţištu lepkova za parket i sa pravom se moţe konstatovati da se nalazi u trećoj fazi ţivotnog ciklusa proizvoda, tj. fazi zrelosti. 90.00% 80.00% 70.00% 60.00% 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% Parketol 0.00% 60-tih 70-tih 80-tih 90-tih 00-tih Slika 3. Ţivotni ciklus proizvoda - Parketola Što se tiče Parketola, s obzirom da je on lider na domaćem trţištu lepaka za parket, cilj kompanije treba da bude na tome da mu omogući da ostane na toj poziciji. A to će postići time što će nastaviti tradicionalnu recepturu i poboljšati uslove prodaje kupcima i marketing ovog proizvoda. 4. ZAKLJUĈAK Cilj ovog rada je da prikaţe koji su to karakteristični aspekti u poslovanju jednog preduzeća procesne industrije. S obzirom da su proizvodna preduzeća procesne industrije specifična po svom proizvodnom programu, iako dosta slična po vrsti proizvodnje, ipak se svaka razlikuje po odreďenim procesima koji ih karakterišu. Kod nekih je to sam proces proizvodnje, kod drugih primena savremene tehnologije i znanja, dok kod nekih preduzeća je to tradicionalni pristup poslovanju. U konkretnom primeru preduzeća Prvi maj ad Čačak, to je tradicionalni pristup poslovanju, oslanjajući se na kvalitet proizvoda koji se kao brend gradio dugi niz godina i dostigao tu poziciju na trţištu da bude najbolji u svojoj klasi. Da bi tu i ostao mora svakodnevno da se radi na unapreďenju procesa unutar preduzeća, poboljšanju kvaliteta, adekvatnom marketinškom aktivnošću, prilagoďavanju same organizacije i organizacione strukture preduzeća uslovima i zahtevima trţišta. Jer i sama svrha svakog preduzeća je da kroz zadovoljenje zahteva kupaca ostvare odreďenu dobit uz minimalna ulaganja.
UnapreĎenje kvaliteta kako proizvoda, tako i ostalih funkcija u preduzeću je od vitalnog značaja za dalji razvoj preduzeća, i to je zadatak koji treba da proţima sve zaposlene u preduzeću, od top menadţmenta do operativnog nivoa. LITERATURA [1] Bulat, V., 1999, Industrijski menadžment, Kruševa, ICIM [2] Bulat, V., Klarin, M., 2000, Menadžment proizvodnih procesa, ICIM, Kruševac [3] Drucker, P., 1995, Menadžment za budućnost, Grmeč, Beograd [4] Papić, Lj., 2011, Menadţment kvalitetom, Prijevor, Izdavački centar DQM [5] Radojičić, M., 2007, Menadžment proizvodnjom, Čačak, Tehnički fakultet u Čačku [6] Radojičić, M., 2010, Uvod u menadžment, Čačak, Tehnički fakultet u Čačku [7] Radojičić, M., Vesić Vasović, J., 2011., Industrijski menadžment, Čačak, Tehnički fakultet u Čačku [8] Veljović, A., Radojičić, M., Vesić, J., 2011, Menadžment informacioni sistemi, Čačak, Tehnički fakultet u Čačku [9] Sigurnosni listovi HI Prvi maj ad Čačak [10] Sistem menadţmenta kvalitetom (QMS), Tekon tehnokonsalting, 2002, Čačak [11] Tehnički listovi HI Prvi maj ad Čačak [12] www.prvimaj.co.rs