UDC 314.42(497.11) 314.42(497.113) Originalni nauåni rad Ivan Marinkoviã RAZLIKE U SMRTNOSTI STANOVNIŠTVA CENTRALNE SRBIJE I VOJVODINE SAŸETAK: Gotovo 60 godina evidentira se veãa opšta smrtnost u Vojvodini u odnosu na centralnu Srbiju. Paradoksalno zvuåi da je smrtnost odojåadi i male dece u Vojvodini niÿa i proseåna starost stanovništva mawa, a da su stope mortaliteta veãe nego u centralnoj Srbiji. Oåekivano trajawe ÿivota je tokom åitavog posmatranog perioda u Pokrajini niÿe, naroåito kod muškaraca. U radu se analizira smrtnost prema starosti i polu od 1950. godine. Predmet istraÿivawa je razlika u specifiånim stopama smrtnosti ova dva podruåja. Takoðe, istraÿuje se razlika u stopama smrtnosti od osnovnih uzroka smrti. Meðunarodni pregled u kome se odvojeno posmatraju mortalitetne situacije u obe regije pozicioniraãe ih na karti Evrope i sveta. Osnovni ciq rada je da se ukaÿe da pored zdravstvene infrastrukture i ekonomskog razvoja znaåajan uticaj ima i kultura ishrane i individualnog naåina ÿivota u ostvarivawu slike opšte smrtnosti stanovništva. KQUÅNE REÅI: mortalitet, uzroci smrti, centralna Srbija, Vojvodina Više od pola veka statistiåkog praãewa smrtnosti u Republici Srbiji, pokazuje da se dve najveãe regije, centralna Srbija i Vojvodina razlikuju u ovoj komponenti prirodnog kretawa stanovništva. Osnovni trendovi smrtnosti prema starosti i polu otkrivaju razliåite obrasce mortaliteta, poåev od opšte stope smrtnosti koja je neprekidno za 59 godina viša u Pokrajini (grafikon 1). Apsolutna razlika se kretala od 0,37 ili 3% koliko je u posledwoj analiziranoj godini do 2,76 ili za 23% u 1996. godini. Posmatrano po dekadama, tokom pedesetih razlika je bila umereno visoka, kretala se u intervalu od 5% do 14%. Za vreme druge", treãe" i åetvrte" dekade uoåava se uzlazni trend, razlika se poveãava do 20%. Stanovništvo Vojvodine devedesetih poveãava razliku do maksimalno zabeleÿenih vrednosti. Poåetkom novog veka", åini se naglo, dolazi do smawivawa razlika u smrtnosti ova dva podruåja ali i daqe razlika je negativna po stanovnike Pokrajine.
360 Grafikon 1. Razlika u opštim stopama smrtnosti stanovništva Vojvodine i centralne Srbije, 1950 2008. Izvor: RZS Demografska statistika. Istraÿivaåi na poqu prouåavawa smrtnosti stanovništva, prvo bi pomislili da je takva dugogodišwa razlika u opštoj stopi smrtnosti rezultanta razliåite starosne strukture. Mlaða starosna struktura uslovqava niÿe opšte stope smrtnosti stanovništva i obratno. 1 Period koji se analizira je dovoqno dug, sadrÿi 59 podataka o godišwoj proseånoj starosti stanovništva Srbije i wenih oblasti i pokazuje da se populacije centralne Srbije i Vojvodine malo razlikuju. Proseåna starost stanovništva oba podruåja postepeno se poveãavala od 29 godina do 41 godine, ne pokazujuãi veãa meðusobna odstupawa (poåetkom analiziranog perioda razlika je bila najveãa i iznosila je 2 godine). Posledwa dva popisa stanovništva, pokazuju da je na niÿem teritorijalnom nivou, opštinskom i naseqskom, nešto povoqnija situacija (relativno je mlaðe stanovništvo) u Vojvodini nego u centralnoj Srbiji. Drugi moguãi faktor, kojim bi se objasnila razlika u opštoj smrtnosti je razvijenost društva i zdravstvene zaštite. Jedan od najboqih demografskih pokazateqa zdravstvene zaštite je stopa smrtnosti odojåadi. Smrtnost najmlaðih pokazuje koliko stepenu društvo vodi raåuna o najosetqivijem starosnom kontingentu stanovništva. Pre 40 godina razlika u stopama smrtnosti odojåadi je prešla na stranu Vojvodine i od tada je u korist Pokrajine. Stope su od 10% do åak 40% niÿe u Pokrajini i to naroåito kod odojåadi muškog pola. Paradoksalno zvuåi da je smrtnost odojåadi i male dece u Vojvodini niÿa i proseåna starost stanovništva mawa, a da su stope mortaliteta veãe nego u centralnoj Srbiji. Postavqa se pitawe, gde se u stvari formira ta razlika u opštem mortalitetu? Analizom specifiånih stopa smrtnosti po starosti i polu, za proteklih šest decenija, došlo se do sledeãih rezultata: 1 Naravno, imajuãi na umu ceo svet, ovo se ne moÿe uzeti kao pravilo. Najnerazvijenije zemqe sveta uprkos mladoj starosnoj strukturi stanovništva imaju visoke stope opšte smrtnosti.
1. Stanovništvo Vojvodine, ispod 25 godina starosti, ima niÿe ili izjednaåene opšte stope smrtnosti, a u uzrastu 25 i stariji konstantno više stope u odnosu na vršwake iz centralne Srbije; 2. Kohorte od 35 64 godine imaju za 25% više stope smrtnosti i predstavqaju glavni razlog veãe ukupne smrtnosti stanovništva Vojvodine; Kod muškaraca smrtnost je za 30% veãa, a kod ÿena za 12 14% (odnosi se na skup petogodišwih kohorti u starosnom intervalu 35 64 godine). Podela stanovništva na mlaðe od 25 godina i starije, slikovito govori gde treba usmeriti paÿwu kod istraÿivawa smrtnosti ova dva podruåja. Stanovništvo mlaðe od 25 godina u Vojvodini umire po niÿoj ili istoj stopi, kao vršwaci iz centralne Srbije. Indeksne vrednosti razlike u opštoj smrtnosti mladog" stanovništva nalaze se u intervalu od 77 do 119 (baza centralna Srbija). Treba pomenuti da su stope smrtnosti kod mladih relativno niske i da upravo zbog malog broja smrtnih sluåajeva, postoji moguãnost javqawa veãih godišwih oscilacija u podacima. Razlika u smrtnosti kod mladih gotovo da nije postojala do 1968. godine, da bi u kratkom vremenskom periodu poåela da se formira na štetu mladih iz centralne Srbije. Za mawe od deset godina smrtnost je bila veãa za 23% kod mladih u centralnoj Srbiji. Tokom osamdesetih razlika se smawuje na 10%, da bi posledwih desetak godina ponovo nestala, odnosno indeksna vrednost je nastavila da oscilira oko 100 (grafikon 2). 361 Grafikon 2. Indeksi stopa smrtnosti stanovništva po starosti u centralnoj Srbiji i Vojvodini, 1950 2008 (baza centralna Srbija) Izvor: Izraåunato na bazi podataka RZS-a. Stanovništvo staro 25 i više godina u Vojvodini ima konstantno, za 59 godina koji su u analizi, više stope opšte smrtnosti u odnosu na centralnu Srbiju. Interval vrednosti indeksne razlike je od 104 do 123. Poåetkom perioda razlika u smrtnosti je bila oko 10%, ali je krajem šezdesetih došlo do udvostruåavawa razlike. Sve do kraja devedesetih godina 20. veka vrednost indeksa je oko 120. Poåetkom 21. veka javqa se jasan trend smawivawa razlike koja se u kratkom roku smawuje na istorijski niske vrednosti, ispod 10%.
362 Grafikon 3. Indeksi stopa smrtnosti stanovništva po odreðenim starosnim grupama u centralnoj Srbiji i Vojvodini, 1950 2008 (baza centralna Srbija) Izvor: Izraåunato na bazi podataka RZS-a. Analizom petogodišwih starosnih kohorti starih 25 i više godina, pokazalo se da se najveãa razlika u smrtnosti formira kod starih 35 64 godine (grafikon 3). Razlika u smrtnosti, kod posmatranih starosti, na štetu stanovnika Vojvodine, javqa se od 1965. godine i neprekidna je sve do danas. Naravno nisu sve kohorte u isto vreme napravile ovu negativnu razliku. Da je tako sada bi govorili o dogaðaju iz 1965. koji je zauvek promenio sliku smrtnosti u Vojvodini. Prvi koji su osetili kontinuirani negativni odnos s vršwacima iz centralne Srbije su najstariji (60 64) i deset godina mlaði (50 54), 1961. godine. Zanimqivo je i treba pomenuti, da ako se traÿi prelomna godina, kada je došlo do pogoršavawa mortalitetnih prilika, onda je to svakako 1961. Do tada razlika je bila na strani stanovnika Vojvodine, a od te godine, åini se iznenadno, mewa predznak i uz mawe godišwe oscilacije naredne åetiri godine, od 1965. predstavqa faktiåko stawe. Trend poveãavawa razlike se kontinuirano nastavqa sve do sredine osamdesetih, tokom kojih je najveãa razlika, kod veãine pomenutih kohorti preko 30%. Razlika je visoka sve do polovine devedesetih, kada poåiwe da se smawuje. Od šest izdvojenih starosnih kohorti, indeksna razlika kod najmlaðih, usled najmawe smrtnosti, najviše oscilira na godišwem nivou. Krajem osamdesetih ta razlika dostiÿe maksimalnu vrednost, pokazujuãi za 50% višu smrtnost mlaðih sredoveånih u Vojvodini. Proseåno za 44 godine (od 1965) smrtnost je kod ove kohorte za 21% viša u Vojvodini nego u centralnoj Srbiji. Sledeãa kohorta (40 44) ima mawe godišwe oscilacije ali i veãu proseånu opštu smrtnost od 27%. Starije kohorte u Vojvodini prate sliåan odnos sa odgovarajuãim uzrastom u centralnoj Srbiji, odrÿavajuãi po wih tu negativnu razliku na oko 25%. Muški pol je, pre svega, odgovoran za razliku u smrtnosti ovih kohorti stanovništva u Vojvodini u odnosu na centralnu Srbiju. Poput ukupnog stanovništva, kretawe razlike u smrtnosti kod muškaraca prati prethodni opis, uz prelomnu 1965. godinu. Kod ÿena razlika je
363 tek tokom osamdesetih prešla indeksnu granicu 100. Posmatrano po polu, odnos u razlici je pribliÿno 3:1 za muškarce. Ÿene u Vojvodini imaju u odnosu na populaciju ÿena iz centralne Srbije veãu smrtnost, proseåno za 9% kod najmlaðe grupe (35 39) i za 16% kod kohorte 50 54 godine. Ukupno za šest starosnih grupa, prosek je oko 13%. Kod muškaraca, smrtnost u Vojvodini po odabranim starosnim grupama, pokazuje da razlika varira od 28% kod najmlaðih, do 34% kod starih 40 44 i 50 54. Prosek za sve kohorte kod muškaraca je oko 30%. Analiza smrtnosti stanovništva po starosti i polu za dve makroregije Srbije, pokazala je koji starosni kontingenti stanovništva ostvaruju razliku u nivou mortaliteta i koji pol je ugroÿeniji. Istraÿivawem osnovnih uzroka smrti u centralnoj Srbiji i Vojvodini za period 1950 2006. godina, moÿemo odrediti koji su uzroci smrti najodgovorniji za postojeãe mortalitetne prilike u ova dva podruåja. U centralnoj Srbiji poåetkom pedesetih godina 20. veka, infektivna oboqewa imala su primat u odnosu na druge definisane uzroånike. Smrtnost muškog i ÿenskog stanovništva centralne Srbije u preko 20% sluåajeva objašwavala se ovom grupom uzroånika. U periodu prvih 20 godina (1950 1969) uåešãe ove grupe smawilo se za gotovo 15 procentnih poena, a od 1982. godine wihov udeo je mawi od procenta u ukupnoj smrtnosti stanovništva. Drugi najvaÿniji uzroånik smrti, na poåetku druge polovine dvadesetog veka, bile su bolesti disajnih organa. Wihovo uåešãe u ukupnoj smrtnosti sve do šezdesetih bilo je dvocifreno (proseåno je godišwe 15% umiralo od ove grupe bolesti), u pojedinim godinama (1953) dostizalo je nivo od preko 18% smrtnih sluåajeva. Od 1965. godine proseåno od respiratornih bolesti godišwe umire 3 4% ukupnog broja umrlih. Kardiovaskularne bolesti preuzimaju primat kao osnovni uzrok smrti u centralnoj Srbiji od 1958. godine. Proseåno je tokom pedesetih 15% umrlih objašwavano ovim uzroånikom (1950. godine je evidentirano 10,9% umrlih od bolesti krvotoka, dok je veã 1959. godine taj udeo u ukupnoj smrtnosti stanovništva iznosio 20,4%). Preko polovine smrtnih sluåajeva u centralnoj Srbiji se od 1978. godine determiniše ovom grupom bolesti (najveãi udeo je zabeleÿen 1986. godine 61,9%). Izveštaji lekara, u periodu 1950 1952. godina, ukazivali su da je grupa bolesti, kojima pripadaju neoplazme prepoznata kao direktni uzrok smrti u svega 3% sluåajeva. Uzlazni trend koji tumori imaju, poveãava wihovo uåešãe i oni su u stabilnom dvocifrenom udelu od 1972. godine. Uz indicije za daqe poveãawe, wihov dostignuti nivo 2004 2006. godine je gotovo 19% (18,8%). Najstabilniji udeo u ukupnoj smrtnosti u godišwim izveštajima imala je grupa povrede i trovawa. Proseåna vrednost za åitav period (1950 2006) je 5% umrlih nasilnom smrãu u centralnoj Srbiji, s tim da je u prvih dvadeset godina udeo bio oko 4%, od sedamdesetih do devedesetih nešto viši od 5%, a u posledwih petnaest godina vrednosti su ponovo oko 4%. Vojvodina, naroåito poåetkom posmatranog perioda, ima drugaåiju sliku smrtnosti stanovništva prema osnovnim uzrocima smrti. Sta-
364 novništvo Vojvodine, još u prvim godinama pedesetih, najviše umire od bolesti krvotoka. Najniÿi procenat umrlih od ovih bolesti je zabeleÿen na samom poåetku posmatranog vremenskog intervala, 1950. godine evidentirano je 17,6% umrlih. Vrlo brzo, u narednim godinama, broj umrlih prelazi petinu ukupnog broja smrtnih sluåajeva, šezdesetih i treãinu, da bi od 1972. godine bio odgovoran za više od polovine ukupne smrtnosti u Vojvodini (maksimalan udeo od 61% zabeleÿen je prvi put 1989. a potom i 1996. godine). Infektivna oboqewa sa smrtnim ishodom najzastupqenija su u prvim godinama pedesetih. Od najvišeg udela u ukupnoj smrtnosti od 13,8% (1950) sledi intenzivan pad veã od 1953. godine (8,7%) i smawewe ispod procenta od 1978. godine. Bolesti disajnih organa su u prvih par godina analize (do sredine pedesetih) uåestvovali u ukupnoj smrtnosti sa oko 10%, a onda sledi intenzivno smawewe koje za deset godina gotovo åetiri puta smawuje taj udeo (1967. godine zabeleÿen je najniÿi udeo, u posmatranom periodu, od 2,7%). Potom dolazi do relativnog poveãawa, ove grupe oboqewa, u ukupnoj smrtnost (1975. godine iznosi 6,4%), da bi se na duÿi rok stabilizovala na nivou od 4%. Od 1957. godine posle kardiovaskularnih bolesti, tumori su glavni uzrok smrtnosti stanovništva Vojvodine. Od 5,3% koliko je iznosilo wihovo uåešãe 1950. godine do 10%, veã od 1954. godine, tumori iz godine u godinu poveãavaju svoj udeo u ukupnoj smrtnosti stanovništva. Uz mawe varijacija 1 2% u godišwim izveštajima bilo im je potrebno 50 godina (1957 2006) da udvostruåe svoj udeo u ukupnoj smrtnosti stanovništva. Poåetkom 21. veka, lekari u Vojvodini konstatuju da je za svako peto umrlo lice direktan uzrok smrti neki oblik tumora (2004 2006. godine registrovano je 20% smrtnih sluåajeva). Smrtnost stanovništva prouzrokovana povredama i trovawima kretala se, kroz analizirani period, u rasponu od 4% do 8% (proseåno godišwe 5,7%). Najviše vrednosti su zabeleÿene krajem šezdesetih i poåetkom sedamdesetih (1971. godine 8%), a najniÿe poåetkom pedesetih i dvehiqaditih (oko 4%). Praãewem podataka o smrtnosti stanovništva po uzroku smrti za posledwih 57 godina, kao osnovne razloge više smrtnosti stanovništva Vojvodine u odnosu na centralnu Srbiju, moÿemo izdvojiti tri grupe uzroka smrti, bolesti krvnih sudova, neoplazme i nasilne smrti. Na osnovu udela u ukupnoj smrtnosti vidimo da su bolesti krvotoka zastupqenije u mortalitetu stanovništva Vojvodine tokom duÿeg vremenskog perioda, naroåito tokom devedesetih, kada su u centralnoj Srbiji vrednosti bile 3 4 procentna poena niÿe, ali i da su posledwih godina podaci na sliånom nivou. U kojoj meri je stanovništvo Vojvodine optereãeno kardiovaskularnim uzrocima smrti, najboqe se moÿe sagledati analizom stopa smrtnosti od tog uzroka. Stope smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti pokazuju da stanovništvo Vojvodine više umire od ovog uzroka, nego stanovništvo centralne Srbije. Stope su neprekidno, u posledwih 30 godina (grafikon 4), više u Pokrajini. Razlika se kretala od 44% (1977) do 4% (2006). Stope smrtnosti od bolesti krvotoka su u Vojvodini krajem sedamdese-
tih bile 600 umrlih na 100.000, dok su kod stanovništva centralne Srbije znaåajno niÿe, oko 450 na 100.000. Razlika u stopama smrtnosti se u narednim godinama smawuje, pa tokom osamdesetih iznosi proseåno 20% (stope u Vojvodini su oko 700 na 100.000, a u centralnoj Srbiji 600 na 100.000). Tokom devedesetih razlika se poveãava, pa su stope smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti za 30% više u Pokrajini. Vrednosti su preko 800 na 100.000 (prosek 829 na 100.000) u Vojvodini i 650 na 100.000 u centralnoj Srbiji. Poåetkom 21. veka došlo je do naglog smawewa razlike u vrednostima i ona prvi put iznosi mawe od 10%. Stope su oko 800 i 750 umrlih na 100.000 stanovnika. Kod smrtnosti od neoplazmi zabeleÿene su podjednako velike razlike u stopama smrtnosti ova dva podruåja. Najveãa razlika je krajem sedamdesetih preko 40%, a najniÿa poåetkom dvehiqaditih oko 15%. Posmatrano po dekadama, do osamdesetih postojao je jasan trend smawewa razlike, tokom osamdesetih dolazi do velikih godišwih oscilacija i poveãavawa razlike, da bi potom usledio, poåetkom devedesetih, trend blagog smawewa. Sa izuzetkom posledwe tri godine analize (2004 2006), razlika se smawivala punih 15 godina, od kraja osamdesetih. Stope smrtnosti od tumora su u periodu do devedesetih godina 20. veka, podizale nivo vrednosti od 160 do 200 umrlih na 100.000 stanovnika u Vojvodini. U istom vremenskom okviru vrednosti u centralnoj Srbiji se kreãu od 100 do 160 umrlih na 100.000. Porast stopa smrtnosti od tumora je još intenzivniji tokom devedesetih i posledwih godina analize, vrednosti su u intervalu 200 300 umrlih na 100.000 u Vojvodini i 170 260 na 100.000 u centralnoj Srbiji. Nasilne smrti su poput prethodna dva uzroka zastupqenije u Pokrajini. Indeksna razlika u stopama smrtnosti od povreda u periodu 1976 2006. godina, iznosila je od 15% do 40%, odnosno stope su u Vojvodini više tokom åitavog perioda. Zbog relativno malog broja smrtnih sluåajeva, u poreðewu sa dva prethodna uzroka, razlika u stopama 365 Grafikon 4. Indeksi stopa smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti i tumora za stanovništvo centralne Srbije i Vojvodine, 1976 2006 (baza centralna Srbija) Izvor: Izraåunato na bazi podataka RZS-a.
366 smrtnosti od nasilnih smrti jako varira na godišwem nivou, pa je nemoguãe odrediti period kada je ona najviša, a kada najniÿa. Stope u Vojvodini u ovom periodu su od 60 do 90 umrlih na 100.000, a u centralnoj Srbiji 45 65 na 100.000. Poreðewe sa zemqama sveta poåetkom 21. veka pokazuje, gde se na osnovu pokazateqa smrtnosti stanovništva nalaze ova dva makroregiona Srbije. Na osnovu uporednih podataka (vrednosti su date za 2006. godinu) centralna Srbija i Vojvodina su imale visoke opšte stope smrtnosti. Sa vrednošãu 14,5 Vojvodina se nalazila na 24. mestu u svetu. Više stope imaju jedino najnerazvijenije zemqe sveta, iz Subsaharske oblasti Afrike i Rusija i Ukrajina. Na osnovu toga moÿemo konstatovati da ukoliko se zanemare afriåke zemqe, Vojvodina je na visokom treãem mestu. Centralna Srbija ima nešto povoqniju situaciju (opšta stopa smrtnosti je 13,6 ) na osnovu koje se nalazi na 31. mestu, odnosno iza Bugarske i Belorusije na šestom mestu, ako se izuzmu nerazvijene zemqe, a ukquåi Vojvodina. Demografski pokazateq starosti stanovništva, proseåna starost ukazuje da su populacije oba podruåja meðu najstarijima na svetu. Centralna Srbija je meðu deset najstarijih, sa starošãu oko 41 godine. Godinu dana mlaðe je stanovništvo Vojvodine i nalazi se na 16. mestu u svetu. Oåekivano trajawe ÿivota donosi nešto povoqniju sliku kada su u pitawu ova dva podruåja. Na oba podruåja oåekuje se proseåan ÿivotni vek od preko 70 godina, što ih svrstava u gorwi deo tabele sa podacima za svet. U okviru razvijenih zemaqa ili evropskog kontinenta, te vrednosti su ispod proseka. Vojvodina je sa oåekivanim trajawem ÿivota od 72 godine na 56. mestu u svetu, a centralna Srbija na 39. mestu sa 74 godine. Bolesti prouzrokovane starewem su najzastupqenije u smrtnosti stanovništva sveta. Na osnovu uporednih podataka (za 2002. godinu) za gotovo sve zemqe sveta, centralna Srbija i Vojvodina su bile u grupi drÿava s najvišim stopama smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti. Najviše problema sa ovom grupom uzroka smrti imaju istoåne i jugoistoåne evropske zemqe. Smrtnost od preko 500 na 100.000 zabeleÿena je u 18 drÿava, od tog broja u 6 zemaqa stope su iznad 800. Vojvodina sa stopom 803 na 100.000 svrstala se u tu grupu. Centralna Srbija ima nešto niÿe stope od 739 na 100.000. Najviše stope smrtnosti od malignog tumora imaju evropske zemqe. Visoke stope smrtnosti, na svetskom nivou, raåunaju se iznad 250 umrlih na 100.000 stanovnika. Najviše stope smrtnosti od tumora su u Maðarskoj i Danskoj, oko 300 na 100.000. Vojvodina sa 279 umrlih na 100.000 stanovnika zauzima treãe mesto u svetu. Centralna Srbija je na 20. mestu sa stopom 240 na 100.000. Najviše stope nasilnih smrti na svetu, registrovane su u Rusiji, 245 na 100.000. Visoke stope nasilnih smrti ima 37 zemaqa, od kojih stope preko 150 na 100.000 ima 13 drÿava. Nasilne smrti godišwe odnesu oko 4.000 ÿivota u Srbiji. Više u Vojvodini nego u centralnoj Srbiji, 65 na 100.000 prema 47 na 100.000.
367 Umesto zakquåka na kraju rada, izdvojeni su faktori rizika koji se odnose na zdravstveno stawe stanovništva Srbije. Na osnovu istraÿivawa koje je sprovelo Ministarstvo zdravqa Republike Srbije 2006. godine, Vojvodina se nalazila na posledwem mestu, od ukupno šest regiona na koje je podeqena Republika, po koliåini konzumirawa voãa i povrãa, a na prvom po upotrebi ÿivotiwske masti pri pripremawu hrane. Najveãi procenat gojaznih je zabeleÿen u istoånoj Srbiji i Vojvodini, preko 20%. U Srbiji je u 2006. godini svakodnevno pušilo 27,7% odraslih stanovnika, odnosno skoro svaka åetvrta ÿena (23,7%) i svaki treãi muškarac (32,5%). U Vojvodini je bilo registrovano znaåajno više pušaåa, kako ukupno (37,5%), tako i u kategoriji svakodnevnih pušaåa (30,7%). Svaki jedanaesti odrasli muškarac je imao povredu (9,2%), dok su se ÿene reðe povreðivale (7,2%). Povreðivawe odraslih je znaåajno åešãe zabeleÿeno u Vojvodini (9,8%), a znatno reðe u zapadnoj Srbiji (4,8%). LITERATURA M i l a n k o v i ã, J. (2006). Smrtnost od tumora u centralnoj Srbiji i Vojvodini, 1994 2004, Beograd: Republiåki zavod za statistiku (RZS). M i l a n k o v i ã, J. (2007). Smrtnost od bolesti krvotoka u centralnoj Srbiji i Vojvodini, 1991 2005, Beograd: Republiåki zavod za statistiku (RZS). Ministarstvo zdravqa Republike Srbije (2007). Istraÿivawe zdravqa stanovnika Republike Srbije, 2006. godina, Beograd. IZVORI PODATAKA SZS i RZS Vitalna statistika 1950 1955. i Demografska statistika 1956 2006. Human Mortality Database, http://www.mortality.org World Health Organization, http://www.who.int/whosis U.S. Census Bureau, http://www.census.gov THE DIFFERENCIES IN MORTALITY IN CENTRAL SERBIA AND VOJVODINA by Ivan Marinkoviã Summary For almost 60 years has been recorded a higher crude death rate in Vojvodina in relation to central Serbia. Sounds paradoxical that the mortality of infants and young children in Vojvodina is lower, the average age of the population is lower, and that the crude death rate is higher than in central Serbia. Life expectancy was lower during the entire period in Vojvodina, especially in men. This paper will analyze mortality by age
368 and sex in the period 1950 2008. The main subject of this research is the difference in specific rates of mortality of these two areas. Also, we explore the difference in mortality rates and the major causes of death. International review, which will separately consider mortality pattern in both regions, will place them on the map of Europe and the world. The main objective of this paper is to point out that in addition to health infrastructure and economic development, diet and lifestyle of the individual have a significant influence on mortality pattern.