SOCIJALNA DISTANCA I STEREOTIPI O ROMIMA KOD DECE NOVOSADSKIH OSNOVNIH ŠKOLA 1

PSIHOLOGIJA, 2005, Vol. 39 (2), 167-182 UDC 159.9.072:316.647.8(=214.58) SOCIJALNA DISTANCA I STEREOTIPI O ROMIMA KOD DECE NOVOSADSKIH OSNOVNIH ŠKOLA 1 Mirjana Franceško 2, Vladimir Mihić i Jelena Kajon Odsek za psihologiju, Filozofski fakultet, Novi Sad Istraživanje predstavljeno ovim radom obuhvatilo je 575 učenika iz četiri novosadske osnovne škole. Od tog broja 58 učenika bilo je romske nacionalnosti dok su ostali bili Srbi, Mađari, Slovaci, Hrvati itd. U istraživanju je utvrđivana izraženost socijalne distance prema šest grupa (Romi, Mađari, Srbi, Hrvati, Rusini i Slovaci), kao i postojanje i struktura auto- i heterostereotipa o Romima. Poduzorke su činili učenici iz škola koji imaju svakodnevni kontakt sa Romima (dakle, iz škola koje pohađaju i Romi) i učenici koji nemaju tu vrstu kontakta (škole bez romske dece). Rezultati pokazuju da je socijalna distanca prema Romima viša od distance prema ostalih pet grupa, čak i kod samih Roma. Takođe, nisu utvrđene statistički značajne razlike u izraženosti socijalne distance prema Romima kod dece koji imaju i onih koji nemaju svakodnevni kontakt sa Romima. Očekivano, autostereotipi su bili pozitivniji, dok su jezgro heterostereotipa činile i pozitivne i negativne osobine. Ključne reči: socijalna distanca, obrazovanje Roma, stereotip o Romima 1 Rad je deo projekta Integracija romske dece u školski sistem Srbije koji je finansijski pomogao Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj AP Vojvodine. 2 Adresa autora: francmir@eunet.yu

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon UVOD Pitanje socijalne distance je, makar na našim prostorima, i na prostorima Jugoistočne Evrope uopšte, jedno od osnovnih istraživačkih problema kako za psihologe tako i za sociologe i istraživače iz drugih društvenih disciplina. Gotovo je nemoguće pobrojati sva istraživanja u kojima se koristila, manje ili više uspešno, Bogardusova skala koja je i pored toga što je kreirana pre skoro jednog veka, i dalje omiljen instrument ovakvih radova. Ono što je pitanje koje je kod nas tek poslednjih nekoliko godina stavljeno u žižu istraživačkih projekata jeste pitanje nastanka socijalne distance, odnosno pitanje postojanja i kvaliteta socijalne distance kod dece. Istraživanja ovog tipa su uglavnom bila bazirana na standardnom, ili malo prilagođenom postupku ispitivanja socijalne distance (Arsenović-Pavlović i sar., 2002; Mihić, Lisul, 2002; Rutland i sar., 2002), ali je retko koje ispitivalo socijalnu distancu kod dece koja imaju svakodnevni i specifičan kontakt sa decom drugačije etničke pripadnosti. Naročito bitno pitanje ispitivanja socijalne distance u Srbiji jeste distanca prema Romima. Naime, iako su ranija istraživanja uglavnom bila bazirana na istraživanjima koja se tiču socijalne distance prema etničkim grupama sa kojima je Srbija bila u sukobu (Biro i sar., 2002; Turjačanin i sar., 2002; Puhalo, 2003), ono što se kao konstanta pojavljivalo u tim istraživanjima jeste izuzetno visoka socijalna distanca prema Romima, iako sa njima stanovnici Srbije nikada nisu imali ozbiljne konflikte. Ovaj podatak je međutim najčešće zanemarivan i prihvatan kao dosledna datost bez nekih ozbiljnijih analiza. No, ako prihvatimo da je socijalna distanca osetljiva na konflikte među grupama i da stoga najviša distanca prema Albancima, kao ni relativno visoke prema Hrvatima i Muslimanima ne treba da čude, onda se zaista postavlja pitanje odakle tako visoka socijalna distanca prema jednoj grupi koja je ne samo vremenski dugo prisutna u Srbiji, već i rasprostranjena na celoj njenoj teritoriji? Naravno, specifičnost ove grupe koja se mora uzeti u obzir čini njihov socijalni i ekonomski status. Po nekim istraživanjima, čak polovina romske dece koja je upisana u prvi razred napusti osnovnu školu u prvih nekoliko godina, a kraj osmog razreda u školi dočeka tek svako peto romsko dete. Procenat zaposlenosti kod Romske populacije je samo 17% u odnosu na 60% neromske populacije u Srbiji, a tek svaki stoti Rom upiše Fakultet (UNDP, 2005). Pa ipak, i pored toga, Romi su prisutni u svakodnevnom životu većine stanovnika Srbiji, ali nažalost u neodgovarajućem kontekstu. Ono što bi trebalo da je makar teorijski tačno, jeste da kontakt između dve grupe dovodi do smanjenja predrasuda (i socijalne distance) (Sherif i Sherif, 1958; Petigrew, 1998; Eller i Abrams, 2002; Zervoulis, Lyons, 2002; Mihić i Mihić, 2004b), ali isto tako hipoteza kontakta (Olport) koja se obično poziva u ovim slučajevima predviđa da neće svaki kontakt između dve grupe biti pozitivan i uticati na smanjenje predrasuda. Kontakt između dve grupe biće uspešan samo ako se ispuni niz uslova od kojih je verovatno najvažniji onaj po kome grupe moraju u kontaktu biti ravnopravne, dakle kontakt između dve grupe neće dovesti do 168

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola smanjenja predrasuda ako je jedna grupa u superiornom, a druga u inferiornom položaju. Zbog toga bi u stvari pravu sliku socijalne distance prema Romima trebalo da da istraživanje koje bi bilo sprovedeno u uslovima u kojima i romska i neromska deca imaju svakodnevni, ali ravnopravan kontakt, kao što je školsko odeljenje. Istraživanje socijalne distance dece prema različitim etničkim grupama je nešto što je izuzetno zahtevan, ali istovremeno i zahvalan posao pošto nam ovakva istraživanja mogu pružiti odgovor na pitanje kako se, kada i zbog čega stvara i razvija socijalna distanca prema grupama koje nisu naše. Ovaj rad pokušaće da da makar delimičan odgovor na ovo pitanje. CILJEVI ISTRAŽIVANJA Istraživanje je sprovedeno sa sledećim ciljevima: Utvrditi postojanje i intenzitet socijalne distance prema Romima. Utvrditi razlike u izraženosti socijalne distance između učenika koji imaju svakodnevni kontakt sa romskog decom i onih koji nemaju takvu vrstu kontakta sa Romima. Utvrditi postajanje i strukturu autostereotipa prema Romima. Utvrditi postojanje i strukturu heterostereotipa prema Romima. METOD Uzorak Svi ispitanici iz uzorka bili su deca uzrasta 11-12 godina, učenici četvrtog razreda osnovnih škola sa teritorije Novog Sada. Ukupan broj ispitanika u istraživanju bio je 575. Od tog broja, 58 učenika (ili 10.1% bili su deca romske nacionalnosti), a 517 (89.9% od ukupnog uzorka) su bila deca neromske nacionalnosti (89.8% Srba, 7.1%Mađara, 3.1% ostalih). U uzorak su ušle četiri škole, od toga tri u kojima u svakom razredu ima bar po jedan učenik romske nacionalnosti i jedna u kojoj nema nijednog Roma u odeljenjima četvrtog razreda. U procentima, prvu grupu činilo je 78% ispitanika a drugu 22% ispitanika. Instrumenti U istraživanju su korišćene dve skale. 169

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon Modifikovana Bogardusova skala socijalne distance koja je kreirana tako da bude razumljiva učenicima koje smo imali u uzorku. Skala je konstruisana uz pomoć psihologa, pedagoga i profesora razredne nastave iz pomenutih škola. Konačna verzija sastojala se iz četiri tipa odnosa (da živi u tvojoj ulici; da ide u tvoju školu; da sedi sa tobom u klupi; da bude tvoj drugar) i šest etničkih grupa (Srbi, Mađari, Rusini, Romi, Slovaci i Hrvati). Učenici su za svaku etničku grupu procenjivali njenu prihvatljivost za sva četiri odnosa. Skala kojom su ispitivani stereotipi koja je imala oblik dihotomne varijable za svaki pridev-za svaku od 19 ponuđenih osobina učenici su imali izbor da procene da li je ta osobina karakteristična za Rome ili ne. Preciznije, pitanje je za celu skalu glasilo «Šta misliš da li su Romi?» a ispitanici su odgovarali na atribute sa DA (jesu takvi) ili NE (nisu takvi). Stereotip je sačinjen samo od onih osobina na koje su učenici odgovarali sa DA. Treba istaći da je ispitanicima ostavljena i mogućnost da ne zaokruže nijedan od dva ponuđena odgovora, ako se ne mogu odlučiti ili ne znaju. Većina prideva su dobijena kao stereotipna slika Roma u ranijim istraživanjima (Mihić, Mihić, 2004) na uzorku sličnom onom koji je korišćen i u ovom istraživanju. Procedura U svim školama koje su pristale da učestvuju u ovom istraživanju kontaktirani su psiholozi ili pedagozi koji su u saradnji sa direktorima škola ugovarali istraživanje u svim odeljenjima četvrtog razreda te škole. Pre samog istraživanja u svim školama je proveren upitnik i nakon konsultacija sačinjena konačna verzija. U svim razredima bili su prisutni po jedan od autora istraživanja i jedan student psihologije kako bi istraživanje proteklo lakše i kako bi se na licu mesta mogli ispraviti neki manji nedostaci koji nisu mogli biti isplanirani. Sa učenicima je rađena verzija vođenog upitnika gde su ceo upitnik ispunjavali uz pomoć i vođstvo jednog od istraživača. Izuzev u par slučajeva u kojima su učenici bili nepismeni ili čak nisu dovoljno dobro znali srpski jezik, istraživanje je proteklo bez većih problema. REZULTATI Socijalna distanca prema etničkim grupama Kako je i bilo očekivano, najveća socijalna distanca utvrđena je prema Romima, a najmanja prema Srbima. Prema ostalim etničkim grupama socijalna distanca je bila umerena i između ova dva ekstrema. Detaljniji podaci dati su u tabeli 1. Viši skor na skali socijalne distance značio je i izraženiju socijalnu distancu. 170

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola Tabela 1. Socijalna distanca prema svim etničkim grupama (neromska deca) Socijalna distanca etnička grupa N Min Max * M Sd Romi 489 0 4 2.36 1.63 Mađari 511 0 4 1.02 1.45 Hrvati 528 0 4 0.96 1.47 Rusini 529 0 4 0.95 1.49 Slovaci 520 0 4 0.79 1.40 Srbi 74 0 4 0.07 0.32 Ukupna etnička distanca** 0 20 6.07 5.41 * Maksimalna socijalna distanca za nacinalne grupe bila je 4 (po jedan bod za svaki neprihvaćeni odnos sa pripadnikom te etničke grupe) ** Maksimalan skor na celokupnoj skali je 20 (četiri odnosa X pet naroda etnička grupa kome je dete pripadalo nije ulazilo u određivanje etničke distance) Struktura distance po odnosima data je u Grafiku 1. Grafik 1. Ukupna socijalna distanca prema etničkim grupama Da li bi imao protiv (u%): 70 60 50 40 30 20 10 0 66 58 54 48 28 25 23 23 24 25 25 22 22 23 21 21 17 19 17 19 3 1,9 2,1 2,6 1 2 3 4 Srbi Mađari Hrvati Slovaci Romi Rusini Ovaj grafik pokazuje još jednu pravilnost koja se tiče Roma. Naime, najveću socijalnu distancu za ispitanike predstavlja sedenje u klupi sa romskom decom, ali interesantno, najmanju druženje sa Romima. Dakle, učenici neromske nacionalnosti nisu spremni da žive u istoj ulici sa Romima, niti bi voleli da idu sa njima u školu, još manje da sede sa njima u klupi, ali preko polovine ne bi imalo ništa protiv da im Romi budu drugari! Ovaj rezultat je isti i za učenika koji imaju Rome u razredu 171

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon (samo 46.9% dece je izjavilo da bi imalo protiv da im Romi budu drugari) i kod učenika koji nemaju Rome u razredu niti imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom (iako je procenat nešto veći i iznosi 53.2%). Takođe, kako je prikazano u Tabeli 2, korelacija između ukupne socijalne distance i pojedinačnih distanci (distanci prema pojedinim etničkim grupama) je najniža kod distance prema Romima, što bi moglo da ukaže na to da je distanca prema Romima relativno visoka i kod dece koji generalno nemaju izraženu socijalnu distancu. Tabela 2. Korelacije pojedinačnih socijalnih distanci i ukupne socijalne distance Ukupna socijalna distanca etnička grupa r p Srbi 0.029 0.50 Mađari 0.753 <.01 Hrvati 0.650 <.01 Slovaci 0.837 <.01 Romi 0.511 <.01 Rusini 0.859 <.01 Ono što je dalje interesantno kod rezultata ovog istraživanja jeste socijalna distanca romske dece. Naime, iako je, očekivano, ukupna socijalna distanca manja nego kod neromske dece (s obzirom da je kod neromske dece upravo distanca prema Romima bila najveća i najviše doprinosila ukupnom skoru), pažnje vredan podatak jeste i taj da se čak i kod ove dece najveća socijalna distanca uočava upravo prema Romima! (Tabela 3) Tabela 3. Socijalna distanca prema svim etničkim grupama (romska deca) Socijalna distanca etničke grupe Min Max M Sd Srbi 0 4 0.43 0.91 Mađari 0 4 0.98 1.29 Hrvati 0 4 1.00 1.43 Slovaci 0 4 0.81 1.33 Romi 0 4 1.60 1.71 Rusini 0 4 0.95 1.40 Ukupna etnička 0 16 4.17 4.23 distanca* * Maksimalan skor na celokupnoj skali je 20 (četiri odnosa X pet naroda u konačan zbir nije uzeta u obzir socijalna distanca Roma prema svojoj etničkoj grupi) 172

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola I kod romske dece, najproblematičniji odnos jeste sedenje u klupi sa Romima. Skoro jedna trećina (tačnije, 31%) romske dece ne bi volelo da sedi u klupi sa Romom, a isto toliko ne bi volelo da ide u školu sa Romima. Procenat onih koji se ne bi družili sa romskom decom je, očekivano, najniži i iznosi 25.9%. Procenat romske dece kojima bi smetalo da žive sa Romima u ulici je 27.6%. Bitno pitanje koje ovaj rad pokušava da reši jeste i to da li se razlikuju i u kom smeru socijalne distance prema pripadnicima romske etničke grupe između učenika koji imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom i onih kod kojih takav kontakt izostaje. Treba podvući još jednom, da deca koja imaju kontakt sa romskom decom imaju takvu vrstu kontakta u svojoj učionici, dakle u pitanju su razredi u koje ravnopravno sa svima idu i deca romske nacionalnosti. Druga grupa dece ima kontakt sa Romima, ali takav kontakt je površan, sporadičan i nimalo sličan onom koji imaju deca iz škola sa značajnim procentom romskih učenika. Naravno, i u ovoj analizi nije uzeta u obzir socijalna distanca samih Roma. Kako tabela 4 pokazuje, na našem uzorku nije utvrđena ova razlika. Naime, socijalna distanca prema Romima je izuzetno visoka kod obe grupe dece, i s time povezano, nijedna nema statistički značajno više izraženu distancu. Tabela 4. Razlike u socijalnoj distanci prema Romima između dve grupe učenika deca sa kontaktom sa Romima 2.36 1.62 deca bez kontakta sa Romima 2. 37 1.68 M Sd t= 0.009 p= 0.993 Međutim, ono što je uočljivo jeste da razlike u izraženosti socijalne distance postoje u svim drugim slučajevima, odnosno da deca bez kontakta sa Romima imaju više socijalne distance prema svim drugim grupama (osim prema Srbima) kao i višu ukupnu socijalnu distancu. (Tabela 5) Tabela 5. Razlike u socijalnoj distanci između dve grupe učenika M1 M2 t p Mađari 0.93 1.28 2.35.02 Hrvati 0.84 1.30 3.08 <.01 Slovaci 0.67 1.11 3.05 <.01 Rusini 0.85 1.25 2.66 <.01 UKUPNO 5.65 7.31 2.99 <.01 M1 deca sa svakodnevnim kontaktom sa Romima M2 - deca bez svakodnevnog kontakta sa Romima 173

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon Grafik 2: Socijalna distanca prema različitim grupama kod dve grupe učenika 8 7 6 5 4 3 2 1 0 slovaci hrvati rusini mađari romi Ukupno sa romskim učenicima bez romskih učenika Kao što je iz grafika vidljivo, obe grupe učenika su pokazali najnižu socijalnu distancu prema Slovacima, a zatim slede Hrvati, Rusini, Mađari i na kraju, sa najvišom distancom, Romi. Kako je već pomenuto, izuzev kod socijalne distance prema Romima, sve ostale distance se značajno razlikuju kod grupe sa kontaktom sa Romima i grupe bez kontakta sa Romima. Heterostereotipi i autostereotipi prema Romima Kao jedan od ciljeva istraživanja postavili smo i utvrđivanje stereotipa, i to kako heterostereotipa neromske dece prema Romima, tako i autostereotipa same romske dece prema svojoj etničkoj grupi. Kako je već napomenuto, u stereotipnu sliku ušle su samo one osobine koje je više od 50% neromskih učenika procenilo kao karakteristične za romsku populaciju, odnosno na njih je odgovorilo sa DA. Ovo nije uobičajeni kriterijum odabira jezgra stereotipa, ali nam se čini da je prihvatljiv za naš instrument u kojem su učenici morali da se odrede za svaku osobinu ponuđenu u skali, a ne da odaberu samo neke od njih, pa bi kriterijum od 30% koji se obično postavlja bio isuviše blag. Kao heterostereotip izdvajaju se osobine: vole muziku, veseli, prljavi, muzikalni, nevaspitani i nesrećni. Lista svih osobina data je u tabeli 6. 174

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola Tabela 6. Heterostereotip Roma Osobina procenat prihvatanja vole muziku 75.7 Veseli 68.7 Prljavi 59.1 Muzikalni 58.5 Nevaspitani 56.4 Nesrećni 50.7 Srećni 49.1 Vredni 47.3 Lenji 46.4 Opasni 44.8 Glupi 44 Lopovi 43.1 prave dobre šale 41.1 dobri drugari 38.2 uvek spremni da pomognu 37.2 Besni 36.6 Pametni 29.4 Simpatični 26.0 Lepi 20.1 Kao što se iz tabele može videti od šest najkarakterističnijih osobina, čak tri su na neposredan ili posredan način vezane za muziku. Preostale tri su negativne i opet donekle povezane pošto se oslanjaju na kućnu brigu i nezadovoljstvo sopstvenim životom. Faktorska analiza korišćenih prideva je izdvojila tri faktora koji zajedno objašnjavaju 53.99% varijanse od kojih treći zaista obuhvata tri osobine koje smo naveli u šest najfrekventnijih (vole muziku, muzikalni i veseli), dok prvi faktor obuhvata sve pozitivne osobine iz liste (lepi, vredni, pametni, uvek spremni da pomognu, simpatični, dobri drugari, prave dobre šale i srećni), a drugi faktor sve negativne osobine (glupi, lopovi, prljavi, nevaspitani, lenji, opasni, besni i nesrećni). Drugi i treći faktor, kao i prvi i drugi faktor su u relativno niskoj korelaciji (0.18 odnosno 0.22), dok je korelacija prvog i trećeg faktora viša i iznosi 0.50. Autostereotip je naravno u odnosu na heterostereotip pozitivniji i razuđeniji. U njemu su osobine: muzikalni, veseli, prave dobre šale, srećni,, vole muziku, uvek spremni da pomognu i dobri drugari. (Tabela 7) Tabela 7. Autostereotip Roma Osobina procenat prihvatanja muzikalni 90.5 veseli 71.4 prave dobre šale 71.4 srećni 66.7 175

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon Vole muziku 65.5 uvek spremni da pomognu 64.3 vredni 61.9 dobri drugari 59.5 prljavi 47.6 pametni 47.6 simpatični 45.2 nesrećni 40.5 opasni 40.5 besni 40.5 lenji 38.1 lopovi 38.1 nevaspitani 35.7 glupi 31.0 Lepi 28.6 Autostereotip čine i više osobina (osam naspram šest iz heterostereotipa) i za razliku od heterostereotipa sve osobine su pozitivne. Ipak, relativno visoko je i osobina prljavi koju smatra karakterističnim za Rome skoro polovina učenika romske etničke pripadnosti. Faktorska analiza daje veoma razuđenu sliku (izdvaja se čak šest faktora) pa neće biti prikazana u ovom radu. Radi bolje preglednosti osobine jezgra heterostereotipa i autostereotipa date su u tabeli 8. Tabela 8. Razlike između autostereotipa i heterostereotipa Roma Autostereotip Heterostereotip Muzikalni Veseli prave dobre šale Srećni vole muziku uvek spremni da pomognu Vredni dobri drugari vole muziku veseli prljavi muzikalni nevaspitani nesrećni U tabeli 9 dat je pregled heterostereotipa grupe koja ima svakodnevni kontakt sa Romima i one kod koje nema takve vrste kontakta. Kao što se može videti, ova dva stereotipa su gotovo identična, sa izuzetkom osobine (ne)srećan. Deca iz škole koja nema romske učenike smatraju Rome nesrećnim, dok ih oni iz škola sa romskim učenicima nasuprot tome smatraju srećnim. 176

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola Tabela 9. Razlike između heterostereotipa u zavisnosti od frekvence i vrste kontakta sa Romima Grupa koja ima svakodnevni kontakt sa Romima Grupa koja nema svakodnevni kontakt sa Romima vole muziku vole muziku veseli nesrećni muzikalni prljavi nevaspitani muzikalni prljavi veseli srećni nevaspitani DISKUSIJA Pitanje socijalne distance jeste pitanje koje je u mnogome vezano za region Jugoistočne Evrope. U našoj zemlji ova su istraživanja dostigla svoj vrhunac za vreme i nakon ratova na prostoru bivše SFRJ, ali su u poslednjih par godina malo promenila svoje ciljeve. Naime, do 2000. godine najzanimljivijim se činilo merenje socijalne distance prema narodima bivše SFRJ (Pantić, 1991; Trebješanin, 1999; Biro, 1994; Kuzmanović, 1994; Sekelj, 2000; Biro, Mihić, Milin, Logar, 2002), ali nakon te godine pitanje socijalne distance prema Romima počinje da biva jedno od ključnih pitanja ove vrste istraživanja (Arsenović-Pavlović, Buha, Jolić, Petrović, 2002; Đurović, 2002; Mihić i Lisul, 2002; Mihić i Mihić, 2003; Mihić i Mihić, 2004a; Mihić i Mihić; 2004b; UNDP, 2005). Pitanje ispitivanja socijalne distance ipak je još uvek pomalo skrajnuto, iako se autorima ovog rada čini izuzetno bitnim. Naši podaci iz ovog rada pokazuju da su Romi još uvek etnička grupa prema kojoj postoji najviša socijalna distanca kod dece, sa eventualno izuzetkom Albanaca koji nisu bili predmet ovog istraživanja, ali su se u nekim drugim pokazali kao narod prema kojima i deca i odrasli imaju najizraženiju socijalni distancu (Biro, Mihić, Milin, Logar, 2002). Izraženost te distance je naročito očigledna ako se u obzir uzmu svi odnosi koji su bili ispitivani u ovom istraživanju. Naime, izuzev kod prihvatanja Roma kao dobrog drugara, u svim drugim slučajevima procenat onih koji prihvataju Rome nije prešao polovinu. Više od polovine dece, čak i na ovom uzrastu, ne bi voleli da imaju Rome u svojoj ulici, svojoj školi, a naročito ne bi voleli da sede sa njima u klupi. Jedino bi, iako ne u previsokom, ali ipak procentu većem od 50% prihvatili Roma kao svog drugara. Uočljivo je da odnosi variraju u bliskosti i to možda ne onako kako bi teorijski bilo očekivano. Najneprihvatljiviji odnos za neromske učenike jeste sedenje u klupi sa Romima, i to je konstanta ovih istraživanja kod nas (Mihić, Mihić, 2003; Mihić, Mihić, 2004a). Razlog tome svakako jeste i relativno loš školski uspeh ovih učenika (koji je za decu u četvrtom razredu još uvek važno pitanje), ali uzrok ovoj distanci možemo videti i u heterostereotipu Roma gde je kao značajna karakteristika Roma navedeno da su prljavi. Ako imamo u vidu da su problem higijene kao ubedljivo najbitniji navodili i 177

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon sami učitelji u nekim drugim istraživanjima (Mihić, Mihić, 2004b), onda je sigurno ovo jedan od razloga koji učenike opredeljuje da Rome vide kao nepoželjne drugare iz klupe. Ovde je, podvucimo, pre na delu problem fizičke a ne socijalne distance, a istovremeno to ukazuje i na postojanje reagovanja na očigledne različitosti (drugačija boja kože) pre nego na etničku pripadnost. Interesantno je svakako i to da je odnos za koji bi bilo očekivano da podrazumeva najveću distancu (prijateljstvo sa pripadnikom druge etničke grupe) u našem istraživanju jeste odnos koji se najlakše prihvata. Ovaj podatak možemo objasniti i time da većina učenika zaista ima romske drugare, čak i ako ih ne vide kao nekoga sa kime bi ostvarivali neke bliže kontakte (pa ih zato ne bi voleli u svojoj ulici), ipak ih vide kao članove svog odeljenja i time kao možda ne baš omiljene, ali ipak drugare sa kojima provode svoje školske dane. Naravno, uočljivo je da je ovo odnos koji se najlakše prihvata i kod drugih etničkih grupa, pa kao dodatak ovom objašnjenju možemo dodati i pomalo optimističko zapažanje da ovaj rezultat daje tračak nade da deca ipak prihvataju i intimnije odnose sa decom druge etničke pripadnosti, i da u situaciji u kojoj oni lično treba da ostvare neku vrstu kontakta, taj kontakt ne izbegavaju. Izuzetak je jedino, da ponovimo, prihvatanje da se sedi u klupi sa Romima. Jedan od sledećih rezultata pokazuje i to da je korelacija između ukupne socijalne distance i socijalnih distanci prema pojedinim etničkim grupama ubedljivo najniža kod korelacije ukupni rezultat-socijalna distanca prema Romima. Dakle, na osnovu socijalne distance prema Romima ne možemo sa velikom sigurnošću zaključiti o postojanju socijalne distance prema nesvojim etničkim grupama, dok to nije slučaj sa distancom prema drugim etničkim grupama gde je ta korelacija mnogo veća i ide čak i do 0.87 (kod socijalne distance prema Rusinima). Ovaj nam podatak kazuje da bez obzira na nepostojanje socijalne distance prema drugim etničkim grupama, distanca prema Romima potencijalno postoji i da se o njenom (ne)postojanju ipak ne može zaključiti na osnovu ukupne socijalne distance. Relativno visoko mesto socijalne distance prema Rusinima je verovatno posledica nepoznavanja ove etničke grupe. Veliki broj dece je u samom istraživanju tražilo razjašnjenje ko su Rusini (da li su isto što i Rusi? ) i neretko birao ovu grupu kao neprihvatljivu sa obrazloženjem da ne bi voleli da žive u njihovoj ulici (idu u njihovu školu itd. ) zato što ih jednostavno ne poznaju i nisu za njih čuli. Možda najzanimljiviji, ali čini nam se i najzabrinjavajući rezultat ovog istraživanja jeste da postoji socijalna distanca prema Romima čak i među samim Romima! Iako se u literaturi ne može često naići na ovaj rezultat, on dosta upečatljivo govori o statusu Roma kod nas. Procenti neprihvatanja Roma u različitim odnosima naravno su mnogo manji nego kod neromske populacije, ali ipak su relativno visoki i idu od skoro jedne trećine do nešto više od jedne četvrtine ispitane romske dece. Ovaj se rezultat ipak može donekle objasniti time da osobe iz manjinske grupe koje u susretu sa većinskom razvija nisko samopoštovanje, između ostalog, mogu napustiti svoju primarnu grupu i time izgubiti jedan od svojih socijalnih identiteta i preći u neku drugu grupu koja mu omogućuje bolji socijalni status. (Tajfel i Turner, 1986). Potvrdu ovoj tvrdnji može dati i podatak da se veliki 178

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola broj romske dece izjašnjava po etničkoj pripadnosti roditelja koji nije Rom, pa su tako neki od njih sebe određivali kao Srbi, Muslimani ili Mađari. Rezultat koji pokazuje da nema razlike u izraženosti socijalne distance prema Romima između učenika koji imaju romske drugare u razredu i onih koji nikada nisu u svom razredu imali Rome, nije u skladu sa očekivanjima niti ranijim istraživanjima. Međutim, razlog tome treba verovatno tražiti u tome da je u oba slučaja socijalna distanca izuzetno visoka, pa bi bilo veoma teško očekivati razlike. Naravno, ovo nam ne nudi objašnjenje zašto je distanca tako visoka, već samo zašto statistički nema razlike. Kao dodatak ovom rezultatu uradili smo i analizu razlika u izraženosti socijalne distance u odnosu na ostale etničke grupe iz istraživanja. Podaci pokazuju da razlike ipak postoje i to kod socijalne distance prema svim drugim grupama u istom smeru. Učenici koji imaju svakodnevni kontakt sa romskom decom pokazuju niži nivo socijalne distance prema svim drugim grupama u odnosu na one koji nemaju kontakta sa romskom decom. Iako se na prvi pogled čini da ovaj podatak nije previše značajan, on svoj značaj dobija ako se vratimo na kontakt-hipotezu. Iako se, možda i apsurdno, predrasude prema grupi sa kojom postoji kontakt ipak nisu smanjile, ono što se jeste smanjilo jesu predrasude i distanca prema drugim manjinskim grupama! Dakle, kontakt sa manjinskim grupama (bez obzira koje su grupe u pitanju) zaista smanjuje distancu ne samo prema tim grupama, nego prema svim manjinskim grupama. Izuzetak su opet Romi kod kojih očigledno postoji još neki ometajući faktor koji onemogućava smanjenje distance prema njima, a taj faktor verovatno jeste, na ovom uzrastu, i loš uspeh u školi, različitost u kulturi, pa u nekim slučajevima i u jeziku. Možda kao dodatno objašnjenje treba navesti i podatak da od 58 učenika romske nacionalnosti koji pohađaju ove razrede, čak 16 (ili 27%) nisu bili u razredu u vreme našeg istraživanja naspram samo 24 učenika (ili nepunih 5%) neromske nacionalnosti. Rezultati koji govore o hetero- i autostereotipima su u skladu sa očekivanjima i ranijim istraživanjima (Mihić i Mihić, 2004b; Marjanović, 2001). Naime, dok autostereotip čine isključivo pozitivne osobine, heterostereotip je mešavina pozitivnih i negativnih osobina, ali sa malim naglaskom na negativne. Moramo ovde podvući da sam način utvrđivanja stereotipa nije bio u potpunosti uobičajen, pa je možda deo rezultata pod uticajem specifične tendencije odgovaranja na ovakvu vrstu pitanja. Tri osobine (muzikalni, veseli i vole muziku) su osobine koje sačinjavaju i autostereotip i heterostereotip. Ove tri osobine kod neromskih ispitanika čine i zaseban faktor koji se, kako smo već napomenuli, može dovesti u vezu sa najfrekventnijim stereotipom Roma kod nas, a to je da su oni zabavljači i muzičari. Kontakt dece sa Romima najčešće i jeste upravo na ovoj osnovi, pa ne čudi što oni na osnovu ovih osobina i grade stereotip. Takođe, osobine heterostereotipa kao što su prljavi i nevaspitani takođe su posledica kontakta dece sa romskom populacijom pošto ih oni najčešće i vide u takvim situacijama na ulici (kod dece koja nemaju bliskijeg kontakta sa decom romske nacionalnosti) ili su i sami svedoci problematičnog ponašanja njihovih drugara iz razreda koje je, moramo to istaći, neretko praćeno i neprimerenim kaznama od strane učitelja. I sami učitelji, a naročito roditelji, su skloni da pri pojavi bilo koje bolesti vezane za nehigijenu automatski za krivca 179

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon proglase romsko dete tako da i deca neposredno ili posredno stiču ovakvu sliku o romskoj deci kao zapuštenima i u fizičkom i u vaspitnom smislu. Iako u samim rezultatima ovo nije eksplicitno pokazano, naknadne analize nam govore da nema bitnije razlike u heterostereotipu kod dece sa neposrednim kontaktom sa Romima i one koje takav kontakt nemaju, ili imaju u manjoj meri. Dakle, svi naši podaci upućuju na jedinstven zaključak. Sam kontakt sa romskom populacijom nije dovoljan katalizator smanjenja nesumnjivo izuzetno negativnih predrasuda i stereotipa prema njima. Činjenica da nema bitnije razlike ni u stepenu socijalne distance ni u negativnosti stereotipa između učenika koji se svaki dan sreću sa romskom decom i onih koji nemaju ovako bliske kontakte sa Romima, ukazuju na to da je pored samog fizičkog kontakta (koji nekad čak može i pojačati predrasude) neophodan i intenzivniji i stručniji rad sa decom na ovom problemu. Sva istraživanja, ali i praksa nam govore da uspešnost kontakta dve grupe zavisi od njihovog zajedničkog rada, traženja sličnosti među njima i njihovog svakodnevnog ravnopravnog kontakta. U situaciji kada se ova deca sreću u jednoj specifičnoj situaciji kakvu čini školsko odeljenje, ovakav rad na prevazilaženju problema predrasuda se čini još lakše rešiv, uz naravno veliko zalaganje i trud svih onih koji mogu dati doprinos rešavanju ovog sve češće pominjanog problema, gde su profesori razredne nastave jedan od moćnih agenasa socijalizacije (svakako pored roditelja) koji mogu doprineti povećanju tolerancije svojih učenika prema Romima, ali istovremeno i pomoći romskim učenicima da umanje probleme koji ih distanciraju od druge dece, gde prvenstveno mislimo na loš uspeh i problem higijene. LITERATURA Arsenović-Pavlović, M., Buha, N., Jolić, Z. i Petrović, N. (2002). Socijalna distanca dece Roma i dece ne-roma i obrazloženja distance. Saopštenje na 8. naučnom skupu «Empirijska istraživanja u psihologiji». Knjiga rezimea, str. 30. Biro, M. (1994). Psihologija postkomunizma. Beograd, Beogradski krug. Biro, M., Mihić, V., Milin, P. & Logar, S. (2002). Did socio-political changes in Serbia changed the level of authoritarianism and ethnocentrism of citizens? Psihologija, 35, 37-48. Đurović, B. (2002). Socijalna i etnička distanca prema Romima u Srbiji. Facta universitatis - series: Philosophy, Sociology and Psychology, 2(9), 667-681. Eller, A. & Abrams, D. (2002). Intergroup contact in schools: The roles of class identification and levels of categorisation. Saopštenje na British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 13. Kuzmanović, B. R. (1994). Socijalna distanca prema pojedinim nacijama. U: Lazić, M. (ur.). Razaranje društva: jugoslovensko društvo u krizi 90-ih. Beograd, Filip Višnjić. 180

Socijalna distanca i stereotipi o Romima kod dece novosadskih osnovnih škola Marjanović, M. (2001). U susretu sa etničkim stereotipijama o Romima. Facta Universitatis: Series Philosophy and Sociology, 2(8), 433-443. Mihić V. & Mihić I. (2004a). Quality of Life in Multicultural Regions: Stereotypes of Roma in Serbian School-chlidren. Saopštenje na 1 st International Conference Quality of Life and Psychology. Book of abstracts, 77. Mihić, V. i Mihić, I. (2003). Poznajem, prihvatam, poštujem- istraživanje etničke distance kod dece i njihovih roditelja. Psihologija, 36(2), 167-182. Mihić, V. i Mihić, I. (2004b). Kontakt hipoteza na delu-da li blizina znači i bliskost? Saopštenje na 52. naučno-stručnom skupu psihologa Srbije. Knjiga rezimea str. 50. Mihić, V. i Lisul, I. (2002). Importance of learning about different cultures concerning ethnic distance in children age 6-10 in northern Serbia. Saopštenje na British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 31. Pantić, D. J. (1991). Nacionalna distanca građana Jugoslavije. U: Baćević Lj. i dr. (ur.). Jugoslavija na kriznoj prekretnici. Beograd, Konzorcijum instituta društvenih nauka u Jugoslaviji. Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup contact theory. Annual Review of Psychology, 49, 65-85. Puhalo, S. (2003). Etnička distanca građana Republike Srpske i Federacije BiH prema narodima bivše SFRJ. Psihologija, 36(2), 141-156. Rutland, A., Cameron, L., Milne, A. & McGeorge, P. (2002). National and ethnic intergroup bias amongst British children. British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 38. Sherif, M. & Sherif, C. (1956). An outline of social psychology. New York, Harper & Bros. Sekelj, L. I. (2000). Etnička distanca, ksenofobija i etnonacionalistička manipulacija. Sociologija, 42(1), 1-24. Tajfel, H. & Turner, J. (1986). The social identity theory of intergroup behaviour. U: Worchel, S. & W. G. Austin (ur.), Psychology of intergroup relations. Chicago, Nelson. Trebješanin, B. (1999). Psihologija patriotizma i obrasci socijalizacije. Beograd, Zadužbina Andrejević. Turjačanin, V., Čekrlija, Đ., Powell, S. i Butollo, W. (2002). Etničke distance i etnički stereotipi studenata psihologije u Banjaluci i Sarajevu. Saopštenje na 8. naučnom skupu «Empirijska istraživanja u psihologiji». Knjiga rezimea, str. 32. UNDP (2005). Snaga različitosti izveštaj o humanom razovju Srbija 2005. Beograd, Čugura print. Zervoulis, K. & Lyons, E. (2002). Predicting ingroup favouritism and outgroup derogation in a multicultural context: The effects of history representations, group identification, collective self-esteem and integroup contact. British Psychological Society`s Social Psychology Section Conference. Book of Abstracts, str. 82. 181

Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon ABSTRACT SOCIAL DISTANCE AND STEREOTYPES OF ROMA AT THE PRIMARY SCHOOL AGE Mirjana Franceško, Vladimir Mihić i Jelena Kajon Department of Psychology, Univeristy of Novi Sad The sample of the research presented in this paper consisted of 575 children age 10 and 11 from four of Novi Sad`s primary school. 58 of them were Roma, and the rest were Serbs, Hungarians, Croats, etc. The paper deals with the social distance toward the six ethnic groups (Roma, Serbs, Croats, Hungarians, Slovaks and Ruthenians), as well as stereotypes of Roma both in Roma and non-roma children. Sample has also been divided in two by the criteria of Roma children attending the same classes as the children in the sample or not. The results show that social distance toward the Roma is higher than any other social distance in this sample. Also, we were not able to find any significant differences in this social distance between children who attend the school with the Roma children and those who do not. As could be expected, the auto stereotypes were more positive than the hetero stereotypes. Key words: social distance, Roma education, Roma stereotypes 182