UDK 63*56 + 232.4 Originalni nauøni rad STRUKTURA I PROIZVODNOST VEÅTAØKI PODIGNUTIH SASTOJINA MLEØA I JAVORA U ZAÅTITNOM ÅUMSKOM POJASU RAJKO MILOÅEVIÕ Izvod: U radu se saopåtavaju rezultati proizvodnih i strukturnih karakteristika veåtaøki podignutih sastojina mleøa i javora i mleøa u zaåtitnom åumskom pojasu na øernozemu. Iznos zapremine po jedinici povråine (1 ha) kreõe se od 15 m 3 u kulturi mleøa i javora, do 238 m 3 u kulturi mleøa, zapreminskog prirasta od 6,4 m 3 u kulturi mleøa i javora, do 8,5 m 3 u kulturi mleøa. Na osnovu analize rezultata proizvodnih karakteristika ovih kultura konstatovano je da kulture mleøa i javora i mleøa ne koriste u potpunosti proizvodni potencijal staniåta, s obzirom da se nalaze na staniåtima visoke potencijalne sposobnosti. Kçuøne reøi: kulture, mleø, javor, proizvodnost, struktura, javora i mleøa Abstract: Productive and structural characteristics of artificially established stands of Norway maple and maple and Norway maple were researched in the protective forest belt on chernozem. The volume per unit area (1 ha) ranges from 15 m 3 in Norway maple and maple plantation to 238 m 3 in Norway maple plantation, volume increment ranges from 6.4 m 3 in Norway maple and maple plantation to 8.5 m 3 in Norway maple plantation. Based on the analysis of productive characteristics of these plantations, it was concluded that the plantations of Norway maple and maple and Norway maple do not use completely the site productive potential, as they are cultivated on the sites of high potential capacity. Key words: plantations, Norway maple, maple, productivity, structure, maple and Norway maple 1. UVOD U planinskom regionu u zajednici, najøeåõe sa bukvom, bukvom i grabom, bukvom i jelom, javçaju se plemeniti liåõari (beli jasen, gorski javor, mleø i dr.). Prema Jo va no viõu (1982) gorski javor (Acer pseudoplatanus) pripada familiji Aceraceae, rodu Acer gde ima oko 15 vrsta. Mleø (Acer platanoides) pripada istoj familiji i rodu kao i gorski javor. Na svojim prirodnim staniåtima gde grade razliøite zajednice, naøin gazdovaña s jedne, i kvalitet drveta s druge strane uticao je na prekomerno koriåõeñe ovih vrsta. Pored saobraõajnice Beograd - Zagreb podignute su veåtaøkim putem sastojine mleøa i javora i mleøa, koje øine jedan deo zaåtitnog åumskog pojasa. Na osnovu rekonstrukcije prirodne potencijalne vegetacije ustanovçeno je da se ove kulture nalaze na staniåtu hrasta luÿñaka (Tilio Quercetum - crassiusculae typicum, Slav niõ, Ÿ., 1952), (Syn. Violo - Querce- Mr Rajko Miloåeviõ, asistent, Åumarski fakultet, Univerziteta u Beogradu JUL-DECEMBAR, 23. 75
tum roboris), Jo va no viõ, B. i To miõ, Z. 1979), koja se u prirodnim uslovima razvija na lesnim terasama, na raznim varijantama øernozema. Kulture koje øine deo zaåtitnog pojasa su van svog ekoloåko - cenoloåkog optimuma. U tom smislu definisan je i zadatak istraÿivaña koji se ogleda u tome da se na osnovu analize proizvodnih efekata kultura mleøa i javora i mleøa sagleda opravdanost daçeg gazdovaña ovim sastojinama, posebno imajuõi u vidu definisanu prioritetnu namenu ovog zaåtitnog pojasa (zaåtitna åuma saobraõajnica). 2. METOD RADA I MATERIJAL Istraÿivaña su obavçena na øetiri ogledne povråine postavçene u kulturama mleøa i javora i mleøa, u zaåtitnom åumskom pojasu na øernozemu. Prikupçañe podataka na terenu obavçeno je po ustaçenoj metodologiji (mereni su unakrsni preønici svim stablima na prsnoj visini, a mereñe visine i debçinskog prirasta obavçeno je samo na odreæenom broju stabala (pet) u svakom debçinskom stepenu). Obrada podataka je izvråena kompjuterski, pomoõu specijalizovanog softvera, u okviru kojeg su visinska kriva i debçinski prirasta izraøunati primenom parabole II reda. Zapremina je obraøunata primenom Åumaher - Halove funkcije, a zapreminski prirast po metodu debçinskog prirasta. 3. REZULTATI ISTRAŸIVAÑA I ÑIHOVA ANALIZA Ogledno poçe 1 postavçeno je u kulturi javora i mleøa starosti 45 godina. Zemçiåte je øernozem plitak do sredñe dubok, graæa profila: A AC C 35 35 4 4 Ovo je najsuvça forma definisanog øernozema na istraÿivanoj povråini. Osnovni taksacioni podaci dati su u tabeli 1. Na ovoj oglednoj povråini evidentan je veliki broj stabala (mleø 1269 kom/ha, javor 19 kom/ ha). Raspodela stabala po debçinskim stepenima je asimetriøna (grafikon 1). Veliki broj stabala je ispod taksacione granice (mleø 37%, javor 43%) (grafikon 1). Dimenzije preønika sredñih stabala su male (mleø 14 cm, javor 12,5 cm). Na ovoj oglednoj povråini preovlaæuje mleø (87% po zapremini i zapreminskom prirastu). Stabla mleøa su vitalnija, åto ukazuju iznosi zapremine i zapreminskog prirasta, kao i dimenzije sredñih stabala (sredñi maksimalni preønik, sredña maksimalna visina (tabela 1). Mezofilniji javor (Acer pseudoplatanus) mañe je zastupçen i na ovom najsuvçem staniåtu slabije je vitalan (iznos zapremine 2 m 3 /ha, Dg max - 15,7; Hg max - 15,3 - (tabela 1). 76 [UMARSTVO 3-4
Tabela 1: Proizvodne karakteristike veåtaøki podignutih sastojina javora i mleøa; Ogledno poçe: 1 Vrsta drveõa T N G d g h g Dg max Hg max V I vt I vp P iv god. kom. m 2 cm m cm m m 3 m 3 m 3 m 3 Mleø 45 1269 18.4 14. 15.1 17.5 16.6 131.4 5.6 2.9 4.2 45 19 2.2 12.5 14.1 15.7 15.3 2..8.4 4. 16 14 12 Mle~ h (m) 1 8 6 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 Grafikon 1: Debçinska struktura 8 Mle~ 6 id (mm) 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 d (cm) Grafikon 2: Visinske krive JUL-DECEMBAR, 23. 77
Grafikon 2: : Mleø: a =-3.6663 Se =.46957 b =1.464 Sy = 3.72517 c =-.27 Indeks korelacije =.9922 a = -5.1263 Se=.15652 b = 1.728 Sy= 3.8961 c = -.35 Indeks korelacije =.99919 8 Mle~ 6 id (mm) 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 d (cm) Grafikon 3: Linije tekuõeg debçinskog prirasta 78 [UMARSTVO 3-4
Grafikon 3: Mleø: a =.32938 Se = b = -.59 Sy =.79888 c =.11 Indeks korelacije = 1 a =.32118 Se =.7869 b =.1424 Sy = 1.59768 c =.237 Indeks korelacije =.99879 Visinske krive na oglednoj povråini, oblikom i poloÿajem ukazuju da je prisutno jako diferencirañe stabala. Linije tekuõeg debçinskog prirasta imaju blagi rast, iduõi od tañih ka jaøim debçinskim stepenima. Ogledno poçe 2 postavçeno je, takoæe, u kulturi javora i mleøa. Na ovoj oglednoj povråini mleø i javor podjednako su zastupçeni (smeåa stablimiøna). Zemçiåte je øernozem sredñe dubok do dubok, graæa profila: A A CA 5 5 775 15 Osnovni taksacioni podaci dati su u tabeli 2. Tabela 2: Proizvodne karakteristike veåtaøki podignutih sastojina javora i mleøa; Ogledno poçe: 2 Vrsta drveõa T N G d g h g dgmax hgmax V I vt I vp P iv god. kom. m 2 cm m cm m m 3 m 3 m 3 m 3 Mleø 45 576 11.17 15.7 14.8 19.1 16.7 76.2 3.1 1.7 4. 45 55 11.49 16.3 15.2 19.9 17.2 89. 3.7 2. 4.1 JUL-DECEMBAR, 23. 79
N 6 5 4 Mle~ 3 2 1 7. 12 17 22 27 32 Grafikon 4: Debçinska struktura d Grafikon 5: Visinska kriva 8 [UMARSTVO 3-4
Grafikon 5: Y=ax+bx2+cx 3 a = 1.461 Se =.36226 b = -.59 Sy = 2.94659 c =.72 Indeks korelacije =.99241 Mleø: a = 1.8717 Se =.19124 b =.912 Sy = 2.9971 c = -.146 Indeks korelacije =.99784 8 Mleø 6 id (mm) 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 d (cm) Grafikon 6: Linije debçinskog prirasta JUL-DECEMBAR, 23. 81
Grafikon 6: a = -.239 Se =.221 b =.2812 Sy = 2.2778 c =.14 Indeks korelacije =.9952 Mleø: a = -.188 Se =.2952 b =.2364 Sy = 2.1161 c =.176 Indeks korelacije =.9922 Na oglednom poçu 2 mañi je broj stabala ispod taksacione granice (javor 28%, mleø 3%), u odnosu na ogledno poçe 1. Raspodela stabala je asimetriøna sa izraÿenom levom asimetrijom. Dimenzije preønika sredñih stabala (javor 16.3, mleø 15.7 cm) su veõe u odnosu na ogledno poçe 1, kao i zapremina i tekuõi zapreminski prirast (tabela 1). Diferencirañe stabala je jako izraÿeno, linije tekuõeg debçinskog prirasta pokazuju blaÿi rast iduõi od tañih ka jaøim debçinskim stepenima, u odnosu na ogledno poçe 1. Ovde su povoçniji uslovi za mezofilniji javor, åto ukazuju dimenzije preønika sredñih stabala koje su znatno veõe u poreæeñu sa dimenzijama preønika sredñih stabala na oglednoj povråini 1, (zemçiåte vlaÿnije, dubçe, povoçnijih fiziøko - hemijskih osobina). Stabla javora su vitalnija. U III spratu javçaju se pojedinaøni primerci hrasta luÿñaka. Ogledno poçe 3 postavçeno je u kulturi javora i mleøa, starosti 45 godina. Na ovoj oglednoj povråini javor je dominatniji u odnosu na mleø. Zemçiåte je izluÿeni øernozem, duboko sa graæom profila: A 1 A A C 28 28 66 11 11 Ovo je najvlaÿnija forma definisanog øernozema na istraÿivanoj povråini. 82 [UMARSTVO 3-4
Tabela 3: Proizvodne karakteristike veåtaøki podignutih sastojina javora i mleøa; Ogledno poçe: 3 Vrsta T N G d g h g dg max hg max V I vt I vp P iv god kom m 2 cm m cm m m 3 m 3 m 3 m 3 Mleø 45 322 6.4 15.9 15.3 19.4 17.5 42.2 1.8.9 4.2 45 676 17.3 18.1 16.4 24.3 19. 139.1 6. 3.1 4.3 N(%) 6 5 4 Mle~ 3 2 1 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 Grafikon 7: Debçinska struktura d(cm) h (m) 25 2 15 1 Mleø 5 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 d (cm) Grafikon 8: Visinska kriva JUL-DECEMBAR, 23. 83
Grafikon 8: : a = 4.6464 Se =.42695 b =.996 Sy = 3.3663 c = -.151 Indeks korelacije =.99192 Mleø: a = 3.6117 Se =.44336 b =.976 Sy = 3.36274 c = -.146 Indeks korelacije =.99127 8 6 Mleø id (mm) 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 d (cm) Grafikon 9: Linije debçinskog prirasta 84 [UMARSTVO 3-4
Grafikon 9: : a = -.1143 Se =.166 b =.325 Sy = 1.4676 c = -.34 Indeks korelacije =.99994 Mleø: a =.27836 Se =.1835 b =.2476 Sy = 1.15295 c = -.25 Indeks korelacije =.98769 Dimenzije preønika sredñih stabala kao i visine sredñih stabala na ovom oglednom poçu veõe su za javor, u odnosu na mleø (tabela 1), kao i zapremina (javor, v = 139 m 3 /ha; mleø v = 42,2 m 3 /ha) i tekuõi zapreminski prirast ( javor Ivt = 6, m 3 /ha; mleø Ivt = 1,8 m 3 /ha). Ovo je razumçivo s obzirom na povoçnije staniåne uslove (najvlaÿnija varijanta øernozema na istraÿivanoj povråini, povoçne fiziøko - hemijske osobine zemçiåta) za mezofilniji javor. Raspodela stabala je karakteristiøna za jednodobne sastojine, sa grupisañem stabala oko sredñeg sastojinskog preønika koji se nalazi u debçinskom stepenu 17.5 cm. Visinska kriva je strmije postavçena u koordinatnom sistemu u odnosu na visinske krive oglednih poça 1 i 2. Linija debçinskog prirasta (javor) pokazuje blaÿi pad u odnosu na linije debçnskog prirasta (ogledno poçe 1 i 2), iduõi od tañih ka jaøim debçinskim stepenima. Ogledno poçe 4, postavçeno je u øistoj sastojini mleøa starosti 45 godina. Zemçiåte je øernozem, vrlo dubok, graæe profila: A 1 A A C 28 28 66 12 12 JUL-DECEMBAR, 23. 85
Tabela 4: Proizvodne karakteristike veåtaøki podignutih sastojina mleøa; Ogledno poçe: 4 T N G d g h g dg max hg max V I vt I vp P iv Vrsta god. kom. m 2 cm m cm m m 3 m 3 m 3 m 3 Mleø 45 963 24.9 18.4 16.6 24.7 19.3 238 8.5 5.2 3.5 N(%) 6 5 Mle~ 4 3 2 1 25 2 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 Grafikon 1: Debçinska struktura Mleø d cm) h (m) 15 1 5 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 d (cm) Grafikon 11: Visinska kriva 86 [UMARSTVO 3-4
Grafikon 11: a = 3.66786 Se =.26886 b = 1.18 Sy = 3.2691 c = -.189 Indeks korelacije =.99661 8 6 Mleø id (mm) 4 2 2.5 7.5 12.5 17.5 22.5 27.5 32.5 d (cm) Grafikon 12: Grafikon 12: Linija debçinskog prirasta a =.4468 Se =.26486 b =.3276 Sy = 1.6294 c = -.28 Indeks korelacije =.9867 U øistoj sastojini mleøa (ogledno poçe 4) iznos zapremine, tekuõi zapreminski prirast, proseøni zapreminski prirast, kao i dostignute dimenzije sredñeg sastojinskog stabla i sredñeg stabla 2% najdebçih stabala (tabela 4) su veõi u odnosu na meåovite sastojine mleøa i javora (tabele 1, 2 i 3). Izraÿeno je grupisañe stabala oko sredñeg preønika koji se nalazi u debçinskom stepenu 17.5 cm. Mañi je broj stabala ispod taksacione granice (7%) u odnosu na meåovite sastojine mleøa i javora (ogledna poça 1, JUL-DECEMBAR, 23. 87
2 i 3). Visinska kriva je poloÿenije postavçena u koordinatnom sistemu u odnosu na ogledna poça 1, 2 i 3 (grafikon 11). Linija tekuõeg debçinskog prirasta je dosta strma, sa intenzivnijim poveõañem (u odnosu na ogledna poça 1, 2 i 3) ka jaøim debçinskim stepenima. Proizvodni pokazateçi prema Joviõu, N. i sarad. (1996) sastojina hrasta luÿñaka na istom staniåtu tip åume (Carpino-Quercetum roborris) su impozantni. Dinamiku razvoja sastojine karakteriåe veoma brz porast, tako da se veõ u starosti od 5 godina zapremina kreõe izmeæu 25 i 3 m 3 /ha, a tekuõi godiåñi zapreminski prirast izmeæu 9 i 1 m 3 /ha. U stotoj godini starosti zapremina dobro obraslih stabala kreõe se izmeæu 5 i 6 m 3 /ha (proseøno 55 m 3 /ha) a tekuõi godiåñi zapreminski prirast sastojine izmeæu 1 i 11 m 3 /ha. U kulturama javora i mleøa i øistim kulturama mleøa u starosti od 5 godina zapremina se kreõe izmeæu 15-238 m 3 /ha åto predstavça 6-68 % zapremine koje postiÿu sastojine hrasta luÿñaka u tipu åume (Carpino-Quercetum roborris) u istoj starosti. Tekuõi zapreminski prirast se kreõe izmeæu 6-6,4 m 3 /ha u meåovitim kulturama javora i mleøa i 7,8 m 3 /ha u øistoj kulturi mleøa åto predstavça 71-78% tekuõeg zapreminskog prirasta koje postiÿu sastojine hrasta luÿñaka. Iznosi zapreminskog prirasta koje postiÿu kulture javora i mleøa jasno govore o produktivnosti ovih kultura u odnosu na ostvarçivi nivo produkcije i iskoriåõenosti proizvodnog potencijala staniåta. Veliki broj stabala se nalazi ispod taksacione granice åto je uticalo na izraÿenu levu asimetriju raspodele stabala po debçinskim stepenima. Bez obzira na izvråene proredne seøe nije doålo do pomeraña distribucije ka jaøim debçinskim stepenima åto jasno govori o neprilagoæenosti ovih vrsta drveõa datom staniåtu. Na to ukazuju i dimenzije sredñih stabala. Preønik sredñeg sastojinskog stabla kreõe se od 13 cm u meåovitoj kulturi javora i mleøa do 18 cm u øistoj kulturi mleøa. Sredñi maksimalni preønici (sredñi preønici 2% najdebçih stabala) kreõu se od 16,6-24.7 cm. Veliki je broj fenotipski loåih stabala åto ukazuje na odsustvo odgovarajuõeg gazdinskog i uzgojnog postupka. Imajuõi u vidu ostvarene proizvodne efekte kultura javora i mleøa i øistih kultura mleøa i proizvodne efekte sastojina hrasta luÿñaka na istom staniåtu, s jedne, tipoloåku pripadnost staniåta na kome se nalaze kulture javora i mleøa, kao i definisanu prioritetnu namenu ovog pojasa, s druge strane, opravdano se postavça pitañe daçeg gazdinskog tretmana ovih kultura tj. neophodno je izvråiti restituciju ovih kultura sastojinama hrasta luÿñaka. 4. ZAKÇUØCI Na osnovu sprovedenih istraÿivaña moÿe se zakçuøiti: iznos zapremine se kreõe od 15-18 m 3 /ha u kulturi javora i mleøa, do 238 m 3 /ha u kulturi mleøa, a tekuõeg zapreminskog prirasta od 6.4 7.8 m 3 /ha u kulturi javora i mleøa do 8.5 m 3 u kulturi mleøa; veliki broj stabala nalazi se ispd taksacione granice, sem u øistoj kulturi mleøa; 88 [UMARSTVO 3-4
javor (Acer pseudoplatanus) u meåovitim sastojinama je vitalniji i sa veõom proizvodnoåõu na vlaÿnijem zemçiåtu (izluÿeni øernozem) ; na suvçim varijantama øernozema, a posebno na plitkom do sredñe dubokom zemçiåtu, mleø je vitalniji i sa veõim uøeåõem tehniøkog drveta; na osnovu iznetih rezultata moÿe se zakçuøiti da kulture javora i mleøa i mleøa ne koriste u potpunosti proizvodni potencijal staniåta (zemçiåe visoke proizvodne sposobnosti); na osnovu pomenutih rezultata o proizvodnim karakteristikama, najveõe proizvodne efekte postiÿu øiste sastojine mleøa; ove kulture su van svog cenoloåkog i ekoloåkog optimuma; u ciçu stvaraña stabilnih ekoloåkih i cenoloåkih, proizvodno visokovrednih i otpornih sastojina na aerozagaæeñe (zona imisionog preoptereõeña) neophodno je izvråiti restituciju kultura mleøa i javora i mleøa, sastojinama hrasta luÿñaka, s obzirom da se ove kulture nalaze na staniåtu hrasta luÿñaka. Poznato je da je hrast luÿñak vrlo otporna vrsta drveta na aerozagaæeñe; LITERATURA Ban ko viõ, S., Me da re viõ, M., Pan tiõ, D. (2): Strukturne i proizvodne karakteristike veåtaøki podignutih sastojina crnog oraha i potreba ñihove restauracije na razliøitim tipovima åuma u Sremu, Glasnik Åumarskog fakulteta br. 83, Åumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, str. 33-43. J o v a n o v i õ, B. ( 1 9 8 2 ) : Dendrologija, uœbenik, II dopuñeno izdañe, Åumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. Jo viõ, N. To miõ Z., Bur li ca Ø., Jo va no viõ B., Jo viõ D., Gr biõ P., Jo viõ P (1995): Ekoloåka klasifikacija neobraslih povråina åumskih staniåta i izbor vrsta za poåumçavañe, Monografija Potencijali åuma i åumskih podruøja i ñihov znaøaj za razvoj Srbije, Åumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. J o v i õ, N., T o m i õ, Z., J o v i õ, D. ( 1 9 9 1 ) : Tipologija åuma, Åumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. M i l o å e v i õ, R. ( 1 9 9 6 ) : Uticaj liåõarskih sastojina na umañeñe nivoa saobraõajne buke, magistarski rad, Centar za multidisciplinarne studije, Univerziteta u Beogradu, Beograd. T o m i õ, Z. ( 1 9 9 2 ) : Åumske fitocenoze Srbije, uœbenik, Åumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. JUL-DECEMBAR, 23. 89
STRUCTURE AND PRODUCTIVITY OF ARTIFICIALLY ESTABLISHED STANDS OF NORWAY MAPLE AND MAPLE AND NORWAY MAPLE IN THE PROTECTIVE FOREST BELT Rajko Milåoeviõ Summary Based on the study of structural and productive characteristics of Norway maple and maple and Norway maple plantations in the protective forest belt, it can be concluded that these plantations are not in their ecological coenological optimum. The volume and current volume increment are the highest in the pure Norway maple stand (V = 238 m 3 ; Ivet = 8.5 m 3 ). In the mixed plantation of maple and Norway maple, the volume and volume increment is lower than in pure stand of Norway maple (V = 15-18 m 3 ; I vt = 6.4 7.8 m 3 ). At the most important site in the study area, maple je more dominant and vital than Norway maple. Aiming at the establishment of stable ecological-coenological ecosystems which will ensure permanently the priority basic specific purpose (protection of the road of the first degree), it is necessary to reconstruct these stands. 9 [UMARSTVO 3-4