UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA I BILJAKA ZA AGROHEMIJSKE I PEDOLOŠKE ANALIZE

UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA I BILJAKA ZA AGROHEMIJSKE I PEDOLOŠKE ANALIZE

Urednik prof. dr Maja Manojlović, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Autori prof. dr Darinka Bogdanović, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet prof. dr Sanja Lazić, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet prof. dr Milivoje Belić, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet prof. dr Ljiljana Nešić, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet dr Vladimir Ćirić, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet mr Ranko Čabilovski, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Recenzenti prof. dr Momčilo Ubavić, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet prof. dr, Marija Zgomba, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet prof. dr Vlada Ličina, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet Izdavač: Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Trg Dositeja Obradovića 8, 21 000 Novi Sad, Srbija Dizajn i štampa TFK SIGNUM, Novi Sad Tiraž 40/100 ISBN 978-86-7520-291-2 Novi Sad, 2014. Sadržaj Predgovor... 4 1. ISTRAŽIVANJA I UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA... 6 1.1 Pripremna faza... 6 1.2 Rekognosciranje terena... 8 1.3 Sondiranje... 8 1.4 Otvaranje profila... 9 1.4.1 Spoljašnja morfologija... 11 1.4.2 Unutrašnja morfologija... 12 1.5 Uzimanje uzoraka... 14 1.6 Priprema uzoraka zemljišta za analizu i čuvanje... 15 2. ZEMLJIŠTA ZA ISPITIVANJE PLODNOSTI... 17 2.1. Plodnost zemljišta kao najvažnije svojstvo... 18 2.2. Osnovni principi uzimanja uzoraka zemljišta... 18 2.3. Plan uzorkovanja... 19 2.4. Načini uzimanja uzoraka... 19 2.5. Površina koju reprezentuje prosečan uzorak... 20 2.5.1. Uzimanje uzoraka na malim površinama... 20 2.5.2. Uzimanje uzoraka na velikim površinama... 21 2.5.3. Korišćenje GIS i GPS prilikom uzorkovanja zemljišta... 22 2.6. Vreme uzimanja uzoraka... 23 2.7. Pribor za uzimanje uzoraka... 24 2.8. Dubina uzimanja uzoraka... 25 2.9. Način uzimanja i pripremanja uzoraka... 26 2.10. Sušenje, pakovanje... 27 2.11. Masa prosečnog uzorka... 28 3. UZORKOVANJE BILJNOG MATERIJALA U CILJU UTVRĐIVANJA OBEZBEĐENOSTI BILJAKA HRANLJIVIM ELEMENTIMA... 30 3.1. Izbor organa za uzorkovanje... 31 3.2. Mreža uzorkovanja... 31 3.3. Termini uzimanja uzoraka i veličina uzorka... 32 3.4. Priprema uzoraka za analizu... 34 3.5. Tumačenje rezultata analize... 34 4. UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA ZA ANALIZU PESTICIDA... 38 4.1. Uzorkovanje zemljišta... 42 5. PESTICIDI U BILJKAMA, UZORKOVANJE BILJNOG MATERIJALA... 44 5.1. Postupak uzorkovanja... 46 Literatura... 53 3

Predgovor Priručnik Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske i pedološke analize je pripremljen u okviru IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food). S obzirom da je cilj ovog projekta povećanje doprinosa poljoprivrede očuvanju okoline i proizvodnji kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane, u ovom priručniku smo ukazali na značaj pravilnog izbora mesta, vremena i načina uzimanja uzoraka zemljišta i biljnog materijala. Želja nam je da sadržaj ovog priručnika pomogne poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima prilikom planiranja i uzimanja uzoraka zemljišta i biljnog materijala. Pravilno uzimanje uzoraka zemljišta i bilnog materijala za analizu ostataka pesticida prikazano je u četvrtom i petom delu priručnika. Ovom prilikom želimo da se zahvalimo na saradnji poljoprivrednim proizvođačima, u prvom Jovanu iz Takođe, zahvaljujemo se svim članovima projektnog tima Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, Poljoprivredne škole i Regionalne razvojne jedinice Srem. Veliku zahvalnost dugujemo recenzentima prof. dr Momčilu Ubaviću, prof. dr Vladi Ličini i prof. Mariji Zgombi na ekspeditivnosti i doprinosu kvalitetu priručnika. Prvi deo priručnika odnosi se na terenska pedološka istraživanja. U drugom delu priručnika, prikazani su načini uzimanja uzoraka sa malih i velikih gazdinstava (parcela) u cilju ispitivanja plodnosti zemljišta. Urednik Prof. dr Maja Manojlović U trećem delu priručnika data su uputstva za pravilno uzimanje uzoraka biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti hranljivim elementima. 4 5

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta Milivoj Belić, Ljiljana Nešić, Vladimir Ćirić topografske i hidrološke karte, zatim karte biljnog pokrivača i klimatske karakteristike područja (Slika 1 i 2). Posebno se proučavaju faktori obrazovanja zemljišta: klima, matični supstrat, reljef, organski svet, starost terena i dodatni faktori koji se odnose na uticaj čoveka. Sem toga, proučava se sva odgovarajuća literatura kao i podaci iz ranijih pedoloških istraživanja ukoliko postoje. 1. PEDOLOŠKA ISTRAŽIVANJA I UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA Slika 1. Pedološka karta Vojvodine i deo sekcije karte. Pedološka istraživanja mogu imati fundamentalni ili primenjeni karakter. Istraživanja zemljišta se prvenstveno izvode za potrebe: poljoprivredne proizvodnje, melioracija zemljišta, tehničke prakse, sistematike zemljišta i izrade pedoloških karata, bonitiranja zemljišta, preduzimanja mera u cilju zaštite zemljišta od degradacije, prostornog uredjenja zemljišta i drugo. Ona se sastoje iz terenskog i laboratorijskog ispitivanja. Svrha terenskog ispitivanja zemljišta je da se na osnovu morfoloških svojstava (spoljašnje i unutrašnje morfologije) odrede glavne osobine zemljišta i uzmu uzorci zemljišta. Terensko ispitivanje zemljišta odvija se u pet faza: 1. Pripremna faza 2. Rekognosciranje terena 3. Sondiranje zemljišta 4. Otvaranje pedološkog profila 5. Uzimanje uzoraka zemljišta 1.1 Pripremna faza Podrazumeva proučavanje pedogenetskih faktora i postojeće dokumentacije koja se odnosi na dato područje ispitivanja. Proučavaju se pedološke, geološke, geomorfološke, Slika 2. Geološka i geomorfološka karta Vojvodine. Za terensko ispitivanje zemljišta potrebna je sledeća oprema (Slika 3): GPS (Global Positioning System) aparat, topografske karte, fotoaparat, sonde, alat za otvaranje profila (kramp, lopata, ašov), pribor za ispitivanje profila (pedološki nož, sona kiselina (10%) i drugo), metarska traka, vrećice za uzorke zemljišta, pribor za uzimanje uzoraka zemljišta u prirodno nenarušenom stanju (cilindri zapremine 100 cm 3 po Kopecky-om), pribor za uzimanje zemljišta za mikrobiološke analize, pribor za uzimanje monolita i film-lak otisaka zemljišta, sveska, olovka u boji za označavanje odredjenih celina na topografskoj karti, terensko vozilo. Navedena oprema nije neophodna za sve vrste terenskih ispitivanja zemljišta, a kada su u pitanju složenija ispitivanja, ovaj spisak se može i znatno proširiti. 6 7

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta 1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta Slika 3. Pribor za uzimanje uzoraka zemljišta i GPS (Global Positioning System) aparat 1.2 Rekognosciranje terena Obuhvata prepoznavanje karakteristika proučavanog područja pri izlasku na teren i njihovo upoređivanje sa podacima iz literature do kojih se došlo u toku pripremne faze. Koriste se prirodni i / ili veštački useci, obodi kanala, profili zemljišta na pozajmištima, profili pored puteva i dr. Rekognosciranjem terena na mestima gde se može videti otvoreni pedološki profil (useci pored puteva i pruga, kamenolomi, ciglane, obale reka i kanala itd.), uočavaju se razlike u morfološkim svojstvima zemljišta predmetog područja na osnovu kojih se na topografskoj karti, odgovarajuće razmere, mogu približno označiti granice prostiranja jednog ili više tipova zemljišta koji su zastupljeni na ispitivanom području. U novije vreme se koriste GPS aparati koji poseduju detaljne topografske karte sa podacima o geografskoj širini, dužini i nadmorskoj visini što znatno olakšava obavljanje ove faze. 1.3 Sondiranje Nakon rekognosciranja terena pristupa se sondiranju terena (Slika 4). Buduću da su pedološke karte ograničene preciznosti, detaljnije razgraničavanje tipova zemljišta na terenu se obavlja otvaranjem sondažnih bušotina. Pomoću pedoloških sondi se relativno brzo mogu prikupiti uzorci zemljišta na osnovu kojih se utvrđuje sklop profila, odnosno broj, moćnost i prelaz između horizonata. Na osnovu ovih saznanja, tačnije se utvrđuju granice prostiranja pojedinih tipova zemljišta koji su izdvojeni prilikom rekognosciranja terena. Rezultati dobijeni nakon sondiranja pomažu pri odabiru i utvrdjivanje lokaliteta na kojima će se otvoriti osnovni (glavni) profili, poluprofili (pomoćni) i kontrolne jame (prikopke). Za prikupljanje uzoraka zemljišta najčešće se koriste tri tipa sondi: holandski, cevasti, i svrdlasti tip sonde. Sonda se sastoji od dela kojim se uzima uzorak zemljišta, cevnih nastavaka i ručke koja služi za okretanje sonde. Na cevnim nastavcima je decimetarska ili centimetarska skala kojom određujemo dubinu iz koje se uzima uzorak. Deo kojim se uzima uzorak je obično dužine 20-25-30 cm. Sonda se vrhom postavlja u zemljište i na taj način pravi bušotinu u zemljištu, pri čemu se svrdlo ili cev puni zemljištem. Bušotina se pravi postupno i u jednom navratu sonda se utiskuje u zemljište, vadi iz bušotine, uzima uzorak, očisti deo za prihvatanje od ostatka zemljišta i nastavlja sa uzimanjem uzoraka do željene dubine. Bušenje zemljišta holanskom sondom se odvija sukcesivno, npr. od 0 do 20 cm, zatim od 20 do 40, 40-60 itd. Izvađeno zemljište se slaže u horizontalnom nizu redosledom kojim se vadi iz sondažne bušotine. Na taj način može tačno da se utvrdi broj, moćnost i prelaz između horizonata. Sondiranje može često da zameni otvaranje profila, prikopke što dovodi do uštede vremena. Slika 4. Različiti tipovi sondi i sondiranje na terenu 1.4 Otvaranje profila Svrha otvaranja pedološkog profila je utvrđivanje unutrašnje morfologije zemljišta i uzimanje uzoraka za analizu fizičkih, hemijskih i bioloških svojstava. Otvaranje pedološkog porfila (Slika 5) se vrši do dubine dejstva pedogenetskih faktora, odnosno do pojave podzemne vode ili matične stene i to na reprezentativnom mestu (izbegavati blizinu puteva, pruga, kanala i drugih mesta na koje je čovek vršio uticaj). Broj profila po jedinici površine je različit i zavisi od prirode istraživanja i heterogenosti područja i samog zemljišta, detaljnosti pedoloških karata. Svaku poziciju na kojoj se otvaraju profili treba evidentirati pomoću GPS aparata. Kasnije se utvrđene pozicije, sa karakteristikama zemljišta mogu uneti u GIS programe i koristiti za izradu pedeoloških karata, monitoring zemljišta itd. 8 9

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta 1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta Nakon otvaranja profila (Slika 7) se pristupa njegovom opisu tj. unosu podataka o lokalitetu i opisu spoljašnje i unutrašnje morfologije. Slika 5. Otvaranje pedoloških profila Profil zemljišta se kopa do pojave tvrde stene, podzemne vode ili do dubine od 2 m. Poluprofil (Slika 6) se kopa do 1 m, a prikopke do 0,5 m dubine. Pre početka kopanja na površini zemljišta se ašovom označe buduće dimenzije profila: dužina 1,5-2 m i širina 0,7-0,8 m. Profil se orjentiše tako da nakon završetka kopanja uža čeona vertikalno zasečena strana bude direktno osvetljena suncem. Produbljivanje zemljišta se vrši postepeno, a radi bezbednog ulaska u profil nasuprot čeone strane ostavljaju se stepenice. Prilikom kopanja zemljište se izbacuje iznad leve i desne, duže stranice profila. Kod poljoprivrednih zemljišta površinski horizonti se odstranjuju na jednu, a dublji horizonti na drugu dužu stranu profila, a pri zatvaranju profila obrnutim redosledom se vraća zemljište, tako da se što manje poremeti prirodan redosled horizonata. Čeona strana i površina zemljišta iznad nje treba da ostanu čisti, jer se tu rade morfološka ispitivanja i prikupljaju uzorci. U toku rada treba izbegavati i svako nepotrebno gaženje zemljišta iznad čeone strane profila, kako bi se izbeglo sabijanje i što bolje sačuvao prirodni izgled površine zemljišta. Slika 7. Otvoreni pedološki profili u cilju izrade pedoloških elaborata pri projektovanju voćnjaka 1.4.1 Spoljašnja morfologija Svaki tip zemljišta ima svoju spoljašnju (Slika 8) i unutrašnju morfologiju (Slika 9). Pri opisivanju spoljašnje morfologije obraća se pažnja na reljef i biljni pokrivač (živi i mrtvi). Reljef se deli na makro reljef (vertikalne razlike preko 10 m, a horizontalne dimenzije veće od 200 m), mezoreljef (vertikalne razlike od 1 do 10 m, a horizontalne dimenzije veće od 50 m) i mikro reljef (vertikalne razlike ispod 1 m, a horizontalne dimenzije oko 1 m). Sem toga mogu se izdvojiti ravni, zaravnjeni, nagnuti, ispupčeni, udubljeni, terasasti i drugi oblici reljefa. Pokrivač može biti mrtvi (šumska prostirka, skelet i dr.), a živi pokrov mogu biti šume, travnjaci, veštačke livade, voćnjaci, vinogradi, ratarski i povrtarski usevi i dr. Pri opisivanju pedoloških profila unose se sledeći podaci: područje istraživanja, naziv lokaliteta, geografske koordinate, širina, dužina i nadmorska visina, način iskorišćavanja zemljišta, nagib terena, reljef, vegetacija, podaci o klimi, broj profila, dubina podzemne vode, matični supstrat, tip zemljišta, mesto u klasifikaciji, datum istraživanja i ime istraživača. Slika 6. Shematski prikaz izgleda pedološkog profila i otvoren pedološki poluprofil 10 11

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta 1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta Slika 8. Spoljašnja morfologija zemljišta (livadska vegetacija i vodoleža na oranici). 1.4.2 Unutrašnja morfologija Na vertikalnom preseku zemljišta uočavaju se slojevi koji se medjusobno razlikuju po boji, mehaničkom sastavu, strukturi, sadržaju humusa i biljnih hraniva i drugim svojstvima, imaju horizontalan pravac pružanja i nazivaju se horizonti. Horizonti se obeležavaju velikim slovima abecede. Pri opisivanju pojedinih horizonata unutar profila za svaki horizont daje se oznaka za horizont, moćnost-debljina horizonta i prelaz u drugi horizont. Takođe definiše se karakter prelaza (širina prelaza) u drugi horizont (vrlo oštar manje od 2 cm, oštar 2 do 5 cm, postepen 5-10 cm i neizražen veći od 10 cm, valovit, u vidu džepova i nejasan). Sem toga, pri opisu unutrašnje morfologije definišu se i vlažnost horizonata, tekstura (peskovita, ilovasta, glinovita), sadržaj stena i mineralnih fragmenata (skelet), struktura (agregatna, koherentna, bestrukturno zemljište), konzistencija mokrog, vlažnog i suvog zemljišta, prisustvo korenovog sistema, prisustvo pukotina i slikensajda - klizne ravni kod glinovitih zemljišta, cementacija, poroznost, prisustvo jako zbijenog sloja ili horizonta (položaj nepovoljnog horizonta), sadržaj karbonata (prelivanjem zemljišta sa 10% HCl), sadržaj vodorastvorljivih soli, reakcija zemljišta (ph). Ocena boje horizonata podrazumeva korišćenje atlasa boja Munsel color chart-a (Slika 10) da bi se izbegla subjektivnost u oceni boje. Svaka boja i nijansa boje je numerisana i tekstualno definisana. Slika 9. Unutrašnja morfologija profila černozema karbonatno oglejenog i glinovite ritske crnice. Slika 10. Stranica atlasa boja Munsel color chart i specifične pedološke tvorevine - rđaste mazotine i pojava vivijanita. Posebno treba istaći specifične pedološke tvorevine. One se koriste uspešno kao dijagnostički znakovi pri determinaciji specifičnih pedogenetskih procesa u zemljištu, a mogu biti: Hemijske (krečni talozi, iscvetavanje i konkrecije gipsa, konkrecije kalcijum karbonata, pseudo-micelije, lesne lutkice, talozi lako rastvorljivih soli Na, Mg, Ca, talozi seskvioksida i silicijum dioksida, pojava vivijanita); Biološke (krotovine, kaproliti, crvotočine, ostaci biljnog i životinjskog porekla i drugo). 12 13

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta 1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta 1.5 Uzimanje uzoraka Posebnu pažnju treba posvetiti uzimanju uzoraka, jer greške koje se učine prilikom uzimanja uzoraka zemljišta mogu uticati na vrednosti dobijenih rezultata. Uzorci u narušenom stanju se koriste uglavnom za određivanje mehaničkih, vodnofizičkih i hemijskih svojstava zemljišta. Uzimaju se pomoću pedološkog noža iz genetičkih horizonata i to prvo iz najdubljeg horizonta i na kraju iz površinskog horizonta a u cilju smanjenja mogućnosti kontaminacije zemljišta iz drugih horizonata. Kada se uzorci zemljišta uzimaju iz genetičkih horizonata ili po slojevima profila preporučuje se da se zemljište prikuplja sa više različitih mesta u okviru jednog horizonta, kako bi se dobijo jedan reprezentativan uzorak. Masa uzorka iz svakog horizonta je obično oko 1 do 1,5 kg zemljišta. Kada su u pitanju zemljišta sa više skeleta prikuplja se veći uzorak, u zavisnosti od količine skeleta, 3-5 kg. Potom se stavljaju u najlonske kese u koje se ubaci etiketa na koju je potrebno upisati podatke o uzorku grafitnom olovkom. Osnovni podaci koje treba uneti su: lokalitet, broj profila, dubina sa koje je uzet uzorak, oznaka horizonta, datum i potpis uzimaoca uzorka. Uzorci u polunarušenom stanju se koriste za analizu strukturnosti zemljišta. Oni se uzimaju pri vlažnosti bliskoj poljskom vodnom kapacitetu. Iz zida profila ašovom se izvali veliki busen zemlje, podigne na oko 1 m visine iznad površine i pusti da slobodno padne na plehanu tepsiju, ili najlon foliju, usled čega se agregati međusobno razdvajaju. Potom se veće grudve nežnim pokretima prstiju rastave na sitne komade do veličine 1-2 cm trudeći se da ne dođe do gnječenja i uništavanja strukturnih agregata. Uzima se 2-2,5 kg zemljišta koje se transportuje u većim kartonskim kutijama ili otvorenim limenim posudama, kako ne bi došlo do gnječenja zemljišta i potom koristi za analizu (za neke vrste analiza strukturnosti uzorci se koriste u vlažnom a za neke u vazdušno suvom stanju). Uzorci u prirodno nenarušenom stanju se uzimaju za analiziranje nekih fizičkih i vodno-fizičkih svojstava zemljišta. Uzorak u prirodnom ili nenarušenom, odnosno neporemećenom stanju podrazumeva da u uzetom uzorku zemljište zadrži prirodan sklop rasporeda čestica i pora kao u polju. Uzorkovanje se radi cilindrima valjkastog oblika različite zapremine, najčešće od 100, 250, 500, 1000 pa i 2000 cm 3, pri vlažnosti bliskoj poljskom vodnom kapacitetu. U našoj zemlji se najviše koriste cilindri po Kopeckyom (V=100 cm 3, visina 4,4 cm, prečnik 5,5 cm). Donja ivica cilindra je zaoštrena radi lakšeg utiskivanja u zemljište. Cilindri se pakuju u drvene sanduke, obično 20 komada. Od pribora potreban je još i ašov, pedološki ili drugi oštar nož, drveni ili čekić od tvrde gume i postolje sa utiskivačem. Osnovni zadatak postolja je da prihvati cilindar i da omogući njegovo ravnomerno i ujednačeno utiskivanje u zemljište prilikom udaranja utiskivača drvenim čekićem. Uzorci u prirodno nenarušenom stanju se uzimaju iz pedološkog profila počev od površine od 4-6 ponavljanja (Slika 11). Uzorci se cilindrima uzimaju iz pedološkog profila počev od površine po slojevima ili horizontima u zavisnosti od potrebe. Zemljište se poravna ašovom ili nožem i postavi se pribor za utiskivanje cilindra čije se postolje učvrsti za zemljište. U prihvatni deo postolja uvlači se cilindar i utiskivačem ravnomerno utiskuje u zemljište tako da gornja ivica cilindra uđe ispod površine zemljišta 0,5-1 cm. Potom se postolje sa utiskivačem sklanja i pristupa se pažljivom otkopavanju utisnutog cilindra. Neravni krajevi uzorka koji po vađenju ostaju sa obe strane cilindra ravnaju se oštrim nožem. Zatim se postavljaju poklopci, i cilindar se odlaže u kutiju za transport. Svi uzorci iz istog horizonta ili sloja imaju zajedničku etiketu, na kojoj se upisuju broj profila, horizont, dubina sa koje su prikupljeni i brojevi cilindra, datum i potpis uzorkivača. Slika 11. Uzimanje uzoraka u prirodno nenarušenom stanju cilindrima po Kopeckom. Ukoliko prilikom uzimanja uzoraka dođe do oštećenja zemljišta u cilindru on se ne sme popunjavati zemljom nego se uzimanje uzorka ponavlja. Uzimanje uzorka je najbolje pri vlažnosti zemljišta bliskoj poljskom vodnom kapacitetu. Ukoliko je zemljište suvlje potrebno ga je prethodno navlažiti. Nakon uzimanja uzoraka zemljišta u narušenom i prirodno-nenarušenom stanju u izvesnim slučajevima uzimaju se i monoliti isečak zemljišta u prirodno-nenarušenom stanju, koji kasnije služe za očiglednu nastavu, odnosno prikaz i proučavanje morfoloških svojstava zemljišta. 1.6 Priprema uzoraka zemljišta za analizu i čuvanje Svi uzorci zemljišta doneti sa terena, koji se odnose na tačno određena ispitivanja, problematiku se evidentiraju pod istim matičnim brojem u svesci za evidenciju uzoraka. Pored matičnog u svesku se upisuje i ukupan broj uzoraka i lokalitet sa kojih su prikupljeni, datum dospeća uzoraka, analize koje treba da se urade u uzorcima, kome da se dostave podaci i datum izdavanja rezultata urađenih analiza. 14 15

1. Pedološka istraživanja i uzorkovanje zemljišta Uzorci zemljišta donešeni sa terena se u laboratoriji pripremaju tako što se razastiru na čiste hartije u sloju debljine 1 do 2 cm, suše se na vazduhu u čistim prostorijama u kojima nema hemikalija niti prašine kako ne bi došlo do kontaminacije uzoraka (Slika 12). Uzorci se suše do vazdušno suvog stanja, a zatim pomoću mlinova za mlevenje zemljišta ili u avanu, uz upotrebu drvenog tučka ili tučka obloženog gumom, sitne i prosejavaju kroz sito otvora 2 mm (za analizu humusa kroz 0,25 mm), a potom prenose najčešće u čiste kartonske kutije ili u boce sa šlifovanim zapušačem u kojima se čuvaju, odnosno koriste za dalja laboratorijska ispitivanja. Na svakoj kutiji odnosno boci, je potebno da se nalazi matični i laboratorijski broj uzorka. Za analizu nekih fizičkih i vodno-fizičkih svojstava zemljišta nije potrebno samleti i prosejavati zemljište zbog toga što se analiziraju uzorci u prirodno-nenarušenom ili polunarušenom stanju. Ovakvi uzorci se čuvaju u većim kartonskim kutijama ili otvorenim limenim posudama. Uzorci zemljišta nakon analiza se ne bacaju nego se u kutijama odlažu u prostorije sa policama i čuvaju od nekoliko godina do nekoliko desetina godina u zavisnosti od prirode istraživanja, što je propisano posebnim dokumentom. Darinka Bogdanović 2. UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA ZA ISPITIVANJE PLODNOSTI Zemljište je jedan od najvažnijih prirodnih resursa i neprocenjivo je dobro celog čovečanstva. To je ograničeno i uništivo dobro. Sporo se obrazuje, a u procesu destrukcije brzo se uništava. Zemljišta u prirodi nastaju kao proizvod pedogenetskih faktora, (klime, reljefa, matičnog supstrata, organskog sveta i starosti terena). Svaki od pedogenetskih faktora, pod određenim uslovima može imati dominantan uticaj. Po sastavu, zemljište je veoma složen trofazni i polidisperzni sistem. Slika 12. Sušenje i čuvanje uzoraka zemljišta u narušenom stanju. Zemljište je dinamičan sistem koji se stalno menja, uz stalnu razmenu materija i energije sa geosferom koja ga okružuje. Mada zemljište u odnosu na čitavu zemljinu koru čini neznatnu masu, jer se javlja kao vrlo tanak sloj na njenoj površini, čija debljina retko prelazi od 2 do 3 metra, njegov značaj za ljudsku populaciju je ogroman. Značaj zemljišta u prirodi određen je prvenstveno činjenicom da se u njemu zadržavaju i nakupljaju biogeni elementi, neophodni za stvaranje i održavanje života. Ti elementi (C, N, S, P, K, Ca i dr.) se nalaze u zemljištu, vezani u raznim mineralnim i organskim jedinjenjima, adsorbovani na površini zemljišnih koloida, i u vidu jona u zemljišnom rastvoru. 16 17

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2.1. Plodnost zemljišta kao najvažnije svojstvo Ako posmatramo zemljište kao sredinu u kojoj se ukorenjuju i razvijaju biljke, moramo zaključiti da je plodnost njegova najvažnija osobina. Poznavanje plodnosti zemljišta i razrada naučnih osnova za njegovo povećanje i potom i trajno održavanje na visokom nivou, odnosno prevođenje slabo plodnih u zemljišta visokog stepena plodnosti najvažniji je zadatak nauke o zemljištu. Plodnost zemljišta, kao njegovo najvažnije svojstvo nije moguće apsolutno na duže odrediti, već se mora permanentno procenjivati na osnovu manje ili više promenljivih pokazatelja plodnosti, a određivanje doza i vrste đubriva, vremena i načina primene mora se temeljiti na naučno-stručnim saznanjima o raspoloživosti i odnosima hraniva u zemljištu, fiziološkim potrebama biljaka te agroekološkim uslovima. Kad se govori o osobinama zemljišta kao činiocu njegove plodnosti, treba istaći da zemljište visoke plodnosti mora imati povoljne, fizičke, hemijske, biološke osobine i vodno-vazdušni i toplotni režim. Zemljište treba da ima povoljan režim biljnih hraniva, što znači da tokom čitavog vegetacionog perioda biljkama treba da bude na raspolaganju dovoljno hraniva u pristupačnim oblicima. Tokom čitavog vegetacionog perioda zemljište treba da sadrži dovoljno vlage dostupne biljkama. Bez povoljnog režima vlaženja zemljišta nezamisliv je povoljan režim mobilizacije biljnih hraniva i obezbeđenja potreba biljaka u vodi. Zemljište treba da sadrži dovoljno O 2 (povoljan vazdušni režim), neophodnog za disanje korena biljaka i za druge oksidacione procese, od kojih zavisi mobilizacija biljnih hraniva i prevođenje u forme dostupne biljkama. Takođe, u zemljištu treba da budu povoljni i toplotni uslovi (povoljan temperaturni režim), za razvoj biljaka i mikrobiološku aktivnost u procesu mobilizacije biljnih hraniva. 2.2. Osnovni principi uzimanja uzoraka zemljišta Jedan od najvažnijih i najodgovornijih poslova u sistemu kontrole plodnosti zemljišta (SKPZ) je uzimanje uzoraka. Značaj pravilnog uzimanja uzoraka je u tome što od toga kako je uzet uzorak - pravilno ili nepravilno zavise i rezultati analize, a time ispravnost zaključka i mera koje se predlažu. Na osnovu analiza uzoraka od nekoliko stotina do nekoliko grama, donosi se zaključak o tome šta se zbiva u masi od oko 3.000.000 kg zemljišta, koliko zapravo teži sloj zemljišta od 0 do 20 cm površine jednog hektara određene specifične mase. Članom 21 Zakona o poljoprivrednom zemljištu Službeni glasnik RS br. 62/06 godine, propisano je: Radi zaštite i očuvanja hemijskih i bioloških svojstava poljoprivrednog zemljišta od prve do pete katastarske klase i obezbeđenja pravilne upotrebe mineralnih i organskih đubriva korisnik ili vlasnik obradivog zemljišta mora da vrši sistematsku kontrolu plodnosti zemljišta i evidenciju količine unetih mineralnih đubriva. Kontrola plodnosti obradivog zemljišta vrši se po potrebi, a najkasnije svake četvrte godine. Ispitivanje plodnosti zemljišta i utvrđivanje kvaliteta mineralnih đubriva obavljaju organizacije koje imaju odgovarajuću opremu i kadar i koje ovlasti Ministarstvo za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu Republike Srbije. Znači imaoci i korisnici poljoprivrednog zemljišta, prema članu 21. Zakona o zemljištu, obavezni su da za potrebe sistema kontrole plodnosti zemljišta uzimaju uzorke zemljišta na naučnim osnovama koje je usvojilo Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta na VII Kongresu 1984.godine. U uzorcima zemljište od hemijskih karakteristika zemljišta, osim sadržaja biljkama dostupnih oblika hraniva (NH4-N; NO3-N; N, P, K, Ca, Mg, S, Fe i mikroelemenata, za stanje njegove plodnosti veoma su značajni: reakcija zemljišnog rastvora (ph), sadržaj CaCO3, humusa i adsorbovanih katjona, kao i sadržaj toksičnih materija za biljke. 2.3. Plan uzorkovanja Pre nego što se pristupi uzimanju uzoraka zemljišta na jednoj njivi - parceli pravi se plan uzorkovanja za tu površinu, a koji obuhvata: Svrhu uzorkovanja (prvi put se uzorkuje parcela za potrebe SKPZ ili je neki od turnusa uzorkovanja, da li se uzorkuje zbog preporuke prihrane useva; zbog trenutne pojave hloroze u usevu i dr.) Veličina parcele (unose se na plan granice površine sa koje će se uzimati uzorci) Tip zemljišta (utvrđuje se pomoću pedološke karte) Heterogenost zemljišta Teksturu zemljišta Ekspoziciju parcele (južna, severna, mikroreljef) Gazdovanje parcelom (usevi; đubrenje; prinosi) Na osnovu prikupljenih i proučenih podataka pristupa se planu uzorkovanja, parcela se deli, prema prikupljenim karakteristikama, u prvom redu prema homogenosti zemljišta, na više jedinica sa kojih će se uzimati prosečni uzorci, a te jedinice se ucrtavaju u kartu plana uzorkovanja i geopozicioniraju kako bi u svim budućim uzorkovanjima u SKPZ prosečan uzorak bio reprezentativan. Prosečan uzorak se sastoji od 20-25 pojedinačnih uzoraka i reprezentuje površinu sa koje je uzet. 2.4. Načini uzimanja uzoraka Postoji više sistema uzimanja uzoraka zemljišta i svi se više ili manje razlikuju među sobom, međutim, svi imaju osnovni zajednički princip a to je da uzorak zemljišta 18 19

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti mora reprezentovati površinu sa koje je uzet. U zavisnosti od veličine parcele postoje ogromne razlike u metodu uzimanju uzoraka. Postoji metod uzimanja uzoraka na malim površinama (0,5, 1-2 ha) i na velikim površinama (30-50-100 ha), gde se prosečan uzorak uzima sa površine 3 do 5 ha. 2.5. Površina koju reprezentuje prosečan uzorak S obzirom na veličinu gazdinstva i broj i velićinu parcela unutar jednog gazdinstva, uzimanje uzoraka zemljišta deli se na uzorkovanje na malim i velikim površinama. 2.5.1. Uzimanje uzoraka na malim površinama Osnovna karakteristika ovog sistema je da se pojedinačni uzorci zemljišta uzimaju sa cele ispitivane površine i da se od njih pripremaju tzv. prosečni uzorci. Površina sa koje se uzima jedan prosečan uzorak je najčešće 0,5, 1 i 2 ha, a za pripremanje jednog prosečnog uzorka uzima se od 20 do 25 pojedinačnih. Ispitivanja su pokazala da se tačnost hemijske analize zemljišta ne može značajnije povećati ako se isti uzorak više puta analizira. Razlike u rezultatu između pojedinačnih određivanja ukazuju samo na tačnost odmeravanja uzorka za analizu i eventualne greške pri samoj analizi. Uzimanje više pojedinačnih uzoraka, više od 30 za jedan prosečan uzorak takođe ne doprinosi tačnosti rezultata. Ukoliko se želi veća tačnost u analizi zemljišta ona se može postići samo povećanjem broja prosečnih uzoraka sa jedinice površine. Umesto da se uzima jedan prosečan uzorak uzima se 2 do 3, ili, ako je zemljište jako heterogeno i više. Mesta sa kojih se uzimaju pojedinačni uzorci treba da budu pravilno - ravnomerno raspoređena po celoj parceli. Raspored uzimanja pojedinačnih uzoraka može biti dijagonalan i šahovski (slika 13). Mesta za uzimanje uzoraka kod dijagonalnog rasporeda su pravilno raspoređena po dijagonalama parcele, ali su nepravilno raspoređena po površini parcele (ostaju velike površine između dijagonala sa kojih se ne uzimaju pojedinačni uzorci). Otuda je mnogo bolji šahovski raspored pojedinačnih uzoraka. Kod šahovskog rasporeda mesta su ravnomerno raspoređena po celoj ispitivanoj površini parcele, te se daje prednost ovom načinu uzorkovanja. 2.5.2.- Uzimanje uzoraka na velikim površinama a) - metod kruga Na velikim parcelama pod oranicama otežana je orijentacija i razgraničenje površina sa kojih se uzimaju prosečni uzorci. Ideja da se pojedinačni uzorci zemljišta ne uzimaju sa cele površine parcele,već sa tzv. kontrolnih parcelica koje reprezentuju površinu od 3 do 5 ha, što je veoma pogodno za krupna gazdinstva, nastala je u Švedskoj. Prema autoru ovog metoda, Fredriksonu (1968), tzv. punkt-metod ili metod kruga uzimanje uzoraka za praćenje promena sadržaja hranljivih materija u zemljištu i promena njegovih osobina, mnogo je ispravniji od metoda uzimanja uzoraka sa cele površine od 3 do 5 ha. Umesto prosečnih uzoraka sa površine od 3 do 5 ha uzimaju se uzorci sa određenih, manjih površina na parceli tzv. kontrolnih parcelica, vodeći računa da te parcelice budu na mestima sa tipičnim osobinama zemljišta za površinu koju reprezentuju. Pri ponovnom ispitivanju, uzorci se uzimaju sa istih kontrolnih parcelica. Razumljivo je da će rezultati analiza uzoraka uzetih metodom kruga biti znatno ujednačeniji i da će utvrđene promene mnogo više odgovarati onim stvarnim, nego ako se prosečan uzorak uzme sa cele ispitivane površine parcele od 5 ha. Potrebno je da geometar površinu 50-100-200 i 300 ha, podeli na manje parcele (3-5 ha), a agronom da izabere reprezentativna mesta na parcelama 3 do 5 ha i da se snime tačke koje če biti -centar kruga za uzimanje prosečnih uzoraka metodom kruga na svakoj od njih. Kako se u turnusima (svake četvrte godine) u sistemu kontrole plodnosti zemljišta uzimaju uzorci zemljišta, moguće je sa greškom do ±30cm vratiti se na isto mesto za ponovnu analizu radi praćenja promena plodnosti. Uzimanje uzoraka zemljišta sistemom kruga na kontrolnim parcelicama prema Fredriksonu prikazano je na slici 14. Centar Prvi krug Drugi krug Broj uzoraka 1 3 5 Treći krug Četvrti krug 8 8 Ukupno 25 Slika 14. Raspored mesta i uzimanje uzoraka sistemom kruga Slika 13. Dijagonalno i šahovsko uzimanje uzoraka Kontrolna parcelica je krug prečnika 30 m, površine 707 m 2, a odabere se tako da reprezentuje zemljište površine od 3 do 5 ha. Sa kontrolne parcele pojedinačni uzorci se uzimaju po tačno utvrđenom rasporedu. 20 21

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti b) Uzimanje uzoraka sa cele površine parcele U suštini ovaj način je isti kao i kod uzimanja uzoraka sa malih parcela. Jedan prosečan uzorak, sastavljen od 20-25 pojedinačnih, uzima se sa površine od 3-5 ha, što zavisi od ujednačenosti zemljište. Pri ovom načinu uzimanja uzoraka najpre se na planu gazdinstva cela površina jedne parcele podeli na onoliki broj delova koliko je predviđeno da se uzme prosečnih uzoraka, s tim da ta površina sa koje se uzima jedan prosečan uzorak ne bude veća od 5 ha. Pri izlasku na parcelu uzorci se uzimaju prema planu, a ukoliko je potrebno plan se koriguje tako da prosečan uzorak zemljište bude stvarno reprezentativan. c) Kombinovano uzimanje uzoraka Pri kombinovanom načinu uzimanja uzoraka sa cele površine i sa kontrolnih parcelica postupa se tako što se najpre uzmu uzorci sa cele površine po sistemu b, a zatim na svakih 20 ha uzimaju se uzorci sa kontrolnih parcelila po sistemu a. Ovaj kombinovani način omogućava precizno praćenje promena u sastavu i svosjtvima zemljište na precizno utvrđenom mestu geodetskim snimanjem centara kontrolnih parcelica. Sa jedne kontrolne parcele, iz sloja do 20 cm sondom se uzima 25 pojedinačnih uzoraka i od njih se napravi jedan prosečan uzorak. (ako se uzimaju dve dubine- drugi prosečan uzorak je iz istih rupa iz sloja od 20 do 40 cm), 2.5.3. Korišćenje GIS i GPS prilikom uzorkovanja zemljišta U današnjem trenutku sveska agronoma u koju je decenijama zapisivano sve što se radi na parceli u poljoprivredi pa i uzimanje uzoraka u sistemu kontrole plodnosti zemljišta, zamenjena je novim tehnologijama. Uvođenjem GIS i GPS tehnologija u poljoprivrednoj mehanizaciji počela se razvijati nova grana - precizna poljoprivreda. Osnovna pretpostavka precizne poljoprivrede je da da veći broj informacija, kao i da preciznije informacije budu na raspolaganju poljoprivredniku pri donošenju odluke. Global Position System (GPS) predstavlja mrežu satelita koji emituju signale određujući na taj način svoju poziciju. Ugrađeni u traktore i kombajne GPS prijemnici prosleđuju tačnu geografsku poziciju, kao i tačno vreme rada. GPS tehnologije pri uzorkovanju i analizi zemljišta se u svetu koriste od poslednje decenije XX veka i omogućavaju da se precizno uzmu uzorci i odredi plodnost zemljišta, te daju preporuke za đubrenje. U praksi se primenjuju dve vrste mašina kojima se omogućava satelitska kontrola plodnosti zemljišta. Jedna vrsta mašina služi za uzimanje uzoraka zemljišta iz jednog sloja zemljišta sa dubine do 25 cm, ili do 60 cm. Druga vrsta mašina služi da se uzorci zemljišta uzimaju iz dva sloja sa dubine do 30 cm i od 30 do 60 cm. Ove mašine imaju kompjuter koji je u vezi sa satelitom što omogućava da se uzorci zemljišta uzimaju precizno, odnosno da se ponovna kontrola obavi na istom mestu. Uzimanje uzoraka zemljište u cilju određivanje plodnosti podrazumeva da se prvo obeleže granice parcele na kojoj će se raditi sistem kontrole plodnosti zemljišta. Zatim se osnovna parcela podeli na manje od po 5 ha. Sa svakih 5 ha unutar osnovne parcele uzima se od 20 do 25 uzoraka. Prikupljeni uzorci se odmah transportuju do akreditovane laboratorije i analiziraju. Na osnovu urađenih analiza koje karakterišu plodnost zemljišta (sadržaj organske materije, fosfora i kalijuma u zemljištu) akreditovane laboratorije prave karte plodnosti svake parcele i daju preporuku za đubrenje (sl. 15 i 16). Đubrenje je prema karti plodnosti terena. Na osnovu analiza preporučuju se dva nivoa đubrenja, jedan za optimalno đubrenje, a drugi za minimalno đubrenje. Kontrola plodnosti zemljišta primenom GPS tehnologije obavlja se svake četvrte godinane na tačno pozicioniranim tačkama na parceli tako da faktor heterogenosti zemljišta ne utiče na rezultate analize plodnosti u ponovljenim turnusima. Na osnovu iskustva zemalja koje sistem kontrole plodnosti u cilju racionalnog đubrenja izvode GPS tehnologijom, analiza ima ekonomsku opravdanost samo ako je njiva veća od 15 ha. Što je veća parcela GPS tehnologija je ekonomski opravdanija. Slika 15. Mapiranje parcele sa tragovima za kretanja uređaja za uzimanje uzoraka 2.6. Vreme uzimanja uzoraka Slika 16. Karta potreba đubrenađubrenja fosforom nakon analize zemljišta Intenzitet hemijskih i biohemijskih procesa u zemljištu nije isti u svako doba godine te je i mobilni sadržaj biljnih asimilativa u zemljištu podložan promanema, Osim toga, preko godine se izvode različite agrotehničke mere, koje, u većoj ili manjoj meri utiču na sadržaj za biljke pristupačnih oblika hranljivih materija u zemljištu (to se odnosi prvenstveno na đubrenje). Otuda vremenu uzimanja uzoraka treba pokloniti punu pažnju. U principu, uzorci za analizu se uzimaju u vreme kada se želi saznati hranidbeni potencijal zemljišta. Važno je da se uzorci zemljišta uzimaju uvek u isto doba godine, zato što je nivo hraniva različit u različito vreme u toku godine (npr. ukoliko se uzmu uzorci zemljišta u oktobru ove godine, treba ih uzeti u oktobru sledećih godina). Uzorci zemljišta uzeti u vreme vrlo suvog ili vrlo vlažnog perioda daju pogrešne rezultate. 22 23

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti U sistemu kontrole plodnosti zemljišta, najpovoljnije vreme uzimanja uzoraka je posle žetve strnina, berbe kukuruza ili skidanja nekog drugog useva (šećerne repe, suncokreta). Kako se u sistemu kontrole plodnosti zemljišta analize zemljišta ponavljaju svake četvrte godine (u turnusima), za preporuku je da se u plodoredu odabere kultura posle koje će se uzimati uzorci. U našoj zemlji kod ratarskih useva povoljno vreme za uzimanje uzoraka u SKPZ je posle žetve pšenice. Strnine su kulture koje ostavljaju čistu i ravnu površinu parcele, zatim, kulture posle kojih ima dovoljno vremena za pripremu zemljišta za setvu narednih useva, i, što je značajno strnine su usevi koji se ne đubre stajnjakom. Otuda je smanjen rizik da uzeti uzorci zemljišta budu ne homogeni, a što bi moglo dovesti do greške u analizama i u tumačenju rezultata.ukoliko se uzorci uzimaju tokom vegetacije useva, treba voditi računa da je prošlo najmanje tri meseca od poslednjeg đubrenja fosforom i kalijumom da bi rezultati analiza bili ispravni. Za davanje preporuke za egzaktno đubrenje (prihranu strnih useva i predsetveno đubrenje okopavina), na bazi N-min. metode uzorci zemljišta se uzimaju za sve kulture rano u proleće. Vreme uzimanja uzoraka za prihranu strnih useva je kraj februara i početak marta, za šećernu repu prva i druga dekada marta, za kukuruz i suncokret kraj marta i početak aprila. Ukoliko se poštuju principi egzaktnog đubrenja po N-min. metodi između uzimanja uzoraka i davanja preporuke za đubrenje ne sme da prođe više od sedam dana. 2.7. Pribor za uzimanje uzoraka Za uzimanje uzoraka zemljišta (slika 17) potrebno je: 1. Plan rasporeda uzoraka na parceli 5. Za uzorke za N-min. ručni frižider 2. Sonde (cevaste, svrdlaste); ašov 6. Kartice za podatke o uzorku 3. Nož, šrafciger 7. Flomaster za obeležavanje vrećica 4. Vrećice za uzorke 8. Zapisnik o izvršenom uzorkovanju 2.8. Dubina uzimanja uzoraka Uzorci zemljišta za potrebe sistema kontrole plodnosti zemljišta uzimaju se i obeležavaju po genetskim horizontima. Dubina uzimanja uzoraka zavisi od dubine obrade zemljište, kulture koja se proizvodi i od mobilnosti jona u zemljištu. Nekada je dubina osnovne obrade zemljišta bila oko 20 cm i važilo je pravilo da se uzorci uzimaju sa dubine obrade. Danas je međutim dubina osnovne obrade različita i na jednoj istoj parceli, i zavisi od više faktora (sistema obrade i đubrenja, tipa zemljišta, kulture koja se gaji). S druge strane, sa produbljivanjem oraničnog sloja ne dolazi uvek do intenzivnog mešanja zemljišta sa različitih dubina i postoji mogućnost greške u rezultatima analiza uzetih uzoraka. Ako se uzorci uzimaju sa nejednakih dubina, tada nije moguće poređenje rezultata ni između parcela, ni na jednoj parceli pri uzastopnom određivanju. Određivanje hranljivih materija u zemljištu za potrebe kontrole plodnosti zemljišta više ima karakter određivanja intenziteta plodnosti, odnosno određivanje koncentracije hranljivih materija, nego ukupne količine hranljivih materija u aktivnom sloju zemljišta. To je jedan od razloga što nije potrebno ispitivanje uzoraka i iz dubljih slojeva zemljišta. Kako se ne određuje ukupna apsolutna količina hranljivih materija koja se nalazi u masi zemljišta površine 1 hektara, u izvesnom smislu je svejedno da li se ispituje sloj do 20 cm ili do 35 cm, ali je važno da se uvek ispituje sloj iste dubine da bi bilo moguće poređenje rezultata na istoj parceli. Kako se u uzorcima zemljišta u sistemu kontrole plodnosti određuju koncentracije hranljivih elemenata radi racionalne primene đubriva, važno je znati mobilnost pojedinih hranjivih jona u profilu zemljišta. Pokretljivost pojedinih jona u zemljištu je različita i može se pratiti pomoću izotopa, na osnovu migracije i ispiranja pomoću lizimetara i dr. Za potrebe SKPZ uzorci zemljišta uzimaju se zavisno od kulture: - za ratarske kulture 0-20 i 20-40cm - za povrtarske kulture 0-20 ili 0-30cm - za livade i pašnjake 0-10 i 10-20cm - za voćnjake i vinograde pri podizanju 0-30 i 30-60cm U eksploataciji - ako je podloga sejanac 0-20; 20-40 i 40-60cm - ako je podloga vegetativna 0-30 i 30-60cm Slika 17. Pribor za uzimanje uzoraka Za potrebe N-min. đubrenja - uzorci zemljišta kod strnina uzimaju se krajem februara i početkom marta po slojevima 0-30; 30-60 i 60-90cm. 24 25

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti Za okopavine: - za šećernu repu pre setve po slojevima 0-30; 30-60; 60-90, 90-120 i 120-150cm - za kukuruz pre setve po slojevima 0-30; 30-60; 60-90 i 90-120cm. N-min. metoda dobre rezultate daje na zemljištima sa dubokim akumulativnim horizontom, te otuda i uzorke zemljišta za određivanje ukupne količine rezidualnog mineralnog azota raspoloživog korenu gajenih kultura treba uzimati iz celog profila. Na lošim zemljištima (pseudoglej i sličnim) đubrenje na osnovu N-min. metode treba prilagoditi mobilnosti azota u ograničenoj dubini profila. 2.9. Način uzimanja i pripremanja uzoraka Da bi pravilno uzeli pojedinačne uzorke zemljišta i formirali prosečan uzorak sondom ili ašovom (slika 18.) prethodno treba uraditi: - ukloniti biljne ostatke sa površine gde ćemo uzeti uzorak i poravnati nogom površinu - okretanjem kružno sonde uzeti uzorak sa planirane dubine - pojedinačni uzorak iz sonde pomoću šrafcigera (šipke) preneti u kofu obeleženu prvom dubinom - sledeću dubinu izvađenog uzorka iz iste rupe staviti u drugu kofu sa obeleženom drugom dubinom. - uzeti pojedinačne uzorke sa svih isplaniranih mesta za jedan prosečan uzorak i staviti po dubinama u obeležene kofe. - masa zemljišta od 20 do 25 pojedinačnih uzoraka od koga ćemo pripremiti prosečan je oko 2 do 3kg zemljišta - ručno dobro izmešati zemljište u kofi - na ploču (kvadrat) rasuti zemljište iz kofe ravnomerno i po ploči povući dijagonale, i slučajnim izborom, zemljište iz 2 trougla vratiti u kofu a iz 2 trougla baciti. Ponovo homogenizirati u kofi i rasuti po ploči i sistemom dijagonalne eliminacije uzorak svesti na 1 kg mase - preneti uzorak u PVC vrećicu obeleženu rednim brojem - potrebne su dve identifikacione kartice, jedna se stavlja u vrećicu a druga na vrećicu. Kartica koja se stavlja u vrećicu mora biti vodootporna (omotanu u dodatnu providnu vrećicu). Na kartici treba da piše: - uzorak br - dubina uzimanja - vlasnik njive - datum uzimanja uzoraka - katastarski broj njive - ime lica koje je uzelo uzorke Svaku seriju uzoraka (upakovanu u vreću, kutiju) prati zapisnik sa popisom uzoraka i potpisom lica koje je izvršilo uzorkovanje. Zapisnik sadrži: - skicu (kartu) parcele s prikazom uzimanja uzoraka - broj uzoraka (npr. 1...57) - oznaku parcele - ime vlasnika parcele i naziv gazdinstva - dubinu uzimanja uzoraka - predusev - đubrenje (organskim, mineralnim) - plan narednih useva - koje analize treba uraditi i zahtev za preporuku đubrenjanaredne ćetiri kulture - ime lica uzorkovača, mesto i datum. Slika 18. Pripremanje uzoraka za analizu 2.10. Sušenje, pakovanje Po prispeću u ovlašćenu (akreditovanu) laboratoriju uzorci zemljišta se pregledaju da bi se utvrdilo da li odgovaraju priloženom spisku i da li su neoštećeni. Zatim se uzorci uvode u matičnu knjigu uzoraka, gde svaki uzorak dobija svoj laboratorijski broj (u akreditovanim laboratorijama poštuje se propisana procedura od ulaska uzorka do davanja rezultata naručiocu posla). Ispravni i neoštećeni uzorci zemljišta pregledaju se radi odstranjivanja netipičnih materija (korena, kamena, stajnjaka i sl.), a zatim stavljaju na sušenje. Ukoliko se uzorak suši, sušenja može biti prirodno i veštačko. Prirodno sušenje obavlja se na sobnoj temperaturi do vazdušno suvog stanja, najčešće od 8 do 12 dana. Uzorci zemljišta se stave u kartonske kutije ređe na čist papir u tankom sloju i ostave da se suše. Veštačko sušenje se obavlja u sušnicama, ormanima ili čitavim prostorijama, u koje se sa jedne strane uvodi vazduh zagrejan do 35ºC, a sa druge odvodi vlažan vazduh. Zavisno od broja uzoraka planira se veličina prostora za sušenje uzoraka koje traje do 24 h.vazdušno suv uzorak se melje u avanu ili mlinu (slika 19). 26 27

2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti 2. Uzorkovanje zemljišta za ispitivanje plodnosti Za Nmin. metodu analize se rade u uzorcima poljske vlažnosti. Uzorci se u ručnim hladnjacima dopremaju u laboratoriju i odmah se rade analize, ili se najduže do sedam dana mogu čuvati u frižideru do analize. Slika 19. Mlevenje, pakovanje i čuvanje uzoraka zemljišta 2.11. Masa prosečnog uzorka Masa prosečnog uzorka za potrebne hemijske analize pri određivanju plodnosti zemljišta najčešće je oko 0,5 kg. Međutim, sa 20 do 25 pojedinačnih uzoraka koji čine jedan prosečan uzorak dobije se 2 do 3 kg zemljišta, koje se dobrom homogenizacijom i dijagonalnom eliminacijom svodi na željenu masu. Za hemijske analize koje se rade u SKPZ treba znatno manja količina zemljišta od mase prosečnog uzorka koja se dostavlja laboratoriji. Analize se rade iz mase zemljišta od 10, 5, 1, 0,5 do 0,1 g. Imajući u vidu da su danas instrumentalna analitika i tehnologija napredovale, a posebno elektronika (AAS, ICP, CNS analizatori) masa uzorka od njive do analize i kasnijeg čuvanja uzorka može se znatno smanjiti. Uzorci se čuvaju u posebnoj prostoriji do sledećeg turnusa. Pod turnusom se u sistemu kontrole plodnosti zemljišta podrazumeva period od 4 godine. Svake četvrte godine uzorkovanje se ponavlja, na istoj parceli, po istoj tehnologiji uzimanja uzoraka, i istim hemijskim metodama da bi rezultati analiza bili komparativni. Kad je reč o masi zemljišta za potrebe N-min. metode - zbog analize koja se radi u uzorku poljske vlažnosti, potrebno je da veća masa zemlje dospe u laboratoriju, oko 1 kg zemlje (300 g za jednu analizu + ponavljanja). Međutim, uzorci posle urađene N-min. metode se ne čuvaju, te masa uzorka ne pravi problem. Vazdušno suvi uzorci se usitnjavaju i prosejavaju kroz sita dimenzija 2 mm. Deo uzorka koji je prošao kroz sito od 2 mm služi za analize a krupnije frakcije (veće od 2 mm) koje su ostale na situ, odbace se. Kod skeletnih zemljišta ostatak na situ (veće od 2 mm) se meri radi preračunavanja na masu zemljišta od 1 ha. Samo usitnjavanje zemljišta, zavisno od broja prispelih uzoraka, može biti ručno u avanima ili pomoću mlinova za zemljište kad je reč o velikom broju uzoraka. U sistemu kontrole plodnosti, gde se analizira veliki broj uzoraka, zemljište se usitnjava u mlinovima podešenim za serijski rad. Važno je da se samelje ceo uzorak da bi se izbegla greška zbog heterogenosti zemljišta u nastavku rada na uzorku. Za neke analize potrebno je usitniti zemljište do frakcije 0,2 mm. Ako taj zahtev postoji onda se posebno navodi u metodi za određenu analizu. Od osnovnog uzorka uzimaju se poduzorci, zavisno od potreba ispitivanja i analitičkog postupka. Osnovni kriterijum je, da poduzorak mora sadržati najmanje 100 čestica veličine otvora sita (najčešće 2 mm). Nekoliko primera minimalne mase uzorka za različitu veličinu čestica dato je u tabeli 1. Ove vrednosti su u saglasnosti sa praktičnim iskustvom i potvrđuju da je za čestice manje od 2 mm obično potrebno 10-20 g uzorka. Poduzorci čije su čestice manje od 2 mm koriste se najčešće za određivanje sadržaja teških metala u različitim zemljišnim ekstraktima. Znači, za određivanje ukupnog i pristupačnog sadržaja teških metala potrebno je fino samleveno zemljište. Fino samleveno zemljište se priprema mlevenjem reprezentativnog uzorka od oko 25 g zemljišta čije čestice su manje od 2 mm do finog praha (čestice manje od 150 µm) u sahatnom avanu ili sličnom uređaju. Reprezentativni poduzorci mase 10-50 mg mogu se koristiti za razne analize. Finoća mlevenja poduzorka zavisi od analitičke metode i od mase uzorka, i može se kretati od oko 10 do 20 mg za direktnu struju električnog luka emisione spektrometrije (DCAES) do 0,1-1,0 g za XRFS. Uzorci prosejanog i samlevenog zemljišta čuvaju se u kutijama od kartona ili plastike u prostoriji za to namenjenoj (nikako u laboratoriji sa hemikalijama ili uzorcima đubriva). Tabela 1. Veličina čestica u odnosu na masu uzorka pri analizi teških metala u zemljištu (Jackon, preuzeto iz Alloway, 1990) Veličina otvora sita (mm) Minimalna masa uzorka (g)* * preračunato na specifičnu masu zemljišta od 1,3 g/cm3 Optimalna masa uzorka (g) (aproksimativno 4 x min.masa) 4 44 176 oko 150 2 5,3 21,2 oko 2,5 1 0,68 2,72 oko 2,5 (mm) (mg) (mg) 0,16 2,7 10,8 oko 10 0,1 0,68 2,72 oko 2,5 28 29

Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima Ranko Čabilovski 3. UZORKOVANJE BILJNOG MATERIJALA U CILJU UTVRĐIVANJA OBEZBEĐENOSTI BILJAKA HRANLJIVIM ELEMENTIMA Genetski potencijal rodnosti gajenih biljaka može da dođe do punog izražaja samo u uslovima optimalnog nivoa plodnosti zemljišta. Smatra se da je za normalno rastenje i razviće biljke potrebno 16 elemenata. Oni se nazivaju neophodnim elementima, te u slučaju njihovog nedostatka biljke ne mogu da završe svoj životni ciklus. Između sadržaja neophodnih elemenata u listovima ili pojedinim organima biljaka i prinosa, postoji pozitivna korelacija. Zahvaljujući tome, hemijskom analizom listova (folijarna dijagnoza) moguće je utvrditi: nivo obezbeđenosti zemljišta i biljaka asimilatima, uočiti nepravilnost u mineralnoj ishrani (antagonizam jona i dr.) i pratiti efekat primene đubriva. Kako bi se objektivno ocenio nivo obezbeđenosti biljaka pojedinim elementima hemijske analize biljnog tkiva, mora se posebna pažnja posvetiti pravilnom uzorkovanju. Prilikom uzorkovanja neophodno je precizno definisati koji deo biljke se uzima za analizu (list, lisna drška, cela biljka itd.) i termin kada se u toku vegetacije uzima uzorak, jer nisu svi biljni organi, kao i faze rasta i razvića podjednako podesni za karakterizaciju obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima. Takođe, potrebno je voditi računa o veličini prosečnog uzorka, mreži uzorkovanja i površini parcele sa koje se uzorci uzimaju. 3.1. Izbor organa za uzorkovanje Pri izboru organa biljaka za analizu jedni kriterijum je veza između sadržaja hranljivih elemenata u biljnom organu i prinosa i/ili kvaliteta. Za hemijsku analizu nisu podesni organi biljaka u kojima se sadržaj hranljivih elemenata brzo menja. U tom smislu najpodesniju su potpuno razvijeni listovi kod kojih se sadržaj hranljivih elemenata duži vremenski period tokom vegetacije ostaje na istom nivou, što nije slučaj sa mladim listovima koji intezivno rastu ili starim listovima. 3.2. Mreža uzorkovanja Prilikom određivanja mreže uzorkovanja mora se voditi računa da uzorak koji se uzima sa neke parcele bude reprezentativan. Jedan uzorak biljnog materijala se uzima sa parcele gde se na celokupnoj površini parcele sve agrotehničke mere sprovode na istovetan način, gde je bio isti predusev i da je plodonost zemljišta ujednačena na svim delovima parcele. Kretanje po parceli može da bude po tzv.»šahovskom rasporedu«ili»po dijagonali«(slika 20). Važno je da prosečan uzorak bude sastavljen od pojediničnih uzoraka uzetih ravnomerno po celoj površini parcele. Ukupna površina sa koje se uzimaju jedan prosečan uzorak može biti veličine od 0,5 25 ha, u zavisnosti od ujednačenosti plodnosti zemljišta, biljne vrste i ujednačenosti useva. Slika 20. Šema za uzorkovanje biljnog materijala (uzorkovanje po dijagonali i šahovski raspored) 3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima 30 31

3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima 3.3. Termini uzimanja uzoraka i veličina uzorka Potreba biljaka za pojedinim elementima u toku vegetacije je različita. Iz tog razloga nivo hranljivih elemenata u lišću menja se tokom vegetacije. Pored toga, sadržaj većine elemenata takođe varira od lista do lista u zavisnosti od starosti i položaja na biljci. Uzorke lišća treba uzimati kada su koncentracije većine elemenata relativno stabilne. Uzorci lišća koji se uzmu u ranim fazama vegetacije obično sadrže veće koncentracije elemenata kao što su azot i kalijum, a manje nivoe kalcijuma. Obrnuto, uzorci koji se prikupe mnogo kasnije obično imaju manje azota i kalijuma, a više kalcijuma. Da bi se rezultati hemijske analize uporedili sa uspostavljenim standardima, uzorkovano lišće mora da bude uporedivo po fiziološkoj starosti sa lišćem koje je korišćeno za definisanje standarda. U tabelama 2 i 3, prikazani su termini uzorkovanja, deo biljke koji se uzorkuje i veličina uzorka kod ratarskih i povrtarskih kultura. Kod voćarskih kultura uzorke treba uzimati kada su lastari prešli fazu intenzivnog porasta, pošto se tada sadržaj mineralnih materija u listovima značajnije ne menja duži period vremena. Listove treba uzimati zajedno sa lisnom drškom, i to sa sredine dugog lastara. Listovi koji se uzimaju za uzorak treba da su zdravi i normalno razvijeni. Jedan prosečan uzorak čini 70 do 90 listova. Uzorak za analizu može da bude i veći od 150 do 200 listova, zavisno od ujednačenosti zasada, željene tačnosti i dr. Važno je da prosečan uzorak verno reprezentuje po morfološkim, fiziološkim i hemijskim osobinama listove zasada sa kojeg su uzeti. Ako se uzorci za analizu uzimaju samo jednom u toku vegetacije, treba ih uzimati u periodu od sredine jula do sredine avgusta. Jedan prosečan uzorak biljnog materijala kod ratarskih i povrtarskih kultura sastoji se od više pojedinačnih uzoraka koji se uzimaju ravnomerno po parceli. Na veličinu prosečnog uzorka utiče veći broj činilaca a pre svega heterogenost biljaka. Ukoliko se za hemijsku analizu uzimaju listovi, preporučuje se da jedan prosečan uzorak čini od 50 do 100 listova, a ukoliko su uzorkuje kultura koja se odlikuje manjim listovima, broj listova može biti i preko 200. Slika 21. Uzorci lišća uzeti za hemijsku analizu Tabela 2. Vreme uzorkovanja, vrsta i veličina uzorka kod ratarskih kultura Vrsta Strna žita Kukuruz Suncokret Soja Šećerna repa Lucerka Vreme uzimanja uzoraka Deo biljke Veličina uzorka Bokorenje Ceo nadzemni deo 500 g sveže mase Vlatanje Biljke do 30 cm visine Biljke od 30 cm visine do početka metličenja Početak cvetanja Počeak cvetanja 50-60 dana posle nicanja (jul/avgust) Početkom cvetanja Ceo nadzemni deo ili gornja 2 razvijena lista Ceo nadzemni deo Gornja dva razvijena lista Gornji potpuno razvijeni listovi Tri vršna potpuno razvijena lista Srednji, potpuno razvijeni listovi Vršni deo izdanka (oko 15 cm) 500 1000 g sveže mase ili 200 listova 20-30 biljaka 50-100 listova 100 listova 100 listova 100 listova 500-100 g sveže mase Tabela 3. Vreme uzorkovanja, vrsta i veličina uzorka kod povrtarskih kultura Vrsta Karfiol Paprika Kupus Lisnato povrće Krastavci Lubenica i dinja Celer Paradajz Korenasto povrće Vreme uzimanja uzoraka U fazi obrazovanja cvetova Sredinom vegetacije U fazi obrazovanja glavice Deo biljke Srednji potpuno razvijeni listovi Potpuno razvijeni mladi listovi Potpuno razvijeni listovi Veličina uzorka 50-100 listova 50-100 listova 50-100 listova Sredinom vegetacije Potpuno razvijeni listovi 50-100 listova Pre obrazovanja plodova Pre obrazovanja plodova Visina biljke 30-40 cm Pre ili u toku cvetanja Pre obrazovanja krtole, lukovice, korena, sredinom vegetacije 3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima Listovi u blizini osnove glavne vreže Listovi u blizini osnove glavne vreže Srednji potpuno razvijeni listovi Treći ili četvrti list od vrha biljke Srednji list lisne rozete, ili ceo nadzemni deo 50-100 listova 50-100 listova 50-100 listova 50-100 listova 50-100 listova * Prilikom uzorkovanja potrebno je uzeti uzorke sa najmanje 25 biljaka sa parcele 32 33

3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima 3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima 3.4. Priprema uzoraka za analizu U većini slučajeva, pranje uzoraka pre sušenja ne utiče značajno na sadržaj elemenata kao što su azot, fosfor, kalijum, kalcijum, magnezijum ili bor. Sa druge strane, površinska kontaminacija prašinom, zemljom, pesticidima ili đubrivima za folijarnu primenu može da dovede do značajno većih nivoa gvožđa, mangana, cinka i bakra kod uzoraka koji nisu oprani pre sušenja. Pranjem uzoraka a potom ispiranjem u destilovanoj vodi može smanjiti površinska kontaminacije. Neki izvori vode sadrže i male količine mangana, bakra i cinka, pa takvu vodu ne bi trebalo koristiti. Iz tog razloga se za ispiranje koristi destilovana voda. Posle poslednjeg ispiranja uzorke treba ocediti pre nego što se premeste u papirne vreće kako bi se osušili. Papirne vreće trebalo bi postaviti na mesta pogodna za brzo sušenje i ostaviti otvorene kako bi se sprečila pojava buđi. Uzorke treba čuvati na suvom mestu kako bi se sprečila njihova ponovna hidratacija. 3.5. Tumačenje rezultata analize Na osnovu rezultata hemijske analize listova i već utvrđenih graničnih vrednosti (Tabele 4, 5 i 6), moguće je odrediti nivo obezbeđenosti biljaka mineralnim materijama. Ukoliko se sadržaj nekog hraniva u listovima kreće u granicama optimalne koncentracije, to znači da je sadržaj tog elementa u zemljištu na optimalnom nivo. U tom slučaju đubrenjem bi trebalo primeniti samo onu količinu elementa za koliko se godišnje zemljište osiromaši njegovim odnošenjem prinosom i drugim gubicima. Ako je sadržaj nekog elementa u listovima niži od navedene optimalne koncentracije, potrebno je đubriti dozama koje će obezbediti optimalni nivo elemenata u listovima, a to je redovno veća količina od one koje biljke svojim prinosom iznose iz zemljišta. U slučaju da je sadržaj elemenata u listovima veći nego što je to potrebno za postizanje visokih prinosa, treba izbegavati primenu takvih đubriva koja bi doprinela daljem povećanju njegovog sadržaja u listovima. Ne samo zbog uštede već i zbog nepoželjnih posledica koje može da izaziva suvišak nekog elementa. Pri ocenjivanju nivoa obezbeđenosti voćaka neophodnim elementima, potrebno je imati u vidu i odnos koncentracije pojedinih elemenata u listovima. Smatra se da je kod većine voćnih vrsta odnos koncentracije kalijuma prema magnezijumu optimalan ako se kreće od 5 do 7. Za harmoničnu mineralnu ishranu voćaka veoma je značajan i odnos koncentracije azota i kalijuma (Tabela 7). Tabela 4. Optimalne koncentracije pojedinih neophodnih elemenata u nekim ratarskim biljkama % (suve materije) mg kg -1 suve materije N P K Ca Mg B Mo Cu Mn Zn Biljna vrsta Pšenica 2,5-4,0 0,25-0,5 3,2-4,5 0,35-1,0 0,15-0,30 5-10 0,1-0,3 5-10 35-150 20-70 Ječam 3,0-5,0 0,35-0,6 4,5-5,8 0,5-1,0 0,2-0,4 6-12 0,2-0,4 6-12 40-150 25-70 Kukuruz 3,5-5,0 0,35-0,6 3,0-4,5 0,3-1,0 0,25-0,6 7-15 0,2-0,5 7-15 30-150 20-60 Suncokret 3,0-5,0 0,25-0,5 3,0-4,5 0,8-2,0 0,3-0,8 35-100 0,3-1,0 10-20 25-100 30-80 Šećerna repa 4,0-6,0 0,35-0,6 3,5-6,0 0,7-2,0 0,3-0,7 35-100 0,25-1,5 7-15 35-150 20-80 Lucerka 3,5-5.0 0,30-0,6 2,5-3,8 1,0-2,5 0,3-0,8 35-80 0,5-2,0 6-15 30-150 25-70 Soja 4.0-6.0 0,35-0,5 2,0-3,0-0,1-1,0 20-55 0,5-5,0 4-20 20-100 20-80 34 35

3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima 3. Uzorkovanje biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti biljaka hranljivim elementima Tabela 5. Optimalne koncentracije pojedinih neophodnih elemenata u nekim povrtarskim biljkama Biljna vrsta % (suve materije) mg kg -1 suve materije N P K Ca Mg B Mo Cu Mn Zn Karfiol 3,0-4,5 0,4-0,7 3,2-4,2 1,0-1,5 0,25-0,5 30-80 0,5-1 5-12 30-150 30-70 Kupus 3,7-4,5 0,3-0,5 3,0-4,0 1,5-2,0 0,25-0,5 25-80 0,4-0,7 5-12 30-150 20-60 Krastavac 2,8-5,0 0,3-0,6 2,5-5,4 5,0-9,0 0,5-1,0 40-80 0,8-2 7-15 60-200 35-80 Salata 4,0-5,5 0,4-0,6 4,2-6,0 1,2-2,0 0,35-0,6 25-60 0,2-1 7-15 30-150 30-80 Ren 2,0-3,0 0,2-0,35 2,4-3,8 2,0-3,0 0,25-0,5 40-60 03-1 8-12 60-150 35-70 Mrkva 2,0-3,5 0,3-0,5 2,7-4,0 1,2-2,0 0,4-0,8 30-80 0,5-1,5 7-15 50-150 30-80 Celer 2,8-4,0 0,3-0,6 3,5-6,0 0,4-1,5 0,25-0,6 30-80 0,5-1,5 6-12 40-150 30-70 Paprika 3,0-4,5 0,3-0,6 4,0-5,4 0,4-1,0 0,3-0,8 40-80 0,2-0,6 8-15 30-150 20-60 Cvekla 3,5-5,0 0,25-0,5 2,8-5,0 1,5-2,5 0,3-0,8 35-80 0,2-1 7-15 50-150 20-60 Špargla 2,4-3,8 0,3-0,8 1,5-2,4 0,4-0,8 0,15-0,30 40-100 0,15-0,5 6-12 25-150 30-60 Spanać 3,8-5,0 0,4-0,6 3,5-5,3 0,6-1,2 0,35-0,8 40-80 0,3-1 7-15 40-150 20-70 Paradajz 4,00-5,5 0,4-0,65 3,-6 3,0-4,0 0,35-0,8 40-80 0,3-1 6-12 40-150 30-80 Lubenica 2,0-3,0 0,2-0,45 2,5-3,5 1,5-3,5 0,4-0,8 30-80 0,2-1 5-10 30-150 20-70 Crni luk 2,0-3,0 0,25-0,4 2,5-3,0 0,6-1,5 0,25-0,5 30-50 0,15-0,3 7-15 40-100 20-70 Tabela 6. Optimalna koncentracija neophodnih elemenata u listovima nekih voćnih vrsta Biljna vrsta % (suve materije) mg kg -1 suve materije N P K Ca Mg B Mo Cu Mn Zn Jabuka 2,2-2,8 0,2-0,35 1,1-1,8 1,3-1,8 1,3-2,0 25-50 5-12 40-280 40-150 20-50 Kruška 2,3-2,8 0,15-0,30 1,2-2,0 1,2-1,8 0,25-0,5 20-50 5-12 60-200 30-150 20-50 Kajsija 2,2-3,2 0,18-0,35 2,0-3,2 1,2-2,5 0,3-0,6 20-60 5-12 60-140 30-150 20-50 Breskva 2,0-3,2 0,18-0,35 1,5-3,0 1,5-2,5 0,3-0,6 20-60 7-15 60-400 40-150 20-50 Šljiva 2,2-3,2 0,18-0,35 1,5-2,5 1,2-2,5 0,3-0,6 30-60 5-12 60-200 25-150 20-50 Višnja 2,8-3,2 0,2-0,35 1,6-2,0 1,6-2,5 0,3-0,5 30-60 5-12 80-120 35-150 15-50 Trešnja 2,6-3,0 0,18-0,30 1,6-2,0 1,2-2,0 0,3-0,5 30-60 5-12 80-120 30-150 15-50 Lešnik 2,5-3,5 0,15-0,40 1,0-2,4 0,8-1,5 0,25-0,4 25-80 6-12 230-500 25-120 20-60 Orah 2,2-3,5 0,15-0,40 1,2-3,0 0,8-1,0 0,3-0,7 30-80 5-12 - 30-150 20-60 Jagoda 2,5-3,2 0,25-0,40 1,5-2,5 0,8-1,5 0,25-0,6 30-70 7-15 70-80 40-150 20-70 Malina 2,8-3,5 0,25-0,50 1,8-2,5 0,8-1,5 0,3-0,6 35-80 7-15 - 35-150 20-70 Crna ribizla 2,8-3,5 0,25-0,50 1,5-2,5 0,8-1,5 0,25-0,5 25-50 6-12 - 35-150 20-70 *Koncentracija u suvoj materiji listova jednogodišnjih lastara u julu/avgustu Tabela 7. Optimalni odnos koncentracije azota i kalijuma u listovima nekih voćnih vrsta Vrsta N:K Vrsta N:K Jabuka i kruška 1.5-1.6 Šljiva i kajsija 0.8-0.9 Trešnja, višnja 1.7-2.0 Kajsija 1.0-1.2 Malina 2.2-2.5 Kupina 1.7-2.1 36 37

4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida Sanja Lazić 4. UZORKOVANJE ZEMLJIŠTA ZA ANALIZU PESTICIDA Zemljište je kompleksna sredina u kojoj se nalaze živi organizmi, mineralne čestice i organska materija. Kada pesticid dospe u zemljište on se raspoređuje između vode i vazduha prisutnih u zemljištu i površine zemljišnih minerala i organske materije. Raspodela pesticida u zemljištu zavisi od fizičko-hemijskih svojstava, kao što su rastvorljivost, napon pare i hemijska stabilnost (Walker i sar., 2006). Na razgradnju pesticida u zemljištu utiču tip zemljišta, njegova struktura, sadržaj gline i organske materije, kao i ph zemljišta. Sudbina pesticida u zemljištu određena je efektima različitih fizičko-hemijskih i bioloških procesa koji prouzrokuju kretanje, iščezavanje i razgradnju primenjenog hemijskog sredstva. Ovi procesi mogu da transformišu pesticid u razgradne proizvode, manje ili veće otrovnosti od polaznog jedinjenja (Šovljanski, Lazić 2007). Pesticidi predstavljaju najvažnije zagađivače poljoprivrednog zemljišta i u njega mogu dospeti direktno, primenom u cilju suzbijanja štetnih organizama, što može biti pre i tokom setve, tretiranim semenom, tretiranjem u toku vegetacije, ili primenom u kombinaciji sa mineralnim đubrivima. Indirektnim putem pesticidi u zemljište dospevaju spiranjem sa tretiranih biljaka, zalivanjem ili navodnjavanjem vodom koja je kontaminirana pesticidima, površinskim i podzemnim vodama, zanošenjem pri tretiranju susednih kultura, aviotretiranjem, strujom vetra, kišom (Šovljanski, Lazić 2007). Slika 23. Sudbina pesticida u zemljištu Slika 22. Kruženje pesticida u ekosistemu Iščezavanje pesticida sa površine zemljišta dešava se isparavanjem, kodestilacijom i fotorazgradnjom, a u zemljištu hemijskom i mikrobiološkom (enzimatskom) razgradnjom, adsorpcijom i spiranjem. Najčešće hemijske reakcije su hidroliza i oksidacija, zatim redukcija i izomerizacija. Polarne komponente (sa niskim K ow ) se rastvaraju u zemljišnoj vodi, dok se komponente sa visokim podeonim koeficijentom, koje se slabo rastvaraju u vodi, vezuju za površinu čestica gline, ili organsku materiju prisutnu u zemljištu i pokazuju slabu tendenciju spiranja vodom kroz zemljište. Hemijski stabilne lipofilne komponente imaju dug polu-vek u zemljištu, jer su čvrsto vezane za glinu i organsku materiju, zbog čega se veoma sporo metabolišu. 38 39

4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida 4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida Značajni gubici pesticida dešavaju se za vreme i nakon primene i zavise od prirode pesticida, oblika formulacije, atmosferskih uslova, metode primene i veličine čestica. Gubici usled isparavanja su značajni jer dolazi do smanjenja efikasnosti primenjenog pesticida u suzbijanju ciljanog organizma, kao i zbog mogućnosti izazivanja štete na susednim kulturama (Šovljanski, Lazić 2007). Fotorazgradnja je nebiološka razgradnja (transformacija) pesticida pod uticajem svetlosti i zavisi od intenziteta sunčevog i UV svetla. Mikrobiološka razgradnja je značajan činilac koji utiče na sudbinu, ponašanje i toksičnost mnogih pesticida u zemljištu i životnoj sredini uopšte. Biomasa uključuje bakterije, aktinomicete, gljive, protozoe, alge i mikrofaunu. Mikroorganizmi koriste pesticide kao izvor energije, C ili N za sintezu ćelija. Polu vek pesticida (DT 50 ), vreme poluraspada u zemljištu se definiše kao vreme za koje koncentracija prisutnog pesticida opadne na polovinu početne vrednosti. Kretanje pesticida kroz zemljište odvija se na dva načina: difuzijom i protokom. Na kretanje utiče adsorpcija, fizičko hemijska svojstva zemljišta i pesticida i klimatski uslovi. Difuzija je proces kretanja čestica iz oblasti veće u oblast manje koncentracije. Difuzija pesticida kroz zemljište zavisi od brojnih svojstava zemljišta uključujući sadržaj vode, zapreminsku masu, poroznost i temperaturu i fizičko-hemijska svojstva pesticida, kao što su rastvorljivost, napon pare i koeficijent difuzije. Pesticidi čiji je koeficijent difuzije ispod 1x10 4 difunduju primarno putem vazduha, a oni čiji je koeficijent difuzije > 3x10 4 difunduju putem vode. Protok se dešava pod uticajem spoljnih sila. Pesticid je rastvoren, emulgovan ili suspendovan u vodi, prisutan u obliku gasne faze ili adsorbovan na čvrste mineralne ili organske materije zemljišta. Do protoka pesticida dolazi proticanjem vode i/ili zemljišnih čestica za koje je molekul pesticida vezan. Ukupno kretanje je suma difuzije i protoka, a pesticidi koji imaju visoki adsorpcioni koeficijent su relativno nepokretni u zemljištu. Na spiranje pesticida utiče tip zemljišta, poroznost zemljišta, difuzija u vazdušnom prostoru zemljišta, difuzija u zemljišnoj vodi, strujanje vode nadole i kretanje vode nagore. Potencijal pesticida za zagađenje podzemnih voda izražava se univerzalnim numeričkim indeksom (GUS Groundwater ubiquity score ) (Gustafson, 1989). GUS indeks povezuje pokretljivost i postojanost pesticida. Ovaj model uključuje efekte degradacije i sorpcije, pri čemu se DT 50 određuje pod pretpostavkom da se degradacija odvija po kinetici reakcije I reda GUS = log (DT50) (4-log Koc) Pesticidi čija je vrednost GUS indeksa iznad 2,8 u velikom procentu se pojavljuju u podzemnim vodama, dok oni sa GUS ispod 1,8 uglavnom nisu opasni po životnu sredinu. Od herbicida najperzistentniji su derivati triazina, fenilureje, imidazolinoni. Biološki poluvek im je preko 6; 18 i više meseci, dok za ostale herbicide iznosi oko 3 meseca. Perzistentni herbicidi se zadržavaju u zemljištu i mogu biti fitotoksični, o čemu treba voditi računa kod izbora naredne kulture (plodoreda). Od insekticida najperzistentniji su organohlorni insekticidi,pri čemu je polu vek razgradnje DDT približno 2,8 godina, a vreme potrebno za 95 % razgradnju od 4-30 godina. U zemljištu se mogu naći i vezani ostaci pesticida, koji se vezuju na organsku materiju, ili glinu i teško se ekstrahuju. Problemi koji mogu nastati zbog prisustva vezanih ostataka pesticida su: prenošenje pesticida u naredne kulture, izazivanje fitotoksičnosti i uticaj na zemljišne mikroorganizme. Analiza zemljišta, u cilju provere ostataka pesticida, najčešće se radi nakon primene perzistentnih herbicida, koji mogu izazvati fitotoksičnost na narednoj kulturi u plodoredu. Analize se rade i za potrebe sertifikovanja zemljišta za organsku proizvodnju, ili sa ciljem sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta, definisano Uredbom o programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa (Sl.glasnik RS, br. 88/2010). Ovim Pravilnikom definisane su granične vrednosti sadržaja nekih pesticida u zemljištu izražene u mg/kg apsolutno suve materije: DDT/DDD/DDE 0,01 Endosulfan 0,3 Suma aldrina; dieldrina i endrina 0,1 Heptahlor 0,3 HCH jedinjenja 1,0 Heptahlorepoksid 3,0 Atrazin 150,0 Maneb 0,1 Karbaril 50,0 MCPA 50,0 Karbofuran 100,0 Organo kalajna jedinjenja 0,7 Hlordan 0,2 Granične vrednosti sadržaja nekih pesticida u zemljištu u EU i Mađarskoj (Odal et al, 2006) iznose (mg/kg suve mase zemljišta): EU Mađarska Atrazin 0,05 (µg/kg) 0,01(µg/kg) Karbofuran - - Fenoksikarb - - DDT/DDD/DDE 0,002 0,2 Aldrin 0,002 - Endrin 0,001 - Ukupni drin 0,002 0,1 HCH - 0,1 Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje iz 1990. godine (Sl. glasnik RS, br. 11/1990) propisane su maksimalno dozvoljene količine opasnih i štetnih materija u zemljištu do kojih dolazi ispuštanjem, ili nepravilnom upotrebom mineralnih đubriva i sredstava za zaštitu bilja, a koje mogu da oštete ili promene proizvodnu sposobnost poljoprivrednog zemljišta, ili kvalitet poljoprivrednih kultura. 40 41

4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida 4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida Ovim Pravilnikom definisane su granične vrednosti ostataka atrazina i simazina u srednje teškim i teškim zemljištima za proizvodnju poljoprivrednih kultura (sloj zemljišta 0-30 cm), izražene u mg/kg zemljišta: za lucerku, uljanu repicu i šećernu repu 0,06-0,09; ovas, soju, ječam i krastavce 0,5-0,20; suncokret 0,20-0,25; pšenicu i raž 0,25-0,30; krompir, lan i crni luk 0,30-0,40; šparglu 1,0 masa uzorka velika, uzorak se četvrtanjem smanji na potrebnu količinu. Ako je proizvodna parcela veća od 5 ha, parcelu treba podeliti na manje delove i sa svakog dela uzeti uzorke po dijagonali. Veći broj poduzoraka utiče na smanjenje greške određivanja. Odlukom Uprave za zaštitu bilja, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije od 31.12.2007. godine herbicidi na bazi atrazina isključeni su iz upotrebe. 4.1. Uzorkovanje zemljišta Prilikom uzorkovanja zemljišta za analizu ostataka pesticida, u cilju dobijanja pouzdanih podataka, veoma je važno obezbediti reprezentativni uzorak (Carter at al, 1993). Uzorkovanje zemljišta može se izvesti sondom, ili ašovom, a dubina uzorkovanja zavisi od cilja analize. Slika 25. Uzorkovanje zemljišta sondom Slika 26. Uzimanje poduzoraka zemljišta Prilikom uzorkovanja treba voditi računa da alat kojim se uzorkuje, kao i vrećice u koje se uzorak pakuje budu čisti, kako bi izbegli eventualnu kontaminaciju uzoraka pesticidima. Slika 24. Alat za uzorkovanje Slika 27. Uzorkovanje zemljišta nakon proizvodnje arpadžika Slika 28. Vrećice za pakovanje uzoraka zemljišta Za proveru prisustva perzistentnih herbicida u ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji najčešće se uzorkuje sloj zemljišta dubine od 0-30 cm. Uzorkovanje zemljišta nakon primene perzistentnih pesticida, najbolje je uraditi pre setve osetljivih useva, kako bi se na osnovu rezultata izvršene analize utvrdilo da li se oni na tom zemljištu mogu gajiti, a da ne dođe do pojave fitotoksičnosti. Da bi se obezbedio reprezentativan uzorak, potrebno je sondom ili ašovom po dijagonalama parcele uzeti od 20-25 poduzoraka sa proizvodne površine (sa 5 ha), pomešati ih i formirati prosečan uzorak mase od 500 do 1000 g za analizu. Ukoliko je Uzorci moraju biti obeleženi permanentnim markerom, ili olovkom, ili na drugi način, koji će obezbediti da se oznaka očuva tokom transporta/čuvanja uzorka. Na svakom uzorku treba da bude identifikacija, kao i podatak o mestu uzorkovanja, datumu uzorkovanja i tipu uzorka. Prema SOP za rutinsku analizu pesticida u zemljištu/sedimentu, uzorci se transportuju do laboratorije u frižideru, na temperaturi od 4 C. Ukoliko se uzorak u laboratoriji ne analizira isti dan, uzorak je potrebno zamrznuti na -20 C do momenta analize. 42 43

4. Uzorkovanje zemljišta za analizu pesticida Sanja Lazić 5. PESTICIDI U BILJKAMA, UZORKOVANJE BILJNOG MATERIJALA Pesticidi dospevaju u biljke direktnim ili indirektnim putem. Direktan put dospevanja odnosi se na tretiranje pesticidima nadzemnih delova biljke, ploda ili semena. Indirektan način dospevanja je najčešće posledica navodnjavanja biljaka vodom koja sadrži pesticide, zanošenja prilikom tretiranja susednih kultura ili usvajanja pesticida koji su zaostali u zemljištu iz prethodne godine. Primena pesticida može biti jednokratna ili višekratna, pre i u toku vegetacije, pre i posle berbe (žetve), ili tokom uskladištenja poljoprivrednih proizvoda. Primenjeni pesticidi mogu biti kontaktnog delovanja, pri čemu pesticid ostaje na površini tretirane biljke, ili sistemičnog delovanja kada pesticid prolazi kroz kutikulu i transportuje se kroz biljku ksilemom ili floemom. Neposredno nakon tretiranja na biljci se zadržava određena količina primenjenog pesticida, što nazivamo depozitom. Ubrzo nakon obrazovanja deo depozita padne sa biljke, a deo ispari. Deo koji se zadržava na površini biljke, podvrgnut je različitim meteorološkim uticajima i procesima koji izazivaju hemijske promene početnog jedinjenja (obrazovanje kompleksa sa biljnim konstituentima, izomerizacija, razgradnja, migracija i dr.). Ovaj deo se naziva rezidua, odnosno ostatak pesticida. Ostaci pesticida predstavljaju aktivnu supstancu, izomere i metabolite (proizvod metaboličke razgradnje) i nalaze se na/u poljoprivrednoj kulturi, životnim namirnicama, dečijoj hrani, stočnoj hrani i dr. (Šovljanski, Lazić 2007). 5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala Rezidue pesticida mogu biti ekstrakutikularne, površinske, priljubljene na voskasti sloj kutikule, koje se većim delom mogu ukloniti pranjem, ili mehaničkim putem (brisanjem, trljanjem); kutikularne, koje se nalaze unutar kutikule, rastvorene ili suspendovane u voskastom sloju. Ne uklanjaju se pranjem, ali mogu da se uklone struganjem ili ljuštenjem i subkutikularne, transportne, ili unutrašnje rezidue, koje su prošle kroz voskasti sloj kutikule i mogu biti transportovane u pulpu (jestivi deo voća ili povrća). Na površini biljke pesticidi su podvrgnuti abiotskim procesima, isparavanju, kodestilaciji i fotorazgradnji, dok se u biljci dešavaju biotski procesi izazvani metabolizmom, koji dovode do obrazovanja, u konačnom ishodu, netoksičnih proizvoda. Karakter i brzina metabolizma su različiti, u zavisnosti od vrste pesticida, biljke i spoljašnje sredine. Biološki poluvek razgradnje (RL 50 ) je vreme koje treba da prođe da bi se početna prisutna količina pesticida, na ili u biljci razgradila za 50 %. Izražava se u danima. Pesticide sa RL 50 do 3,6 dana smatramo kratko perzistentnim; od 3,6 do 6,75 dana umereno perzistentnim; od 6,75 do 10,6 dana srednje perzistentnim, dok su perzistentni pesticidi sa polu vekom razgradnje do 15 dana, a najperzistentniji i preko 15 dana (Šovljanski, Lazić 2007). Karenca je vreme koje treba da prođe od poslednje pimene pesticida do berbe ili ževe, izražava se u danima. Poštovanjem karence, obezbeđujemo vreme koje je potrebno da se pesticid razgradi do količina koje su ispod maksimalno dozvoljenih (MDK) propisanih Pravilnikom o maksimalno dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za životinje i o hrani i hrani za životinje za koju se utvrđuju maksimalno dozvoljene količine ostataka sredstva za zaštitu bilja (Sl. glasnik RS br. 25/2010; 28/2011 i 20/2013). Način i metode uzorkovanja sa ciljem ispitivanja hrane, definisani su Pravilnikom o metodama uzorkovanja i ispitivanja hrane radi utvrđivanja ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani (Sl. glasnik RS, br. 110/2012). U daljem tekstu će biti navedeni delovi Pravilnika koji se odnose na uzorkovanje hrane biljnog porekla. 44 45

5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala 5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala 5.1. Postupak uzorkovanja Preventivne mere u postupku uzorkovanja U postupku uzorkovanja preduzimaju se mere radi sprečavanja kontaminacije ili kvarenja uzorkovane hrane, što može uticati na analitički rezultat ispitivanja ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani. Svaka proizvodna partija hrane koja se kontroliše radi provere usaglašenosti sa MDK mora biti uzorkovana posebno. Oprema za uzorkovanje hrane Za uzorkovanje hrane koristi se oprema za uzorkovanje, i to: lopatice, pumpe, sonde, nož i slično i koristi se za: 1) uzimanje jedinica iz proizvodne partije koja je u rasutom stanju (zbirni paket); 2) uzimanje jedinica iz upakovane proizvodne partije 3) pripremu laboratorijskog uzorka iz zbirnog uzorka; 4) pripremu analitičkih delova od analitičkog uzorka. Prilikom uzorkovanja hrane, u zavisnosti od vrste proizvoda, koristi se i specifična oprema za uzorkovanje, koja je opisana sledećim međunarodnim standardima: ISO 950 (1979): Žitarice uzorkovanje (kao zrno) (International Organisation for Standardisation, 1979. International standard ISO 950: Cereals sampling (as grain)); ISO 951 (1979): Mahunarke u vrećama uzorkovanje (International Organisation for Standardisation, 1979. International standard ISO 951: Pulses in bags sampling); SRPS ISO 1839 (1980): Uzorkovanje čaj (International Organisation for Standardisation, 1980. International standard ISO 1839: Sampling tea); U slučaju rastresitih materijala (npr. lisnati proizvodi) uzimanje uzoraka vrši se rukom. Identifikacija jedinica Identifikacija jedinica, u zavisnosti od vrste hrane koja se uzorkuje, vrši se na sledeći način: 1) za hranu koja je u rasutom stanju ili upakovana u obliku velikih pakovanja, koji su veoma veliki da bi se uzeli kao primarni uzorci - jedinice se uzimaju uz pomoć opreme za uzorkovanje; 2) za upakovanu hranu kao jedinice uzimaju se najmanja pojedinačna pakovanja. Ako su najmanja pakovanja veoma velika, jedinice se uzimaju uz pomoć opreme za uzorkovanje. Ako je najmanje pakovanje veoma malo, jedinicu čini jedno pakovanje malih pakovanja; 3) za sveže voće i povrće jedinicu čini svaki ceo plod voća, povrća ili složenog ploda (npr. grožđe), osim u slučaju kada su jedinice male. Na ovaj način formiraju se jedinice kada se za uzorkovanje može koristiti oprema za uzorkovanje tako da se materijal koji se uzorkuje ne oštećuje. Sveže voće ili povrće ne sme se seći i slično, da bi se dobile jedinice; Sakupljanje i priprema primarnog uzorka Svaki primarni uzorak uzima se sa slučajno izabranog mesta u proizvodnoj partiji, a ako je to fizički nemoguće, primarni uzorak uzima se sa slučajno izabranog mesta u pristupačnom delu proizvodne partije. Kada se primarni uzorci uzimaju tokom utovara i istovara proizvodne partije u vremenskim razmacima, kao mesto uzorkovanja smatra se vreme uzimanja primarnog uzorka. Broj jedinica koje su potrebne za formiranje primarnog uzorka određen je potrebnom minimalnom veličinom i brojem laboratorijskih uzoraka. Za hranu biljnog porekla uzima se više od jednog primarnog uzorka iz proizvodne partije, a svaki primarni uzorak treba približno da odgovara proporciji zbirnog uzorka. Jedinice se mogu, metodom slučajnog izbora u procesu formiranja primarnog uzorka, izabrati kao kopija (replikat) laboratorijskog uzorka, i to u slučajevima kada: 1) su jedinice srednje veličine, ili 2) su jedinice velike, ili 3) mešanje velikih jedinica ili jedinica srednje veličine u zbirni uzorak neće dovesti do formiranja reprezentativnog laboratorijskog uzorka, ili 4) jedinice mogu da se oštete procesom mešanja (npr. jaja, meko voće). Primarni uzorak treba da sadrži dovoljnu količinu materijala kako bi se obezbedio laboratorijski uzorak iz proizvodne partije. Tabela 8. Minimalan broj primarnih uzoraka koji se uzima iz proizvodne partije Vrsta / Kategorija proizvoda a) Upakovani proizvodi ili proizvodi koji su u rasutom stanju za koje se smatra da su dobro izmešani ili homogeni b) Upakovani proizvodi ili proizvodi koji su u rasutom stanju, a koji nisu dobro izmešani ili homogeni Težina proizvodne partije u kg Minimalan broj primarnih uzoraka koji se uzima iz proizvodne partije 1 (mešanje ili homogenost proizvoda može se postići klasiranjem ili tokom procesa proizvodnje) Za proizvode koji sadrže velike jedinice, kao što su primarni proizvodi biljnog porekla, minimalni broj primarnih uzoraka mora biti u saglasnosti sa minimalnim brojem jedinica koje se zahtevaju za laboratorijski uzorak ili Minimalan broj primarnih uzoraka koji se uzima iz proizvodne partije < 50 3 50 500 5 > 500 10 46 47

5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala 5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala Broj pakovanja u proizvodnoj partiji Ili Minimalan broj primarnih uzoraka koji se uzima iz proizvodne partije 1-25 1 26-100 5 > 100 10 Priprema zbirnog uzorka Da bi se formirao zbirni uzorak primarni uzorci se dobro izmešaju, ako je to izvodljivo. Primarni uzorci treba da sadrže dovoljnu količinu materijala, kako bi se obezbedilo da se svi laboratorijski uzorci uzimaju iz zbirnog uzorka. U slučaju kada se laboratorijski uzorci pripremaju u toku uzorkovanja primarnog uzorka, zbirnim uzorkom će se smatrati ukupan broj laboratorijskih uzoraka uzetih tokom uzorkovanja iz proizvodne partije. Kada je mešanje zbirnog uzorka neodgovarajuće ili nepraktično, odnosno kada jedinice mogu biti oštećene procesom mešanja ili podelom zbirnog uzorka (a time i ostaci), ili kada velike jedinice ne mogu biti izmešane da bi se dobila uniformna distribucija ostataka, potrebno je metodom slučajnog odabira uzeti dodatne jedinice koje će predstavljati kopije (replikate) laboratorijskog uzorka. Dodatne jedinice se uzorkuju u isto vreme kada se uzimaju i primarni uzorci. U tom slučaju, konačni rezultat predstavlja srednju vrednost rezultata analitičkih izveštaja iz više jedinica. Tabela 9. Biljni proizvodi - Opis primarnog uzorka i minimalna veličina laboratorijskih uzoraka Кlasifikacija Primeri Оpis primarnog uzorka koji se uzima Primarni proizvodi biljnog porekla Min. veličina laboratorijskog uzorka 1. Sveže povrće, uključujući krompir i šećernu repu, a isključujući začinsko bilje 1.1. 1.2. 1.3. Sveži proizvodi male veličine < 25 g Sveži proizvodi srednje veličine, jedinice od 25 do 250 g Jabuke, pomorandže Veliki sveži proizvodi, jedinice > 250 g Kupus, krastavac, grožđe (grozdovi) Cele jedinice ili pakovanja ili jedinice uzete opremom za uzorkovanje Cele jedinice Cela jedinica, odnosno jedinice 1 kg 1 kg (najmanje 10 јеdinica) 2 kg (najmanje 5 јеdinica) 2. 3. 4. 4.1. 4.2. 4.3. Маhunarke Pasulj i grašak (suvi) 1 kg Žitarice Pirinač, pšenica 1 kg Коštunjavi plodovi Оsim kokosa Коkоs 1 kg 5 јеdinica Uljarice Кikiriki 0,5 kg Zrnasti proizvodi namenjeni za spravljanje pića i slatkiša Каfa 0,5 kg Peršun svež 0,5 kg Začinsko bilje Drugo začinsko Cele jedinice bilje, sveže 0,5 kg Začini Sušeni Proizvodi biljnog porekla Cele jedinice ili uzimanje uzoraka alatima za uzorkovanje 0,1 kg Sekundarni proizvodi biljnog porekla, sušeno voće, povrće, lekovito bilje, hmelj, proizvodi od mlevenih žitarica. Čajevi, čajevi od lekovitog bilja, biljna ulja, sokovi i različiti proizvodi, kao što su obrađene masline i baza citrusa. Upakovani ili neupakovani proizvodi biljnog porekla, jednokomponentni i li sa dodatkom male količine sastojaka (boje, začini i sosovi), a koji su konfekcionirani i spremni za konzumiranje sa ili bez kuvanja. Prerađena mešovita hrana biljnog porekla, uključujući i hranu sa sastojacima životinjskog porekla, ako su sastojci biljnog porekla dominantni, hleb i drugi pekarski proizvodi od žitarica. Proizvodi koji imaju jedinice velike vrednosti Čvrsti proizvodi u rasutom stanju Drugi čvrsti proizvodi Hmelj, čaj, čaj od lekovitog bilja Hleb, brašno, suvo voće 4.4. Tečni proizvodi Biljna ulja, sokovi Pakovanja ili jedinice uzete alatima za uzorkovanje Upakovane jedinice ili jedinice uzete alatima za uzorkovanje Pakovanja ili cele jedinice ili jedinice uzete alatima za uzorkovanje Upakovane jedinice ili jedinice uzete alatima za uzorkovanje * Iz proizvoda velike vrednosti može biti uzet mali laboratorijski uzorak, ali razlog mora biti naveden u zapisniku o uzorkovanju. 0,1 kg (*) 0,2 kg 0,5 kg 0,5 l ili 0,5 kg 48 49

5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala 5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala Priprema, pakovanje i dostavljanje laboratorijskog uzorka Kada je zbirni uzorak veći nego što je potrebno za dobijanje laboratorijskog uzorka, zbirni uzorak se deli kako bi se dobio reprezentativni deo. U tu svrhu može se koristiti oprema za uzorkovanje, metoda četvrtanja ili drugi odgovarajući postupak za smanjenje veličine, ali se jedinice svežih biljnih proizvoda ne smeju seći. Kada je potrebna kopija (replikat) laboratorijskog uzorka, kopija (replikat) se uzima u fazi pripreme laboratorijskog uzorka. Priprema zbirnog uzorka Laboratorijski uzorak se pakuje u čistu, nepropusnu, suvu i neupotrebljavanu ambalažu u kojoj se ne mogu promeniti svojstva uzorka, koja obezbeđuje zaštitu od kontaminacije, oštećenja i curenja i koja se hermetički zatvara. Upakovani laboratorijski uzorak se pečati službenom plombom, obeležava i uz njega se prilaže ili se za njega prikači zapisnik o uzorkovanju. Kada se koristi bar-kod za obeležavanje laboratorijskog uzoraka obezbeđuju se i alfanumerički podaci. Uzorak se dostavlja u laboratoriju što je pre moguće. Mora se sprečiti kvarenje u toku transporta, to jest sveži uzorci moraju biti držani na hladanom, a zamrznuti uzorci moraju ostati zamrznuti. Laboratorijskom uzorku se dodeljuje jedinstvena identifikacija koja se, zajedno sa datumom prijema i veličinom uzorka, unosi u zapisnik o uzorkovanju hrane. Zapisnik o uzorkovanju hrane O izvršenom uzorkovanju hrane sačinjava se zapisnik o uzorkovanju. U zapisnik o uzorkovanju hrane unose se podaci o datumu i mestu uzorkovanja, prirodi, poreklu, vlasniku, dobavljaču ili prevozniku proizvodne partije, svakom eventualnom odstupanju od metoda uzorkovanja, kao i drugi podaci. Jedan primerak potpisanog zapisnika o uzorkovanju zadržava nadležni inspektor, a jedan primerak se izdaje vlasniku proizvodne partije/uzorkovanog materijala ili njegovom predstavniku. Primerak potpisanog zapisnika o uzorkovanju je prateći dokument uz svaku kopiju (replikat) laboratorijskog uzorka. Priprema analitičkog uzorka Analitički uzorak uzima se od laboratorijskog uzorka odvajanjem dela koja će se ispitivati, a analitički delovi dobijaju se mešanjem, mlevenjem, finim seckanjem i slično, analitičkog uzorka u cilju postizanja minimalne greške uzorkovanja. Analitički uzorak može da sadrži i delove proizvoda koji se u normalnim okolnostima ne konzumiraju. Pri pripremi analitičkog uzorka mora biti evidentirana i težina delova koji su odvojeni od analitičkog uzorka (delovi koji nisu ispitivani, kao što su koštice koštičavog voća, ali se nivo ostataka obračunava pod pretpostavkom da su i ti delovi uključeni, ali da ne sadrže ostatke). Priprema i skladištenje analitičkog dela Analitičke uzorak treba usitniti, ako je to potrebno, i dobro izmešati da bi se uzeli reprezentativni analitički delovi. Veličina analitičkog dela zavisi od analitičke metode i efikasnosti mešanja. Metode za usitnjavanje u prah i mešanje, moraju se zabeležiti i ne smeju da utiču na ostatke sredstava za zaštitu bilja prisutne u analitičkom uzorku. Kada je potrebno, analitički uzorak treba da bude obrađen pod posebnom uslovima, npr. na temperaturi ispod nule, kako bi se nepovoljna delovanja svela na minimum. Kada obrada uzorka može uticati na ostatke sredstava za zaštitu bilja i kada praktično alternativni postupci nisu dostupni, analitički deo može da se sastoji od cele jedinice, ili segmenata uzetih iz cele jedinice. Ako se analitički deo sastoji od nekoliko jedinica ili segmenata, nije verovatno da će se postići reprezentativnost analitičkog uzorka. U tom slučaju mora se ispitati dovoljan broj kopija (replikata), da bi se utvrdila nesigurnost srednje vrednosti replikata. Ako se analitički delovi skladište pre ispitivanja, način i dužina skladištenja moraju da budu takvi da ne utiču na nivo prisutnih ostataka sredstava za zaštitu bilja. Ako se to zahteva, uzimaju se dodatni delovi za ponovno, odnosno potvrdno ispitivanje. Principi uspostavljanja MDK ostataka sredstava za zaštitu bilja Uspostavljanje MDK ostataka sredstava za zaštitu bilja se zasniva na dobroj poljoprivrednoj praksi i sirovinama-primarnim proizvodima, kao i hrani koja se dobija iz primarnih proizvoda koja je u skladu sa MDK i toksikološki prihvatljiva. MDK ostataka sredstava za zaštitu bilja za biljne proizvode, jaja i proizvode od mleka odnose se na maksimalni nivo ostataka koji se očekuje u zbirnom uzorku dobijenom spajanjem više jedinica koji predstavlja prosečan nivo ostataka sredstava za zaštitu bilja u proizvodnoj partiji. Zbirni uzorak za biljne proizvode, jaja i proizvode od mleka formira se od jednog do deset primarnih uzoraka. Usaglašenost proizvodne partije sa MDK ostataka sredstava za zaštitu bilja Analitički rezultat se dobija ispitivanjem jednog ili više laboratorijskih uzoraka uzetih iz proizvodne partije i primljenih u stanju koje je odgovarajuće za izvođenje ispitivanja. Rezultat mora biti potkrepljen odgovarajućim podacima iz sistema upravljanja kvalitetom ispitivanja. Ako je nivo ostataka sredstava za zaštitu bilja iznad MDK, identitet i koncentracija tih ostataka se potvrđuje ispitivanjem jednog ili više dodatnih analitičkih delova koji su izvedeni od originalnog laboratorijskog uzorka, odnosno uzoraka, pri čemu se MDK vrednost primenjuje na zbirni uzorak. Kada analitički rezultat pokaže da nivo ostataka nije iznad MDK, smatra se da je količina ostataka u proizvodnoj partiji usaglašena sa odgovarajućim MDK. 50 51

5. Pesticidi u biljkama, uzorkovanje biljnog materijala Literatura Kada analitički rezultat za zbirni uzorak prelazi MDK, prilikom odlučivanja o usaglašenosti proizvodne partije sa MDK uzimaju se u obzir: 1) analitički rezultati dobijeni iz jednog ili više laboratorijskih uzoraka, ako je moguće; 2) tačnost i preciznost analize iz parametara kontrole kvaliteta. Literatura Carter, M. R. (Ed) (1993): Soil Sampling and Methods of Analysis, CRC Press LCC, USA. Gustafson, D.I. (1989): Groundwater Ubiquity Score: A simple method for assessing pesticide leachability. Environmental Toxicology and Chemistry, 8:339-537. Kennedy at al 1998 Odal, B., Moloschik, E., Uzinger, N., Anton, A., Szekacs, A. (2006): Pesticide residues in Hungaran Soils, Geoderma 135, 163-178. Waker, C.H., Hopkin, S. P., Sibly, R.M., Peakall, D.B. (2006): Principles of Ecotoxicology, Taylor &Francis, Boca Raton, London, New York. Slika 29. Vrećica za pakovanje Slika 30. Priprema Slika 31. Merenje uzoraka za analizu laboratorijskog uzorka uzorka za analizu Ispitivanje ostataka sredstava za zaštitu bilja u Republici Srbiji u toku 2013. godine propisano je Pravilnikom o utvrđivanju godišnjeg programa postregistracione kontrole sredstava za zaštitu bilja (Sl. glasnik RS br. 12/2013), koji je doneo ministar poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Godišnji program sprovodi se u cilju: 1) praćenja stanja (monitoringa) u oblasti ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani u smislu prisustva i nivoa ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani biljnog i životinjskog porekla u Republici Srbiji; 2) upoznavanja proizvođača, distributera, uvoznika i potrošača o utvrđenim nepravilnostima; 3) isključivanja iz prometa u Republici Srbiji hrane biljnog i životinjskog porekla koja ne ispunjava uslove maksimalno propisanih količina ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani. Uzorkovanje hrane biljnog i životinjskog porekla vrši se u skladu sa posebnim propisom kojim se uređuju metode uzorkovanja i ispitivanja hrane radi utvrđivanja ostataka sredstava za zaštitu bilja. Uzorkovanje hrane vrši nadležna inspekcija u skladu sa ovlašćenjima utrđenim zakonom kojim se uređuje bednost hrane. Uzorkovanje se vrši u objektima za promet hrane na veliko i malo i kod primarnih proizvođača hrane u toku 2013. godine, u zavisnosti od vrste hrane. Za 2013. godinu predviđeno je uzorkovanje 670 uzoraka hrane biljnog porekla na prisustvo 53 pesticidne aktivne supstance. James, D., Westervelt, Harold, F. Reetz, Ir. (2004): GIS in Site-Specific Agriculture. Department of Agricultural and Consumer Ekonomics, University of Illinois at Urbana. Interstate Publishers Inc. Danville, Illinois, 1-58. Kastori R., Ubavić M., Hadžić V., Bogdanović Darinka (2001): Higijena zemljišta Vojvodine i zdravlje ljudi. Čovek i priroda, zdravlje ljudi u Vojvodini, Matica Srpska, Univerzitet u Novom Sadu 37-45. Kastori R., Bogdanović Darinka., Kadar I., Milošević Nada., Sekulić P., Pucarević Mira., (2006): Uzorkovanje zemljišta i biljaka nezagađenih i zagađenih staništa. Monografija, Urednik R. Kastori, Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo- Novi Sad, 1-224. Ubavić, M., Bogdanović, D. (2001): Praktikum iz Agrohemije. Poljoprivredni fakultet, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. Vukadinović, V. (2005): Kompjuterski model analize tla i gnojidbenih preporuka useva u Hrvatskoj, Zbornik sažetaka. Naučno-stručno savjetovanje Agronoma Republike Srpske. Poljoprivreda RS kao sastavni dio Evropskih integracionih procesa. Jahorina, 35. Bergman, W. (1992): Nutritional Disorders of Plants Devolopment Visual and Analytical Disagnosis, Fischer Verlag, Jena, Germany. Kastori, R., Bogdanović, D., Kadar, I., Milošević, M., Sekulić, P, Pucarević, M. (2006): Uzorkovanje zemljišta i biljaka nezagađenih i zagađenih staništa. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 52 53