Ekonomski fakultet Univerzitet u Beogradu Turizam kao deo nacionalne ekonomije Igor Kovačević Asistent Ekonomika turizma
Karakteristike razvoja turizma prethodne Jugoslavije 2
Karakteristike turističke politike ex Ju - Zauzimala je važno mesto na međunarodnom tržištu i uvrstila se do na 25. mesto vodećih turističkih destinacija - Ostvaruje 1.1 % ukupnih prihoda međunarodnog turizma - Ostvaruje 2.2% ukupnog broja turista - 1.4 mil ležaja = 25.9% osnovni + 74.1% komplementarni (!!!) - Najveći deo kapaciteta u Hrvatskoj (66%), Srbiji (8%) - Prosečna veličina 233 ležaja - Stepen popunjenosti 20.8% 3
Karakteristike turističke politike ex Ju Organizacija državnih organa za turizam - Turistički savez Jugoslavije - Privredna komora Jugoslavije - Savezni komitet za turizam 4
Karakteristike turističke politike ex Ju Turistički promet - 20.5 mil turista, 100.3 mil noćenja, dužina boravka 4.9 dana -42 % su strani turisti koji su ostvarili 49% noćenja - Hrvatska je imala najveći broj turista, pa sledi Srbija - Primorska mesta ostvaruju 70% ukupnog prometa turista - Izražena letnja sezona (71.6% broj noćenja) 5
Karakteristike turističke politike ex Ju Različite mere stimulisanja turističke privrede - Regresi ugostiteljskim preduzećima za popuste koji su davali domaćim turistima na pansionske usluge od 40% do 60% - Stimulacije inicijativnim turističkim organizacijama za izgradnju kapaciteta za smeštaj i ishranu domaćih turista - Odobravanje kursne razlike za ostvareni devizni priliv radi razvoja inostranog turizma - Poreske olakšice 6
Karakteristike turističke politike ex Ju Društveni plan razvoja -Beneficirane kamate (smanjuju redovnu kamatnu stopu): Dodatna stimuliše izgradnju i modernizaciju osnovnih kapaciteta namenjenih stranim turistima Uvećana dodatna Anticipativna dodatna kamata od 2.5% koja se obračunava unapred za ceo period, sa rokom vraćanja 15-25 godina Regresna odobravaju republike i opštine investitorima u ukupnoj visini od 2% - Retencione kvote: mogućnost korišćenja 20-60% od iznosa deviznog priliva za sopstvene potrebe 7
Srbija danas 8
Uvod Turizam je jedna od najdinamičnijih privrednih grana u svetu Uprkos krizi, evidentan je rast prometa i prihoda od međunarodnog turizma Izraženi multisektorski efekti razvoja turizma, kroz direktne, indirektne i indukovane uticaje, i to na BDP, zaposlenost, investicije i dr. Turizam bitan aspekt razvijanja privrede
Turizam u svetu Turizam je rastući i dinamičan deo globalne privrede U poslednjih nekoliko godina nastavljaju se trendovi rasta i restrukturiranja tržišta: Više od milijarde inostranih turista (1.135 miliona turista) Prihod od turizma od 1.400 milijardi dolara (porast od 4%) Tržišne zvezde: Azija i Pacifik (u toku 20 godina prešle put od izuzetno nerazvijenih do uspešnih turističkih destinacija) Tržišni lider: Evropa (52% učešća u prometu, 46% u prihodima) Ali, Evropa kao tradicionalno receptivno tržište ulazi u fazu stagnacije životnog ciklusa
% učešće u turističkom prometu Turizam u svetu 80 Odnos učešća u turističkom prometu razvijenih i nerazvijenih zemalja 70 60 50 40 30 20 10 0 1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 Godina Razvijene privrede Privrede u razvoju
Turizam u Srbiji Turizam u Srbiji prolazi kroz snažno restrukturisanje ponude i izvora tražnje 100% Turistički dolasci 50% 0% Dolazi do značajnog slabljenja domaćeg turističkog prometa, a raste priliv stranih turista
Turizam u Srbiji Značajno je porastao broj dolazaka stranih turista sa 7% do 42% (165.676 u 2000., 696.045 u2007.,921.768 u 2013) Značajno je porastao broj noćenja stranih turista sa 5% na 30% (431.093 u 2000., 1.475.675 u 2007., 1.988.393 u 2013) Prosečna stopa rasta dolazaka stranih turista iznosi 14,11% Eksponencijalni rast osvaren je u 2007. godini, kada je broj noćenja stranih turista u odnosu na baznu 2000. godinu povećan za 224% Broj dolazaka domaćih turista ostvaruje prosečnu negativnu stopu rasta od -3,44%
Turizam u Srbiji 2006-2008 ukupno ostvaren broj noćenja stranih turista rastao brže od broja dolazaka, jer u periodima rasta standarda, izdaci za turizam rastu brže od nivoa rasta prihoda. 2008-2011 usled ekonomske krize smanjuje se broj noćenja stranih turista, što potvrđuje činjenicu da se usled smanjenja dohotka prvo smanjuju izdaci koji se zadovoljavaju iz diskrecionog dohotka Bez privlačenja stranih gostiju turističke destinacije u Srbiji bi se suočile sa velikim padom prometa Pojačani devizni priliv lokalne turističke privrede i ulazak u zonu rentabilnog poslovanja Raste značaj turizma kao izvozne privredne grane
Paradoksi razvoja turizma Srbije Opšti statistički pokazatelji govore o restrukturisanju prometa, sa domaćih na strane turiste, kao i rastu prihoda od turizma, i povećanju broja preduzetnika Ali, ako posmatramo statistiku broja zaposlenih dobijaju se kontradiktorni podaci Republika Srbija 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Usluge smeštaja i ishrane 37940 35908 30166 27869 26964 24736 24290 23644 22520 20863 20392 20306 Broj direktno zaposlenih u turizmu se smanjio i u 2012. godini taj je broj na nivou od 53% broja zaposlenih u 2000. godini Povećavanje broja privrednih subjekata, a smanjenje broja radnika?
Efekti razvoja turizma na ekonomiju Srbije Napominjemo da domaća statistika prati samo direktni doprinos bruto domaćem proizvodu Prate se samo usluge smeštaja i ishrane, što predstavlja parcijalno praćenje ove delatnosti Najmanje što je neophodno dodati su usluge transporta putnika, usluge turističkih agencija, druge turističke usluge (vodiči, zabava, rekreacija) Pa ipak, i tako parcijalno posmatranje pokazuje dinamiku razvoja turizma Učešće usluga smeštaja i ishrane u BDP 2001. 0,8%, 2005. 1,0% 2012. 1,1%. (36 milijardi dinara)
Efekti razvoja turizma na ekonomiju Srbije Turizam je u Srbiji bio često citiran kao jedan od prioritetnih razvojnih sektora u privredi Srbije Međutim, statistički podaci o učešću ukupnih troškova za razvoj, podsticaj i promociju turizma Srbije ne pokazuju takvo opredeljenje (0.4%) Uprkos ograničenim sredstvima, sledeći uputstva iz Strategije i usvojenih master planova, u međuvremenu unetih u Zakon o turizmu, Srbija je razvijala devet odabranih turističkih proizvod
Turistički proizvodi Kratki gradski odmori (City Break) Poslovni turizam (MICE) Događaji i manifestacije (Events) Kružne ture (Touring) Aktivni odmori (Incentives) Medicinski turizam (Spa i Welness) Seoski turizam (Rural tourism) Nautički turizam (Nauthical tourism) Planine i jezera (Nature based tourism)
Turistički klasteri Beograd Vojvodina Jugozapadna Srbija Jugoistočna Srbija
Investicije u razvoj turističke infrastrukture Investiranje u razvoj turizma (komunikativna i receptivna infrastruktura) bazirano je na aktivnostima i javnog i privatnog sektora Učešće javnog sektora se javlja u destinacijama koje se nalaze u inicijalnim fazama životnog ciklusa Slučaj Stara planina: država investirala u kreiranje strateških i master planova, izgradnju bazičnih infrastrukturnih objekata, podizanje prvih, kao i izgradnju i regulisanje skijaške infrastrukture Država na sebe morala da preuzme najveće inicijalne troškove razvoja destinacije i time preuzme rizik. Sa druge strane, država je ovim investicijama kreirala povoljniju startnu poziciju za buduće investitore
Zašto investirati u turizam Srbije Okretanje međunarodnog tržišta turizma Srbiji kao novoj destinacijama, i kvalitativna očekivanja tražnje u pogledu infrastrukture Prepoznavanje potencijala srpskog tržišta od strane međunarodnih investitora kao i domaćih investitora, usled niske startne pozicije i ograničenog kapaciteta Strateška i master dokumenta daju okvire razvoja prioritetnih destinacija, što olakšava proces odabira razvojnog modela i modela rada Nedovoljna prisutnost međunarodnih lanaca hotela daje mogućnost za diversifikaciju portfolija unutar samog tržišta Izražen razvoj kongresne industrije Prioritizacija ostalih turističkih proizvoda čini da razvojni projekti izvan Beograda takođe budu interesantni stranim investitorima
Karakteristike srpskog investicionog tržišta U velikim gradovima evidentan je razvoj hotela više kategorije (4*) Nedostaci u postojanju brendiranih hotela od 3*, a čije investicije se polako najavljuju Domaći hoteli dodatno popunjavaju ostala tržišta izvan administrativnih centara U ostalim destinacijama takođe je moguće očekivati investicije u razvoj, ali i rekonstrukciju hotelskog sektora, ili eventualnu privatizaciju
Karakteristike srpskog investicionog tržišta U periodu 2011. do 2014. godine realizovane ili su u procesu realizacije investicije koje su u potpunosti promenile strukturu turističkog proizvoda, pre svega Beograda, ali i ostalih destinacija Do 2011. godine - brend tri međunarodna lanca (Hyatt Regency, Holiday Inn i Best Western) Od 2011.godine - Starwood - the Luxury Collection, Falkenstainer Michaeler Tourist Group, IHG Crowne Plaza, Rezidor Radisson Blue, Cortyard by Marriott, IHG Holliday Inn Express, Kempinski hotel
Nedostaci turizma Srbije Visoki troškove ulaganja investitora u edukaciju osoblja kako bi se standardi usluge doveli na međunarodni nivo Nepovoljna politička klima prema turizmu, marginalizacija kao privredne grane i neopravdano zanemarivanje uticaja Primer: U jesen 2013 godine Vlada je donela predlog da se stopa PDV na usluge smeštaja poveća za neverovatnih 400%, i to sa 8% na 20%
Zaključak Uprkos ambivalentnom stavu o razvoju i efektima turizma, turizam je sektor koji se u velikoj meri razvijao u poslednjih desetak godina Čak i kao nepotpuni, zvanični podaci pokazuju pozitivne efekte razvoja turizma Prema ovim podacima, trend rasta učešća usluga smeštaja i ishrane u BDP se nastavlja u 2012. godini i iznosi 36 milijardi dinara odnosno 1,1% Najznačajnije rezultate turizam pokazuje u porastu deviznog priliva, koji je prema podacima Narodne banke Srbije u 2013.godini bio 1.052.884.000 dolara (7.2% ukupnog izvoza) Državna podrška i nacionalni turistički marketing pratili su Strategiju razvoja turizma, pa je iz tih razloga, pad domaćeg turističkog prometa je više nego kompenzovan rastom inostranog
Zaključak Ukupan doprinos turizma BDP-u Srbije (direktan, indirektan i indukovan) iznosio je 5.4%, a direktno od turizma je generisano 32.100 radnih mesta i 48.100 indirektnih radnih mesta Procene budućih ukupnih efekata koji je dao WTTC, daju argumente da se ovaj sektor mora, u najmanju ruku, ravnopravno posmatrati sa ostalim sektorima srpske privrede
Zaključak Turizam je do sada uživao snažnu investicionu podršku od strane države U narednom periodu, ovaj vid državne podrške je moguće zameniti: podrškom kroz institucionalne mehanizme podrškom kroz međunarodne projekte podrškom kroz pojačanu promociju i unapređenje prodaje srpskih turističkih proizvoda Ukoliko, medjutim, turistička privreda bude tretirana na način na koji se to radilo u drugoj polovini 2013. godine, velika je verovatnoća da će pozitivna kretanja usmerenog rasta i razvoja iz proteklog perioda zameniti stagnacija i devijantni (divlji) neodrživ razvoj kroz aktivnosti sive ekonomije
Ekonomski fakultet Univerzitet u Beogradu Hvala Igor Kovačević