PRITVOR KAO MJERA OBEZBJEĐENJA PRISUSTVA OSUMNJIČENOG ODNOSNO OPTUŽENOG ZA USPJEŠNO VOĐENJE KRIVIČNOG POSTUPKA U BIH

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET PRAVNIH NAUKA BANJA LUKA SPECIJALISTIČKI STUDIJ Pravosudna / krivično-pravna subspecijalizacija Hidajet Memić PRITVOR KAO MJERA OBEZBJEĐENJA PRISUSTVA OSUMNJIČENOG ODNOSNO OPTUŽENOG ZA USPJEŠNO VOĐENJE KRIVIČNOG POSTUPKA U BIH SPECIJALISTIČKI RAD Banja Luka, januar 2009. godine

S A D R Ž A J S A D R Ž A J... iii Uvod... 6 I. Pojam pritvora... 7 I.1. Pravni izvori ljudskih prava... 8 I.1.1. Pravo na slobodu... 9 I.2. Primjena zaštite ljudskih prava u Evropi... 10 I.3. Usaglašavanja državnog zakonodavstva sa međunarodnim aktima... 14 I.4. Ustavne i zakonske odredbe kojima se uređuje pritvor u BiH... 15 I.4.1. Pretpostavka nevinosti... 17 I.4.2. Načelo proporcionalnosti... 17 I.4.3. Legitimni razlozi za određivanje pritvora... 19 I.4.3.1. Opći uslov - osnovana sumnja... 20 I.4.3.2. Poseban uslov - pritvorski razlog... 21 I.4.3.2.1. Opasnost od bijega... 21 I.4.3.2.2. Opasnost od ometanja krivičnog postupka - Koluzijska opasnost... 22 I.4.3.2.3. Opasnost od nove kriminalne aktivnosti osumnjičenog -Iteracijska opasnost... 22 I.4.3.2.4. Opasnost od narušavanja javnog reda Vanredne okolnosti...?... 23 I.4.4. Izbjegavanja dolaska na glavnu raspravu... 24 I.4.5. Odbijanje svjedočenja... 24 I.5. Rješenje o određivanju pritvora... 25 I.6. Nadležnost, određivanje i trajanje pritvora... 26 I.6.1. Nadležnost i određivanje pritvora u istrazi... 26 I.6.2. Određivanje pritvora nakon potvrđivanja optužnice... 29 I.6.3. Određivanje pritvora nakon izricanja presude... 30 I.6.4. Određivanje pritvora u drugostepenom postupku... 31 I.7. Trajanje pritvora... 31 I.7.1. Trajanje pritvora u istražnom postupku... 32 I.7.2. Trajanje pritvora nakon potvrđivanja optužnice... 33 I.7.3. Trajanje pritvora nakon izricanja presude... 34 I.8. Ukidanje pritvora... 36 II. Garancije procesnih prava osoba lišenih slobode... 38 II.1. Pravo na obavijest... 38 iii

II.2. Pravo na dovođenje pred sudiju u najkraćem roku i pravo na suđenje u razumnom roku ili puštanje na slobodu... 40 II.2.1. Pravo na dovođenje pred sudiju u najkraćem roku... 40 II.2.2. Pravo na suđenje u razumnom roku ili puštanje na slobodu do suđenja... 41 II.3. Pravo na sudsko osporavanje zakonitosti pritvaranja... 44 II.3.1. Opseg osporavanja zakonitosti... 47 II.3.1.1. Sud... 47 II.3.1.2. Sudski postupak... 48 II.3.2. Procesna prava pritvorenika pri osporavanju zakonitosti... 48 II.3.2.1. Pravo na pomoć branitelja... 49 II.3.2.2. Pravo na besplatnu odbranu kada to nalažu interesi pravde... 50 II.3.2.3. Pravo na odgovarajuće uslove za pripremu odbrane i savjet prije ročišta... 51 II.3.3. Pravo na kontradiktoran postupak... 54 II.3.4. Pravo na donošenje hitne odluke o zakonitosti pritvaranja... 54 II.3.5. Pravo na periodičnu kontrolu postojanja razloga za pritvor... 55 II.4. Pravo na obeštećenje... 58 III. Zaključak... 60 Literatura i izvori... 61 Prilog: Primjeri rješenja o određivanju, produženju i ukidanju pritvora-praksa sudova BiH.. 63 iv

Libertas inaestimabilis res est. Sloboda je stvar neprocjenjive vrijednosti. v

Uvod Pravo i pravda, jednako kao kultura i umjetnost, ima svoju historijsku dimenziju koja ukazuje kako put njegova razvoja, tako i svrhu samog postojanja. Život i sloboda za čovjeka je osnovna odrednica njegova postojanja. Međutim, pravo na slobodu iako je osnovno ljudsko pravo nije apsolutno, nego je pod određenim uslovima derogabilno u mirnodopsko doba, a u vrijeme rata i drugog vanrednog stanja, dopušta se njegovo oduzimanje i izvan zakonskih pretpostavki. 1 Naime, upravo zato što ne može biti apsolutno, ono je istinski i pravi objekt zaštite države i njezina pravnog poretka. Iako su ljudska prava neotuđiva i ne mogu biti oduzeta nikome, ne znači da se ne mogu nikada ograničiti ili poreći. To znači da, kada je pravo izraženo u obliku pravne norme, granice toga prava treba da se odrede. Na primjer, pravo na slobodu neke osobe može biti ograničeno pravnom odredbom da ona može biti uhapšena ili pritvorena. Pritvor, kao jedna od mjera za prisustvo osumnjičenog odnosno optuženog u postupku i uspješno vođenje krivičnog postupka, predstavlja najtežu mjeru procesne prisile oduzimanjem osnovnog ljudskog prava na slobodu, koja nadilazi sami cilj kao jedne od mjera za uspješno vođenje krivičnog postupka i gazi okvire postulata pretpostavke nevinosti. Samim zakonskim razlozima za lišenje slobode i određivanja pritvora tj. djelovanjem prema osumjičenom odnosno optuženom da ne učini novo krivično djelo ili ne dovrši pokušano djelo, odnosno zaštitom sigurnosti građana i imovine, osumjičenom odnosno optuženom se stavlja teret krivnje i to u momentu kada još nije utvrđeno da li je učinio krivično djelo koje mu se stavlja na teret. Da bi se napravila razrada i izveo zaključak zadate teme, rad je postavljen u dva dijela. U prvom dijelu kroz definisanje pojma pritvora kroz kratak historijski osvrt na razvoj zaštite ljudskih prava pristupom koji povezuje elemente supremacije međunarodnog prava nad domaćim zakonom i obaveze usaglašavanja državnog zakonodavstva sa međunarodnim aktima, kroz prikaz kako domaće krivičnoprocesne regulative tako i Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kao optimalnog normativnog rješenja sa tendencijom zaštite ljudskih prava. U drugom dijelu prikazane su garancije procesnih prava osoba lišenih slobode, kako bi se u korelaciji oba dijela identificirali i analizirali ciljevi krivičnog procesa u institutu pritvora. Ovim radom se ukazaje na praktične probleme u utvrđivanju pritvorskih osnova i funkcionalne nadležnosti prilikom određivanja pritvora po potvrđenju optužnice, uz primjere sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava i sudova BiH. 1 Čl. 15. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Opća odredba o derogaciji 1. U doba rata ili druge javne opasnosti koja prijeti opstanku nacije, svaka visoka strana ugovornica može preduzeti mjere koje odstupaju od njenih obaveza po ovoj Konvenciji, i to u najnužnijoj mjeri koju zahtijeva hitnost situacije, s tim da takve mjere ne budu u neskladu sa njenim drugim obavezama prema međunarodnom pravu. 2. Prethodna odredba ne dopušta odstupanje od člana 2, osim u pogledu smrti prouzrokovane zakonitim ratnim postupcima, ili člana 3. i 4. (stav 1) i člana 7. 3. Svaka visoka strana ugovornica koja koristi svoje pravo da odstupi od odredbi Konvencije, obavještava u potpunosti Generalnog sekretara Vijeća Evrope o mjerama koje preduzima i razlozima za njih. Ona, također, obavještava Generalnog sekretara Vijeća Evrope kada takve mjere prestaju djelovati i kada se odredbe Konvencije ponovo počinju u potpunosti primjenjivati. 6

I. Pojam pritvora Pritvor je mjera procesne prisile lišenja lične slobode osumnjičenog odnosno optuženog, koju pod propisanim zakonskim uslovima određuje sud tokom krivičnog postupka i koja se sastoji u privremenom zatvaranju radi osiguranja određene svrhe propisane krivičnim procesnim pravom. [ ] Radi se o najtežoj mjeri procesne prinude, koja dolazi u obzir samo ako se interesi krivičnog postupka ne mogu zaštititi nekom drugom blažom mjerom procesne prinude. 2 Kroz razvoj i postojanje samog instituta pritvora s pozicije načina samog određivanja prema osumnjičenom odnosno optuženom, razlikuju se dvije vrste pritvora i to : Obligatorni ili obavezni i Fakultativni pritvor Suština obligatornog pritvora ogleda se u tome da sud, kada utvrdi postojanje zakonskih pretpostavki, pritvor mora odrediti. Upravo u tome se uočava bitna razlika u odnosu na fakultativni pritvor gdje sud, ako i utvrdi postojanje zakonskih pretpostavki, pritvor ne mora odrediti. [ ]Pritvor (preventive detention) se u pravilu uvjetuje općim uvjetom fumus delicti commissi zatim stvarnom težinom djela (bilo izričito ili posredstvom načela razmjernosti) te konačno postojanjem posebnih razloga za pritvor što treba (načelno) kontradiktorno utvrditi sud. Trajanje pritvora je uređeno različitim tehnikama. Isto vrijedi i za pravne lijekove protiv odluka o pritvoru. Negdje su predviđeni paralelni lijekovi kojima se pobija činjenična osnova i pravna stajališta. Izvršavanje pritvora je različito uređeno uglavnom ili tako da se izvršava u autonomnim ustanovama ili u policijskim prostorima,... 3 U svakom slučaju, pritvor po adversarnom konceptu istrage koja je prihvaćena u našem pravnom sistemu mora da ima pet sljedećih karakteristika : 1. Postojanje osnovane sumnje da je osumnjičeni učinio krivično djelo je osnovni, nezaobilazan conditio sine qua non mogućnosti određivanja pritvora. 2. Do određivanja pritvora može da dođe samo u istrazi, a ne i prije njenog otvaranja. 3. Pritvor može biti određen samo od strane suda, a ne i tužioca kao subjekta nadležnog za sprovođenje istrage. 4. Do određivanja pritvora može da dođe samo ako je to neophodno radi vođenja krivičnog postupka. 5. Pod pretpostavkom ispunjenja prednje navedenih uslova određivanje pritvora u istrazi, kao i u krivičnom postupku uopće je samo mogućnost, a ne i obaveza bez obzira na vrstu i iznos krivične sankcije propisane za krivično djelo za koje se vodi krivični postupak. Međutim zadnjim izmjenama ZKP BiH zakonodavac dovodi do evidentnog kršenja četvrte i pete karakteristike po adversarnom konceptu istrage, o čemu će se opširnije iskazati kroz ovaj rad. 2 Simović Miodrag; Krivično procesno pravo uvod i opšti dio Pravni fakultet univerziteta u Bihaću: Bihać 2005 str.391 3 Pavišić Berislav ; Sustavi istrage u poredbenom i međunarodnom kaznenom pravu Pravni fakultet, Sveučilišta u Rijeci Poslijediplomski specijalistički studij, kriminalističko istraživanje Rijeka, 2007.str.14 7

I.1. Pravni izvori ljudskih prava [ ] Ljudska prava proističu iz urođenog dostojanstva i vrijednosti svakog ljudskog bića, ona su univerzalna, neotuđiva i jednako važe za sve.to znači da su ona urođena i pripadaju svakom ljudskom biću, ona ne mogu biti oduzeta ili ograničena nikome; svi imaju ljudska prava u jednakom obimu bez obzira na rasu, boju kože, pol, jezik, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili društveno porijeklo, imovinu, rođenje ili drugi status... 4 Magna Carta Libertatum iz 1215. godine Habeas Korpus Act, donešen 1679 godine 5 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789. godine. koja članom 7 ne samo proklamuje pravo već i propisuje način njegove zaštite Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koju je usvojila Generalna Skupština UN, rezolucijom 217 A (1 11), 10. decembra 1948 godine Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Regionalni ugovori o ljudskim pravima i oni dokumenti koji se bave specifičnim aspektima zaštite ljudskih prava, kao što je zabrana mučenja i drugih oblika nečovječnog i ponižavajućeg postupanja i kazne. Samim taksativnim navođenjem međunarodnih dokumenata i propisa koji se tiču zaštite ljudskih prava, te osvrtom na hronologiju istih, uviđa se da je to problematika koja se proteže kroz historiju, a aktuelna je i danas. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, čine međunarodnu povelju o ljudskim pravima i imaju globalnu primjenu. Takođe postoje i pravno obavezujući ugovori koji imaju regionalno važenje, a to su : Američka konvencija o ljudskim pravima iz 1948. godine Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. godine i Afrička povelja o ljudskim pravima iz 1981. godine Svaki od tri regionalna ugovora ima ustanovljena tijela i procedure koji treba da obezbijede poštovanje svojih odredaba tako da danas postoje: Afrička komisija za ljudska i prava naroda, Inter američka komisija o ljudskim pravima i Inter američki sud za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava [ ] Kako god razvrstali ljudska prava, ona su jedna cjelina i sva su jednako važna kao dio cjeline. Ako je jedno pravo ugroženo, sva su prava ugrožena... 4 Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koju je usvojila Generalna Skupština UN, rezolucijom 217 A (1 11), 10. decembra 1948 godine 5 Habeas Korpus Act je propisao jedno od najvažnijih prava građana - zaštitu od arbitrarnog lišavanja slobode. Njime je izvršna vlast stavljena pod kontrolu sudske vlasti. Osnovna načela ovog zakona svode se na zabranu nezakonitog hapšenja bez sudskog naloga, zabranu dugotrajnog zadržavanja u pritvoru bez dokaza o krivici, zaštitu od maltretiranja u istrazi i iznuđivanja iskaza. On je utvrdio obavezu da se uhapšeno lice odmah privede sudu koji treba da donese rješenje o opravdanosti lišavanja slobode. 8

[ ] Neka od osnovnih načela iz kojih proizlaze ljudska prava: Sloboda, Jednakost, Tolerancija, Solidarnost, Univerzalnost i Neotuđivost 6 Prava koja se izvode iz navedenih načela pružaju određenija pravila ponašanja za regulisanje odnosa na relaciji država-pojedinac. Što se tiče djelovanja iz pozicije država, odnosno sudsko istražnih organa, to su pozitivni zahtjevi: da poštuje pravo na slobodu i bezbjednost lica ili da vodi istragu o zločinu na način da se pravo što više poštuje (npr. pravo na fer i pošteno suđenje). I.1.1. Pravo na slobodu Pravo na slobodu smatra se i najstarijim ljudskim pravom. Ono je kao ljudsko pravo ustanovljeno još 1215. godine u prvom dokumentu ustavnopravnog karaktera srednjovjekovne Engleske, Magna Carta Libertatum. Najvažniji cilj ljudskih prava je da se bavi posebnom vrstom povrede zloupotrebom položaja od strane države. Međunarodni standardi ljudskih prava treba da spriječe da ljudi postanu žrtve takve zloupotrebe, kao i da osiguraju obeštećenje za njih, ako postanu žrtve. Neke povrede ljudskih prava su krivična djela na primjer nezakonito zatvaranje, mučenje, kao i nezakonita ubistva od strane državnih organa. Načela na kojima se zasnivaju ljudska prava nisu zabrane ni ograničenja, već važni humanitarni principi koje podržava vladavina prava. Oni pružaju dobru osnovu za odnos onih koji primjenjuju moć države i onih na kojima se ta moć primjenjuje pojedinaca i grupa unutar društva. Kako je već rečeno da Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima ICCPR ima globalnu primjenu, svojim odredbama u članu 9. postavlja obavezne norme koje se tiču samog zadiranja u oduzmanje slobode i pritvora s tendencijom zaštite prava osobe lišene slobode, pa tako u pomenutom članu 9. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima ICCPR se navodi da : [ ] (1) Svaki pojedinac ima pravo na slobodu i na bezbjednost svoje ličnosti. Niko ne može biti proizvoljno uhapšen ili pritvoren. Niko ne može biti lišen slobode osim iz razloga i shodno postupku koji je predviđen zakonom. (2) Svako uhapšeno lice obavještava se u trenutku hapšenja o razlozima hapšenja kao što se u najkraćem roku obavještava pismenim putem o svakoj optužbi koja je podignuta protiv njega. (3) Svako lice koje je uhapšeno ili pritvoreno zbog krivičnog djela biće u najkraćem roku predato sudiji ili nekoj drugoj vlasti zakonom ovlašćenoj da vrši sudske funkcije, i mora u razumnom roku da bude suđeno ili oslobođeno. Pritvaranje lica koja čekaju na suđenje nije obavezno, ali puštanje na slobodu može biti uslovljeno garancijama koje obezbeđuju dolazak lica u pitanju na pretres, kao i svim drugim radnjama postupka a, u datom slučaju, radi izvršenja presude. (4) Svako lice koje je lišeno slobode usljed hapšenja ili pritvora ima pravo da podnese žalbu sudu kako bi ovaj rješavao bez odlaganja o zakonitosti pritvora i naredio njegovo puštanje na slobodu ako pritvor nije zasnovan na zakonu. (5) Svako lice koje je žrtva nezakonitog hapšenja ili pritvora ima pravo na naknadu štete. 7 6 Članci Opća deklaracija o ljudskim pravima, http://www.amnesty.hr/stranica.php?sifra_str=opca_deklaracija datum pristupa 28.10.2008. godine u 18:30 7 Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima Član 9. (5) ICCPR. 9

I.2. Primjena zaštite ljudskih prava u Evropi Vijeće Evrope je osnovano 1949. godine, da bi se stvorili bolji odnosi između evropskih država s ciljem da se omogući socijalni i ekonomski razvoj i pomogne razvoj demokratije, ljudskih prava i vladavine prava. Zemlje članice Vijeća Evrope, razvile su mehanizame za zaštitu ljudskih prava i spriječavanje njihovog kršenja u Evropi. Centralno mjesto sa stanovišta sistema zaštite ljudskih prava, kao i jedan od najrevolucionarnijih ugovora ikada potpisanih, jeste Evropska konvencija o ljudskim pravima. 8 Riječ je o međunarodnom ugovoru otvorenom za ratifikaciju još davne 1950. godine, koji je stupio na snagu 1953. godine. Konvencija sadrži listu osnovnih građanskih i političkih prava, koju poznaju svi savremeni ustavi svijeta. Ono što ovaj ugovor izdvaja od ostalih, jeste jedinstven sistem zaštite prava koja garantuje. Revolucionarni iskorak koji je ovim ugovorom učinjen u međunarodnom javnom pravu, odnosi se na mogućnost podnošenja individualnih predstavki protiv država koje su eventualno povrijedile neko od prava garantovanih Konvencijom. Naime Konvencijom je završen period državne ekskluzivnosti tj. da su se one jedino mogle aktivno i pasivno legitimisati u međunarodnim sporovima, odnosno pred međunarodnim sudovima. Predstavke su u početku razmatrali Komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava, da bi Protokolom 11, koji je stupio na snagu 1. novembra 1998. godine, u funkciji ostao samo stalni Evropski sud za ljudska prava koji odluke donosi u okviru odbora, vijeća i Velikog vijeća. Presude suda imaju obilježje izvršnog naslova i njihovo izvršenje nadgleda Komitet ministara Vijeća Evrope. Presude Suda, uključujući i odluke Komisije, predstavljaju bogat izvor prava u najužem smislu te riječi. Sud je uspio da u svojim presudama objasni i razvije raznolike pravne standarde, kako one koji se pominju u tekstu Konvencije, tako i neke koji se tu eksplicitno ne pominju. Konvencija funkcionira na osnovu sistema precedentnog prava. Presude Evropskog suda za ljudska prava objašnjavaju i tumače tekst. One predstavljaju obavezujuće precedente, a po pravnom statusu predstavljaju obavezne pravne norme. Kada se konvencija ratificira, domaće vlasti svih država potpisnica moraju presude Suda tretirati kao obavezujuće pravo. Obimna sudska praksa dovela je do toga da više nije dovoljno reći da poznajemo tekst Konvencije, jer on sam po sebi ne može dati odgovore na pojedina pitanja, već je neophodno poznavati i konkretne slučajeve da bi se adekvatno primjenio standard koji proističe iz Konvencije i rada Suda. Broj država koje su se obavezale da poštuju Konvenciju je sa 22, koliko ih je bilo 1990. godine, danas porastao na 47 9. Prihvatajući Konvenciju države su se složile da garantuju prava propisana u njoj i da pruže djelotvorne pravne lijekove za povrede ljudskih prava na nacionalnom nivou. Ako pojedincu prava ne budu zaštićena na nacionalnom nivou, on ima mogućnost da se obrati nezavisnom međunarodnom Evropskom sudu za ljudskih prava (ESLJP). Države su se saglasile da odluke Suda obavezuju i da ih izvršavaju. Stoga, kada se neka odluka donese na osnovu individualne tužbe, to može voditi važnim promjenama u državnom zakonodavstvu. 8 Zvanični naziv je Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda 9 Bosna i Hercegovina je primljena u članstvo Vijeća Evrope 24. aprila 2002.godine kao 44 članica a Konvenciju je potpisala i ratifikovala s datumom stupanja na snagu 13. jula 2002. godine dok je Crna Gora primljena u članstvo Vijeća Evrope maja 2007. godine kao 47 članica a Konvenciju je potpisala i ratifikovala s datumom stupanja na snagu - 6. juna 2007. godine. 10

Osim toga, članice Vijeća Evrope saglasile su se da direktno unesu odredbe EKLJP u svoja zakonodavstva. Načinom na koji su ljudska prava definisana u EKLJP, ona vezuju nacionalna zakonodavstva, a samim tim utiču na regulisanje rada policije i pravosuđa u skoro svim državama u Evropi. Članom 1. Konvencije, utvrđena je obaveza država da preduzmu sve neophodne mjere radi obezbeđenja djelotvorne primjene prava iz Konvencije na nacionalnom nivou. Kada država učini propust u ostvarivanju svojih obaveza, pojedinac ima mogućnost podnošenja tužbe Evropskom sudu za ljudska prava, radi zaštite. Ratifikovanjem Evropske konvencije o ljudskim pravima i njenih protokola, države prihvataju da garantuju saglasnost svog domaćeg prava i prakse sa Konvencijom i da isprave svaku povredu prava i sloboda zaštićenih Konvencijom. Dvanaest osnovnih individualnih ljudskih prava se identifikuje i garantuje u EKLJP od 1950. godine. Naknadni protokoli su proširili broj prava koja uživaju zaštitu po Konvenciji. Što se tiče ljudskih prava i istražno sudskih organa, prava koja se u Konvenciji tiču tog odnosa su: pravo na život (član 2) pravo na slobodu od mučenja, nehumanog ili ponižavajućeg ponašanja ili kažnjavanja (član 3) pravo na slobodu i bezbjednost ličnosti (član 5) pravo na pravično suđenje (član 6) pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života, doma i prepiske (član 8) sloboda izražavanja i sloboda mišljenja, savjesti i vjeroispovjesti (član 10) sloboda mirnog okupljanja i sloboda udruživanja (član 11) Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda je mnogim primjerima pokazala na koji se način ova prava mogu ostvariti ili ograničavati. U svakom slučaju, posjete mjestima kao što su zatvori i povjerljivi razgovori sa državama kojima Evropski komitet za sprečavanje mučenja (CPT), nastoji da se ojača zaštita lica lišenih slobode protiv mučenja ili nehumanog ponašanja. Ostale preporuke i rezolucije Vijeća Evrope stvaraju standarde o pitanjima kao što su na primjer saradnja sa policijom u oblasti zaštite ličnih podataka, borba protiv zastrašivanja svjedoka i pravo na odbranu. Ljudska prava može povrijediti samo osoba ovlašćena od strane države da u njeno ime upotrijebi silu. Ni zločinac, ni terorista, nemaju ta ovlašćenja. Kada zločinci ili teroristi povrijede ili ubiju ljude, oni vrše krivično djelo, ali ne vrijeđaju ljudska prava. Naime, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda najznačajniji je pravni izvor uređenja pritvorskog prava u Evropi. Autentična tumačenja njezinih odredaba, koja daje Evropski sud za ljudska prava svojim presudama, stvorila su neiscrpan izvor prava o pritvoru koji je zahvaljujući svom obavezujućem pravnom djelovanju za nacionalna zakonodavstva oblikovao u značajnoj mjeri pritvorsko pravo država Vijeća Evrope. Zaštita prava na slobodu uređena je članom 5. Evropske konvencije. Njime se garantuje pojedincu pravo na ličnu slobodu od proizvoljnih hapšenja, pritvaranja, zatvaranja i drugih mjera državne vlasti kojima se oduzima sloboda. 11

Član 5 Konvencije kaže: Pravo na slobodu i sigurnost ličnosti 1. Svako ima pravo na slobodu i bezbjednost ličnosti. Niko ne može biti lišen slobode osim u sljedećim slučajevima i u skladu sa zakonom propisanim postupkom: a) u slučaju zakonitog lišenje slobode na osnovu presude nadležnog suda; b) u slučaju zakonitog hapšenja ili lišenja slobode zbog neizvršenja zakonite sudske odluke ili radi obezbeđenja ispunjenja neke obaveze propisane zakonom; c) u slučaju zakonitog hapšenja ili lišenja slobode radi privođenja lica pred nadležnim sudsku vlast zbog opravdane sumnje da je izvršilo krivično dijelo, ili kada se to opravdano smatra potrebnim kako bi se predupredilo izvršenje krivičnog djela ili bjekstvo po njegovom izvršenju. d) u slučaju lišenja slobode maloljetnog lica na osnovu zakonite odluke u svrhu vaspitnog nadzora ili zakonitog lišenja slobode radi njegovog privođenja nadležnom organu. e) u slučaju zakonitog lišenja slobode da bi se spriječilo širenje zaraznih bolesti, kao i zakonitog lišenja slobode duševno poremećenih lica, alkoholičara ili uživalaca droga ili skitnica. f) u slučaju zakonitog hapšenja ili lišenja slobode lica da bi se spriječio njegov neovlašćeni ulazak u zemlju, ili lica protiv koga se preduzimaju mjere u cilju deportacije ili ekstradicije. 2. Svako ko je uhapšen biće odmah i na jeziku koji razumije, obaviješten o razlozima za njegovo hapšenje i o svakoj optužbi protiv njega. 3. Svako ko je uhapšen ili lišen slobode shodno odredbama iz stava 1.c ovog člana biće bez odlaganja izveden pred sudiju ili drugo službeno lice zakonom određeno da obavlja sudske funkcije i imaće pravo da mu se sudi u razumnom roku ili da bude pušten na slobodu do suđenja. Puštanje na slobodu može se usloviti jemstvima da će se lice pojaviti na suđenju. 4. Svako ko je lišen slobode ima pravo da pokrene postupak u kome će sud hitno ispitati zakonitost lišenja slobode i naložiti puštanje na slobodu ako je lišenje slobode nezakonito. 5. Svako ko je bio uhapšen ili lišen slobode u suprotnosti s odredbama ovog člana ima utuživo pravo na naknadu. 12

Vijeće Evrope donijelo je sljedeće preporuke i standarde važne za pravni režim pritvora i prava pritvorenika: 1. Preporuka o pritvoru za vrijeme suđenja iz 1980 godine 10 2. Preporuka o pretrpanosti zatvora i povećanju zatvorske populacije iz 1999. godine 11 3. Standardi Komiteta za prevenciju mučenja i nehumanog i ponižavajućeg postepena ili kazne Vijeća Evrope iz 2003. godine 12 1. Preporuka o pritvoru za vrijeme suđenja u kojoj se odredbe Evropske konvencije i odluke Evropske komisije i presude Suda za ljudska prava koji uređuju pritvor uspostavljaju kao evropski standardi, se sastoji od četiri grupe: I - Kao osnovna načela određuju se pretpostavka nevinosti, nužnost i izuzetnost primjene pritvorom te isključenje obligatornog i punitivnog pritvora. II - Načela primjenjiva na odluke o pritvoru obuhvaćaju materijalnopravne pretpostavke za pritvor i procesna prava pritvorenika u skladu čl. 5. Konvencije, ističu važnost konkretnih okolnosti vezanih za djelo i počinitelja, te načelo proporcionalnosti. III - Alternativne mjere koje mogu zamijeniti pritvor taksativno se navode i zahtijeva se izbjegavanje pritvora njihovom primjenom. IV - Načela koja se primjenjuju na istragu i suđenje prema pritvoreniku jesu da se sudski postupak mora provesti što je brže moguće i uračunavanje pritvora u kaznu, kao i razvoj fondova za naknadu štete neosuđenim pritvorenicima. 2. Preporuka o pretrpanosti zatvora i povećanju zatvorske populacije iz 1999. godine Znatan udio u zatvorskoj populaciji imaju i pritvorenici pa preporuka sadržava posebne odredbe vezane za mjere smanjenja broja pritvorenika. U njima se upućuje na načela Preporuke o pritvoru za vrijeme suđenja iz 1980. godine. Predlaže se da se određivanje pritvora i njegovo trajanje svedu na minimum, u skladu sa interesima pravde, kao i za najširu moguću upotrebu mjera alternativnih pritvoru, a posebno se upozorava na mogućnosti nadzora osumnjičenog odnosno optuženog upotrebom elektroničkih uređaja. 3. Standardi Komiteta za prevenciju mučenja i nehumanog i ponižavajućeg postepena ili kazne Vijeća Evrope (The CPT standards) od 15. septembra 2003. U navedenoj publikaciji koja se odnosi na pretrpanost zatvora, te režim i uslove pritvora, se ističe da je pretrpanost često posebno akutna u zatvorima u kojima se izvršava pritvor. [ ] Komitet ističe da trošenje više novaca na povećavanje zatvorskih kapaciteta neće riješiti problem, već da je potrebno revidirati postojeće pravo i praksu u odnosu na pritvor. 13 Stoga se preporučuje vladama država članica Vijeća Evrope da ponovo razmotre svoje zakonodavstvo i praksu u pogledu pretrpanosti zatvora i povećanja zatvorske populacije, te da u tu svrhu primjene načela iz Preporuku o pritvoru za vrijeme suđenja iz 1980 godine. 10 Recommendation No. R (80) 11 concerning Custody Pending Trial 11 Recommendation No. (99) 22 concerning Prison Overcrowding and Prison Population Inflation 12 www.cpt.coe.int 13 The CPT standards, poglavlje Prison overcrowding, pasus 28, str. 24. 13

I.3. Usaglašavanja državnog zakonodavstva sa međunarodnim aktima Statutom i presudom Međunarodnog vojnog suda u Tokiju i presudom suda u Ninbergu, dolazi do izražaja niz načela međunarodnog krivičnog prava. Generalna skupština Ujedinjenih nacija, Rezolucijom od 11. decembra 1946 godine, potvrđuje načela usvojena Statutom i presudom suda u Ninbergu koja postaju načelima međunarodnog prava. Potvrdom usvojenih načela potvrđen je primat međunarodnog prava nad nacionalnim zakonima. [ ] Član II, stav 2. Ustava BiH određuje da se u Bosni i Hercegovini izravno primjenjuju pravci i slobode garantirani Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kao i njenim protokolima. Ovi akti imaju prioritet nad svim drugim zakonima. Drugim riječima, sva ljudska prava prihvaćena Evropskom konvencijom kao i njenim dodatnim protokolima 1, 4, 6 i 7. moraju biti direktno primjenjivana od strane svih zakonodavnih izvršnih i sudskih tijela u BiH i oba entiteta (Federaciji BiH i Republici Srpskoj) i imat će prioritet iznad svih zakona. 14 Prijemom Bosne i Hercegovine u Vijeće Evrope 24. aprila 2002. godine, za našu složenu državu je nastala obaveza usaglašavanja kako entitetskog, tako i državnog zakonodavstva sa međunarodnim aktima. Bosna i Hercegovina je u 2003. godini prihvatila izmjene krivičnog zakonodavstva, a specifikum tih izmjena je Zakon o krivičnom postupku BiH, čijim je stupanjem na snagu naša zemlja prihvatila kombinaciju krivičnopravnih instituta iz Evropskokontinentalnog i Anglo-saksonskog prava. Pregledom razvoja krivičnog procesnog prava vidljivo je da postoje brojne razlike između Zakona o krivičnom postupku iz 2003. godine i ranijih zakona. Raniji zakoni sadržavali su karakteristike inkvizitorskog sistema prema kojima je istražni sudija bio nadležan za cijeli istražni postupak. Glavnim pretresom rukovodio je sudija u postupku, dok su uloge tužioca i branioca bile manje izražene. [ ]Svaki sistem ima svoje nedostatke i manjkavosti. Problemi domaće prakse najčešće se prevazilaze analizom iskustava stranih jurisdikcija te inkorporiranjem tuđih rješenja u domaće zakonodavstvo. U globalnom svijetu, pravni sistemi se sve više susreću sa istim problemima i pronalaze se slična rješenja. Kao rezultat, sistemi se približavaju jedni drugim. Ova pojava nije mimoišla ni procesno pravo. 15 Novim ZKP učinjeno je potpuno približavanje prema postupcima koji su karakteristični za adversarni sistem krivičnog prava, funkcija istražnog sudije je ukinuta i zamijenjena sistemom u kome istražne radnje obavljaju policija i tužilac. Isto tako, na samom glavnom pretresu postupak je adversaran po svojoj prirodi, što znači da je sada zadatak tužioca i branioca da iznesu argumente, izvedu dokaze, unakrsno ispitaju svjedoke i aktivno ulažu prigovore. [ ] U svojoj čistoj formi, ova dva sistema su savršeno suprotna. Jedan naglašava usmenost, javnost i kontradiktornost, a drugi favorizuje pismenu formu - spise, tajnost i nekontradiktornost. Prema tome, uloga koju imaju pravni stručnjaci varira u zavisnosti od posmatranog sistema. Pravni zastupnici imaju aktivnu ulogu u akuzatorskom sistemu, a pasivnu u inkvizitorskom postupku. Sudije su u drugačijoj situaciji: nepristrasni arbitri u akuzatorskom postupku, a glavne figure u inkvizitorskom postupku. 16 14 Kazazić Vesna - Ostvarivanje i zaštita ljudskih prava u Bosni i Herzegovini kroz prava ombudsmana i doma za ljudska prava http://www.pravst.hr/zbornik.php?p=1&s=6 15 Margueritte Thomas Teorija i razvoj unakrsnog ispitivanja; Odsjek Krivične Odbrane (OKO )OKO Reporter; broj 5. 2007 godine 7-14; str.9 16 Margueritte Thomas Teorija i razvoj unakrsnog ispitivanja prema Field, S. & West, A, A Tale of Two Reforms: French Defense Rights and Police Powers in Transition (Priča o dvije reforme: prava odbrane u Francuskoj i policijska ovlaštenja u tranziciji), 6 Crim. L.F. 473. str. 475.Odsjek Krivične Odbrane (OKO )OKO Reporter; broj 5. 2007 godine 7-14; str.9 14

I.4. Ustavne i zakonske odredbe kojima se uređuje pritvor u BiH Prilikom prijema u Vijeće Evrope, 24. aprila 2002. godine, Bosna i Hercegovina se pismeno obavezala ispuniti obaveze sadržane u Mišljenju Parlamentarne skupštine Vijeća Evrope, broj 234. Između ostalih, Bosna i Hercegovina se obavezala potpisati i ratifikovati Evropsku konvenciju o ljudskim pravima u prvoj godini nakon prijema (prije 24. aprila 2003. godine). Ova obaveza je ispunjena 13. jula 2002. godine. Ispunjenje preuzetih obaveza bitan je uslov i za put Bosne i Hercegovine ka Evropskoj uniji, jer pored toga što Vijeće Evrope i Evropska unija imaju zajedničko porijeklo, oni dijele i zajedničke vrijednosti. Za Evropsku uniju, Vijeće Evrope ima važnu ulogu u oblasti razvoja demokratije, ljudskih prava i vladavine prava, ali je imao i uticaja na posljednje proširenje Evropske unije. Važnost primjene normi sadržanih u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, je izražena još od stupanja na snagu Dejtonskog mirovnog sporazuma 4. decembra 1995. godine. Pored toga što je direktno inkorporirao Konvenciju u domaći pravni sistem i dao joj prioritet nad svim drugim zakonima, je takođe samim Aneksom 4 Općeg okvirnog sporazuma tj. članom II Ustava Bosne i Hercegovine 17, postavljen temelj ljudskih prava i osnovnih sloboda na teritoriji Bosne i Hercegovine. Pravne norme krivično procesnog zakonodavstva kojima se uređuje pritvor a koje nisu bile usaglašene sa standardima Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kao i njenih protokola, de jure nisu narušavale ljudska prava i osnovne slobode jer članom II Ustava Bosne i Hercegovine se jasno odredio prioritet prava i sloboda predvidjenih u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kao i njenih protokola, nad svim ostalim zakonima u Bosni i Hercegovini. Države potpisnice, dužne su u skladu sa članom 1. Konvencije, osigurati svakoj osobi pod svojom jurisdikcijom prava i slobode garantovane Konvencijom. Stoga, pravo država potpisnica Konvencije mora biti u skladu s 17 Opći okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini (parafiran u Daytonu 21. novembra 1995. godine, a potpisan u Parizu 14. decembra 1995. godine), Aneks IV; Član II Ustava Bosne i Hercegovine - Ljudska prava i osnovne slobode 1. Ljudska prava Bosna i Hercegovina i oba entiteta ce osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih sloboda. U tu svrhu postoji Komisija za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, kao sto je predvidjeno u Aneksu 6 Opsteg okvirnog sporazuma. 2. Međunarodni standardi Prava i slobode predvidjeni u Evropskoj konvenciji za zastitu ljudskih prava i osnovnih sloboda kao i njeni protokoli, primmjenjivaće se direktno u Bosni i Hercegovini. Ovi dokumenti imaće prioritet nad svim ostalim zakonima. 3. Katalog prava Sva lica na terotiriji Bosne i Hercegovine uzivaju ljudska prava i slobode iz stava 2. ovog člana, sto uključuje: a) Pravo na zivot. b) Pravo lica da ne bude podvrgnuto mucenju niti necovjecnom ili ponižavajućem tretmanu ili kazni. c) Pravo lica da ne bude držano u ropstvu ili potčinjenosti, ili na prisilnom ili obaveznom radu. d) Pravo na licnu slobodu i sigurnost. e) Pravo na pravično saslusanje u gradjanskim i krivičnim stvarima i druga prava u vezi sa krivicnim postupkom. f) Pravo na privatni i porodicni život, dom i prepisku. g) Slobodu misli, savjesti i vjere. h) Slobodu izrazavanja. i) Slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima. j) Pravo na brak i zasnivanje porodice. k) Pravo na imovinu. l) Pravo na obrazovanje. m) Pravo na slobodu kretanja i prebivalista» 15

Konvencijom, uključujući opća načela izrečena ili implicirana u njoj, koja su utvrđena u obrazloženjima presuda Evropskog suda 18. [ ] Sud se mora uvjeriti da li je domaći zakon sam po sebi u saglasnosti sa Konvencijom, uključujući opće principe koji su iznešeni ili koji se podrazumjevaju u njenom tekstu... 19 [ ] U vezi s ovim Sud naglašava da kada je u pitanju lišenje slobode posebno je bitno da opći princip pravne sigurnosti bude zadovoljen. Prema tome, od suštinskog značaja je da uvjeti za lišenje slobode po domaćim zakonima budu jasno definirani i da je primjena tog zakona predvidiljiva, tako da se zadovolji standard «zakonitosti» postavljen u Konvenciji, standard koji zahtijeva da svi zakoni budu dovoljno precizni da omoguće konkretnoj osobi da dobije odgovarajući savjet, ako je potrebno,da može predvidijeti u mjeri u kojoj je to realno u datim okolnostima, posljedice koju neka konkretna radnja može proizvesti... 20 Nepoštivanje od strane države potpisnice bilo kojeg od prava koje Konvencija garantuje pritvoreniku, čini samo pritvaranje nezakonitim. Obaveze zakonodavaca pri uređenju pritvora koje proističu iz Konvencije čine čitav niz načela i pravila konvencijskog prava o pritvoru a one su sljedeće: Pretpostavka nevinosti (čl. 6. st. 2.) Načelo proporcionalnosti Legitimni razlozi za pritvor (čl. 5. st. 1.c i st. 3.) Garancije procesnih prava osobi lišenoj slobode Pravo na obavijest (čl. 5. st. 2.) Pravo na dovođenje pred sudiju u najkraćem roku (čl. 5. st. 3.) Pravo na suđenje u razumnom roku ili puštanje na slobodu (uz jamstvo; čl. 5. st. 3.) Pravo na sudsko osporavanje zakonitosti pritvaranja (čl. 5. st. 4.) Pravo na naknadu štete (čl. 5. st. 5.) Samim tim, da bi stanje de facto bilo odraz de jure stanja, nametnula se i potreba preispitivanja pojedinih instituta i zakonskih rješenja u našem krivično procesnom zakonodavstvu sa aspekta njegove usaglašenosti sa evropskim standardima. U navedenom smislu, značajno mjesto zauzima pritvor kao najstrožija mjera krivično procesne prinude kojom se ograničava lična sloboda osumnjičenog odnosno optuženog, pa se u vezi sa tim, kao značajno pitanje postavlja osnov za njegovo određivanje, vrijeme trajanja i mjere koje se moraju predvidjeti za spriječavanje zloupotreba do kojih tom prilikom može doći. U cilju usaglašavanja sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i osnovnim slobodama (člana 5), odnosno evropskim standardima, Zakon o krivičnom postupku FBiH 21, i Zakon o krivičnom postupku RS 22, Zakon o krivičnom postupku BD BiH 23, Zakon o krivičnom postupku BiH 24, pitanju lišenja slobode i pritvoru, posvećuju posebnu pažnju. 18 Vidi A.A.U. protiv Francuske presuda od 19. juni 2001, Predstavka br. 44451/98, stav 29, Sud podsjeća da je zadatak država ugovornica da organiziraju svoj pravosudni sistem tako da njihovi sudovi budu u stanju garantirati svakoj osobi pravo na konačnu odluku u sporovima u vezi njihovih prava i obaveza, koja će biti donesena u razumnom roku (gore spomenuta presuda Frydlender, stav 47). 19 Vidi Kawka protiv Poljske presuda od 9. januara 2001, Predstavka br. 25874/94. stav 48 20 Ibidem stav49 21 Sl. glasnik FBiH br. 35/03 22 Sl. glasnik RS br. 50/03. 23 Sl. glasnik BD BiH br.10/03 24 Proglasio Visoki predstavnik u Bosni i Hercegovini odlukom broj:100/03 od 24. januara 2003. godine a oobjavljen u Službeni glasniku Bosne i Hercegovine, br. 3/03. sa izmjenama i ispravkama objavljenim u Službenim glasnicima BiH 32/03. 36/03. 26/04. 63/04. 13/05. 48/05. 46/06, 76/06,29/07,32/07,53/07,76/07, 15/08; 58/08 16

I.4.1. Pretpostavka nevinosti Pravo osumnjičenog odnosno optuženog da se pretpostavlja njegova nevinost, jedan je od osnovnih uslova za ostvarenje prava na pravičan krivični postupak. Pretpostavka nevinosti, koja je bila dio Deklaracije prava čovjeka i građanina još 1789. godine, i danas je zagarantirana članom 6. stav 2. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava, koji navodi da: [ ] svako ko je optužen za krivično djelo, smatrat će se nevinim dok se njegova krivica ne dokaže u skladu sa zakonom. Isti princip sadržan je i u članu 14. stav 2. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, koji glasi: [ ] Svako ko je optužen za krivično djelo ima pravo da se smatra nevinim, dok se njegova krivica ne dokaže na osnovu zakona. U suštini, pretpostavka nevinosti znači da se prema nekoj osobi koja se tereti za krivično djelo, mora postupati kao da nije počinila krivično djelo, sve dok neovisan i nepristrasan sud pravosnažnom presudom ne utvrdi njenu krivicu. Pretpostavka nevinosti je vrelo iz kojeg izviru sve ostale pravne norme o oduzimanju slobode osobi protiv koje se vodi krivični postupak. Osumnjičenu, odnosno optuženu osobu, treba tretirati kao nedužnu, što znači da joj se ne smije oduzimati sloboda zbog postojanja osnovane sumnje da je neka osoba počinila krivično djelo. Ona se ima pravo braniti sa slobode, a pritvoriti se može samo u svrhu vođenja krivičnog postupka. Pretpostavka nevinosti brani prejudiciranje ishoda postupka, korištenje pritvora kao punitivne mjere kao i postojanje obligatornog pritvora koji bi se zasnivao samo na sumnji o počinjenju krivičnog djela. Zakon o krivičnom postupku BiH, pretpostavku nevinosti je ugradio u domaće zakonodavstvo zajedno uz načelo in dubio pro reo, kroz odredbe člana 3., koji propisuje: [ ] (1) Svako se smatra nevinim za krivično djelo dok se pravomoćnom presudom ne utvrdi njegova krivnja. (2) Sumnju u pogledu postojanja činjenica koje čine obilježja krivičnog djela ili o kojima ovisi primjena neke odredbe krivičnog zakonodavstva, Sud rješava presudom na način koji je povoljniji za optuženog 25. I.4.2. Načelo proporcionalnosti Pojam proporcionalnost ne nalazimo u Konvenciji, ali Evropski sud je kroz praksu razvio načelo proporcionalnosti. U samoj primjeni mjera obezbijeđenja prema osumnjičenom odnosno optuženom, načelo proporcionalnosti je blisko vezano uz pravo na slobodu i pretpostavku nevinosti. Sud je primjenu načela proporcionalnosti na određivanje i trajanje pritvora izveo iz odredbe stava 1. člana 5. Konvencije prema kojoj pritvor mora biti nužan za ostvarivanje njegovih legitimnih ciljeva. Naime, to znači da pritvor kao najteža mjera obezbijeđenja osumnjičenog odnosno optuženog u krivičnom postupku, može biti primjenjen samo kad je to apsolutno nužno, odnosno kao krajnja mjera, i samo toliko koliko je to nužno. Evropski sud je u više navrata rekao da se navedu razlozi zbog kojih bi druge mjere osim pritvaranja bile nedovoljne, jer se odluka o određivanju i trajanje pritvora može opravdati samo na osnovu relevantnih i dovoljnih razloga za zaštitu javnog interesa koji, usprkos pretpostavci nevinosti, pretežu nad načelom prava na slobodu. 26 25 Član 3. ZKP BiH 26 Vidi Kreps protiv Poljske presuda od 26 jula 2001, Predstavka br. 34097/96, stav 43: 17

Načelo proporcionalnosti u našem krivično procesnom zakonodavstvu se uvodi kroz vrste mjera koje se mogu poduzeti prema optuženom za osiguranje njegove prisutnosti i za uspješno vođenje krivičnog postupka, pa tako u članu 123. tačka 1. ZKP BiH, taksativno navodi vrste mjera: [ ] (1) Mjere koje se mogu poduzeti prema optuženom za osiguranje njegove prisutnosti i za uspješno vođenje krivičnog postupka jesu poziv, dovođenje, mjere zabrane, jamstvo i pritvor... U tački 2. navedenog člana ZKP BiH, zakonodavac je odredio primjenu načela proporcionalnosti kod određivanja istih. [ ] (2) Prilikom odlučivanja koju će od navedenih mjera primjeniti, nadležni organ pridržavat će se uslova određenih za primjenu pojedinih mjera, vodeći računa da se ne primjenjuje teža mjera ako se ista svrha može postići blažom mjerom. Zakonodavac takođe i u članu 131. tačka 1. ZKP BiH, određuje primjenu načela proporcionalnosti [ ]1. Pritvor se može odrediti samo pod uslovima propisanim u ovom zakonu i samo ako se isti cilj ne može ostvariti drugom mjerom. Načelo proporcinalnosti je dodatni kriterij koji sud mora uzeti u obzir pri izricanju i kontroli pritvora. [ ] Sud primjećuje da su relevantne sudske vlasti u ovom predmetu iznijele dva glavna razloga za produženje pritvora, tj.t ozbiljnu prirodu samih djela za koje se teretio podnositelj i potrebu da se osigura neometan sudski postupak... [ ] Sud prihvaća da su sumnje da je podnositelj mogao biti izvršitelj teških krivičnih djela za koje se teretio mogle u početku opravdati njegov pritvor. Međutim, on ne može prihvatiti da su iste mogle predstavljati «relevantan i dovoljan» osnov da ga se drži u pritvoru skoro četiri godine. [ ] U pogledu provođenja sudskog postupka, Sud primjećuje da vlasti nisu, iako su ponavljale isti argument, navele nijednu okolnost koja bi sugerirala, da bi podnositelj, ukoliko se pusti na slobodu, pobjegao ili izbjegao pravdi, niti su navele nijednu sankciju protiv njega, niti na koji drugi način bi on mogao utjecati na tok suđenja... [ ] Sud, u istom kontekstu, dalje primjećuje da ni regionalni sud ni žalbeni sud nisu uzeli u obzir nikakvu drugu moguću garanciju da će se podnositelj pojaviti na suđenju, kao što je jemčevina ili puštanje na slobodu uz policijski nadzor, koje su izričito predviđene poljskim zakonom kako bi se osiguralo neometano vođenje sudskog postupka... Ovi sudovi isto tako nisu ni spomenuli zbog čega takve mjere, ako uopće, ne bi osigurale prisutvo podnositelja na suđenju ili zbog čega bi, ako ga se pusti na slobodu, to utjecalo na sam tok sudskog postupka. Ovaj Sud zbog toga nije uvjeren da su razlozi koji su ponuđeni kao opravdanje za pritvor podnositelja bili «dovoljni» i «relevantni», kao što se zahtijeva članom 5. stav 3.. 18

I.4.3. Legitimni razlozi za određivanje pritvora Shodno do sada iznesenom, materijalnopravne pretpostavke kao legitimni razlozi za određivanje pritvora nad osumnjičenim odnosno optuženim, u našem pravnom sistemu su usklađene u duhu Konvencije, uz malu digresiju u članu 132. stav 1. tačka d). Podjelom i taksativnim nabrajanjem, zatim identifikacijom i analizom materijalnopravnih pretpostavki, u ZKP BiH se ukazuje na činjenice, okolnosti i pretpostavke utvrđivanja pritvorskih osnova. a) Obavezne pritvorske osnove Materijalnopravne pretpostavke za određivanje pritvora nad osumnjičenim odnosno optuženim, jesu: opći uslov - osnovana sumnja visok stepen vjerovatnosti da je osumnjičeni odnosno optuženi počinio krivično djelo manji stepen vjerovatnosti nego za podizanje optužnice poseban uslov - pritvorski razlog tj. vrsta opasnosti koja se pritvorom želi spriječiti opasnost od bijega (čl. 132. st. 1. tač. a) ZKP BiH ) koluzijska opasnost (čl. 132. st. 1. tač. b) ZKP BiH) iteracijska opasnost (čl. 132. st. 1. tač. c) ZKP BiH) opasnost od narušavanja javnog reda (čl. 132. st. 1. tač. d) ZKP BiH)...? Osnovni razlog svrhe određivanja pritvora jeste prisustvo osumnjičenog odnosno optuženog u postupku i uspješno vođenje krivičnog postupka. Samim tim, nameću se još dva od osnova određivanja pritvora a to je : zbog izbjegavanja dolaska na glavnu raspravu (čl. 129 st. 1. ZKP BiH) zbog za odbijanje svjedočenja (čl. 268 st. 2. ZKP BiH) Osim njih, imamo određivanje pritvora čiji postupci imaju drugaciji karakter u odnosu na određivanje pritvora u općem krivičnom postupku, a to je određivanje pritvora: prema osobama s duševnim smetnjama (čl. 206 u svezi sa čl. 389. i čl. 207. u svezi s čl. 388. ZKP BiH) prema maloljetnim osobama (Glava XXVI ZKP BiH - Postupak prema maloljetnicima) prema stranim osobama (Glava XXXI ZKP BiH - Postupak za izručenje osumnjičenih, odnosno optuženih i osuđenih osoba) S obzirom da se radi o posebnom postupku koji otvara drugu temu kojoj se treba posvetiti poseban rad, ovim radom neće biti upuštanja u obradu samog postupaka određivanja pritvora prema gore navedenim kategorijama lica. 19

I.4.3.1. Opći uslov - osnovana sumnja [ ] Osnovana sumnja je viši stepen sumnje zasnovan na prikupljenim dokazima koji upućuju na zaključak da je izvršeno krivično djelo,.. 27 Iz općeg uslova kao materijalnopravne pretpostavke za određivanje mjere pritvora, jasno proizilazi da se radi o osnovanoj sumnji da je određena osoba počinilo određeno krivično djelo. To znači da postoji visok stepen vjerovatnoće da je osumnjičeni odnosno optuženi počinio krivično djelo, a manji stepen vjerovatnoće nego za podizanje optužnice što osigurava da do lišenja slobode i pritvaranja dođe samo kad je to jasno osnovano i analogno, da nije proizvoljno, uvijek mora jasno postojati sumnja. Sud je to naglasio u predmetu Fox, Campbell i Hartley protiv Ujedinjenog Kraljevstva. [ ]«Opravdanost» sumnje na kojoj se mora zasnivati hapšenje čini glavni dio garancije protiv proizvoljnog hapšenja i lišenja slobode propisanih članom 5. stav 1.c (čl. 5-1-c). Sud se slaže sa Komisijom i vladom da «osnovana sumnja» pretpostavlja postojanje činjenica ili informacija koje mogu uvjeriti objektivnog promatrača kako je ta konkretna osoba mogla izvršiti krivično djelo. Ono što će se smatrati za «osnovano» ovisit će o svim okolnostima. 28 [ ] da iskrenost i bona fides sumnje predstavljaju neophodne elemente da bi ona bila razumna - ali se može smatrati razumnom samo ako je zasnovana i na činjenicama ili informacijama koje se objektivno mogu povezati sa osobom osumnjičenom za navodno krivično djelo. Stoga će morati postojati dokazi o radnjama koje direktno impliciraju datu osobu, ili dokumenti ili forenzički dokazi koji pokazuju isto. Stoga, ne bi trebalo doći do lišenja slobode na osnovu osjećanja, instinkta, običnog povezivanja ili predrasude (bilo etničke, vjerske ili neke druge), neovisno o tome koliko se pouzdanima oni mogu smatrati kao indikator da je neko učestvovao u izvršenju krivičnog djela. To ne znači da dokazi moraju biti dovoljni da opravdaju presudu, ili čak da se podigne optužnica.. 29 Da bi se imao opći uslov za podnošenje prijedloga za određivanje mjere pritvora. mora se napraviti distinkcija između osnovane sumnje i osnova sumnje, znači mora se razlučiti da je osnovana sumja po svom kvalitetu jača mjera za dokazivanje od osnova sumnje. Naime, za osnovanu sumnju je karakteristično to što je to sumnja zasnovana na činjenicama i dokazima. Dakle, nema osnovane sumnje bez činjenica i dokaza. Naime, u vrijeme određivanja pritvora kvalitet i kvantum činjenica i dokaza kojima se dokazuje krivično djelo i krivična odgovornost osumjičenog odnosno optuženog, moraju biti takvog kvaliteta da ukazuju da postoji osnovana sumnja da je to lice počinilo navedeno krivično djelo. Osnovana sumnja kao opći uslov za određivanje mjere pritvora podliježe preispitivanju u toku trajanja mjere pritvora, odnosno da se prilikom preispitivanja opravdanosti daljeg opstajanja mjere pritvora prema osumnjičenom odnosno optuženom, te prilikom eventualnog odlučivanja o produženju pritvora, pored posebnih uslova, mora cijeniti i ovaj opći uslov i to ne samo na osnovu činjenica i dokaza koje su predočene u vrijeme određivanja pritvora, nego i na osnovu činjenica i dokaza do kojih se došlo tokom istrage. 27 (čl. 20. tač.l) ZKP-u BiH) 28 Vidi u predmetu Fox, Campbell i Hartley protiv Ujedinjenog Kraljevstva presuda od 30. august 1990, Serija A br. 182, str. 16, stavovi 32 i 34),, 29 McBride J. Vodič za primjenu člana 5. Evropske konvencije o ljudskim pravima; Priručnik o ljudskim pravima br. 5 str.33-34 Generalna direkcija Vijeća Evrope Za ljudska prava F-67075 Strasbourg Codex http://www.coe.int/t/e/human_rights/ 20