САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХѲТѲЛБѲР ХѲГЖЛИЙН МОДУЛ МОНГОЛ УЛС САНХҮҮЖИЛТИЙН ХҮРТЭЭМЖ ТЕХНИКИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ 2012 ОНЫ 6 ДУГААР САР

Transcription

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХѲТѲЛБѲР ХѲГЖЛИЙН МОДУЛ МОНГОЛ УЛС САНХҮҮЖИЛТИЙН ХҮРТЭЭМЖ ТЕХНИКИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ 2012 ОНЫ 6 ДУГААР САР ДЭЛХИЙН БАНК САНХҮҮГИЙН БОЛОН ХУВИЙН САЛБАРЫН ХѲГЖЛИЙН ДЭД ЕРѲНХИЙЛѲГЧИЙН ГАЗАР ЗҮҮН ѲМНѲД АЗИЙН ДЭД ЕРѲНХИЙЛѲГЧИЙН ГАЗАР

2 Агуулга I. МАКРОЭДИЙН ЗАСГИЙН ОРЧИН... 6 II. САНХҮҮЖИЛТИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ... 6 III. САНХҮҮГИЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮН, ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ХЭСГҮҮД IV. ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ТУЛГУУР ТОГЛОГЧИД БОЛОН САНХҮҮЖИЛТИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ БОЛОМЖ V. ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРИЙН САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ VI. САНХҮҮГИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ, ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ БОЛОН САНХҮҮГИЙН ДЭД БҮТЦИЙН ХӨГЖИЛД СААД БОЛЖ БУЙ...29 VII. САНХҮҮГИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙН ХОЛБОГДОЛТОЙ ЗАСГИЙН ГАЗРЫН БОДЛОГО, ХӨТӨЛБӨР VIII. БОДЛОГЫН ЗӨВЛӨМЖ Зураг Зураг 1. ДНБ-д зээлийн болон хадгаламжийн эзлэх хувь, статистик жишиг үзүүлэлтүүд, Зураг 2. Санхүүгийн байгууллагад зээлтэй буюу хадгаламжтай иргэдийн хүн амд эзлэх хувь, Зураг 3. Салбарын тархалт... 8 Зураг 4. Зээл болон хадгаламжийн тархалт... 9 Зураг 5. Санхүүжилтийн эх үүсвэрийн олдоцыг бэрхшээл гэж тодорхойлсон ААН-н эзлэх хувь Зураг 6. Хадгаламжийн карт эзэмшдэг иргэдийн хүн амд эзлэх хувь, Зураг 7. Өрх болон компанийн банкны зээл Зураг 8. Хадгаламжийн өсөлт, бүтэц Зураг 9. ДНБ-д салбарын эзлэх хувь болон салбарын зээллэг Зураг 10. ББСБ: хөрөнгө болон зээлийн өсөлт (жилийн өсөлт) Зураг 11.ББСБ-н санхүүгийн бүтэц 2011 оны 9 дүгээр сарын байдлаар Зураг 12. ХЗХ-н хөрөнгө, зээл, хадгаламжийн өсөлт (жилийн өсөлт) Зураг 13. ЖДҮ-н үйлдвэрлэл, салбараар, Зураг 14. Улсууд: Бизнес эрхлэх нь: Зээл авах үзүүлэлт, Зураг 15. Санхүүгийн хүртээмж пүүсийн үйл ажиллагаанд саад бологч Зураг 16. Санхүүгийн бүтээгдэхүүнтэй пүүсийн эзлэх хувь Зураг 17. Монгол улс: ЖДҮ-д олгосон банкны зээл Зураг 18. Монгол улс болон бусад улсад зээлийн хүүгийн тархалт, Зураг 19. ЖДҮ-ийн зээл (жилийн өсөлт) Зураг 20. Төлбөрийн чадваргүйг шийдвэрлэхэд шаардагдах хугацаа(жилээр) Хүснэгт Хүснэгт 1. Бодлогын зөвлөмж...8 Хүснэгт 2. Кард эзэмшигчдийн тоо, идэвхтэй ашиглагч, төхөөрөмж, 2011 оны 6 дугаар сар...17 Хүснэгт 3. Санхүүгийн тогтолцоо Зах зээлийн эзлэх хувь (хөрөнгийн %), Хүснэгт 4. Монголын банкны салбарын үндсэн үзүүлэлт...19 Хүснэгт 5. ЖДҮ-ийн борлуулалт, экспорт, ажиллагсдын тоонд эзлэх хувь, Хүснэгт 6. Бизнес эрхлэлт: Зээл авах үзүүлэлт...26 Хүснэгт 7. Нийт зээлд ЖДҮ-ийн зээлийн эзлэх дундач хувь...29

3 Нэр томьѐо ЖХ Жилийн хүү ATM Бэлэн мөнгөний машин МБ Монгол Банк (төв банк) ХЗХ Хөрөнгийн зохистой харьцаа ЗБДС Зээлийн батлан даалтын сан ЗМТ Зээлийн мэдээллийн товчоо ЗАНХБ Зүүн Ази, Номхон Далайн Бүс СЗХ Санхүүгийн Зохицуулах Хороо ССҮХ Санхүүгийн Салбарын Үнэлгээний Хөтөлбөр ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ЗГ Монгол улсын Засгийн газар МХТ Мэдээлэл холбооны технологи СТОУС Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт БХТКТС Банк хоорондын төлбөрийн картын төвлөрсөн сүлжээ МТ Мэдээллийн технологи МХС Микросанхүүгийн хөгжлийн сан Монгол төгрөг СЯ Сангийн яам БЖДҮ Бичил, жижиг, дунд үйлдвэр ББСБ Банк бус санхүүгийн байгууллага ЧЗ Чанаргүй зээл ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо БЦ Банкны цэг ХЦ Худалдааны цэг СКМТ Стандарт, кодын мөрдөлтийн тайлан ХЗХ Хадгаламж зээлийн хоршоо

4 Хураангуй тойм 1 Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн зуучлал үлэмж өсч, Ази Номхон Далайн Бүс нутгийн зээл болон хадгаламжийн дундачтай гүнзгийрүүлэлттэй харьцуулахуйц түвшинд очоод байна онуудад банкны зээл дундачаар 47 өссөн боловч эдийн засгийн хямралын улмаас 2008 оны сүүлээр банкнууд зээллэгээ зогсоож байсан. Эдийн засаг хүчтэй эргэн сэргэхийн хамт зээлийн өсөлт 2009 оны сүүлээр дахин эхэлж, 2011 он гэхэд 2010 онтой харьцуулахад 70 хувиар өссөн байна. Хямралын дараа ч хадгаламжийн хэмжээ эрчимтэй өсч, 2010 болон 2011 онд дундачаар 53 хувь өссөн оны эцэст ДНБ-д эзлэх зээлийн хэмжээ 49 хувь, хадгаламжийн хэмжээ 60 хувьд хүрсэн бол Ази номхон далайн бүсийн хувьд уг харьцаа 52 болон 63 хувь байлаа. Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (банк бус санхүүгийн байгууллага болон хадгаламж зээлийн хоршоод) ын зээлийн хэмжээ бас өссөн ч нийт санхүүгийн салбарын зээлд эзлэх хувь маш бага (3 орчим хувь), ББСБ болон ХЗХ сул хөгжилтэй бөгөөд жижиг хэвээр байна. Монголд санхүүгийн зуучлал хурдацтай өсч байгаа ч аж ахуйн байгууллага тухайлбал, бичил, жижиг дунд үйлдвэрт (БЖДҮ) санхүүгийн хүртээмж багатай хэвээр байна. Аж ахуйн нэгжийн судалгаагаар аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд тохиолддог 10 том бэрхшээлийн нэгээр санхүүгийн хүртээмжийг гэж нэрлэсэн. БЖДҮ-д ДНБ-ний 25 хувийг үйлдвэрлэж, ажиллах хүчний тэн хагас ажилладаг. Гэвч тэд үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, цаашдын өсөлтөнд дэмжлэг болох санхүүгийн нааштай нөхцөлөөр хангагдаагүй байна. БЖДҮ-ийн зээл нь харьцангуй өндөр хүүтэй, хугацаа богинотой, хэмжээний хувьд бага бөгөөд үл хөдлөх хөрөнгөөр барьцаалсан байх шаардлагыг тавьдаг. Нийлүүлэлтийн талаасаа банкууд богино хугацаат хадгаламжийн бүтэцтэй, урт хугацаат санхүүжилтийн бусад эх үүсвэр дутагдалтай байдаг. БЖДҮ-д менежментийн сул байдал, санхүүгийн тайлагналын ядмаг байдлаас болж тэдэнд банкны санхүүжилт олгох боломжгүй гэж үзэн зээл олгохдоо болгоомжилдог. Ийм төрлийн аж ахуйн нэгжүүд нь техникийн болон удирдлагын түвшин доогуур, санхүүгийн бүтээгдэхүүний талаар мэдлэг, мэдээлэл багатай байдаг. Тэдэнд технологийн сайжруулалт, удирдлагын суурь мэдлэг, дадлага, санхүүгийн тайлагнал, санхүүгийн бүтээгдэхүүний боловсрол шаардлагатай байна. Зээлийн мэдээллийн илүү боловсронгуй тогтолцоо нь БЖДҮ-ийн зээлжих чадварын мэдээллийг сайжруулах бөгөөд зээлийн үнэлгээний загварт суурилсан зээллэгийн технологийг нэвтрүүлэхэд дэмжлэг болно. Ялангуяа хөдөө орон нутагт банкны зээл хязгаарагдмал байна. Хөдөө орон нутагт банкны зээл хязгаарлагдмал байгаа хэд хэдэн шалтгаан байна. Үүнд: (i) хүн амын нягтшил сийрэг байдгаас банкны уламжлалт аргыг ашиглан алслагдсан нутагт үйлчилгээг үзүүлэхэд ашиггүй; (ii) хөдөө аж ахуйн зээлийн эрсдэлтэй байдал; (iii) жижиг аж ахуйн нэгж\малчдын талаар санхүүгийн мэдээлэл дутмаг; (iv) хөдөө орон нутагт үл хөдлөх хөрөнгийн барьцаа дутмаг. 1 Бужана Перолли энэ тэмдэглэгээг бэлтгэсэн ба санхүүгийн салбарын үнэлгээний хөтөлбөрийн багийн гишүүд болох Alexander Pankov, Sonja Brajovic-Bratanovic, Colleen Mascenik, Sau Ngan Wong, Andrey Milyutin, Aurora Ferrari, Mazen Bouri, Huixia Chen нар чухал хувь нэмэр оруулсэн.

5 ДБ-ны санхүүжилттэй төслийн хүрээнд бичил санхүүгийн хөгжлийн сан байгуулж, банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагаар дамжуулан хөдөөгийн өрхөд зээл олгож байна. Гэвч бичил санхүүгийн сан нь ДБ-ны төслийн хүрээнээс гадна ямар ч эрх зүйн чадамжгүй бөгөөд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлдэг учраас хөдөөгийн болон микро зээлийн санхүүжилтийн дэмжлэгийг үргэлжлүүлэх боломжтой тул алсын хараагаар түүний зохион байгуулалтын бүтцийг авч үзэх шаардлага байна. Үүнээс гадна ДБ-наас малын даатгалын тогтолцоог боловсруулж, туршин 2012 оноос нийт орон даяар нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. БЖДҮ ихэвчлэн банкнаас л зээл авдаг байхад Банк бус санхүүгийн байгууллага ялангуяа микро\бичил аж ахуйн нэгжид санхүүжилт олгоход үүрэг гүйцэтгэх болно. ББСБ нь өөрийн зээлийн ихээхэн хэсгийг микро болон жижиг аж ахуйн нэгжид (70-80 хувь орчим) зээлдэг онд БЖДҮ-дэд олгосон нийт зээлийн 6-8 хувийг ББСБ олгосон болно. Гэвч ББСБ зээлийн эх үүсвэрийн хувьд хязгаарагдмал юм. Тэд хадгаламж авдаггүй учраас өөрийн хөрөнгийн хэмжээ болон банк, гадаадын санхүүгийн байгууллагаас зээл авахаас хамаарна. Санхүүгийн үйлчилгээний хүртээмжийг өргөжүүлэх нь хууль эрх зүй, зохицуулалт болон хяналт шалгалтын хүрээ, санхүүгийн дэд бүтцийг бэхжүүлэхийг шаардана. Хууль эрх зүй, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээг сайжруулах гол чиглэл бол: (i) урт хугацаат зээлийн эх үүсвэрийг олох, өрсөлдөөнийг сайжруулахын тул гадаадын банк орж ирэхийг дэмжих; (ii) лизинг, факторингын хууль эрх зүйн хүрээг бэхжүүлэх; (iii) ББСБ болон ХЗХ-ын зохицуулалт болон хяналт шалгалтыг сайжруулж, тэдгээрийн эрсдэлтэй уялдсан байдлаар зохицуулалт, хянлт шалгалтыг авах; (iv) хэрэглэгчдийн эрх ашиг, санхүүгийн бичиг үсэг тайлалтын талаар бүтэц зохион байгуулалт, хууль эрх зүй, зохицуулалтын тогтолцоог бэхжүүлэх болно. Санхүүгийн дэд бүтцийг сайжруулах талаар дараах хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй. Үүнд: (i) баталгаажсан арилжаа, зээлдэгчийн эрх, төлбөрийн чадваргүй байдлын дэглэм; (ii) зээлийн тайлагналын тогтолцоо; (iiii) электрон төлбөрийн хэрэгслийн дэд бүтэц. Үүнээс гадна ЖДҮ-ийг дэмжих засгийн газрын үр дүнтэй бодлого чухал болно. МБ-наас банкны тогтолцоонд урт хугацаат санхүүжилтийн эх үүсвэр дутагдаж байгаа үед гадаадын банкыг оруулж ирэхийг дэмжих асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй. Гадаадын банкыг оруулахыг дэмжсэнээр урт хугацааны найдвартай санхүүжилтийн эх үүсвэр, зээлийн эрсдэлийн үнэлгээний өндөр хөгжсөн систем, удирдлагын арга барил, санхүүгийн нарийн олон бүтээгдэхүүнийг оруулж ирнэ. Монголын санхүүгийн дэд бүтэц хөгжөөгүйгээс шалтгаалан ЖДҮ-ийн хувьд лизинг, факторинг чухал эх үүсвэр болж чадах боловч тэд бараг хөгжөөгүй байна. Монголд лизинг маш хязгаарлагдмал хэрэглээтэй байгаа бол факторинг хөгжөөгүй байна. Лизингийн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд татварын хөнгөлөлт үзүүлж болох юм. Үүнээс гадна авлагыг хуваарилах гэрээний хууль эрх зүйн зохистой хүрээг хангаж өгснөөр факторингийн хөгжлийг хөхүүлэх болно. Санхүүгийн хүртээмжийг өргөжүүлэхэд ББСБ, ХЗХ мөн үүрэг гүйцэтгэж чадах бөгөөд зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээ эдгээр салбарын цаашдын өсөлтийг дэмжих

6 хэрэгтэй. СЗХ нь ББСБ, ХЗХ-дод зохицуулалт, хяналт шалгалт хийх хязгаарлагдмал хүчин чадалтай байна. СЗХ-ны ажил үүргийн нарийвчилсан үнэлгээг хийх хэрэгтэй юм. ББСБ-ын цаашдын хөгжлийг дэмжих явдлыг хангахын тулд түүний зохицуулалтын хүрээний үнэлгээг мөн хийх шаардлагатай байна. ББСБ, ХЗХ ноос учруулж буй эрсдэлтэй дүйцүүлэн зохицуулалт, хяналт шалгалтыг хийх ѐстой. Санхүүгийн тогтолцоонд итгэх итгэлийг хангах, санхүүгийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд хэрэглэгчийн хамгаалалт, санхүүгийн бичиг үсэг тайлагнал бас амин чухал болно. Монгол улсад санхүүгийн салбар эрчимтэйгээр хөгжиж, технологийн ололт нэвтэрч байгаа нь хэрэглэгчид шинэ эрсдэлийг учруулж байгаа тул хэрэглэгчийн хамгаалалт, санхүүгийн бичиг үсэг тайлагналт чухал асуудал болж байна. Санхүүгийн хэрэглэгчийн хамгаалалтын бүтэц, зохион байгуулалтын хүрээ тодорхой бус байгаа тул хууль, дүрэм журманд хэрэглэгчийн хамгаалалтын тусгайлсан заалтыг оруулж өгөх хэрэгтэй. Баталгаажсан гүйлгээ нь олон төрлийн хөдлөх хөрөнгө, хязгаарлагдмал тооны үл хөдлөх хөрөнгийг багтаадаг учраас баталгаажсан гүйлгээний орчин үеийн дэглэм нь БЖДҮ-т зээл олгохыг дэмжинэ. Монгол улсад хөдлөх хөрөнгийн батлан даалтыг бүртгэх стандарт практик байхгүй байна. Батлан даалтын хууль батлагдаагүй байгаа бөгөөд хөдлөх хөрөнгийн төвлөрсөн бүртгэлийн тогтолцоо байхгүй байна. Баталгааны сонирхолыг буй болгох, бүртгэх, сонирхолыг гүйцэтгэх, хөдлөх хөрөнгийн баталгааны төвлөрсөн электрон бүртгэлийг байгуулж, зээлийн хүртээмжийг сайжруулах, баталгаажсан гүйлгээний зохистой дэглэмийн ач холбогдлын талаар ойлголтыг буй болгох замаар хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах хэрэгтэй. Зээлдэгчийн эрх, төлбөрийн чадваргүй дэглэм нь санхүүгийн сайн зуучлал, тогтвортой байдлын суурь бөгөөд Монгол улсын эрх зүйн хүрээнд ихээхэн сул тал, дутагдал байна. Найдвартай хуулийн болон шүүхийн тогтолцоо нь зээлдэгчээс гэрээг гүйцэтгүүлэх, зээлийн барьцааг олж авахад зайлшгүй шаардлагатай юм. Хуулийн болон шүүхийн үр дүнгүй үйл ажиллагаа нь зээлдэгчийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж, барьцаагаа олж авах үйл явцыг цаг алдсан, үнэтэй болгож байна. Үүний адил зээлдэгчийн зохистой буй эрх нь зээллэгчээс санхүүгийн үүргээ биелүүлэх хөшүүргийг бууруулж болно. Иймд эдгээр хүчин зүйлс санхүүгийн зуучлал багасч, зээлдэгч нарын санхүүжилтийн зардал өндөр бүхий зах зээлийн үр ашиггүй байдлыг буй болгоно. Зээлдэгчийн хүчтэй эрх нь санхүүгийн хүртээмжийг сайжруулахад тусалдаг. 2 Монгол улсад шүүхийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх нь амаргүй байдаг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын үйл ажиллагааг болон дуудлага худалдааны үйл явцад асуудлууд гарч байна. Ирээдүйтэй боловч бэрхшээлд орсон аж ахуйн нэгжийг албан бус байдлаар бүтцийн өөрчлөлтөнд оруулахыг хөхүүлэн дэмждэггүй байна. Дампуурлын үйл явцыг бараг л ашигладаггүй ба зарах л үйл явц явагддаг. Баталгаажсан зээлдэгчид тавих хандлага тодорхой бус байна. Үүнээс гадна төлбөрийн чадваргүйн хэргийг шийдвэрлэх шүүхийн чадвар нь бас нэг саад болж байна. Төлбөрийн чадваргүйн дэглэмийн талаар явагдаж буй өөрчлөлт шинэчлэлийг аль болох түргэн хугацаанд хуулийг олон улсын стандартын түвшинд авч тавихаар дуусгах хэрэгтэй байна. 2 Зээлдэгчийн хүчтэй эрхтэй орнуудад хувийн зээл. See Djankov, McLiesh and Shleifer (2007), Chong, Galindo, and Micco (2004).

7 Зээлийн мэдээллийн тогтолцоо дөнгөж буй болж буй шатандаа байна. МБ-наас зээлийн улсын бүртгэлийг 2000 оноос ажиллуулж байна. Саяхан зээлийн мэдээллийн баазыг өргөжүүлж, мэдээлэл цуглуулалт, тайлагналтыг сайжруулсан байна. Бүртгэлд одоо бүх зээллэгчийн мэдээлэл орсон байна. Зээлийн мэдээллийн хууль 2011 оны эцэст батлагдсан. Арилжааны банкнуудаас зээлийн мэдээллийн хувийн албадыг байгуулсан боловч үйл ажиллагаагаа эхлээгүй байна. Мэдээллийн эзний эрх, маргааныг шийдвэрлэх механизм гэснийг оролцуулан зээлийн мэдээллийн хувийн албадын үйл ажиллагааг чиглүүлэх журмыг боловсруулах хэрэгтэй байна. Гар утсан банк зэрэг шинэ технологи нь хөдөө орон нутагт гүнзгийрүүлэлтийг нэмэгдүүлэх боломжийг нэмэгдүүлж байгаа бөгөөд түүний өсөлтийг хөхүүлэн дэмжих хэрэгтэй юм. Гар утсан болон интернэт банк зэрэг шинэ технологи маш хурдацтай өсч байна. Гар утас ашиглагч нарын тоо хурдацтай өсч байгаа нь гар утсан банк өсөхөд нөлөөлж байна. Энэ технологи хөдөө орон нутагт банкны үйлчилгээг хүргэх бэрхшээлийг даван туулах боломжийг олгож байна. Сүүлийн жилүүдэд МБ шинэ технологи ашиглахыг хөхүүлэн дэмжиж ирсэн. Жишээлбэл, 2010 онд электрон төлбөрийн хэрэгслийн үндэсний платформыг байгуулах замаар зээлийн болон хадгаламжийн картын ашиглалтыг дэмжихэд идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэсэн. МБ хөдөө орон нутагт картын ашиглалтанд зориулсан шаардлагатай дэд бүтцийг нэмэгдүүлэх үндэсний платформыг өргөжүүлэхээр төлөвлөж байгаа ба үндэсний чипт суурилсан зээлийн картыг нэвтрүүлж эхлээд байна. Гар утсан банкны цаашдын өсөлтийг интернэт болон гар утсан банкны үйлчилгээний үндэсний платформыг байгуулах замаар хөхүүлэн дэмжих хэрэгтэй байна. Засгийн газраас ЖДҮ-ийн санхүүгийн хүртээмжийг дэмжсэн зарим санаачлагыг авч хэрэгжүүлээд байгаа ч энэ хүчин чармайлт зах зээлд гажуудал үүсгэх, тогтвортой байдлын асуудлыг тавихад хүргэнэ. Засгийн газрын санаачлагад арилжааны банк, орон нутгийн засаг захиргаагаар дамжуулан хөнгөлөлттэй зээлийг ЖДҮ-д өгөх, зээлийн батлан даалтын санг байгуулах явдал орж байна. Татаастай зээл нь ЖДҮ-ийн санхүүжилтийг хангахад гарсан зах зээлийн алдааг засах хүчин чармайлтыг төлөөлж байгаа ч энэ зах зээлд гажуудал үүсэх, тогтвортой байдлын асуудлыг босгож байна. Төрөөс бага зардлаар, санхүүгийн байгууллагуудтай эрсдэлийг хуваалцах арга замаар зах зээлд суурилсан механизмыг нэвтрүүлэх асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй. Зээлийн батлан даалтын сан нь ЖДҮ-д зээлийг үр дүнтэй хуваарилахыг дэмжих боломж боловч зорилтот үр шимийг хүртэгчээ тодорхойлох, засгийн газраас хэсэгчилсэн батлан даалт гаргах, цөөн нэр төрлийн бүтээгдхүүнийг тодорхойлох, дээд хязгаарыг тогтоох зэрэг зээлийн хэсэгчилсэн батлан даалтын сайн зарчмыг дагах хэрэгтэй юм. Улсаас санхүүжилттэй бүх хөтөлбөрийг болгоомжтой боловсруулж, тэдгээрийн үр дүнтэй байдлыг нарийн үнэлэх ѐстой. Энэхүү техникийн тэмдэглэлийн зорилго нь Монгол улсын санхүүгийн хүртээмж ялангуяа БЖДҮ-ийн санхүүжилтийн хүртээмжийн түвшинг үнэлэх, хүртээмжийг сайжруулахад учирч буй саадыг тодорхойлох, эдгээр саадыг даван туулах зөвлөмжийг өгөхөд оршино. Техникийн тэмдэглэл дараах бүлгүүдээс бүрдэнэ. Бүлэг I макроэдийн засгийн орчны ерөнхий байдал, Бүлэг II Монгол улсын санхүүгийн хүртээмжийн байдлыг өгүүлнэ. Санхүүгийн бүтээгдэхүүн, зах зээлийн хэсгүүдийг Бүлэг III тайлбарлана. Бүлэг IV санхүүгийн үйлчилгээний нийлүүлэлтийг зах зээлийн гол тоглогчдоор авч үзнэ. Бүлэг V аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн хүртээмжийн талаарх компанийн байр суурийн үнэлгээний аж

8 ахуйн нэгжийн судалгааны үр дүнд суурилан санхүүгийн үйлчилгээний хэрэгцээг авч үзэн БЖДҮ-ийн санхүүгийн нөхцөлийн шинжилгээ хийнэ. Бүлэг VI санхүүгийн хүртээмжийн хууль эрх зүйн, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээ, дэд бүтцэнд саад болж буй хүчин зүйлийг судална. Бүлэг VII санхүүгийн хүртээмжийн талаарх засгийн газрын гол хөтөлбөрийг өгүүлнэ. Бүлэг VIII санхүүгийн хүртээмжинд саад болох хүчин зүйлийг даван туулах бодлогын зөвлөмжийг өгнө. Хүснэгт 1 шинжилгээний гол дүгнэлтүүд болон бодлогын зөвлөмжийг тайлбарлана. Хүснэгт 1. Бодлогын зөвлөмж Зөвлөмж Ач холбогд лын эрэмбэ 3 САНХҮҮГИЙН БАЙГУУЛЛАГА, АРГА ХЭРЭГСЛИЙН ХУУЛЬ ЭРХ ЗҮЙ, ЗОХИЦУУЛАЛТ, ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТЫН ХҮРЭЭ Өрсөлдөөн Урт хугацаат санхүүжилтийн эх үүсвэрийг оруулж ирэх, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, улмаар зээллэгчийн санхүүгийн нөхцөлийг сайжруулахын тулд зах зээлд гадаадын банкыг оруулж ирэх явдлыг хөхүүлэхийг авч үзэх. Лизинг, Факторинг Лизингийн хуульд өөрчлөлт оруулж, лизингийн гүйлгээнд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх эсэхийг авч үзэх. Санхүүгийн арга хэрэгсэл болсон лизингийн ашиг тусыг ойлгуулах хөтөлбөр буй болгох хэрэгтэй. Факторинг хөгжүүлэх үүднээс авлагыг хуваарилсан гэрээний хууль эрх зүйн хүрээг авч үзэх. Факторингийн талаар ЖДҮ, санхүүгийн байгууллагын ажилтнуудад техник туслалцаа үзүүлэх хэрэгтэй. ББСБ, ХЗХ-ын зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээ СЗХ-ны ажил, үүргийн нарийвчилсан үнэлгээг хийх. Үүнд: (i) бүтэц зохион байгуулалтыг уялдуулах; (ii) ажилтнуудын хэрэгцээний үнэлгээ; (iii) сургалтын хэрэгцээний үнэлгээ; (iv) МТ-н бүтэц, бааз суурь, харилцан холболт, програм хангамжын арга хэрэгслүүд өөрсдийн үүргийг үр дүнтэй гүйцэтгэх хэрэгтэй. Зохицуулалт, хяналт шалгалтын чанарыг сайжруулах бөгөөд ББСБ, ХЗХ-ноос учруулж буй эрсдэлтэй дүйцэхүйцээр зохицуулалт, хяналт шалгалтыг хийх. ББСБ-ын салбарын өсөлтөнд нөлөөлөх явдлыг хангах хууль эрх зүйн хүрээний үнэлгээг хийх. Хэрэглэгчийн хамгаалалт, санхүүгийн бичиг үсэг тайлалт Монгол улсын санхүүгийн хэрэглэгчийн хамгаалалтын бүтэц, зохион байгуулалтын хүрээг тодорхойлох Дараах зорилгоор санхүүгийн хэрэглэгчийг хамгаалах хууль эрх зүй, зохицуулалтын хүрээг сайжруулах.үүнд: (i) шударга бус буюу хууран мэхлэх үйл ажиллагаанаас хамгаалах, (ii) Хэрэглэгчид санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг УХ ДХ ДХ БХ БХ ДХ ДХ ДХ 3 БХ- богино хугацаа- 0-6сард гүйцэтгэх арга хэмжээ. ДХ- дунд хугацаа- 6 сараас -1 жил, УХ- урт хугацаа- 1+ жилийг тэмдэглэнэy.

9 хялбархан харьцуулах боломжийг олгохын тулд бүтээгдэхүүн, түүний үнэ тогтооход шаардлагыг энгийн хэлээр тавьж, нийтлэн ил тод болгохыг сайжруулах; (iii) хэрэглэгчийн гомдол, маргааныг шийдвэрлэх үр дүнтэй, шударга механизмыг буй болгох. САНХҮҮГИЙН ДЭД БҮТЭЦ Баталгаажсан гүйлгээ, зээлдэгчийн эрх, төлбөрийн чадваргүйн дэглэм Баталгаажсан гүйлгээний хууль эрх зүй, зохицуулалтын хүрээг сайжруулах. Орчин үеийн барьцааны бүртгэлийг байгуулах Бүртгэлийн шинэ хууль эрх зүй, зохицуулалтыг мөрдөх, бүртгэлийг ашиглах талаар холбогдох сонирхолын талуудад сургалт, ойлголт өгөх. Олон улсын стандарттай уялдуулан төлбөрийн чадваргүйн хуулийг өөрчлөх. Компани бус ЖДҮ-ийн хувьд төлбөрийн чадваргүйн хуулийн агуулгыг тайлбарлах, өргөжүүлэх. Арилжааны асуудлыг шийдвэрлэх шүүхийн чадварыг бэхжүүлж, арилжааны шүүхийг байгуулах асуудлыг судлах. Зээлийн мэдээллийн систем Зээлийн мэдээллийн хувийн албадын үйл ажиллагааг эхлүүлэх лиценз, журмыг гаргах. Зээлийн мэдээллийн хувийн албадад хяналт шалгалт хийх МБ-ны үйл ажиллагааг боловсруулах. Үнэн зөв мэдээлэл агуулж байх эрхийг хамгаалсан хууль эрх зүйн болон зохицуулалтын хүрээг боловсруулж, маргааныг шийдвэрлэх үр дүнтэй механизмыг байгуулах хэрэгтэй. Зээлийн мэдээллийг хуваалцах талаарх ойлголтыг сайжруулах сургалтын хөтөлбөр үйлчлүүлэгч нарт шаардлагатай байна. Электрон төлбөрийн хэрэгсэл Хоорондын холболт, үйлчилгээний хүргэлтийг сайжруулах, гар утсан банкыг ашиглах, засвар үйлчилгээ хийх зардлыг бууруулах, үйлчлүүлэгчийн аюулгүй байдлыг сайжруулах үндэсний платформыг бий болгох ЖДҮ-ИЙН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ХӨТӨЛБӨР ЖДҮ-ийн хөгжил, түүний дотор ЖДҮ-ийн санхүүжилтийн талаар дунд хугацааны стратеги боловсруулах. Санхүүгийн байгууллагатай эрсдэл хуваалцах, зээлийн үр дүнтэй хуваарилалтыг дэмжих өртөг багатай зах зээлд суурилсан механизмыг авч үзэх Зээлийн батлан даалтын сангийн найдвартай, нэмэлт үйлчилгээг үзүүлэх, бүтэц зохион байгуулалтын зохистой чадавхтай байхыг тус тус хангасан зохицуулалтыг хүрээг буй болгох. Банкны Холбоо, бизнесийн ассоциаци, эсвэл ТББ-аар дамжуулан ЖДҮ-дэд технологийн сайжруулалт, зохион байгуулалт удирдлагын суурь дадлага, санхүүгийн тайлан, санхүүгийн бүтээгдэхүүний талаар сургалт явуулах. Хандивлагчдын хөтөлбөр ЖДҮ-ийн сургалтыг дэмжиж болно. ДХ ДХ ДХ БХ БХ ДХ БХ БХ MT MT MT БХ БХ БХ MT

10 I. МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОРЧИН 1. Монгол улс эдийн засгийн урт хугацааны өндөр өсөлтийн зам дээр зогсч байна. Азийн хамгийн том зэсийн уурхай, дэлхийн хамгийн том коксжсон нүүрсний уурхай зэрэг уул уурхайн томоохон төслийн хөрөнгө оруулалт болон Азийн зах зээлд ойрхон байгаа завшаанаар энэ өсөлт буй болохоор байна. Монгол улсын ДНБ-ний бодит өсөлт онд дундачаар 16 хувьд хүрч дараагийн жилүүдэд улам цаашид эрчимжих тооцоо байна. 2. Монгол улсын эдийн засгийн эрчимтэй өсөлт нь хүн амын бүтцийн өөрчлөлтөнд нөлөөлж байна. Хөдөөгийн тэр дотроо нүүдэлч малчид 47 хувийн өндөр хувийг эзэлж байгаа ч олон иргэд нийслэл хот руу боломж хайн нүүдэллэн ирснээр Улаанбаатар хотын хүн амын тоо 2000 оноос хойш хоѐр дахин өсөөд байна. Бүс нутгийн улс орнууд болон хуучин коммунист орнуудтай харьцуулахад Монголын хүн ам маш залуу юм. Нийт хүн амын 70 хувь нь 35-аас доош насны залуучууд байна. 3. Төсвийн тэлэлтийн бодлого, дэлхийн зах зээл дээрх түүхийн эдийн үнийн хэлбэлзэл, урсан орж ирж буй хөрөнгийн урсгалаас үүссэн хэт халалт нь эдийн засгийн өсөлтийн ирээдүйг сүүдэртүүлж байна. Төсвийн зарлагын бодит өсөлт 2011 онд 50 хувь хүрсэн бол 2012 онд 32 хувиар өсгөхөөр төлөвлөгджээ. Бүтцийн хүчин зүйл болон тэлэлтийн бодлогын улмаас 2011 онд хэрэглээний үнийн индекс 11.1 хувьд хүрч ойрын болон дунд хугацаанд хоѐр оронтой тоонд байхаар байна. Инфляцийн байдлыг хүндрүүлсэн импортын нефть, хүнс, уул уурхайн экспортоос хамаарсан бүтцийн улмаас Монголын эдийн засаг үнийн болон ханшны өндөр хэлбэлзэлтэй байдаг шинж чанартай юм оноос хойш санхүүгийн зуучлал эрчимтэй өсч байгаа боловч эдийн засаг маш хэлбэлзэлтэй байж мөчлөгийн өсөлт-бууралт шинж чанарын толь болж байна. Банкны салбарын хөрөнгийн хэмжээ 2011 оны эцэс гэхэд 2.4 тэрбум ам доллараас 7 тэрбум ам долларт хүрч 3 дахин өссөн боловч оны хүнд хямралд өртсөн оны сүүлчээс эдийн засгийн өсөлт сэргэж, хөрөнгийн урсгал ихэссэнээр зээлийн өсөлт хурдацтай үедээ ороод байна. 5. Эдийн засгийн бололцоогоо бүрэн ашиглахын тулд Монгол улс үр дүнтэй, тогтвортой санхүүгийн тогтолцоо бүрдүүлэх шаардлагатай. Энэ тогтолцоо нь томоохон хэмжээний бөгөөд зах зээлийн тусгайлсан хэсгийг зууучлах чадвартай байх ѐстой. Микро болон макро түвшний зохистой хяналт шалгалтын арга замаар банкны салбарын тогтвортой байдлыг хангаж эрсдэл бөөгнөрөхөөс сэргийлэх явдал нь банкны салбар, санхүүгийн хүртээмжийн тогтвортой хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл болно. Төсөв, мөнгө, ханшны уялдаатай зөв бодлогоор дамжуулан макро эдийн засгийн тогтвортой орчинг буй болгож чадах нь төрийн чадавхаас мөн хамаарна. II. САНХҮҮГИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ 6. Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн зуучлал үлэмж эрчимтэй хөгжиж байна. Хямралын улмаас банкууд 2008 онд зээл олгохоо бүрэн зогсоож байсныг үл тооцвол оны үед банкны зээл дундачаар 47 хувь өссөн байна оны сүүлээс эдийн засаг

11 хүчтэй сэргэхийн хамт зээлийн өсөлт эхэлж, 2011 онд зээлийн хэмжээ 70 хувиас илүү өслөө. Хямралын дараа хадгаламж ч өсч 2009 онд 26 хувь, 2010 болон 2011 онд дундачаар 53 хувь өссөн байна. 7. Монгол улсын зээл болон хадгаламжийн гүизгийрүүлэлт Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн онуудын дундачийн орчим байна оны эцэст хувийн салбарт олгосон зээлийн хэмжээ ДНБ-ний 49 хувь, хадгаламж ДНБ-ний 60 хувийг эзэлж байна. Энэ үзүүлэлтүүд Ази, Номхон далайн бүсийн хувьд 52 болон 63 хувь тус тус юм. Улс орнуудын бүтцийн хүчин зүйлийг хянадаг санхүүгийн үзүүлэлтийн хэрэгсэл болох Finstats 4 -н тооцоолсноор 2006 оноос хойш хувийн салбарт олгосон зээлийн ДНБ-д эзлэх хувь төвийн утгаас өндөр байгаа боловч 75 хувиас бага байгаа нь (Зураг 5) зээлийн цаашдын өсөлтийн боломжийг харуулж байна. Хадгаламжийн гүнзгийрүүлэлтийн хувьд ДНБ-д эзлэх хадгаламжийн хувь 2009 онд хүлээгдэж буй 75 хувийн орчим байснаа 2010 онд давж гарсан (Зураг 1). Зураг 1. ДНБ-д зээл, хадгаламжийн эзлэх хувь болон статистикийн харьцуулалт, Deposits/GDP Deposit/GDP Mongolia Expected median Expected 25th percentile Expected 75th percentile Credit to private sector/gdp Credit to private sector/gdp Mongolia Expected median Expected 25th percentile Expected 75th percentile Эх сурвалж: Finstats Монголчуудын ихэнх нь (78 хувь) албан ѐсны санхүүгийн байгууллагад хувийн данстай, хүн амын 25 хувь нь санхүүгийн байгууллагаас зээл авсан буюу тэдгээрт хадгаламжтай байна. Бусад улсуудтай харьцуулахад Монгол улсын хүн амын томоохон хувь нь албан ѐсны санхүүгийн байгууллагаас зээл авсан байна (Зураг 2). Нийт хүн амын хагасаас илүү нь засгийн газраас авах төлбөрөө өөрийн дансаар, гуравны нэг нь бизнесийн зориулалтаар, хувь нь гадаад шилжүүлгээ, гуравны нэг хувь нь цалингаа 4 Finstats нь Монгол улсыг 25, 75 хувийн дундачтай байх бусад оронтой харьцуулсан. Харьцуулсан хүчин зүйлст нь тухайн орны бүтцийн шинж тэмдгүүд тухайлбал эдийн засгийн өсөлтөө хянах, хүн ам, хүн амын бодлого зэрэг орно.

12 дансаараа авдаг байна. Зээллэгийн хувьд хүн амын 16 хувь гэр бүл болон нөхдөөсөө, 5 хувь хувийн зээлдэгчээс, 4 хувь нь ажил олгогчоосоо зээл авсан байна. Зураг 2. Санхүүгийн байгуулагаас зээл авсан болон хадгаламжтай хүн амын хувь, Loan from a FI Saved at a FI Эх сурвалж: Global Findex Database, Хүн амд ногдох санхүүгийн байгууллагын салбараар хэмжихэд Монголд санхүүгийн үйлчилгээний хүртээмж харьцангуй өндөр байна. Монгол улс санхүүгийн байгууллагын салбарын тархалтаараа дэлхийн хамгийн өндөр үзүүлэлт буюу 100,000 хүнд ногдох салбарын тоо 54 болж байгаа ба уг үзүүлэлт Солонгост 12, Вьетнам болон Орост 3, Ажербайжанд 10 байна. Гэхдээ өргөн уудам газар нутагтай учраас санхүүгийн байгууллагын салбарын байршлаар санхүүгийн хүртээмжийг тооцоход дэлхийн хамгийн бага орнуудын нэг байна. Нэг мянган кв. км-т ногдох салбарын тоо 0.67 байна (Зураг Зураг 3). Хүн амын нягтшил сийрэг учраас уламжлалт банкны үйлчилгээг томоохон хотуудаас гадагш хүргэхэд өртөг зардал өндөртэй байдаг. Монгол улсад 1,300 орчим банкны салбар байна. Нийт банкны байгууллагын салбаруудын 75-аас илүү хувийг Хаан банк, Хадгаламжийн банк эзэмшиж, хөдөө орон нутагт хамгийн олон салбартай байна. Банкны салбаруудын ихэнх нь Улаанбаатар хотод оршино. 5 Зураг 3. Салбарын тархалт Mongolia Korea Malaysia Azerbaijan Indonesia Kyrgyz Republic Vietnam Kazakhstan Russia Branches per hundred thousand adults Korea Azerbaijan Indonesia Malaysia Vietnam Kyrgyz Republic Mongolia Russia Kazakhstan Branches per thousand km Эх сурвалж: CGAP Хаан банк 500 салбартай, түүний 81 Улаанбаатар хотод байрладаг бол Хадгаламжийн банк 495 салбартай, түүний 67 Улаанбаатар хотод байрлаж байна.

13 10. Зээл, хадгаламжийн гүнзгийрэлт бас өндөр байна.. Насанд хүрсэн 1000 хүн тутамд 260 банкны данс ногдож байгаа ба Индонезид 197, Камбожид 27 тус тус ногдож байна. Насанд хүрсэн 1000 хүн тутамд 2000 хадгаламжийн данс ногдож байгаа бол Индонезид 504, Ажербайженд 678 тус тус ногдож байна (Зураг Зураг 4). Харьцуулахуйц улсуудыг бодвол хадгаламжийн гүнзгийрэлт өндөр байна. Зураг 4. Зээлийн болон хадгаламжийн гүнзгийрэлт Mongolia Malaysia Thailand Azerbaijan Indonesia Kyrgyz Republic Deposit accounts per 1,000 adults Malaysia Thailand Mongolia Indonesia Kyrgyz Republic Loan accounts per 1,000 adults ,000 1,500 2,000 2,500 3,000 Эх сурвалж: CGAP Санхүүгийн Хүртээмж , Электрон төлбөрийн дэд бүтэц эрчимтэй хурдацтай хөгжиж байгаа ч Улаанбаатар хотоос гадагш хангалтгүй байна оны дунд гэхэд карттай иргэдийн тоо 2.2 саяд хүрч (хүн амын 80-иас илүү хувь), тэдгээрийн дөрөвний нэг нь идэвхтэй ашиглагчид байна. Дэд бүтэц хот суурин газарт л байна. Монгол улсад зөвхөн 410 ATM буюу бэлэн мөнгөний машин байгаа нь насанд хүрсэн 100,000 хүнд 15, 1000 кв км талбай бүрт 0.2 ногдож байна. ATM-н 28 хувь, карт уншигчын 19 хувь нь Улаанбаатар хотоос гадагш байрлаж байна. 6 Хотын хүн амын 70 орчим хувь нь бэлэн мөнгөө ATM ашиглан авч байхад хөдөөд энэ үзүүлэлт зөвхөн 30 хувьтай байна. Гар утас болон интернет банк гэсэн шинэ технологи маш хурдацтай хөгжиж байна. Ялангуяа гар утас хэрэглэгчдийн тоо өсч байгаагийн улмаас гар утсан банк дэлгэрч байна. Энэ технологи хөдөө орон нутагт банкны гүнзгийрэлт явагдах боломжийг олгож байна. 12. Монгол улсын санхүүгийн зуучлал Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудын дундач түвшинд байгаа боловч аж ахуйн нэгжийн дунд хийсэн асуулга болон санхүүгийн салбарын тоглогчид хэлэхдээ аж ахуйн нэгж түүний дотор БЖДҮ-ийн хувьд тулгарч буй гол бэрхшээл нь санхүүгийн хүртээмж юм. Дэлхийн банкнаас явуулсан аж ахуйн нэгжийн асуулгаар 7 пүүсийн хувьд тулгарч буй хамгийн чухал 10 бэрхшээлийн нэг нь санхүүгийн хүртээмж болж байна. Монголын нийт пүүсүүдийн 30-аас илүү хувь нь үйл ажиллагаандаа саад болж буй хамгийн том бэрхшээл бол санхүүгийн хүртээмж гэж хариулжээ (Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн дундач болох 17 хувиас өндөр байна). Ялангуяа БЖДҮ-ийн хувьд санхүүгийн хүртээмж хязгаарлагдмал байгаа нь тэд өндөр инфляци, ханшны байнгын хэлбэлзэл бүхийн макро эдийн засгийн тогтворгүй байдалд мэдрэмтгий байдаг шинж чанартай холбоотой болно. МБ-ны саяхны судалгаагаар ЖДҮ- 6 Карт уншигч машинаас гадна хөдөө орон нутагт Банкны үйлчилгээ үзүүлэгч терминалууд нэлээдгүй байна 7

14 ийн бизнесийн үйл ажиллагааг чөдөрлөж буй гол хүчин зүйлд макро эдийн засгийн тааламжгүй байдал, санхүүгийн орчин орсон байна. Хамгийн саад болж буй хүчин зүйл бол зээлийн өндөр хүү, хөрөнгө оруулалтын шаардлагыг хангахгүй богино хугацаат зээл, зээлийн бага хэмжээ, үл хөдлөх хөрөнгийн барьцаа гаргах шаардлага болно. Зураг 5. Санхүүгийн хүртээмжийг саад бологч гэж тодорхойлсон пүүсийн эзлэх хувь account biggest obstacle major constraint Эх сурвалж: Аж ахуйн нэгжийн судалгаа, 2009 III. САНХҮҮГИЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮН, ЗАХ ЗЭЭЛИЙН БҮЛЭГ 13. Монгол улсад байгаа санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хүрээ өргөн байна. Зээлийн бүтээгдэхүүнд хэрэглээний зээл, бизнесийн зээл, банкны овердрафт, зээлийн шугам орно. Хадгаламжийн бүтээгдэхүүнд хадгаламжийн болон харилцах данс орно. Банкнаас хадгаламжийн карт, зээлийн карт, гар утсан банкаар үйлчлүүлэх, интернэт банкаар үйлчлүүлэх, электрон шилжүүлэг, аккредитив, худалдааны санхүүжилт, санхүүгийн лизинг гэсэн үйлчилгээг бас санал болгоно. A. Зээл, хадгаламжийн бүтээгдэхүүн 14. Зээлийн бүтээгдэхүүнийг банк, ББСБ, гишүүддээ зориулан ХЗХ санал болгодог. Хэрэглэгч нарт зориулан хадгаламжаар баталгаажсан зээл, тэтгэврийн зээл, цалингийн зээл, машины зээл, орон сууц тохижуулах зээл, гэр ахуйн хэрэгслийн зээл, гэр бүлд зориулсан зээл, овердрафт зээл, оюутны зээл, байрны зээл зэрэг зээлийн бүтээгдэхүүн байна. Бизнесийн зээлд хөрөнгө оруулалтын зээл, эргэлтийн хөрөнгийн зээл, тоног төхөөрөмжийн зээл, яаралтай бичил зээл, зээлийн шугам, худалдааны зээл орно. Зарим банк малчдын зээл, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний зээл, импортын зээл (импортын татвар, хураамж, тээврийн зардлын санхүүжилт) бас санал болгодог оны эцэст 600,000 зээлдэгч байсан байна. 15. Сүүлийн арван жилд Монгол улсад бичил санхүү өндөр өсөлттэйгээр хөгжиж ирсэн. Зах зээлийн тоглогч нар микро болон ЖДҮ-ийн зах зээлийн бүлгийг ялгахгүй

15 учраас микро\бичил санхүүжилтийн нийт хэмжээг хэмжихэд хэцүү байдаг. 8 Хаан банк, Хасбанк гэсэн микро зээл дээр ноѐрхогч банкууд бичил санхүүгийн гол тоглогчид юм. ББСБ бичил санхүүжилт олгодог боловч тэд жижиг, хөгжил султай байна. Ихэнх бичил зээл нь иргэний барьцаат, жилээс бага хугацаатай болно. Бичил санхүүгийн талаар тусгайлсан хууль зүй, зохицуулалтын механизм байхгүйгээс гадна бичил санхүүгийн салбарыг хөгжүүлэх тусгайлсан үндэсний бодлого мөн байхгүй. 16. Бөөнийн зээлийн сан болсон бичил санхүүгийн хөгжлийн сан нь бичил санхүүгийн дамжуулан зээлдүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Бичил санхүүгийн хөгжлийн сан нь ДБ-ны санхүүжилттэй тогтвортой амьжиргааны хөгжлийн төслийн хүрээнд байгуулагдаж, амьжиргааны эх үүсвэр, хөдөөгийн орлогыг нэмэгдүүлэх зориулалтаар хөдөөгийн өрхөд дамжуулан зээл олгох оролцогч санхүүгийн байгууллагад (11 арилжааны банк, 17 ББСБ) зээл олгодог. Бичил санхүүгийн хөгжлийн сан 2003 оны 3 дугаар сараас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн оны эцсийн байдаар, 63 тэрбум (45 сая ам доллар)-ийн зээлийг 120,000 дамжуулан зээллэгч нарт олгоод байна. Дамжуулан зээллэгийн дээд хэмжээ 15 сая (10,000 ам доллар), доод хэмжээ 30,000 (20 ам доллар) юм. Дамжуулан зээллэгийн дундач хэмжээ 1.4 сая (1,000 ам доллар), зээлийн сарын дундач хүү 2 хувь байна. Ихэнх зээлийг (90 гаруй хувь) орлого нэмэгдүүлэх зориулалтаар авсан байна Бичил санхүүгийн хөгжлийн сан өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлдэг бөгөөд ДБ-ны төслөөс өөр хуулийн статус байхгүй. Нэгэнт ДБ-ны төслийн хүрээнд ажиллаж байгаа учраас сангийн цаашдын бүтэц зохион байгуулалтын талаар хэлэлцэж байгаа болно. Сангийн үйл ажиллагааны зардлыг оролцогч санхүүгийн байгууллагад дамжуулан зээлсэн зээлийн орлогоос санхүүжүүлдэг. Сан нь хөдөөгийн жижиг зээлийн санхүүжилтийн бас нэг эх үүсвэр болж байгаа тул уг сангийн цаашдын үйл ажиллагааны талаар төрөөс шийдвэр гаргах хэрэгтэй юм. Ингэснээр уг сан банк, ББСБ-д дамжуулан зээллэгийг үргэлжүүлэн олгох боломжтой болно. 18. Хадгаламжийн бүтээгдэхүүний зах зээл нь 1.9 сая хадгаламж эзэмшигч бүхий сайн гүнзгийрсэн зах зээл юм. Банк, ХЗХ нь хадгаламжийн бүтээгдэхүүнээр үйлчилдэг. Хадгаламжийн бүтээгдэхүүнд хувийн эсвэл бизнесийн харилцах данс, хадгаламжийн данс, хугацаат хадгаламж, хадгаламжийн сертификат, тэтгэврийн данс, цалингийн данс орно. B. Лизинг болон ДЗ М факторинг 19. Монгол улсад лизингийн хөгжил сул хэвээр байгаа ба түүний гүнзгийрэлтийн түвшин хувь болно. Банк, банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн 8 Xac Bank болон зарим нэг ББСБ өөрсдийгөө бичил санхүүжилтээр дагнасан байгууллага гэж маркетинг хийдэг. 9 Зарим байгууллагууд (МБ, СЯ СЗХ зэргийг оролцуулан)-ын төлөөлөл орсон бичил санхүүгийн хөгжлийн хороо бичил хөгжлийн санг удирддаг. 10 Бичил хөгжлийн сан нь зээлээс гадна хөдөөгийн иргэд, санхүүгийн хувийн байгууллагын ажилтнуудад санхүүгийн бичиг үсэг тайлагналыг нэмэгдүүлэхээр сургалт явуулдаг. 11 Жилийн лизингийн хэмжээг үндсэн хөрөнгийн нийт хуримтлалд харьцуулсаныг лизингийн гүнзгийрэлтийн хувь гэнэ.

16 хоршоод лизингийн үйлчилгээ үзүүлдэг. ЖДҮ-ийн хувьд лизинг нь хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн чухал эх үүсвэр болох боломжтой байна. Учир нь лизинг ЖДҮ-ийн зээлийн түүх эсвэл барьцаа гаргах чадварт бус бизнесийн үйл ажиллагаанаас мөнгөн урсгал үүсгэх чадварт суурилдаг. Лизингийн хууль 2006 онд батлагдан санхүүгийн лизингийн тодорхойлолтыг өгсөн боловч салбар хараахан хөгжиж чадаагүй байна. Лизингийн салбарын хөгжилд тулгарч буй гол саад бол: (i) банкууд лизингийн бүтээгдэхүүнийг санхүүжүүлэх урт хугацаат санхүүжилтийн эх үүсвэр байхгүй; (ii) Зээлийг бодвол лизингийн хүү өндөр учраас ЖДҮ-ийн хувьд үнэтэй; (iii) Санхүүгийн лизингийн үйлчилгээний талаар ойлголт дутмаг; (iv) Бараа импортоор авсан байдаг тул нийлүүлэгч нартай холбоо тогтооход төвөгтэй байдал зэрэг болно. 20. Лизингийн санхүүжилт олгодог лизингийн компаниудыг зохицуулсан зохицуулалт байхгүй, хяналт шалгалт хийгдэхгүй байна. Цаашдаа лизингийн хуульд лицензлэх, санхүүгийн лизингийн зохицуулалтыг тодорхойлж өгч, уг салбарын зохицуулалтын үүрэг хариуцлагыг зохицуулалтын байгууллагад хуваарилж өгсөн хууль зүйн зохицуулалтыг хийж өгөх хэрэгтэй юм. 21. Банк, ББСБ-ны хуулинд факторинг зөвшөөрсөн боловч Монгол улсад факторинг байхгүй байна. Факторинг нь БЖДҮ-ийн хувьд ялангуяа гэрээний үүргийг гүйцэтгэх орчин сул хөгжсөн нөхцөлд эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилтийн чухал эх үүсвэр юм. 12 Факторинг нь зээл болон бэлэн мөнгөө удирдах арга хэрэгслийг ЖДҮ-д олгодог. Монгол улс электрон гарын үсгийн хуультай тул факторинг хөгжүүлэхэд давуу тал болно. C. Электрон төлбөрийн арга хэрэгсэл 22. МБ-наас банкны картын төлбөрийг гүйцэтгэх үндэсний платформыг байгуулах замаар хадгаламжийн болон зээлийн картын хэрэглээг идэвхтэй дэмжсэн. МБ картын төлбөрийн хуулийн хүрээг 2009 онд баталсан оны эхээр банк хоорондын төлбөрийн картын төвлөрсөн сүлжээ Монгол банк, 9 банкны оролцоотой ажиллаж эхэлсэн оны дунд үе гэхэд банк хоорондын төлбөрийн картын үйлчилгээний сүлжээ нь 410 ATM бэлэн мөнгөний машин, 4,956 POS машинууд 2,076 банкны үйлчилгээний цэг ажиллуулж байсан (Хүснэгт 2). 23. Үндэсний платформын тусламжтайгаар банкны үйлчилгээний хүрээг өргөжүүлж, хөдөө орон нутгийн иргэд, ЖДҮ-т хүргэх ажлыг эрчимжүүлсэн оны дунд гэхэд Монгол улсад 2 сая орчим карт эзэмшигчид, тэдгээрийн дөрөвний нэг нь идэвхтэй ашиглагч байлаа (Хүснэгт 2) 13. Нийт карт эзэмшигчид болон ашиглагчдын 25 орчим хувь нь хөдөө орон нутгийнх юм. Нийт хүн амын 60 орчим хувь хадгаламжийн карт эзэмшиж байгаа нь харьцуулахуйц орнуудаас өндөр түвшин юм. Гэвч нийт хүн амын зөвхөн 2 хувь зээлийн карт ашиглаж байна. 12 Факторинг гэдэг нь пүүсийн авлагын дансыг хүү, үйлчилгээний шимтгэл орсон хямдралтай үнээр санхүүгийн байгууллага худалдаж авах юм. 13 МБ-наас хэлсэнчлэн 2009 оноос 2011 оны дунд хүртэлх хугацаанд гүйлгээний тоо 132%, гүйлгээний хэмжээ 157% тус тус өссөн оны эхний хагаст 1.6 их наядын хэмжээтэй 20.2 сая гүйлгээ хийгдсэнийг бүртгэсэн байна.

17 Хүснэгт 2. Карт эзэмшигчд, Идэвхтэй ашиглагчид, Картын Машин, 2011 оны 6 сар Карт эзэмшигчид Идэвхтэй ашиглагчид POS terminals POB terminals ATM Улаанбаатар 1,622, ,931 4, Улаанбаатараас гадна 539,959 89, , Үндэсний хэмжээнд 2,162, ,205 4,956 2, Нийтэд Улааанбаатараас гаднахын эзлэх хувь 25% 19% 19% 61% 28% Эх сурвалж: МБ Зураг 6. Нийт хүн амд хадгаламжийн карт эзэмшигчдийн эзлэх хувь, Эх сурвалж: Findex 24. Төрийн дэмжлэгтэйгээр орчин үеийн технологийг ашиглах явдал сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй нэмэгдэж байна. Засгийн газрын е-монгол хөтөлбөрийн хүрээнд олсон амжилт нь банкны шинэ бүтээгдэхүүн, тэдгээрийг хүргэх сүлжээг хөгжүүлэх дэд бүтцийг буй болгосон оны эцэст шилэн кабелийн сүлжээ 21 аймгийн төв, 160 суманд хүрсэн. Мэдээлэл, технологийн газар шилэн кабелийн сүлжээг 140 суманд нэмж хүргэх төлөвлөгөөтэй байна. 25. Гар утсан банкыг бага өртгөөр үйлчилгээ хүргэх хэрэгсэл гэж банкууд үзэн нэн ялангуяа хөдөө орон нутаг болон алслагдсан газарт илүүтэйгээр ашиглаж байна. Монгол улсын хүн амын сийрэг нягтралын улмаас гар утсан банк нь илүү хүртээмж, илүү хурд, бага зардлын боломжийг олгосноороо илүү ирээдүйтэй бизнес болохоо харуулсан оны сүүлч гэхэд гар утас эзэмшигчдийн тоо 2.75 саяд хүрч, гүнзгийрүүлэлтийн хувь

18 98 хүрсэн. 14 Улс даяар өргөн ашигладаг ч гэсэн гар утсан банкны үйлчилгээг алслагдсан хөдөө орон нутгийн хэрэглэгч нарт илүүтэй чиглүүлж байна. Сүүлийн хоѐр жилд гар утсан банкны үйлчилгээ гэрлийн хурдаар өсч, 9 банк болон нэлээд ББСБ гар утсан банкны үйлчилгээ үзүүлж байна. Хас банк хамгийн том сүлжээ AMAR ажиллуулж байна. ББСБ болох MobiFinance нь гар утсан мөнгө үйлчилгээг нэвтрүүлсэн ба ингэснээр үйлчлүүлэгчид өөрсдийн гар утсын тусламжтайгаар гар утсан түрийвчтэй болсон Интернэт банк шинэ хурдацтай дэлгэрч буй үйлчилгээ юм. Банкууд интернэт банкны үйлчилгээг анх 2002 онд нэвтрүүлсэн боловч үйлчилгээг нэвтрүүлэх өртөг болон төвөгтэй байдлын улмаас удаан нэвтэрсэн. Е-Монгол гэх мэт Засгийн газрын санаачлага нь интернэтийн тухай ойлголт, түүний ашиглалтыг нэмэгдүүлсэн. Төвлөрсөн суурин газруудад интернэтийн нэвтрэлт гүнзгий бөгөөд хөдөө орон нутаг хойноос нь гүйцэж байна оны эцэст интернэт идэвхтэй хэрэглэгчдийн тоо 390,000 хүрч, тэдгээрийн хувь буюу ихэнх ЖДҮ интернэт банкны үйлчилгээг ашиглаж эхэлсэн. Интернэт банкны гол үйлчилгээ бол төлбөр хийх, данс шалгах, банк хоорондын болон олон улсын шилжүүлэг хийх, зээлийн төлбөр, дансны хуулга шалгах болон хэвлэх, ханшны мэдээ авах болон гүйлгээ хийх бусад үйлчилгээ юм. IV. САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ГОЛ ТОГЛОГЧ НАР БОЛОН САНХҮҮГИЙН ХҮРТЭЭМЖИЙГ ӨРГӨЖҮҮЛЭХ БОЛОМЖ A. Санхүүгийн салбарын ерөнхий байдал 27. Санхүүгийн салбарт банкууд давамгайлж, санхүүгийн салбарын нийт хөрөнгийн 96 хувийг эзэлж байна. Санхүүгийн салбарт 13 хувийн арилжааны банк, 1 төрийн нийтдээ 14 дотоодын арилжааны банк байна. 16 Монгол улсад одоогоор үйл ажиллагаа явуулж буй гадаадын банк байхгүй байна. МБ нь банкны хяналт шалгалтыг явуулдаг. Санхүүгийн салбарын нийт хөрөнгийн маш бага хувийг (3.5 хувь ) ББСБ салбар эзэмшдэг. ББС-гийн салбарт 17 даатгалын компани, 170 ХЗХ, 192 ББСБ 17, 88 үнэт цаасны брокерийн компани ордог (Хүснэгт 3). Банк бус санхүүгийн салбарт СЗХ-нээс хяналт шалгалт явуулдаг. Хүснэгт 3. Санхүүгийн салбарын зах зээлд эзлэх хувь (нийт хөрөнгийн эзлэх хувь), 2011 Тоо Хөрөнгө (тэрбум төгрөг) Эзлэх хувь 14 Үйлчлүүлэгч гар утсаа ашиглан банк дотроо данснаас дансанд (жишээлбэл, бараа үйлчилгээний төлбөр төлөх) шилжүүлэг хийх; зөвшөөрсөн агентаар дамжуулан дансандаа бэлэн мөнгө хийх эсвэл бэлэн мөнгө авах, банкиндаа SMS мессеж явуулж гүйлгээ хийхээр өөрийн дансандаа хандаж болно. 15 Гар утсаа ашиглан гар утсан түрийвчиндээ хандах, гар утасны нэг ижил систем ашигладаг бусад хэрэглэгчид мөнгө шилжүүлэх, оролцогч худалдааны байгууллагаас бараа, үйлчилгээ худалдан авч болно. 16 Үүнээс гадна хадгаламж авдаггүй төрийн өмчийн Хөгжлийн банк 2011 онд байгуулагдан дэд бүтцийн том төслийг санхүүжүүлэх, төрийн дэмжлэгтэй хөтөлбөр тухайлбал орон сууцны хөтөлбөрийн хэрэгжилтэнд оролцох үүрэг хүлээж байна 17 СЗХ-с тодорхойлсноор ББСБ нь бичил санхүүгийн байгууллага бөгөөд түүнд үнэт цаасны компани, даатгалын компани эсвэл тэтгэврийн сан ордоггүй.

19 Банк % хувийн % Төрийн % ББСБ % ХЗХ % Даатгалын компани % Үнэт цаасны компани % Нийт санхүүгийн салбар % Эх сурвал: МБ, СЗХ B. Банкны санхүүгийн зуучлал 28. Сүүлийн жилүүдэд банкны салбар бага түвшнээс хурдацтай өсч, 2011 оны эцэст тэдний нийт хөрөнгийн хэмжээ 9.2 триллион (7 тэрбум ам доллар) хүрсэн. Банкны салбарын нийт хөрөнгийн ДНБ-д эзлэх хувь 2008 онд 66 байснаа 2011 онд 78 хувьд хүрсэн (Хүснэгт 4). Хямралын улмаас банкууд зээлээ 2008 онд бүрмөсөн зогсоосон ч тэдгээрийн зээлийн хэмжээ онд дундачаар 55 хувиар өссөн. Эдийн засаг сэргэмэгц 2010 оноос зээлийг дахин олгож эхэлсэн ба 2011 оны зээлийн жилийн өсөлт 70 хувиас давсан 18. Хүснэгт 4. Монгол улсын банкны салбарын үндсэн үзүүлэлт (Банкны тооноос бусад үзүүлэлт хувиар ) Банкны тоо Хөрөнгө/ДНБ 54% 66% 55% 63% 75% 78% Хөрөнгийн жилийн өсөлт 42% 51% 11% 15% 49% 48% Хадгаламж/ДНБ 36% 45% 35% 44% 55% 57% Хадгаламжийн жилийн өсөлт 36% 54% 3% 26% 57% 48% Өрхийн хадгаламж /ДНБ 17% 19% 22% 20% 21% 24% Өрхийн хадгаламжийн жилийн өсөлт 42% 51% -10% 36% 45% 43% Байгууллагын хадгаламж/днб 4% 4% 6% 6% 6% 13% Байгууллагын хадгаламжийн жилийн 17% 99% -2% 42% 156% 23% 18 Зээлийн өндөр өсөлтийн орчинд 2011 онд банкууд зээлийн өндөр хэрэгцээг хангахын тулд түргэн хөрвөх хөрөнгийн хэмжээгээ бууруулсан. Нийт хөрөнгөнд түргэн хөрвөх хөрөнгийн эзлэх хувь 2010 онд 43 хувь байснаа 2011 оны эцэст 31 хувь болж буурсан.

20 өсөлт Зээл/ДНБ 32% 44% 41% 41% 38% 46% Зээлийн жилийн өсөлт 40% 69% 25% -1% 15% 75% Өрхийн зээл/днб 8% 10% 13% 15% 11% 12% Өрхийн зээлийн - жилийн өсөлт 57% 65% 20% 11% 43% 79% Байгууллагын зээл/днб 12% 13% 17% 24% 21% 16% Байгууллагын зээлийн жилийн өсөлт 34% 77% 36% 10% 0% 72% Эх сурвалж: МБ 29. Банкны салбар нь харьцангуй төвлөрсөн салбар юм оны эцэст хамгийн том банк Хаан банк нийт хөрөнгийн 24 хувийг эзэлж байсан. Нийт хөрөнгийн 70 хувийг том гурван банк (Хаан, Голомт, Худалдаа Хөгжлийн Банк), 87 хувийг том таван банк (Хаан, Голомт, Худалдаа Хөгжлийн Банк, Хасбанк, Хадгаламжийн банк) тус тус эзэлж байна оны эцэст зээл нийт банкны хөрөнгийн 58 хувийг эзэлж байлаа. 30. Өрх болон байгууллагад олгох банкны зээл хурдацтай өсч байна. Нийт зээлийн гуравны нэг хувь өрхөд (орон сууцны зээлийн 13 хувь, хэрэглээ, тэтгэвэр, цалингийн зээлийн 15 хувь) ногдож байна. Хямралын улмаас банкууд 2009 онд зээлээ бүрэн зогсооход өрхийн зээлийн хэмжээ 3 хувь буурсан ч орон сууцны болон цалингийн зээлийн өсөлтөөр тэргүүлсэн нийт зээлийн дундач өсөлт 2010 болон 2011 онд 81 хувь болсон. Нийт зээлийн гуравны нэг гадаад валютаар олгогдсон. Нийт зээлийн 50 орчим хувь томоохон аж ахуйн нэгжид, 10 хувь нь микро пүүс, 9 хувь нь ЖДҮ-т олгогдож байна (Зураг). Байгууллагын зээлийн хэмжээ 2009 онд үлэмж хэмжээгээр буурч (жилийн 7 орчим хувь), цаашлаад 2010 онд 5 хувиар дахин буурсан. Өрхийн зээлийн адил байгууллагын зээлийн жилийн өсөлт 2011 онд 70 хувиас илүүд хүрсэн. Зураг 7. Өрхийн болон байгууллагын банкны зээл 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% % 20% 15% 10% 5% 0% Household credit growth (left axis) Household credit/gdp (right axis) Corporate credit growth (left axis) Corporate credit/gdp (right axis)

21 Millions 2011 Mortgage loan 13% Loans to enterpreneurs 10% Lending growth yoy Loans to large enterprises 47% Loans to SMEs 9% Other 6% Consumer, salary, pension loans 15% (20) Consumer, salary, pension Mortgage loan Loans to MSMEs Loans to large enterprises Other Эх сурвалж: МБ 31. Хадгаламжийн хэмжээ өссөн ч түүний өсөлтийн хурд зээлийн өсөлтийн хурдаас бага байлаа. Нийт хадгаламжийн хэмжээ 2006 болон 2007 онд 45 хувиар өсч байснаа хямралын улмаас 2008 онд 3 хувиар буурч, 2009 оноос сэргэж 26 хувь, 2010 болон 2011 онд дундачаар 53 хувиар тус тус өссөн. Нийт хадгаламжийн хагасаас илүү нь өрхийн хадгаламж, 25 хувь нь байгууллагын хадгаламж байна. Нийт хадгаламжийн өсөлтөнд байгууллагын хадгаламжийн өсөлт тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд онуудад түүнийн өсөлт жилд дундачаар 56 хувь байсан бол өрхийн хадгаламжийн өсөлтийн хурд 34 хувь байсан. Харин 2011 онд өрхийн хадгаламж байгууллагын хадгаламжаас давсан (Зураг 8). Нийт хадгаламжийн 53 хувь хугацаагүй, 43 хувь нь хугацаат хадгаламж байна. Нийт хадгаламжийн гуравны нэг нь валютын хадгаламж юм. Зураг 8. Хадгаламжийн өсөлт, бүтэц 150% 130% 25% 20% 8,000 6, % 90% 15% 4,000 70% 50% 10% 2,000 30% 10% -10% % 0% 0 Corporate Individual Deposits deposits State funds Other deposits Total deposits Household deposits growth (left axis) Household deposits/gdp (right axis) Corporate deposits growth (left axis) Corporate deposits/gdp (right axis) Demand deposits Time Deposits Эх сурвалж:мб 32. Нийт зээлийн ихэнх хувь Улаанбаатар хотод ногдож, эдийн засгийн 5 салбархудалдаа, барилга, орон сууц, уул уурхай, аж үйлдвэрийн салбарт нийт зээлийн 65 хувь олгогдсон байна оны 9 дүгээр сарын эцэст нийт зээлийн 80 орчим хувь Улаанбаатар хотод төвлөрсөн байлаа. Нийт зээлийн 17 хувь худалдааны салбар (2010 онд худалдааны салбар ДНБ-ний 10 хувийг эзэлж байсан), 13 хувь барилгын салбар (ДНБ-ний 6 хувь), 13 хувь үл хөдлөх хөрөнгө (ДНБ-ний 1 хувь), Уул уурхайн салбарт 12 хувь (ДНБний 21 хувь), боловсруулах үйлдвэрт 10 хувь (ДНБ-ний 13 хувь) тус тус олгогдсон байна. Ан агнуур, ойн аж ахуй, загас агнуурын салбарыг оруулаад хөдөө аж ахуйн салбарт нийт

22 зээлийн маш бага буюу 3 хувь олгогдсон. Гэтэл хөдөө аж ахуйн салбар ДНБ-ний 12 хувийг үйлдвэрлэж байна. Энэ нь банкны хувьд эрсдэл багатай, илүү татахуйц бусад салбартай харьцуулахад хөдөө аж ахуйн салбарт үйлчилгээг үзүүлэхэд тохиолддог өндөр эрсдэлийн илэрхийлэл юм. 19 Зураг 9. ДНБ-д салбарын эзлэх хувь болон зээл, салбараар Share of GDP by Sector, 2010 Lending by Sector, September 2011 Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо, МБ C. ББСБ болон ХЗХ-ноос явуулж буй санхүүгийн зуучлал 33. ББСБ болон ХЗХ жижиг, сул хөгжилтэй хэвээр байна. ББСБ нь нийт санхүүгийн салбарын зээлийн 2 хувь, ХЗХ нь 1 хувийг олгосон байна. Нийт 192 ББСБ нь 137,000 үйлчлүүлэгчид үйлчилгээгээ (тэдний гуравны нэг хувь зээлдэгч ) хүргэж байна. Үүнээс гадна 170 ХЗХ нь хөдөөгийн бага орлоготой 27,000 үйлчлүүлэгчтэй байна. СЗХ нь ББСБ, ХЗХ-д зөвшөөрөл лиценц олгож, зохицуулалт хийн, хяналт шалгалт тавьдаг. ББСБ-гаас санхүүгийн төрөл бүрийн үйлчилгээг үзүүлж чадна. Үүнд: зээл, төлбөрийн баталгаа, валют солилцоо, шилжүүлэг, факторинг, лизинг, богино хугацаат хөрөнгө оруулалт, итгэлцлийн сан, болон электрон төлбөр гүйцэтгэх болно. 20 ХЗХ нь хөдөөгийн бага орлоготой өрхөд хадгаламж, зээлийн үйлчилгээг хүргэдэг. ББСБ Real estate, 1% Transport and storage, 10% Wholesale and retail trade, 10% Other, 13% Construction, 6% Agriculture, 12% Manufacturin g, 13% Utilities and Services, 15% Mining and quarrying, 21% Construction, 13% Wholesale and retail trade, 17% Real estate, 13% Mining and quarrying, 12% Utilities and other services, 28% Manufacturing, 10% Agriculture, 3.4% Transportatio n and storage, 3.4% оны хооронд ББСБ-ын олгосон зээлийн хэмжээ 35 тэрбумаас 108 тэрбум (26 саяас 79 сая ам доллар) болж, гурав дахин нэмэгдсэн оны 9 дүгээр сарын байдлаар тэдний нийт хөрөнгийн хэмжээ 189 тэрбум болсон. Хамгийн том 5 ББСБ Кредит Монгол, Сар Шинэ Интернейшнл, New Found, Vision Fund, Trans Trade нь нийт хөрөнгийн (болон зээлийн) гуравны нэг хувийг эзэлж байна оны 9 дүгээр сарын эцсийн байдлаар ББСБ-ын нийт хөрөнгийн хагас нь 10 том ББСБ-д төвлөрч байлаа. ББСБ ихэвчлэн Улаанбаатар болон бусад хот суурин газарт байршдаг бол зөвхөн 23 нь 19 Хөдөө аж ахуйн санхүүжилт энэ техникийн тэмдэглэлийн хүрээнээс хальсан асуудал болно орчим ББСБ итгэлцлийн үйлчилгээг үзүүлдэг.

23 хөдөө орон нутагт байршдаг орчим ББСБ зээл идэвхтэй олгодог бол бусад нь валютын арилжааны үйлчилгээг үзүүлдэг. Зураг 10. ББСБ: хөрөнгө ба зээлийн жилийн өсөлт Sep-11 Assets Loans Эх сурвалж: СЗХ 35. ББСБ ихэнх зээлээ (70-80 хувь) микро пүүсүүд, жижиг үйлдвэрлэгчид олгодог. ББСБ-аас олгож буй зээл нь 2 жил хүртэлх хугацаатай, сарын дундач хүү 2.9 хувь (банкны зээлийн хүүгээс хоѐр дахин өндөр), зээлийн дундач хэмжээ 3 сая төгрөг (2,000 ам доллар) байна. Хамгийн том ББСБ болох Кредит Монгол нь зах зээлийн 30 хувийг эзэлж, ЖДҮ-т 10, ,000 ам долларын, микро пүүст болон хэрэглэгч нарт ,000 ам.долларын зээлийг дундачаар 13 сарын хугацаатай, 2.8 хувийн дундач хүүтэй, 4.8 сая дундач хэмжээний зээл (3,400 ам доллар) олгодог. Салбарын ажиглагчид болон ЖДҮ-ийн зээлдэгч нараас ББСБ-ыг зээл олгохдоо хурдан, шийдвэр гаргах үйл явцдаа харьцангуй цөөн мэдээлэл, барьцааны хөнгөн шаардлага тавьдаг гэж үзсэн. Нийт зээлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь 8 орчим хувь байна. 36. ББСБ-д санхүүжилтийн үлэмж хүндрэл тулгардаг учраас тэдний цаашдын өсөлтийг хязгаарладаг. ББСБ нь хязгаарлагдмал санхүүжилтийн эх үүсвэртэй. Тэд хадгаламж авах эрхгүй учраас өөрийн хөрөнгө, банк болон гадаадын байгууллагын зээлд найддаг. Нийт өрийн 65 хувийг өөрийн хөрөнгө, 18 хувь банк, гадаадын байгууллагын зээл, 5 хувийг итгэмжлэлийн үйлчилгээ тус тус эзэлдэг. Зураг 11. ББСБ-ын санхүүжилтийн бүтэц, 2011 оны 9 дүгээр сарын байдлаар 21 СЗХ-ноос хот суурин газрын байгууллагатай харьцуулахад хөдөө орон нутагт үйл ажиллагааг явуулдаг байгууллагын өөрийн хөрөнгийг 50 хувиар бага байхаар тогтоож хөдөө орон нутагт ББС-гийн хөгжлийг дэмжиж байна.