LVCENSIA. BIBLIOTECA SEMINj\RIO DIOCESANO MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION N 10 LUGO, 995. ( caí;xak D, PfiOStT^ (ívsmfcr. ns,iii,r.

Size: px
Start display at page:

Download "LVCENSIA. BIBLIOTECA SEMINj\RIO DIOCESANO MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION N 10 LUGO, 995. ( caí;xak D, PfiOStT^ (ívsmfcr. ns,iii,r."

Transcription

1

2 LVCENSIA MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION ( caí;xak D, PfiOStT^ (ívsmfcr «w TRIS POT t ns,iii,r.p BIBLIOTECA SEMINj\RIO DIOCESANO N 10 LUGO, 995

3 PORTADA: Réplica do miliario de San Romao da Retorta (Guntín, Lugo), erixida alí este ano. É unha pedra de 2.40 metros de altura e 60 centímetros de diámetro, que reproduce exac tamente a orixinal (do sáculo I, atopada preto do sitio) que agora está no Museo de los Caminos de Astorga (León). A reproducción foi feita e grabada nos talleres Mallo de Lugo.

4 Edita: Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo Depósito Legal: LU !SSN Imprime: La Voz de la Verdad, Lugo EDICIÓN PATROCINADA POR: EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO EXCMA. AYUNTAMIENTO DE LUGO FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

5 o z ~... ~ ' ~... ~ E-< Cl:J r/) tj... ~ ifj ~ w g tl ~ a ~ ~ o w C5 ~ ~ ~ o... s ~ ::3 w u r/)... ~ lq '... ''"'. ::; '-' '~ o... o o... ~...: a s... o CQ ;

6 LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACION PRESIDENCIA DE HONOR Excmo. Fray José Gómez González OBISPO DE LUGO CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR Manuel Castro Gay Amador López Valcárcel Nicandro Ares Vázquez M.' Dolores Carmona Álvarez Manuel Rodríguez Sánchez Argimiro López Rivas SECRETARIO ASESORES Luciano Armas Vázquez Ubaldo Casanova Sánchez Jaime Delgado Gómez José Antonio González García Angel Lorenzo Sánchez Antonio Negro Expósito José Pena Mouriz Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACIÓN Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, s/n. Apdo. 36 LUGO - España

7 GUION/DIALOGO Xa se precisan os dedos das dúas mans para canta-las edicións de LV CENSIA: aquí está a número dez. Coma no sistema métrico decimal ou no rosario, un punto de inflexión, unha nova etapa. Por iso remata este número con Indice xeral de todo o publicado ata agora; e para o vindeiro, cambios de forma, coma a cor da cuberta, e de fondo, en todo aquelo que -entre todos- sexamos capaces de acadar mellaras. Co interese de sempre por un temario variado, comeza este cun estudio dos biólogos Paz Ondina e Jesús Hermida sobre Los caracoles terrestres de la provincia de Lugo. Unha suxestiva presentación deses miles de especies de moluscos que aloumiñan o territorio provincial. Interesante é, asimesmo, amasarnos á nosa xeografía espiritual, coñecendo unha figura sonada e case mítica nun tempo, Don Ramón García Abad, de quen escribe Jesús Guerra Mosquera con coñecemento e devoción. Dese espírito que bole na Galicia cristiá militante, falou con autoridade o profesor Daniel García na lección inaugural do presente curso do Seminario, e trascríbese aquí o texto da mesma, chamando a Rescata-lo Concilio Pastoral de Galicia, concilio que fai vinte anos movilizara leigos e cregos, con forte ilusión. O historiador Carlos García Cortés tráenos Novas Informacións sobre Antonio Páramo Somoza ( ) hispo de Lugo, que nos permiten coñecer mellar ó noso devanceiro. A valorar o sentido e a beleza etimolóxica das nasas parroquias e lugares axúdanos con sabiduría Nicandro Ares Vázquez, esta vez develando topónimos do concello de Guntín. E rematan os ESTUDIOS no sempre fecundo silencio de Samas, da man de Manuel Carriedo Tejedo que alumea a historia dun tramo importante do Abadologio claque! mosteiro secular. Ábrense os COMENTARIOS cunha presentación humanística e técnica de Carlos Quintas Fernández dos Libros de medicina en la Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo. Pola súa banda Begoña González Fernández conversou con Don José Trapero Pardo, rescatando para nós a fascinante historia de Preto de 90 anos de Pelúdez. Complétase o percorrido lucense por terras de Taboada, co artigo de Xosé Manuel Vázquez Rodríguez sobre Decoracións con cal no sur da

8 provincia de Lugo e por Lalín coa evocación de Xoaquín Loriga, aviador do Deza, por Xoán Carlos García Porra!, que suliña así o centenario do natalicio. Como TEXTO complétase a publicación dos invalorables ficheiros de Don Ventura Cañizares del Rey, empezados xa no número sete de LV CENSIA con óptima acollida de especialistas e lectores en xeral. A reseña de libros, feita con autoridade e precisión de profesores e especialistas, cerra esta nova entrega, recolleita coas anteriores no INDICE XERAL. },~ * * Se o número dez en aparicións se constitúe en fito que estimula a tarefa editora e anima a introducir melloras na Revista, moito máis debe reforzar a comunicación. Todo o material publicado en LVCENSIA terá un valor engadido na medida en que suscite e promova un diálogo fecundo, constituíndose en centro de colaboración de escritores, lectores, editores, patrocinadores, difusores, etc., para ben de todos. Conscientes das dificultades, das nosas limitacións e da necesidade dunha progresiva integración xeral, facemos <leste décimo texto dialogal unha chamada particularmente instante á colaboración e participación de todos con traballos, suxerencias, críticas, alentos e aportes de todo tipo, sempre en orde a un mellor servicio por parte de LVCENSIA. Gracias moi sentidas ós nosos patrocinadores e a todos. Xa está en marcha a preparación do número de outono. Ofrecerá artigos coma O arquivo fotográfico de José Luis Vega, Estudios e estudiosos da Teoloxía en Lugo, La Alhóndiga o tulla de la misericordia, Estudio geomorfológico de la Mariña Lucense, etc. Ata entón.

9 SUMARIO ESTUDIOS Pág. Los Caracoles terrestres de la provincia de Lugo por Paz Ondina y jesús Hermida D. Ramón María García Abad, apóstol lucense por] esús Guerra Mosquera Rescata-lo Concilio pastoral de Galicia por Daniel García García Novas informacións sobre Antonio Páramo Somoza por Carlos García Cortés Topónimos do Concello de Guntín por Nicandro Ares Vázquez Abadologio del Monasterio de Samos por Manuel Carriedo Tejedo COMENTARIOS Libros de medicina en la Bibliot. del Sem. de Lugo por Carlos Quintas Fdez Preto xa de 90 anos de Pel údez por Regona González Fernández Decoracións con cal no sur da prov. de Lugo por Xosé Manuel Vázquez Rodríguez Romeiro da Saudade por Lois Vázquez Fernández Xoaquín Loriga, aviador do Deza por Xoán Carlos García Porra! TEXTO Ficheros B,C y D de toponimia medieval de Lugo /JOr Ventura Cañizares del Rey LIBROS INDICES (NÚMS. 1-10)

10

11 ESTUDIOS LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO Por PAZ ONDINA y JESÚS HERMIDA"' El creciente interés de los caracoles en orden a los estudios paleontológicos, en la ecología, como bioindicadores, en la gastronomía, etc. evidencia la oportunidad del presente estudio, redactado para L VCENSIA en el Departamento de Biología Animal de la Fac. de Biología de la Universidad de Santiago de Compostela. Los moluscos, después de los artrópodos, constituyen uno de los mayores filos animales con aproximadamente unas especies vivientes y en torno a las fósiles. Se trata de un grupo muy diversificado que incluye quitones, dentalios, caracoles, babosas, nudibranquios, almejas, mejillones, ostras, calamares, pulpos y nautilos. Su modelo corporal (insegmentado) podríamos decir que consta de una región cefálica, pie y masa visceral. La cabeza-pie es la zona más activa y comprende la entrada del tubo digestivo, los órganos sensoriales y los locomotores. La masa visceral es la que contiene el aparato digestivo, circulatorio, respiratorio y reproductor. Un doble pliegue tegumentario, que se extiende sobre la pared dorsal del cuerpo, forma el manto y encierra un espacio entre éste y la pared del cuerpo, la cavidad paleal, que aloja las branquias o un espacio pulmonar. El manto es además el encargado de producir la concha, cuyo esbozo aparece durante el período larvario (protoconcha), que crece continuamente a lo largo de la vida del animal. Las modificaciones de todas estas estructuras dan origen al gran número de modelos existentes. De acuerdo con el registro fósil, su origen tuvo lugar en el mar, donde han permanecido muchos de ellos. Aun así, gran parte de su evolución ( 1) Queremos agradecer al Dr. ÜUTEIRO!a colaboración prestada, así como la realización de los dibujos que acompañan a este trabajo.

12 10 PAZ ONDINA - JESUS HERMIDA tuvo lugar en los bordes costeros donde abundaba el alimento y los hábitats eran variados. Sólo los bivalvos y los gasterópodos se expandieron hasta zonas salobres y dulceacuícolas, los primeros, filtradores microfágicos, no han podido abandonar el medio acuático, y unicamente los gasterópodos han sido capaces de invadir el medio terrestre, aunque tienen limitado su grado de dispersión por sus necesidades de humedad, refugio y presencia de sales cálcicas en el suelo. La clase Gastropoda es la de mayor éxito evolutivo (se puede aproximar a unas especies vivas y fósiles), y comprende desde formas marinas muy primitivas a los caracoles y babosas terrestres de respiración aérea muy evolucionados. Aunque básicamente tienen simetría bilateral, su cuerpo está tipicamente girado, tanto por la torsión que sucede durante su desarrollo larvario como por el posterior alargamiento y enrollamiento. Como resultado de esta torsión, el corazón tiene una sola aurícula y, normalmente, solo un nefridio y una branquia. La subclase Pulmonata, que es la que nos ocupa, incluye los gasterópodos terrestres y acuáticos que poseen una aurícula, un nefridio y carecen de branquias; su cavidad del manto se ha modificado en un saco vascularizado, que se utiliza para el intercambio gaseoso en los gasterópodos terrestres y secundariamente en los acuáticos. La concha es univalva y puede estar enrollada o no, comienza en el ápice, que contiene la vuelta embrionaria, y se continúa en sucesivas vueltas alrededor de un eje central (columela) pudiendo girar hacia el lado derecho (dextrorsa) o, de forma menos común, hacia el izquierdo (sinestrorsa). La línea que separa dos vueltas de espira consecutivas se conoce como sutura (puede ser superficial o profunda). El ombligo es la cavidad formada por los bordes columelares. El pie es ancho y plano para reptar, la cabeza está bien desarrollada, con ojos, tentáculos sensoriales y una rádula adaptada para raspar, perforar y agujerear. Los pulmonados pueden poseer dos pares de tentáculos retráctiles e invaginables, un par anterior y otro posterior más largo que portan los ojos en su extremo (Stylommatophora) o bien un único par no invaginable con los ojos en su base (Basommatophora), al igual que los prosobranquios. A diferencia de los prosobranquios, los pulmonados son hermafroditas y su aparato genital presenta siempre una gran complejidad y aunque las características de la concha (altura, diámetro, presencia o ausencia de bandas, estrías, costulaciones o carena, diámetro del ombligo, etc.) nos aportan excelentes indicios, es el conjunto de estos y otros caracteres (como la rádula) los que nos permiten una correcta determinación.

13 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 11 En este momento la clasificación de los géneros y su reunión en familias es delicada, ya que se ha demostrado la fragilidad de las viejas clasificaciones basadas en el examen de la concha y la observación de afinidades cercanas entre especies que se suponían de muy distinta organización ha llevado a cambios profundos en la clasificación. Los gasterópodos terrestres, aun estando restingidos por factores ambientales como el contenido mineral del suelo, temperatura, humedad o acidez, han intentado con éxito muchos modos de vida, encontrándose tanto a grandes altitudes como en regiones polares, ocupando todo tipo de hábitats (charcos, lagos, bosques, pastos, rocas, acantilados, en los árboles). Por esta gran diversidad de medios que ocupan, así como sus diferencias de tamaño y capacidad de desplazamiento, ha complicado enormemente el sistema de muestreo, especialmente en los estudios ecológicos. Para su captura han de examinarse detenidamente muros, árboles caidos, oquedades, cultivos, pastos, bordes de carretera, basureros, fuentes, etc. Generalmente este recorrido ha de repetirse durante la noche, ya que hay especies (especialmente las babosas) que permanecen ocultas durante el día y salen al exterior cuando las condiciones de luz y humedad son más adecuadas. Para aquellas especies de menor tamaño, cuyo hábitat preferencial está más relacionado con el suelo, es necesario recoger muestras de suelo y hojarasca, que han de ser lavadas y cribadas en un tamiz de malla fina de las que se separan los ejemplares con la ayuda de una lupela. Para poder realizar una disección y estudiar su anatomía interna, es necesario que el animal muera relajado. Para ello el método más eficaz es la muerte por anoxia, sumergiéndolos en un bote cerrado con agua y evitando las burbujas de aire, durante 24 horas, o bien, introduciendo en el agua unos cristales de mentol que acorta el proceso. Posteriormente se conservan en alcohol de 70º neutralizado con bórax. En lo que respecta al conocimiento de la fauna de moluscos terrestres en la Península Ibérica presentó durante mucho tiempo un gran retraso respecto al resto de Europa. Los primeros trabajos de cierta relevancia son los realizados por MORELET (1845) sobre la fauna portuguesa y por GRAELLS (1846) sobre la española. A partir de aquí comienza un auge de la malacología, especialmente en Portugal (MABILLE, 1868; MORELET, 1877; SIMROTH, 1891y1893) y en Cataluña (CHIA, 1886; BOFILL, 1917; BoFJJ.L y HAAS, 1921; BOFILL et al. 1918, 1921; HAAS, 1929). Destacan de forma decisiva las recopilaciones bibliográficas realizadas por HIDAL GO ( ) y posteriormente NOBRE (1941), así como los trabajos de ÜRTIZ DE ZARATE (1949, 1962) sobre los helícidos, ya que es uno de

14 12 PAZ ONDINA JESUS HERMIDA los primeros investigadores que tuvo en cuenta la anatomía interna de la distintas especies. Así mismo en Galicia también comienzan a desarrollarse las primeros estudios, aunque a menor escala (SEOANE, 1866; MA CHO VELADO, 1871; HIDALGO, 1890), pero se puede decir que hasta que CASTILLEJO (1981) realizó un trabajo en el que cubrió gran parte de esta comunidad no se tuvo constancia real de las especies existentes. En este y posteriores trabajos (CASTILLEJO, 1983, , 1986, CASTILLEJO y WIKTOR, 1983; CASTILLEJO y MASCATO, 1987) describe algunas nuevas especies y cita por primera vez muchas para Galicia. En lo que se refiere a la provincia de Lugo destaca el realizado por ALTIMIRA (1969) en el área comprendida entre la meseta y la costa, RI BALLO (1982), CASTILLEJO, RIBALLO y DIAZ COSIN (1987) y RIBALLO, DIAZ CosIN y CASTILLEJO, (1985) en el bosque de los Cabaniños (Aneares) y el profundo estudio ecológico y faunístico en la Sierra do Courel de ÜUTEI RO (1988). En el presente trabajo se da un listado de las especies de caracoles terrestres presentes en la provincia de Lugo. Listado de especies Este listado incluye, en primer lugar, la especie en cuestión y, a continuación, el autor o autores y año de la cita, la localidad en que fue encontrada y el U.T.M. de lüxlü Km. En algunas ocasiones hemos incluido un apartado de observaciones para aquellas especies que lo creimos conveniente. Finalmente figuran las conchas de algunas de las especies más comunes. PHYLUM MOLLUSCA Cuvier, 1797 CLASE GASTROPODA Cuvier, 1797 SUBCLASE PROSOBRANCHIA Milne-Edwards, 1848 FAMILIA POMASIADAE Pomatias elegans (O.F. Müller, 1774) (Figura la) ÜUTEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. Ferreiría, 29TPH52. Carbedo, 29TPH52. SUBCLASE PULMONATA Cuvier, 1817 FAMILIA ELLOBllDAE Carychium minimum O.F. Müller, 1774 RIBALLO et al. (1985). Cabaniños, 29TPH74. Carychium tridentatum (Risso, 1826) RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. ÜlITEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Moreda, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. A Rogueira, 29TPH51.

15 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 13 FAMILIA SUCCINEIDAE Oxyloma elegans (Risso, 1826) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. CASTILLEJO (1983), como Succinea putris: Cuba (Mondoñedo), 29TPJ30. Folgoso del Caurel, 29TPH41. Succinea putris (Linnaeus, 1758) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. Observaciones: ÜNDI~A et al. (1994) tras examinar el material catalogado como S. putris en Galicia, comprueban que se trataba realmente de O. elegans, quedando unicamente sin estudiar los ejemplares citados por AL 11.~vnRA (1969) como S. putris, de los que no existe descripción ni dibujo. En este estudio concluyen que la única especie existente en Galicia es O. elegans. familia COCHLICOPIDAE Azekagooda/li (Férussac, 1821) (Figura IB) CASTILLEJO (1983): Borquería (Becerreá), 29TPH54. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. ÜUTEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. A Rogueira, 29TPH51. Cochlicopa lubrica (O.F. Müller, 1774) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. CASTILLEJO (1983): Castelo, 29TPH15. Pendella, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. Borquería (Becerreá), 29TPH54. Cruzul (Becerreá), 29TPH54. ALTONAGA et al. ( 1994): Villamayor, 29TPH58. Villagocende, 29TPH67. Cochlicopa lubricella (Porro, 1838) CASTILLEJO (1983): Piñeira, 29TPH15. ALTOKAGA et al. (1994): Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Complejo Cochlicopa lubrica ÜUTEIRO et al. (1990): Folgoso, 29TPH41. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH42. Moreda, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Observaciones: ÜUTEIRO et al. (1990) realizan un estudio basado en el estudio del genital y características conquiológicas de estas dos especies, concluyendo que los caracteres utilizados actualmente para su diferenciación son insuficientes. FAMILIA PYRAMIDULIDAE Pyramidula rupestris (Draparnaud, 1801) (Figura 2A) ÜUTEIRO ( 1988): Mercurín, 29TPH52. FAMILIA VERTIGINIDAE Columella edentula (Draparnaud, 1805) (Figura lc)

16 14 PAZ ONDINA - JESUS HERM/DA ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. 0UTEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Truncatellina callicratis (Scacchi, 1833) OUTEIRO (1988): A Rogueira, 29TPH51. Mercurín, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Vertigo antivertigo (Draparnaud, 1801) (Figura le) 0UTEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Vertigo pygmaea (Draparnaun, 1801) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. OuTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Moreda, 29TPH52. Mercurín, 29TPH51. ALTONAGA et al. (1994): Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. FAMILIA PUPILLIDAE Launa cylindracea (da Costa 1778) (Figura ld) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Lugo, 29TPH16. Rábade, 29TPH17. CASTILLEJO (1983): Calde 29TPH16. Castelo 29TPH15. Saamasas, 29TPH16. La Devesa 29TPH06. Castro de Rey, 29TPH12. Cruzul (Becerreá), 29TPH54. Osella (Becerreá), 29TPH54. Como Pupilla muscorum (Linnaeus, 1758): Calde 29TPH16. Castelo 29TPH15. Saamasas, 29TPH16. La Devesa 29TPH06. Castro de Rey, 29TPH12. Cruzul (Becerreá), 29TPH54. Osella (Becerreá), 29TPH54. Vimianzo, 29TNH97. RrnALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. OUTEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Campelo, 29TPH52. ALTONAGA et al. (1994): Puerto de Piedrafita, 29TPH63. F&\1II.IA VALLONIIDAE Acanthinula aculeata (O.F. Müller, 1774) (Figura lf) RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. OUTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Vallonia costata (0.F. Müller, 1774) CASTILLEJO (1983): Argamaso (Mondoñedo), 29TPJ30. Vallonia excentrica Sterki, 1892 (Figura 2B) ÜUTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Moreda, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. FAMILIA BULIM!NIDAE Ena obscura (0.F. Müller, 1774) (Figura lg) CASTILLEJO (1983): Supena (Mondoñedo), 29TPJ30. Villadón, 29TPl-152. Sobredo 29TPH41. Herbón (Becerreá), 29TPH44. Borquería (Bece-

17 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 15 rreá), 29TPH54. Cruzul (Becerreá), 29TPH54. Argomoso (Mondoñedo) 29TPJ30. 0UTEIRO (1988): Carbedo, 29TPH52. Campelo, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. ALTONAGA et al. (1994): Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Lamas de Mosteiera, 29TPH56. ]aminia quadridens (0.F. Müller, 1774) (Figura lh) OurrIRO (1988): Carbedo, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. FAMILIA ENDODONTIDAE Punctum pygmaeum (Draparnaud, 1801) RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. OUTEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Tolteciapusilla (Lowe, 1831) OUTEIRO ( 1988), como Punctum pusillum: Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. Discus rotundatus (0.F. Müller, 1774) (Figura 2C) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Rábade, 29TPH17. Penedo, 29PH49. CASTILLEJO (1983): Carroceias, 29TPJ30. Supena, 29TPJ30. Cajiga, 29TPJ30. Piugos, 29TPH42. La Devesa, 29TPH06. Castro de Rey, 29TPH12. Piñeira, 29TPH52. Herbón, 29TPH44. Borquería, 29TPH54. Cruzul, 29TPH54. Argomoso, 29TPJ30. Lugo, 29TPH16. Ribadeo, 29TPJ52. Villasivil, 29TPH51. Touzón, 29TPH52. Seoane del Caurel, 29TPH42. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. OUTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH42. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. ALT0'1AGA et al. (1994): Villamayor, 29TPH58. Villafocende, 29TPH67. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Saá de Becerreá, 29TPH54. FAMILIA VITRINIDAE Vitrina pellucida (0.F. Müller, 1774) (Figura 2D) RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. CASTILLEJO (1985): Becerreá, 29TPH44. Mondoñedo, 29TPJ30, Quiroga, 29TPH40. ÜUTEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Ferreirós de Abaixo, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Campelo, 29TPH51. FAMILIA ZONITIDAE Vitrea contracta (Westerlund, 1871) RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. ÜUTEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Folgoso, 29TPH41. Moreda, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Vitrea subrimata (Reinhardt, 1871)

18 16 PAZ ONDINA - JESUS HERMIDA RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. Nesovitrea hammonis (Strom, 1765) (Figura 3A) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. ÜITTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. Aegopinella nitidula (Draparnaud, 1805) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. CASTILLEJO (1985): Cruzul, 29TPH54. Osella, 29TPH54. Piñeira, 29TPJ42. ÜITTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. ALTONAGA et al. (1994): Puerto de Piedrafita, 29TPH63. Saá de Becerreá, 29TPH54. Aegopinella pura (Alder, 1830) ÜITTEIRO ( 1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Moreda, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Campelo, 29TPH52. Retine/la incerta (Draparnaud, 1805) CASTILLEJO (1985): El Caurel, 29TPH41. Observaciones: El hecho de que en estudios posteriores al de CASTILLEJO (1985) no haya vuelto a ser encontrada, ni siquiera en la Sierra del Courel por ÜLITTIRO (1988), y a que el material no fue recogido personalmente por él, dicho autor cree que estos ejemplares proceden del Este de la Península (com. pers.). Por este motivo nos inclinamos a pensar que no se debe considerar dicha especie como perteneciente a la fauna malacológica de Galicia. Oxychilus cellarius (O.F. Müller, 1774) ALTIMIRA (1969): Peredo, 29TPH49. CASTILLEJO (1985): Becerreá, 29TPH44. Quiroga, 29TPH40. ÜLffEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Folgoso, 29TPH41. ALTO:<AGA et al. (1994): Pueblo de Navia de Suarna, 29TPH65. Saá de Becerreá, 29TPH54. Oxychilus draparnaudi (Beck, 183 7) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. CASTILLEJO (1985): Soñar, 29TPH15. Osella, 29TPH54. Piñeira, 29TPJ42. Oxychilus alliarius (Miller, 1822) CASTILLEJO (1985): Castelo, 29TPH15. Piñeira, 29TPJ42. ÜITTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. A Rogueira, 29TPH51. Oxychilus glaber (Rossmassler, 1835) CASTILLEJO (1985): Piñeira, 29TPJ42.

19 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 17 Oxychilus helveticus (Blum, 1881) ALTONAGA et al. (1994): Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. FAMILIA EUCONULIDAE Euconulus fulvus (0.F. Müller, 1774) (Figura 3B) RIBALLO et al. (1983): Cabaniños, 29TPH74. CASTILLEJO (1983): Argamasa 29TPJ30. ÜlJTEIRO (1988): Mercurín, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. A Rogueira, 29TPH51. FAMILIA SUBULINIDAE Rumina decollata (Linnaeus, 1758) CASTILLEJO (1981): Rinlo (Ribadeo), 29TPJ52. FAMILIA CLAUSILIIDAE Clausilia bidentata (Stom, 1765) (Figura 11) ALTIMIRA (1969): Lugo, 29TPH16. Village, 29TPH49. CASTILLEJO (1983): Villasivil, 29TPH51. Campelo 29TPH52. Herbón (Be cerreá), 29TPH44. Borquería (Becerreá), 29TPH54. Cruzul (Bece rreá), 29TPH54. Piñeira, 29TPJ42. Quiroga, 29TPH40. RIBALLO et al. (1985). Cabaniños, 29TPH74. ÜlJTEIRO (1988): A Rogueira, 29TPH51. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. Folgoso, 29TPH4 l. ALTONAGA et al. (1994): Pueblo de Navia de Suarna, 29TPH65. Saá de Be cerreá, 29TPH54. Lamas de Mosteira, 29PH65. Balea perversa (Linnaeus, 1758) (Figura lj) CASTILLEJO (1983): Cruzul (Becerreá): 29TPH54. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. ÜtJTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. A Rogueira, 29TPH51. FAMILIA XANTHONYCHIDAE Elona quimperiana (Férussac, 1821) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. CASTILLEJO (1986): Andreas, 29TPJ3 l. Carroceias, 29TPJ30. Supena, 29TPJ30. Cajiga, 29TPJ30. Borquería, 29TPH54. Cruzul, 29TPH54. Argomoso, 29TPJ30. Cabaniños, 29TPH74. PuENTE (1994): Reme, 29TPJ51. ALTONAGA et al. (1994): Reme, 29TPJ51. FAMILIA HYGROMIIDAE Ashfordiagranulata (Alder, 1830) CASTILLEJO (1986), como Monacha (Ashfordia) granulata: Carroceias, 29TPJ39. Supena, 29TPJ30. Argomoso, 29TPJ30. Andreas, 29TPJ31. PUENTE (1994): Reme 29TPJ51. ALTONAGA et al. (1994): Reme, 29TPJ51.

20 B...l!!l!!l.. 1mm e 1mm F O 1mm G~m H..l.!!!..m 1.1.!!l!!1 J-1.!!!!!!... Figura 1.- A: Poniatias elegans. B: Azeka goodalli. C: Colun1ella edentula. D: Lauria cylindracea. E: Vertigo antivertigo. F: Aca11tbi1111la aculeata. G: Ena obscura. H: ]a1ninia quadridens. 1: Clausilia bid en tata. J: Balea perversa.

21 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 19 Cochlicella acuta (0.F. Müller, 1774) CASTILLEJO (1986): Rinlo, 29TPJ52. Cochlicella barbara (Linnaeus, 1758) ALTIMIRA (1969), como Cochlicella ventricosa: Village, 29TPH49 CASTILLEJO (1986), como Cochlicella ventricosa: Ribadeo, 29TPH52. Lugo, 29TPH16. Oestophora barbula (Rossmiissler, 1838) (Figura 4B) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. Lugo, 29TPH16. Rábade, 29TPH17. Ribadeo, 29TPJ52. CASTILLEJO (1984): Calde, 29TPH16. Barreda, 29TPH26. Piugos, 29TPH16. Torrente, 29TPH34. Meiraos, 29TPH52. Ribadeo, 29TPJ52. Villasivil, 29TPH51. Touzón, 29TPH52. Seoane del Cau re!, 29TPH52. Pendella, 29TPH52, Castro de Rey, 29TPH12. Mei ras, 29TPH51. Piñeira, 29TPH52. Esperante, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. Lugo, 29TPH16. Campo, 29TPH52. Villadón, 29TPH52. Sobredo, 29TPH41. Maceiras, 29TPH41. Herbón, 29TPH54. Borquería, 29TPH54. Osella, 29TPH54. Argamaso, 29TPJ30. Piñeira, 29TPJ42. RIBALLO et al. (1985): Cabaniños, 29TPH74. CASTILLEJO et al. (1987): Cabaniños, 29TPH74. ÜUTEIRO (1988): Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52. Parada, 29TPH52. Carbedo, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Moreda, 29TPH52. PUENTE (1994): Lamas de Moneira, 29TPH56. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saa de Becerreá, 29TPH54. Villagocen de, 29TPH67. Villamayor, 29TPH58. ALTONAGA et al. (1994): Lamas de Morteira, 29TPH56. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saa de Becerreá, 29TPH54. Vi llagocende, 29TPH67. Villamayor, 29TPH58. Oestophora lusitanica (Pfeiffer, 1841) CASTILLEJO (1984): Carroceias, 29TPJ30. Supena, 29TPJ30. Borquería, 29TPH54. Argamaso, 29TPJ30. Oestophora silvae Ortiz de Zárate, ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. CASTILLEJO (1984): Argamaso, 29TPJ30. ÜUTEIRO (1988): A Rogueira, 29TPH51. Lousada, 29TPH52. Carbedo, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. Parada, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. PUE1'TI (1994): Reme, 29TPJ51. Villamayor, 29TPH58. ALTONAGA et al. (1994): Reme, 29TPJ51. Villamayor, 29TPH58. Oestophorella buvinieri (Michaud, 1841) ALllMIRA (1969) como Oestophorellus asturicus: Penedo, 29TPH49. ALTO':-IAGA et al. (1994 ): Reme, 29TPJ51.

22 o [[ m 3

23 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 21 Inédito: Mondoñedo, 29TPJ30. Xerotricha apicina (Lamarck, 1822) ALTIMIRA (1969): Inédito: Mondoñedo, 29TPJ30. Xerotricha conspurcata (Draparnaud, 1801) ONDINA et al. (1994): Ribadeo, 29TPJ52. Helicella ita/a (Linnaeus, 1758) (Figura 3C) CASTILLEJO (1986): Piñeira, 29TPJ42. Rinlo, 29TPJ52. ÜlffEIRO (1988): Carbedo, 29TPH52. Pedrafita do Courel, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Helicella zaratei Gittenberger et Manga, 1977 ÜUITIRO (1988): Carbedo, 29TPH52. Pedrafita do Courel, 29TPH52. Mercurín, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Folgoso, 29TPH41. Campelo, 29TPH52. Candidula intersecta (Poiret, 1801) ALTIMIRA (1969): Lugo, 29TPH16. CASTILLEJO (1986): Lugo, 29TPH16. Zenobiella subrufescens (Miller, 1822) CASTILLEJO (1986), como Monacha (Zenobiella) subrufescens: Carroceias, 29TPJ30. Supena, 29TPJ30. Argomoso, 29TPJ30. PUENrE (1994): Reme 29TPJ51. ALTONAGA et al. (1994): Reme, 29TPH51. Cemuella virgata (da Costa, 1778) CASTILLEJO (1986): Argomoso 29TPJ30. Xerosecta cespitum (Draparnaud, 1801) PUENTE (1994): Puerto de Piedrafita 29TPH63. Ü>;DINA et al. (1994): Carqueixo, 29TPH26. Portugala inchoata (Morelet, 1845) ALTIMIRA (1969) como Zenobiella inchoata: Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. CASTILLEJO (1986): Carroceias, 29TPJ30. Barredo,29TPH26. Carballido, 29TPH16. La Devesa, 29TPH06. Sobredo, 29TPH41. Herbón, 29TPH44. Argomoso, 29TPJ30. Folgoso del Caurel, 29TPH4 l. Quiroga, 29TPH40. Piñeira, 29TPH51. Ferrería de abajo, 29TPH42. ÜUIT!RO (1988): Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. Lousada, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Folgoso, 29TPH41. Mengoana brigantina (da Silva Mengo, 1867) (Figura 4A) CASTILLEJO (1986) como Eumphalia (Mengoana) brigantina: Sobredo, 29TPH41. Cruzul, 29TPH54. Piñeira, 29TPH51. Ferreirío de Abaixo, 29TPH42.

24 e I o ~ 3 3 m 3 3

25 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 23 ÜUTEIRO (1988) como Eumphalia (Mengoana) brigantina: Mercurín, 29TPH52. Lousada, 29TPH52. Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Ponentina subvirescens (Bellamy, 1839) (Figura 3D) ALTIMIRA (1969) como Trichia accidenta/is: Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. Rábade, 29TPH17. RIBALLO et al. (1985) como Ponentina ponentina: Cabaniños, 29TPH74. CASTILLEJO (1986) como Ponentina ponentina: Argomoso, 29TPJ30. Quiroga, 29TPH40. CASTILLEJO (1987) como Ponentina ponentina: Cabaniños, 29TPH74. ÜUTEIRO (1988) como Ponentina ponentina: Folgoso, 29TPH42. Mercurín, 29TPH52. Carboedo, 29TPH52. A Rogueira, 29TPH51. Campelo, 29TPH52. FAMILIA HELICIDAE Cepaea nemora/is (Linnaeus, 1758) (Figura 4C) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. Rábade, 29TPH17. Ribadeo, 29TPJ52. MACHO (1871) como Helix nemoralis: Lugo, 29TPH16. HIDALGO (1875) como Helix hortensis: Lugo, 29TPH16 CASTILLEJO (1986): Carroceias, 29TPJ30. Vivero, 29TPJ13. Meiraos, 29TPH51. La Devesa, 29TPH06. Castro de Rey, 29TPH12. Sobredo, 29TPH41. Herbón, 29TPH44. Borquería, 29TPH54. Argomoso, 29TPJ30. Folgoso del Caurel, 29TPH41. Quiroga, 29TPH40. Piñeira, 29TPH51. Ferreiría de Abaixo, 29TPH42. Burela, 29TPJ33. ÜUTEIRO (1988): Ferreirós de Abaixo, 29TPH42. Parada, 29TPH52 Lousada, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52. Moreda, 29TPH52. Pedrafita, 29TPH52. PUENTE (1994): Lamas de Morteira, 29TPH56. Puerto de Piedrafita, 29TPH63. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saá de Becerreá, 29TPH54. Villamayor, 29TPH58. ALTONAGA et al. (1994): Lamas de Morteira, 29TPH56. Puerto de Piedrafita, 29TPH63. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saá de Becerreá, 29TPH54. Villamayor, 29TPH58. Helix aspersa (0.F. Müller, 1774) (Figura 4D) ALTIMIRA (1969): Village, 29TPH49. Penedo, 29TPH49. Rábade, 29TPH17. Ribadeo, 29TPJ52. CASTILLEJO (1986): Carroceias, 29TPJ30. Vivero, 29TPJ13. La Devesa, 29TPH06. Herbón, 29TPH44. Folgoso del Caurel, 29TPH41. Quiroga, 29TPH40. Piñeira, 29TPH51. Burela, 29TPJ33. Andreas, 29TPJ31. Parada, 29TPH41. Calde, 29TPH16. Soñar, 29TPH15. Ribadeo, 29TPJ52. Pendeia, 29TPH52. Miraz, 29TPH51. Collado de Lucenza, 29TPH42. Lugo, 29TPH16. Cruzul, 29TPH54. Rinlo, 29TPJ52. Chantada, 29TPH01. ÜUTEIRO (1988): Parada, 29TPH52. Folgoso, 29TPH41. Mercurín, 29TPH52.

26 O- " ;,. e :;: ~ I[ o ~ l ~!<' o ~ o " "" o "" o g-!' 0 n 1 m ~ 3 3,. ~ 3 3

27 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 25 Puente (1994): Lamas de Morteira, 29TPH56. Puerto de Piedrafita, 29TPH63. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saá de Becerreá, 29TPH54. ALTONAGA et al. (1994): Lamas de Morteira, 29TPH56. Puerto de Piedrafita, 29TPH63. Puebla de Navia de Suarna, 29TPH65. Reme, 29TPJ51. Saá de Becerreá, 29TPH54. Thebapisana (0.F. Müller, 1774) ALTIMIRA (1969): Ribadeo, 29TPJ52 CASTILLEJO (1986): Burela, 29TPJ33. BIBLIOGRAFIA: ALTIMIRA, C., Notas Malacológicas. VIII Moluscos del Delta del Lobregat. IX Nuevas aportaciones y datos a la fauna malacológica catalana. XI Moluscos terrestres y de agua dulce recogidos en la provincia de Lugo y en Asturias. Pub. Inst. Biol. Apl., 46: ALTONAGA, K.; GOMEZ, B.; MARTC'-J, R., PRIETO, C.; PuENTE, A.I. y RALLO, A., Estudio faunístico y biogeográfico de los moluscos terrestres del norte de la Península Ibérica. Ed. Eusko Legebiltzarra. Parlamento Vasco. 503 pp. BOFILL, A., Molluscs ingressats en el Museu des del mes de juny de An. Junta Cienc. Nat, 11, BOFILL, A. y HAAS, F., Estudi sobre la malacologia de les Valls pirenaiques. Vall d'arán. Treb. Mus. Ciénc. Nat. Barcelona, 3(15): BOFILL, A., HAAS, F. y AGUILAR-AMAT, J.B., Fauna malacológica del Pirineu Catal3, l. Estudi sobre la fauna malacológica de la Vall de l'essera. Inst. Catalana Hist. Nat., 1: BOFILL, A., HAAs, F. Y AGUILAR-AMAT, J.B., Estudi sobre la malacologia de les Valls pirenaiques. Conques del Besüs, Ter, Fluvi3, Muga i litarais intermitjes. Treb. Mus. Ciénc. Nat. Barcelona, 3(14): CASTILLEJO, J., Los moluscos terrestres de Galicia (Subclase Pulmonata). Tesis Doctoral (inédita). Universidad de Santiago. 499 pp., 16 láminas. CASTILLEJO, J., Caracoles terrestres de Galicia. IV: Especies de los superordenes Systellommatophora y Stylommatophora (Gastropoda, Pulmonata). Trab. Comp. de Biol., 10: CASTILLEJO, J., Caracoles terrestres de Galicia, l. Género Oestophora Hésse, (Pulmonata, Helicidae). Iberus, 4: CASTILLEJO, J., Caracoles terrestres de Galicia, 11. Familia Zonitidae (Gastropoda, Pulmonata). Iberus, 5: CASTILLEJO, J., Caracoles terrestres de Galicia. Familia Helicidae (Gastropoda, Pulmonata). Universidad de Santiago, 122, 66 pp.

28 26 PAZ ONDINA - ]ESUS HERMIDA CASTILLEJO, J.; RIBALLO, l. y DIAZ COSIN, D., Estudio de las protoconchas de los microgasterópodos del bosque de los Cabaniños {Sierra de Los Aneares, Lugo, España). Bol. R. Soc. Española Hist. Nat. (Biol.), 83 (1-4)o CASTILLEJO, J. y WIKTOR, A., Furcopenis gen.n. with its two new species and a new Deroceras species from Spain. Malakol. Abhand/., B.9, 1, p CASTILLEJO, J. y MASCATO, R., Morphology and anatomy of a new species of Furcopenis {Gastropoda, Pulmonata, Agriolimacidae). Man. Zoo/. Ita/., (n.s.) CHIA, M., Catálogo de los Moluscos Testaceos terrestres y fluviatiles de la comarca de Gerona. 42 pp. GRAELLS, M.P. (1846).- Catálogo de los moluscos terrestres y de agua dulce observados en España y descripción y notas de algunas especies nuevas o poco conocidas del mismo país. 33 pp. Madrid. HAss, F., Fauna malacológica terrestre y de agua dulce de Cataluña. Trab. Mus. Cienc. Nat. Barcelona, 13, HIDALGO,j.G., Catálogo iconográfico y descriptivo de los moluscos terrestres de España, Portugal y las Baleares. Parte 1A: 224pp., Parte 2Ao 16 pp., Madrid. HIDALGO, J.G., Catálogo de los moluscos recogidos en Bayona de Galicia. Rev. Progr. Cienc. Exact., Fis. Nat., 21(7)o MABILLE, M.J., Des limaciens européens. Rev. Mag. Zoo/., MACHO VELADO J., Catálogo de los moluscos terrestres observados en Galicia. Hoj. Mala c., MACHO VELADO, J., Moluscos de agua dulce de Galicia con observaciones sobre las especies y localidades. Anal. de la Soc. Esp. de Hist. Nat. Vilo MORELET, A., Description des Mollusques terrestres et fluviatiles du Portugal. 113 pp., 14 planchas, París. MORELET, A., Revision des Mollusques terrestres et fluviatiles du Portugal. 21 pp. París. NOBRE,A. (1941).- Fauna malacológica de Portugal, II. Moluscos terrestres e f/uviais. 277 pp., 30 lám., Coimbra. ONDINA, P. HERMIDA, J. Y ÜlITEIRO, A., Oxyloma elegans (Risso, 1826) en Galicia. lberus, 10 (2)o ONDINA, P., HERMIDA, J. & ÜUTEIRO, A Nuevas citas de cuatro gasterópodos terrestres para Galicia. Nova Acta Científica Compostelana, 5 (en prensa). ÜRTIZ DE ZARATE LOPEZ, A., Observaciones sobre la especie conocida con el nombre de Helix brigantina Mengo en el Museo de Madrid. Las Ciencias 16(2)o

29 LOS CARACOLES TERRESTRES DE LA PROVINCIA DE LUGO 27 ÜRTIZ DE ZARATE LOPEZ, A., Observaciones anatómicas y posición sistemática de varios helícidos españoles. Bol. R. Soc. Española Hist. Nat. (B), 60: ÜUTEIRO, A., Gasterópodos de O Courel (Lugo). Universidad de Santiago.Tesis Doctoral (Inédita). 626 pp. ÜUTEIRO, A.; MATO, S.; RIBALLO, 1 Y RODRIGUEZ, T., On Cochlicopa lubrica (Müller, 1774) and Cochlicopa lubricella (Porro, 1837) (Gastropoda: Pulmonata:Cochlicopidae) in the Sierra de O Courel (Lugo, NW Spain). The Veliger 33(4): PUENTE, A Estudio taxonómico y biogeográfico de la Superfami/ia Helicoidea Rafinesque, 1815 (Gastropoda: Pulmonata: Stylommatophora) de la Península Ibérica e Islas Baleares. Tesis Doctoral (Inédita). Universidad del País Vasco. 970 pp láminas. RlBALLO, l., Gasterópodos de la hoiarasca del Bosque de los Cabaniños. Tesina de Licenciatura. Universidad de Santiago. 77 pp. RIBALLO, M.1., DIAZ COSIN, D.J. y CASTILLEJO, J., Taxocenosis de microgasterópodos del Bosque de los Cabaniños (Sierra de Aneares, Lugo). Trab. Comp. Biol., 12: SEOANE, V.L., Reseña de la historia natural de Galicia. 66 pp. Lugo. SIMROTH, H. (1891).- Die Nacktschnecken der portugiesisch Azorischen fauna. Nova Acta Acad., 55(2): SIMROTH, H. (1893).- Beitri'ige zur kenntnis der portugiesischen und der ostafrikanischen nacktschnecken- Fauna, 4:

30

31 D. RAMÓN MARÍA GARCÍA ABAD SACERDOTE, ESCRITOR Y APÓSTOL LUCENSE DEL SIGLO XIX Por JESÚS GUERRA MOSQUERA Infancia Sobre él escribí, hace 30 años, una modesta semblanza, un pequeño libro. Hoy me propongo actualizar aquel escrito, prestando especial atención a facetas que, tal vez, no fueron resaltadas entonces como merece tan destacada personalidad. En la vertiente izquierda del río Miño, de la bella y rica comarca, conocida como Terra Cha, existe una parroquia rural: S. Julián de Mos; en ella, una aldea: Caparís; y en Caparís, una casa noble, de viejos ricos labradores: a casa de Lexos. Actualmente está deshabitada, y son sus dueños los hermanos López Crecente, entre los que se encuentra doña Ana, la directora del Siquiátrico de Castro Riberas de Lea. En esta casa, nació, de unos padres profundamente cristianos, nuestro protagonista. Lo certifica D. Domingo Antonio Piñeiro así: "En siete de Septiembre de mil ochocientos treinta y seis, yo D. Domingo Antonio Piñeiro, párroco de San Julián de Mas y su unida Sobrado de Aguiar, Bapticé solemnemente, en la de Mas, un Niño que nació el mismo día a las tres de la mañana; hijo de Fernando García y su Muger Doña Carmen Abad y Saavedra, vezinos de esta parroquia, lugar de Caparís; Nieto por la línea paterna de Ramón Garzía y su Muger Josefa López Pardiñas, vezinos de S. Juan de Silva (Riveras de Lea), Lugar dos Agreiros; y por la materna D. Juan Abad y su Muger Doña Jacinta Paz y González, difuntos, vecinos que fueron de esta Parroquia, Lugar de Mas; fueron sus Padrinos a quienes advertí lo dispuesto en el Ritual Romano, los Abuelos Paternos; púsele el nombre Ramón María, y que conste lo firmo en el mismo día, Mes y Año, ut supra. Domingo Antonio Piñeyro" Ya sabemos, pues, que al niño se le puso por nombre Ramón María; que sus padres fueron Fernando y Carmen, y que lo apadrinaron los

32 30 JESÚS GUERRA MOSQUERA abuelos paternos. Debo añadir que entre sus antepasados hubo varios sacerdotes ilustres y que tuvo otros seis hermanos: D. Manuel que también fue un excelente y sabio sacerdote; D. Plácido, quien después de estudiar Leyes ingresó en el Noviciado de los PP. Jesuitas en Carrión de los Condes (Palencia), donde falleció muy pronto: Filomena que fue religiosa franciscana en Villafranca del Bierzo (León); José, el mayor, que no quiso estudiar, y heredó los aperos de labranza. Por último, María y Josefa, las dos menores. La infancia de Ramón María, transcurrió en el hogar paterno como la de cualquier niño de su tiempo. A los 9 años lo llevaron a Lugo, para que sus tíos curas lo preparasen al ingreso en el Instituto de Enseñanza Media, instalados, por aquellas fechas, en Monforte, actual Colegio de los Escolapios. De su paso por aquel centro dejó un gratísimo recuerdo entre profesores y compañeros. Y de su aprovechamiento académico dan testimonio las buenas calificaciones obtenidas, que le merecieron el título de "Bachiller". Seminarista Tenía 14 años cuando ingresó en el Seminario de S. Lorenzo en Lugo, actual colegio de PP. Franciscanos. En el Seminario pronto adquiere fama de joven virtuoso y de excelente estudiante. Lo certifican sus notas de fin de curso: "Sobresaliente" en todas las asignaturas. Ingresó en la Academia de Clásicos, a la que accedió tras brillante oposición, lo que le mereció ocupar muy pronto el cargo de secretario de la misma. En 1856 García Abad tiene 20 años y es nombrado profesor de segundo curso de Humanidades, tarea que comparte con sus estudios de Sagrada Teología. Se le confiere, además, el cargo de Vicerector del Seminario, cargo que desempeña con general aplauso de alumnos y superiores. El año 58 termina sus estudios de Teología con el título de "Bachiller". Es el primer alumno del Seminario que obtiene dicho título. En el mes de septiembre, aconsejado por sus superiores, marcha a Toledo, de donde regresará, nueve meses después, licenciado en Teología y Cánones. Sacerdote El 24 de septiembre de 1859 fue ordenado por el obispo D. José de los Ríos Lamadrid, con dispensa del de Mondoñedo, a cuya jurisdicción pertenecía, pues San Julián de Nos, patria natal de Ramón María, es de aquella diócesis.

33 D. RAMÓN MARÍA GARCÍA ABAD 31 A los 24 años, es toda una promesa para la diócesis y para la Iglesia. De momento continúa como vicerrector y profesor, aunque continuará como profesor hasta junio del año 65. Ese año accede a la canonjía de Doctoral, después de una brillante oposición y la aprobación unánime de todos los miembros del tribunal. Es el miembro más joven del Cabildo. Misionero En España corren tiempos difíciles para la Iglesia. El pueblo sigue viviendo más o menos en cristiano; los gobernantes gastan todo su empeño en descristianizado. Se cierran conventos; se destierran algunos obispos y curas; se dictan leyes antievangélicas y se aprueban o consienten toda clase de atropellos contra la Iglesia. En este ambiente de hostilidad, con otros compañeros, emprende la recristianización del pueblo. Tiene ciencia, tiene dotes de predicador elocuente, tiene juventud y espíritu apostólico. Parece que la Divina Providencia le ha suscitado precisamente para estos momentos de combate por la Fe y la Moral cristianas. Ya en 1861, el Obispo, conocedor de su valía, consiguió, para él, de S.S. Pío IX, el título de "Misionero apostólico". Y con estas credenciales inicia su apostolado en el verano de ese mismo año, predicando su primera "Misión" en la parroquia de Brosmos (Sober) y la segunda en Silleda (Lalín). Al año siguiente repetirá experiencias en San Juan de Otero de Rey. En 1863 sus actuaciones se repiten con éxito creciente. Escucharán su elocuente y fervorosa palabra las parroquias de Laya (Palas de Rey), Villarmosteiro (Páramo), Sistallo (Cospeito) y Puebla de Brollón. En ésta llegó a reunir hasta oyentes, según cuentan los cronistas, con gran aprovechamiento espiritual para toda la comarca. Llegamos al año 65. Su vida toma un nuevo rumbo. Deja la enseñanza en el Seminario; hace oposiciones a Doctoral, como queda dicho, y se consagra ya de por vida a su obra misionera y apostólica. Las misiones predicadas por entonces suman 21 en la diócesis de Lugo y cuatro en otras diócesis. Las que predicará, en los 22 años de vida que le quedan, serán 125; casi a seis por año. Galicia entera escucha su mensaje de renovación espiritual; preferentemente las diócesis de Lugo y Mondoñedo. Mas su actividad apostólica llegará incluso a las de León, Zamora y Astorga. Intensa labor misionera El año 1865 predica en Sigrás (La Coruña); en el 66 en Miraz (Friol); en abril del 70 en Monforte de Lemos, a donde volverá el 84; en el 75 lo hace en Sta. María de Vigo (La Coruña); el 79 en Santiago de Esperante

34

35 D. RAMON MARIA GARC/A ABAD 33 (Taboada). Y, sin que nos conste la fecha, existen testimonios fidedignos de que también lo hizo en Mos, su parroquia natal; en Triabá, en Sarria, en Diomondi, en Ferreira de Pantón, en el Burgo, en Lajosa, en Sta. María de Valonga, en Monterroso, en Veiga de Chantada, en Losada de Carballedo, en Meijaboy de Guntín, en Rábade, etc. en incontables parroquias, hasta llegar a 150, entre las que no quiero pasar por alto a Nogueira de Ramuín, Orense. Aquellas misiones duraban de diez a quince días; y cada día su trabajo empezaba muy de mañana y duraba hasta muy entrada la noche, sin tomarse apenas más que el tiempo ne :esario para sus frugales comidas. Y para que los frutos perseveren, no olvidaba D. Ramón el apelar a medios como resumir a sus misionados cuanto les había dicho en frases cortas y propósitos concretos, todo ello contenido en una hojita que le repartía el último día; o en la fervorosa exhortación que hacía al clero de la comarca para que no dejasen de recordar a sus feligreses cuanto él les había predicado; o en la renovación de la misión, al año siguiente. Y algo que nunca olvidaba, era plantar o colocar en el campo de la misión o en el templo parroquial una gran cruz-recordatorio de aquellos faustos días de gracia y perdón. Mas es necesario reconocer que D. Ramón encontró una valiosísima ayuda en sus compañeros sacerdotes. En las crónicas que aquellas memorables jornadas misionales podemos hallar los nombre de hombres tan extraordinarios como: López, Peña, Lafuente, Fafián, Rancaño, etc., nombres que a nosotros nos dicen poco hoy; pero que contribuyeron grandemente a la obra misionera de D. Ramón María. Otras obras Su capacidad de trabajo fue enorme. No se limitó a misionar los pueblos y comarcas de Galicia. Además de sus escritos, de los que luego hablaré, García Abad consagró sus energías a obras tan beneméritas como la Obra de la Santa Infancia, la Adoración Nocturna, la Cofradía de Animas, la asociación de las Hijas de María, etc. Predicó innumerables sermones, novenas, charlas, retiros, etc. De su jornada de trabajo escribía en 1912 D. Manuel Lorenzo, párroco por aquellas fechas en la parroquia de A Nova: "Comenzaba éste sus diarias ocupaciones levantándose a las cuatro o cinco de la_ mañana, según las estaciones, y consagrandose a prolongada oración hasta el alba, luego acudía al templo de la Soledad para oír misa de su director, el ejemplar Sr. D. Alejo N. Roa, sacerdote de Santa Memoria con quien se reconciliaba semanalmente dos veces, sentándose después en un confesionario que había al fondo de aquella iglesia y confesando hasta las siete o las ocho. Pasaba seguidamente a la Catedral a decir santa misa,

36 34 JESUS GUERRA MOSQUERA El escritor ordinariamente en el altar de la Virgen de los Ojos Grandes, empleando en este acto uno 25 minutos, y reanudando luego su tarea de oír confesiones hasta la hora del coro. Terminadas las obligaciones corales, volvía al confesionario, donde pacientemente se le encontraba hasta las doce o la una de la tarde, o por decirlo mejor, mientras notase la presencia de personas necesitadas de su ministerio. Para entretener el tiempo que le dejaba su siempre frugal comida y el coro de la tarde, le quedaban las consultas de asuntos de conciencia, hechas de palabra o por escrito desde lugares acaso muy distantes; los enfermos que muchas veces deseaban de él una visita; sin excluir los ti.el hospital, por los cuales sentía una especial compasión... ; el estudio diario que no dejaba nunca, particularmente de Teología Moral; sus largas visitas a Jesús Sacramentado y a la Santísima Virgen de los Ojos Grandes, cuya devoción promovió desde el púlpito de su capilla e innumerables ocasiones durante su vida de sacerdote... ". García Abad escribió numerosos libros, en los que deja constancia de sus profundos conocimientos teológicos, ascéticos y místicos, así como de sus dotes de conocedor fino de las almas. Siendo toda vía estudiante, tuvo Ramón María la feliz oportunidad de escuchar, en nuestra misma Catedral, la elocuente y sabia predicación del que entonces era confesor de la reina Isabel 11 y hoy San Antonio María Claret. Predicó este en Lugo con ocasión del paso de su Real Majestad cuando regresaba de Compostela. A Ramón María aquella manera de hablar le encantó y tomó buena nota del hecho para imitarle él un día. Y lo hizo, no sólo en el modo de hablar, sino igualmente en el modo de escribir. Obras publicadas 1.- "CLAMORES DEL DMNO PASTOR... ". Un libro de 222 pags., en el que el autor recoge, más o menos resumidos, los sermones y pláticas predicados por él en sus misiones, en forma de diálogo entre Cristo y el hombre. Se conserva el manuscrito, preparado para editar en Barcelona el año 61, aunque luego su edición se hiciese 15 años más tarde en Lugo, en la imprenta de Juan María Bravos. 2.- "EL CAMINO DEL CIELO ALLANADO A LOS PECADO RES... " (Lugo, 1861). De este librito se hicieron hasta ocho ediciones, lo que indica la estima en que fue tenido por el pueblo. Se trataba de "un método fácil para hacer confesión general". 3.- "LIGA SANTA DE LOS CONFESORES... " (Lugo, 1862) Encierra una serie de consejos a los confesores con el fin de sacar de este ministerio divino el mayor provecho para él y para los penitentes.

37 D. RAMON MARIA GARCIA ABAD "EL TESORO DE LOS LABRADORES... " (Lugo, 1865). Un verdadero Vademecún del labrador. En el hay consejos, no sólo espirituales, sino incluso de orden material y económico; y hasta normas de urbanidad. 5.- "LA OBRAS MAS DIVINA DE LAS OBRAS DIVINAS, o sea la Obra de la Santa Infancia" (Lugo, 1873). D. Ramón María fue Director Diocesano de dicha obra. Y fruto de su celo por la misma, este folleto, en el que el autor canta sus excelencias. 6.- "ESCALA PARA SUBIR LOS NIÑOS AL CIELO". Fue un librito muy leído por los niños, incluso por las personas mayores, según referencias recibidas, aunque nunca lo he tenido a la vista. 7.- "MANUAL DE LAS PERSONAS QUE FRECUENTAN LOS SANTOS SACRAMENTOS". De esta obra dejó escrito D. Manuel Lorenzo que era la que mejor reflejaba la vida espiritual de García Abad. No he podido hallar ningún ejemplar, aunque supongo existirá en alguna biblioteca particular y sería interesante conocerlo (informando en la Biblioteca del Seminario de Lugo). 8.- "PROPÓSITOS RAZONADOS DE UN SEMINARISTA". D. Ramón María siempre miró al Seminario como el venero divino de donde ha de salir la renovación espiritual del pueblo; por eso su corazón de apóstol latía al unísono con los problemas del mismo. Yo tampoco lo he podido conseguir. 9.- "GUIA DEL CRISTIANO EN LA SANTA MISIÓN". Sabemos que fue muy popular, a nuestras manos no llegó. Lo lamentamos, porque nos revelaría muchos datos sobre lo que fueron sus misiones. Traductor Versiones en Italiano D. Ramón María era un enamorado del moralista italiano Frassinetti. Por ello tradujo del italiano al español tres obras de aquel autor: 1.- "ROSITA PEDEMONTE". Una joven italiana, muerta en olor de Santidad después de una vida totalmente entregada a la virtud (Lugo, 1872), a la que él añadió dos pequeños apéndices. 3.- "MANUAL DEL PÁRROCO NUEVO por Frassinetti". Un hermoso librito para ayudar al sacerdote joven a resolver los muchos problemas que le pueden surgir en su recién estrenado sacerdocio como párroco. también aquí metió su pluma D. Ramón con el fin de orientarles en los problemas propios de nuestra tierra. 4.- Tradujo asimismo "PRÁCTICA DEL AMOR A JESUCRISTO" de S. Alfonso María de Ligorio; obra que, sin duda, es más conocida (Lugo, 1877).

38 36 ]ESUS GUERRA MOSQUERA Obra inédita y recopilación A su muerte dejó García Abad sin publicar "EL LIBRO DEL SEMI NARISTA". Es éste, tal vez, el libro que mejor refleja la honda personalidad sacerdotal de D. Ramón María: un verdadero retrato de su alma sacerdotal; el reflejo más acabado de sus virtudes. Lo escribió muy poco después de ser ordenado. Tal vez lo hubiese ideado antes de su misma ordenación. En él vierte su concepción ascético-mística de lo que debe ser y hacer un seminarista para prepararse dignamente, científica y espiritualmente para el sacerdocio. Su contenido doctrinal, aún hoy, puede tener vigencia. "HOJAS SUELTAS".- Tal vez sea éste el libro más conocido de D. Ramón María. Se trata de una recopilación de alguna de las muchas hojitas que él escribió para repartir a voleo entre la gente del pueblo cristiano, realizada por un párroco de Mondoñedo, gran devoro y admirador del ilustre Doctoral lucenses. (Madrid, 1894). - Se podrían añadir algunos escritos más, como sermones, pláticas, artículos, etc., etc., pero son pocos los que se conservan, y son difíciles de identificar, ya que García Abad casi nunca firmaba sus escritos. Estilo "Su estilo -<:orno escribí en otra ocasión- es sencillo, claro, pero incisivo. Expone sin esfuerzo, sin violencia, sin ostentacion de galas literarias, pero con originalidad, y hasta con cierta elegancia. Más aún, podemos afirmar que, sin ser un mago de la pluma o del bien decir, escribe de tal manera, que nada sobra de lo que dice, ni nada falta de lo que debe decir". De igual modo, más o menos, se expresa D. Angel Garrote el año En sus escritos: "se echan de ver la naturalidad y el celo religioso; nada de frases redondeadas, de pensamientos sutiles, de afeites y delicadezas de estilo, aunque nunca falte la corrección y las buenas maneras. En cambio, la claridad es verdaderamente encantadora, el pensamiento macizo y grave, como lo exigía la alteza del ministerio, y entre sus palabras se siente bullir el fuego sagrado que todos solemos albar, pero que es el secretos de las almas que profesan la santidad". Vida espiritual De él escribió el famoso publicista catalán, Sardá y Salvany: "Abarcó en la anchura de su corazón cuanto significa amor de Dios, celo por las almas, defensa de la Iglesia, admirable ejemplaridad sacerdotal, abnegación de caridad hasta el heroísmo".

39 D. RAMON MARIA GARCIA ABAD 37 Un sacerdocio tan lleno de Dios y de actividad apostólica como fue el de D. Ramón María sólo puede ser fruto de una unión íntima con Cristo, lograda en la oración intensa y prolongada, en la vivencia amorosa y compartida de la Eucaristía, en una devoción sincera y filial a María... Su profunda y sincera HUMILDAD le hizo renunciar a la dignidad episcopal, a la que quiso elevarle, en más de una ocasión, el papa Pío IX. Por humildad quiso asimismo dejar la canonjía de Doctoral, cosa que no le consintieron ni los compañeros ni el obispo. Perdonó y pidió perdón para un joven libertino que alevosamente le había abofeteado una noche en la Rúa Nova de Lugo. En varias ocasiones intentó abrazar la vida religiosa por parecerle éste un camino más fácil para ocultarse a los ojos de los hombres y alcanzar la santidad. Su OBEDIENCIA fue tan perfecta, que nunca se ausentó de Lugo sin el correspondiente permiso del obispo y del cabildo. Por su fidelidad a la jerarquía de la Iglesia, que prohibió a los clérigos jurar la Constitución liberal del Gral. Serrano, fue desterrado a la ciudad de Vivero. Tenía como confesor y director espiritual al venerable Alejo M. de Roa; y con él se confesaba dos veces por semana. Sin embargo tuvo que pasar por la durísima prueba de la suspensión "a divinis", por hacer causa común con sus compañeros de Cabildo, aunque D. Amador L. Valcárcel dice que dicha suspensión sólo quedó en amenaza (Episcopologio Lucense, pág. 573). Y hay más: Él mismo se vio obligado, siendo Vicario general interino, a filmar la suspensión "a divinis" de dos sacerdotes rebeldes, aunque debemos decir que lo hizo después de agotar cuantos medios le dictó la prudencia y la caridad. Su espíritu de POBREZA fue totalmente evangélico. Pobre fue en su vivienda; pobre en su ajuar; pobre en su vestido y porte; pobre en su corazón. Y lo fue por parecerse al Divino Maestro, pues sus padres eran ricos labradores; su prevenda le proporcionaba pingües rentas, y sus publicaciones se vendían como rosquillas. A D. Ramón se lo llevaba todo su querida "Santa Infancia"; los pobres, que nunca despedía sin unas perrillas; la cooperación en obras como la parroquial de Mos, el Asilo de Lugo, etc. etc. La muerte le "pilló" con los bolsillos vacíos De su PUREZA Y CASTIDAD dan fe de cuantos le conocieron y trataron. Si de la abundancia del corazón escribe la pluma, creo que esta virtud aparece clarisimamente enaltecida en sus escritos; reflejada en sus palabras, delicadamente sentida y vivida en su persona. Lo confirma igualmente su acendrada devoción a la Virgen María Madre de Dios, a cuyos pies celebraba todos los días la Santa Eucaristía.

40

41 D. RAMÓN MARÍA GARCÍA ABAD 39 Sin embargo, el centro vital de su sacerdocio fue siempre la persona de Cristo. Como buen teólogo que era, su piedad estaba enraizada en la Teología. Cristo ocupaba el primer puesto en su diario vivir. Su muerte Le sorprendió la muerte, el Tenía 50 años. De la conmoción que le produjo en la ciudad, en la diócesis y aún en Galicia entera nos dan cuenta los medio de comunicación existentes entonces. D. Ramón María, en sus 28 años de intensísimo ministerio sacerdotal había recorrido miles de Kms. a pie y a caballo, por toda la geografía de Galicia, León y Palencia, llevando en sus labios el mensaje de Cristo y en el corazón el fuego de Su amor; había vivido intensamente su sacerdocio. Al principio ofrecí a mis lectores su partida de nacimiento; ahora les ofrezco la de su defunción, dice: Su recuerdo "El día ocho de febrero de 1887 se dió sepultura en el cementerio general de esta ciudad al cadáver de D. Ramón María Abad, pbro., Canónigo Doctoral de la S.I.C.B., Lic. en Teol. y Cns., que murió el día anterior, asistido de los santos sacramentos, en la calle de la Tinería, n.º 8. Era hijo legítimo de D. Fernando García y Doña Carmen Abad, todos naturales de S. Julián de Mos. Consagró toda su vida de Misionero Apostólico al servicio de Dios y a procurar la salvación de las almas. Se le hicieron los funerales correspondientes a su clase y Jerarquía en cuatro días consecutivos. Se abonaron al párroco los derechos y ofrenda de dos ducados en cada día, según costumbre de tiempo inmemorial. Y que conste, como Cura de S. Pedro de Lugo lo firmo. Lic. Antonio Teijeiro". El recuerdo de D. Ramón María pervive en nuestro tiempo: un poco apagado por las cenizas que los años han ido depositando sobre él. Al cumplirse el primer aniversario de su fallecimiento, se inauguó en su honor, en el cementerio, un magnífico mausoleo de granito, subvencionado por el clero y el pueblo de Lugo. Veinticinco años más tarde, sus antiguos compañeros y admiradores le dedicaron un número extraordinario del Boletín del Obispado para recordar a todos, una vez más, sus heroicas virtudes, su obra misionera en Galicia, sus libros... El año 1925 deja constancia de la presencia de García Abad, al dar la Corporación Municipal, su nombre a una calle en la zona de la actual parroquia de la Milagrosa.

42 40 JESÚS GUERRA MOSQUERA El quincuagésimo aniversario pasa desapercibido por las circunstancia políticas en que se hallaba España. Pero siete años después se inicia el proceso diocesano de Beatificación (B.O. pags del año 1943). Con esta ocasión, el entonces también Doctoral, D. Ángel Garrote Martín publica "D. Ramón María García Abad / Apunte biográfico por A.G.M./ Doctoral de Lugo/Lugo, 1943". Sirviéndose de este precioso librito, de los recuerdos de algunos sacerdotes y de otras personas ancianas; de los datos recogidos en el Boletín del Obispado, en los periódicos, en una extensa nota biográfica escrita por su sucesor en la Doctoralía, D. Dionisio García Seijas y contenida al final de "Hojas Sueltas", etc., etc. publiqué yo una semblanza que titulé: "El Apóstol en Galicia/ D. Ramón García Abad, Canónigo Doctoral de la Santa Iglesia Catedral de Lugo". La editó la U.A.C. en Vitoria, el año Se vendió pronto entre los miembros de la Unión Apostólica. Para el pueblo en general pasó bastante desapercibida. Por fin cabe reseñar el gran boato que se le quiso dar a la celebración del primer centenario. D. José Molejón escribió un extenso artículo en "El Progreso'', el Sr. Obispo presidió una Eucaristía en la Catedral, se hizo una ofrenda oracional ante el sepulcro de D. Ramón María (trasladado hace años ya al nuevo cementerio de S. Froilán) y... poco más. Esperemos que el futuro nos depare noticias más alagüeñas sobre el reconocimiento al sabio y santo sacerdote que mereció de verdad el título de APOSTOL DE GALICIA.

43 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DEGALICIA Por DANIEL GARCIA GARCIA Lección inaugural do curso no Seminario de Lugo. (O autor presenta un resumo da súa tesiña: O CONCILIO PASTORAL DE GALICIA. COMPROMISO EVANXELIZADOR DO ETHOS DA GALEGUIDADE). Cando comezaba o mes de Santiago de 1979 chegaba a porto, despois dunha fonda marexía, o barco da Igrexa galega. Era o remate do acontecemento máis importante da súa historia recente: O Concilio Pastoral de Galicia 1 ' 1 O seu final abría as pautas dun futuro anovador na lgrexa galega segundo o espírito do Concilio Vaticano II. Agora ben, para quen daquela non nacera, ou para os que non vivimos entón tan importante experiencia, que nos ofrece o acontecemento conciliar galega, hoxe, en 1994? Coidamos que, recolle-los latexos máis vitais da nasa Igrexa é unha abriga que ternos, como cristiáns e como galegas, non so para rescata-lo pasado, senón para retomar tarefas inacabadas, reface-los compromisos comunitarios da nosa lgrexa local e, no noso caso concreto, para reasumir, tralos pasos dos nasos devanceiros eclesiais, as necesarias urxencias éticas que nos agardan na lgrexa e na Galicia de arestora. Con este talante artellamos o presente traballo desde o firme convencemento do interese que suscita en todos nós rescatar conxuntamente esta rica experiencia da lgrexa en Galicia. l. ORIXE E DESENVOLVEMENTO DO CONCILIO GALEGO. CONVOCATORIA E OBXECTIVOS Os anos inmediatos ó postconcilio Vaticano II conforman unha etapa chea de ilusións e de esforzos entusiastas que levan á normalización post- { 1} A partir de agora CPG

44 42 DANIEL GARC/A GARCIA conciliar. Un <lestes esforzos foi o CPG. A idea xorde dunha corazonada do Cardeal-Arcebispo de Santiago, o galega D. Fernando Quiroga Palacios. Tralo diálogo necesario, aprobouse a súa convocatoria na reunión dos bispos galegas do 26 de xullo de Alí fixan os obxectivos: * Conservar e fomenta-lo gran tesauro de espiritualidade das nasas dióceses. * Aplica-las directrices pastarais do Concilio Vaticano II e así obte-los máximos froitos del nos nasos sacerdotes, relixiosos e leigos. A primeira finalidade era, logo, poñe-la Igrexa galega na hora do Vaticano 11 e a renovación da Igrexa na nosa comunidade 121 Pero, na medida en que ían avanzando as tarefas conciliares, íanse aumentando, perfilando, descubrindo novas dimensións: unha pastoral común para Galicia, o reencontro coa lingua e a cultura galega, unha nova presencia leigal... Fases do Concilio Pastoral de Galicia No seu longo e dificultoso desenvolvemento podemos distinguir catro fases: PRIMEIRA FASE: PREPARATORIA (desde 1966 ata 1967): Comezar a traballar e a pór en execución o proxecto levaba consigo fundamenta-lo acontecemento, clarifica-los obxectivos e a metodoloxía. Para facer xurdi-lo coñecemento e o aprecio pola convocatoria en toda a sociedade galega, prepárase un Programa de Información que ten dúas finalidades: crear un clima de Concilio en Galicia e explicadle ó Pobo de Deus, a través de tódolos órganos de información, os pasos que se están a dar. SEGUNDA FASE: DE SENSIBILIZACION E SONDAXE (de 1967 a 1970) O obxectivo desta fase é dobre: sensibiliza-las xentes galegas co Concilio e recolle-los datos que servirán de punto de partida para as Comisións. Nun comunicado público, o 20 de abril de 1967, os bispos galegas dan canta do acordo tomado para realizar na provincia eclesiástica un estudio socio-relixioso, considerado elemento básico para o proxectado concilio. Primeiro fíxose a enquisa ós párrocos de Galicia. No verán de 1969 realizouse a enquisa masiva á poboación, mediante entrevista persoal a domicilio, tomando como mostra a persoas de procedencia (2) A. PETEIRO, Fallos y problemas de la Iglesia en Galicia, Santiago 1974, 3. Este estudio é moi interesante para coñece-lo xuizo de segrares, cregos e relixiosos, (372 cristiáns, vocelros de toda Galicia), sobre a lgrexa galega nos tempos do Concilio Pastoral.

45 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 43 e condicións representativas. Aportaron datos de interese. Por último, pasouse ós relixiosos e relixiosas de comunidades ubicadas en Galicia. Nesta enquisa, é a nasa Igrexa, en mesa redonda tan ampla como Galicia, a que fala e a que se xulga a si mesma. É esta unha fase excesivamente lenta, laboriosa e calada na que parece que o Concilio durme. Sen embargo, segundo se van dando a coñece-los resultados, cada Comisión de Ponentes trata de busca-las respostas á problemática que aflorou nos datos do estudio. TERCEIRA FASE: DE LANZAMENTO ( ) Rematado o estudio sociolóxico comézase a marinar na temática conciliar. Por fin, acórdase trata-las tres funcións ou ministerios da Igrexa: Palabra, Liturxia e Caridade; ós que se engaden os axentes desa pastoral: Sacerdotes-Relixiosos e Leigos. Estes cinco grandes temas distribuíronse en comisións presididas cada unha por un bispo, o cal, na práctica, vén a ser que cada diócese se responsabiliza dun gran tema. Pasado o verán de 1972, os traballos das ponencias están en marcha e decídese comeza-la derradeira fase conciliar. Tralos arduos anos de preparación, unha nova carta colectiva dos bispos, convoca ó período de reflexión previo ás xuntanzas sinodais. CUARTA FASE: DE ASEMBLEAS ( ) É a fase propiamente conciliar. Divídese en cinco campañas. Son campañas anuais, seguindo o curso escolar, que estudian cada un dos temas pro pastos: Primeira campaña: Ministerio da Palabra (Advento 1972-xuño 1974). Responsable principal, a diócese de Lugo. Segunda campaña: O seglar na lgrexa e na construcción cristiá do mundo ( ). Diócese de Mondoñedo-Ferrol. Terceira campaña: A Liturxia renovada na pastoral da lgrexa ( ). Diócese de Ourense. Cuarta campaña: Vida e ministerio dos sacerdotes. Os relixiosos en Galicia. Pastoral vocacional. ( ). Arquidiócese de Santiago. Quinta campaña: Caridade e promoción social ( ). Diócese de Tui-Vigo. Os días 29, 30 de xuño e 1 de xullo de 1979 celebrouse a derradeira Asemblea Conciliar. Aquel día primeiro do mes de Santiago remataba o CPG en solemne clausura na Cidade do Apóstolo. Presidiu o acontecemento o Cardeal Baggio, representante do Papa. Na clausura, dixo unha

46 44 DANIEL GARCIA GARCIA única palabra que, como él mesmo subliñou, se pon sempre no remate dun documento operativo, cúmprase. Esbozado brevemente o itinerario do concilio galego, pretendemos amosar, de seguido e a en grandes pinceladas, o porqué dun concilio galego. O alicerces e o reto da validez do CPG estaba en busca-las raíces do sentir, do vivir e do crer galegos. Aspirar a ser canle renovadora e fecunda para a lgrexa galega era apostar pola evanxelización <lesas raíces, para o cal había ter presente as características propias de Galicia e os condicionamentos nos que desenvolve a súa existencia, e a súa fe, a persoa galega. II. A GALEGUIDADE: ENCADRAMENTO DO CONCILIO GALEGO O CPG pretendía, en palabras dos mesmos bispos galegos, "adapta-la vida e a actividade do noso pobo, de características tan propias, ó espírito do Vaticano II""' Como acontecemento de crentes, non podía renunciar á dimensión relixioso-eclesial de anuncia-lo Evanxeo, achegado ó home actual polo Vat. II; e como acontecemento para os galegos, non podía esquecer que Galicia ten unha personalidade propia e unha maneira de vivi-la fe. O seu desafío consistía, pois, en ser fiel a estas <lúas realidades: ó Evanxeo, e a Galicia. Harmoniza-las <lúas dimensións inspiraba o enfoque que, como esixencia ineludible, se lle impoñería ó CPG. O feíto da galeguidade Sendo absurdo falar de Galicia como un mundo illado e pechado en si mesmo, xa que tamén é froito da integración coas ideas e coa convivencia mantida con outros pobos, ternos que admitir que se dá unha peculiaridade ou idiosincrasia galega. Coa mesma claridade coa que é recoñecible unha persoa tamén o é un pobo. Alonxando caricaturas facilonas, podemos admitir que cada pobo se caracteriza polo xeito peculiar que ten de mostrarse e de situarse na historia. Medio físico, herdanzas culturais, lingua, organización social, historia... son algúns signos para recoñece-la identidade dun pobo. Paisaxe, lingua, historia, modo de organiza-la convivencia, relixiosidade... configuran unha fonda personalidade galega que conserva, aínda hoxe, os máis rexos valores na alma popular do labrego e do mariñeiro. Esta personalidade colectiva, froito dun ser e dun actuar de quen sinte a Galicia, é a galeguidade. A nós interésanos, nestre intre, a galeguidade pola faciana que imprime no comportamento humano. (3) Bispos de Galicia, Carta circular do 17 de xaneiro, Boletín Oficial do Arcebispado de Santiago 107 (1968) 152 =Boletín Oficia! do Obispado de Lugo 95 (1968) 85.

47 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GAL/CIA 45 Todo comportamento humano acorre e proxéctase dentro de varias coordenadas antropolóxico-sociais que condicionan e sitúan á persoa: o tempo, o espacio e o grupo. Tendo as tres no noso horizonte, ímonos centrar na dimensión grupal. Nela entran en xogo, en dialéctica, as dúas estructuras do ser do home: Ser el mesmo e a comunidade. Coa primeira constatación afirmamos a unidade totalizante do home. Coa segunda, poñemos de manifesto que existe unha forte interacción entre a persoa e o grupo. Recoñecemo-la persoa como un misterio humano e cristián que se configura en si mesma sen diluírse en ningunha universalidade, un "individual en sentido pleno" 141 que para un cristián, este "ser-individuo", constitúe, segundo Haering, "un desbordamento da vontade de Deus creador... cada individuo é un pensamento particular de Deus... un raio de amor de Deus creador, pero éo sobre todo a persoa individual. Ante Deus cada persoa ten un nome"'" Malia esta afirmación rotunda da irrepetibilidade do ser humano, afirmamos tamén que a persoa é un ser para o encontro. A estructura de interioridade complétase coa comunitariedade. Esta nova dimensión lévao a un "ser con", un "existir con". A comunitariedade é tan esencial á realidade do home como a "personeidade", por usa-lo neoloxismo de Zubiri'" O "ser con" é algo que nos atinxe, non dunha maneira externa e tanxencial senón ó nivel máis fondamente constitutivo do "eu". O naso ser persoas, tanto no mero feito de existir, que é algo recibido doutros, como no feito de ir sendo alguén, fai referencia á realidade dos outros. É toda a sociedade con toda a súa complexidade e con toda a súa estructuración concreta: maneira de entende-la vida, comido e prácticas relixiosas, escada de valores, tabús, dimensión lúdica e festiva da persoa, modo de entende-la morte... a que nos forma como persoas. Persoas que viven e son dun pobo, gramando así unha alma e personalidade colectiva propia. Esta confluencia de coordenadas espacio-temporais e, sobre todo grupais, peculiares da comunidade humana que é Galicia, rezuman vivenciais básicas que conlevan, para todos nós, unha cultura'" que abrangue un echos, un xeito de ser. "O echos, forma parte da cultura de todo gru- (4) j.gomez CAFFARENA, Metafísica fundamental, Madrid 1969, 125. (5) B.HAERING, La ley de Cristo, I, Barcelona 1968\ 119. (6) A personeidade é un neoloxismo de Zubiri. O home unitario aparece, segundo Zubiri, como unha "intelixencia sentiente", é dicir, un ser vivo: de actividade propia e interacción adaptativa comedio; orixinal: diferente do resto do bíos, con desenvolvemento do cerebro, capacidade para pensar, eti;:; "case- ilimitado": a función do home é intelixir realidades. Cf. X. ZUBIRI, Inteligencia sentiente, Madrid 1980, en: M.VIDAL, Moral de Actitudes, 1, PS, Madrid , (7) Aquí entendemos por cultura o que entende o Vat. 11 no número 53 da GS: "O home chega a un nivel verdadeira e plenamente humano por medio da cultura... Coa expresión "cultura", en xeral, indícase todo aqui!o ca que o home afirma e desenvolve as súas innumerables cualidades es-

48 46 DANIEL GARCIA GARCIA po humano. Maniféstase en motivacións, xustificacións, orientacións de valor, normatividades concretas, etc. Non funciona illadamente senón dentro do conxunto da dinámica cultural. Por iso mesmo, non pode ser individualizado con exactitude nin moito menos tratado como un factor en estado puro"( 81 Bibliografía descriptible dun erhos galega podemos atopala copiosamente'". A este respecto pensemos como se artella a familia galega e os diferentes roles nela; a harmónica convivencia entre nenas e vellos na familia rural, descoñecida na familia nuclear urbana; pensemos nas festas e romarías como lugares privilexiados de convivencia e como canles da dimensión lúdica e relixiosa do pobo; pensemos nos sistemas de traballo comunitarios tan abondosos en Galicia, na maneira de posuír e reparti-la terra; pensemos nas unidades de convivencia superiores á familia: a aldea, a parroquia... ; pensemos na tradición asemblearia para as responsabilidades comunitarias: arranxos de camiños, festas patronais, camposanto común; pensemos na vivencia da saudade, da morriña; pensemos no xeito de vivi-la fe, a relixiosidade, a morte..." 01 Son só un conxunto de referencias comúns a toda unha comunidade que nos permiten recoñecernos como tal pobo, cun modo de vivir e de actuar de seu. ID. COMPROMISO EVANXELIZADOR DO ETHOS GALEGO Trazado o marco referencial, evocamos, neste terceiro momento, o espírito alumeador que suscitou o CPG para renova-la lgrexa en Galicia. Irnos, pois, a albisca-la fondura dos seus documentos para poñer de manifesto a opción que se recolle neles por ter un compromiso evanxelizador cara á Galicia. pirituais e corporais; procura somete-lo orbe terrestre co seu coñecemento e traballo; fai máis humana a vida social, tanto na familia como en toda a sociedade civil... deste xeito, séguese que a cultura humana leva consigo necesariamente un aspecto histórico e social, e que asume con frecuencia un sentido sociolóxico e etnolóxico. Neste senso fálase de pluralidade de culturas. Estilo de vida diversos e escadas de valor múltiples atopan a súa orixe na maneira particular de servirse das causas, de traballar, de expresarse, de practica-la relixión, de comportarse, de establecer leis e institucións xurídicas, de cultiva-las ciencias, as artes e a beleza. Así os costumes recibidos forman o patrimonio propio de cada grupo humano". (8) M. VIDAL, o.e., 72. {9) Só a modo de exemplo, e sen pretender ser nin minimamente exhaustivos, enumero algunhas obras: MANDIANES CASTRO, Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega, Galaxia, Vigo 1984; M. MURGUIA, Galicia, Barcelona 1988; OTERO PEDRAYO, Historia da Galiza, Akal, Madrid 1979; V.RISCO, Etnografía cultural espiritual, en: OTERO PEORA YO, Historia da Galiza, Nós, Buenos Aires 1962; RODRIGUEZ LOPEZ, Supersticiones en Galicia, Celta, Lugo 1964; TABOADA CHIVITE, Etnografía galega, Galaxia, Vigo 1972; BOUZA BREY, Etnografía y folklore de Galicia, Xerais, Vigo 1982; RAMON PIÑEIRO, Significado metafísico da saudade, Galaxia E un longo etc. (10) Cf. M. A. ARAUJO, Escritos cristiáns sobre problemas, personaxes e conflictos de Galicia, Coruña 1987,

49 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 47 Antes de seguir haberá que clarexar que se ben as cuestións ético-morais non constitúen tema específico dos documentos que nos ocupan, a dimensión moral "é un fenómeno que se atopa dunha forma inmediata ó analiza-la existencia humana" 1111 Daquela, o CPG tampouco puido esquivala. O noso interese consiste en entresacar, do vasto campo de temas ós que o CPG fai referencia, algunhas fundamentais apostas éticas que se debían asumir, ou reasumir, na Igrexa de Galicia. Salientamos cinco compromisos que, pensamos, non perderon actualidade e que sen nugalladas, aínda hoxe, nos urxen a todos. Por mor de non alongarnos excesivamente, irnos tan só a reseña-las liñas fundamenatis do CPG en relación con estes temas. l. Reencontro co específicamente galego A madureza e fondura do CPG consistiría en respostar á singulariedade galega, xa que " a evanxelización perde moito da súa forza e da súa eficacia se non se toma en consideración o pobo ó que se dirixe" 1121 Por iso, como ten escrito Ferro Ruibal, "se é certo que o CPG empezou sen a máis mínima perspectiva galeguizadora, tamén o é que produciu unha reflexión que teoricamente colocaba á lgrexa na vangarda da galeguización... é o primeiro en moitos séculos que volve fala-lo galego e que analiza a realidade sen complexos diglósicos e con claros posicionamentos a pro! da galeguidade"" 31 A Igrexa do CPG non se pecha, logo, nun castelo interior senón que desexa, con teima, tece-la súa propia existencia co pobo ó que ha de servir. Entende que asimilar, alimentar e ilumina-los valores e a vida galega debe se-la primeira das súas urxencias. Isto lévao á comprensión e valoración do especificamente galego. Non podería ser doutro xeito 1141 Unha teoloxía ou unha pastoral que non asuman o principio evanxélico da encarnación con tódalas súas consecuencias serán sempre inauténticas, xa desencarnadas ou idealistas, xa agresivas ou ideolóxicas. En calquera caso estarán faltas de auténtica Boa Nova cristiá. (11) M.VIDAL, o.e., 58. (12) Evangelii Nuntiandi, n. 63. (13) X.FERRO RUIBAL, A lgrexa e a lingua galega, Conscllo da Cultura Galega, Santiago 1987, 50. (14) Nos nasos tempos é tanta a importancia que adquiriu a inculturación referida á fe, que difícilmente se pode falar de evanxelizar prescindindo da inculturación. Paulo VI dixera: "O Evanxco, e por conseguinte a cvanxelización, non se identifican ccrtamente coa cultura e son independentes con respecto a todas elas. Sen embargo, o reino que anuncia o Evanxeo é vivido por homes profundamente vencellados a unha cultura... A Igrexa universal encárnase, de feito, nas lgrexas particulares, constituídas de tal ou cal porción de humanidade concreta, que falan tal lingua, son tributarias dunha herdanza cultural, dunha visión do mundo, dun pasado histórico, dun substrato humano determinado. A apertura ás riquezas da Igrexa particular responde a unha sensibilidade especial do home contemporáneo". Evangelii Nuntiandi, n. 20.

50 48 DANIEL GARCIA GARCIA A lgrexa ten que asumir tódalas culturas e linguas porque, se non o fai, estaría incumprindo o mandato de ir predicar a todo o mundo, de convidar a todos ás vodas e de levar tódalas ovellas a un mesmo abeiro 1151 ACOLLIDA OS VALORES GALEGOS Abondosas e repetidas son as peticións no CPG en defensa dos valores de Galicia. Vexamos unha escolma de textos. Falando do educador na fe, di"": "... deberá posuír: unha actitude de encarnación e compromiso... aprecio e promoción dos valores culturais da comunidade rural"< 17 l, Critica á catequese de adultos porque foi pouco sensible á problemática real do home galega e ós valores da súa cultura. Unha catequese así puido converterse incluso en instrumento de alienación e contribuír á despersonalización do pobo galega. Por iso, pide que sexa adaptada e: "Este Concilio Pastoral xuzga necesaria a valoración, e aínda a promoción, por parte dos educadores na fe... dos elementos peculiares da cultura galega"! 181 Tamén a liturxia debe ser sensible ás condicións propias da cultura do pobo e considéraa na abriga de traducir a palabras e ritos que digan algo, aquí e agoraº" Falando dos movementos apostólicos enumera entre as súas características as de: "Sintonizar plenamente cos valores da Rexión"< 20 i. "Deben ter como función súa, ademais doutras, a de ser centro que recolle e que proxecta a problemática galega... e (este concilio) pídelles ós universitarios que se comprometan nas realidades e necesidades do pobo galego" 1211 Moi especialmente o CPG pídelles ós cristiáns de Galicia no texto, quizais máis claro de senso nacionalista, que: "... A súa acción se encarne nos valores naturais, humanos e culturais da Rexión e que, xunto con todo o pobo galega, os desenvolva cando son expresión da súa personalidade, riqueza e liberdade. Isto levarao a rexeitar toda forma de colonialismo e a proclama-lo dereito á lexitima liberdade en tódolos niveis e a decidi-lo seu destino" 1221 (15) Mt 28,19; Mt 22,9; Xn 10,16. (16) De agora en diante citarci cada un dos cinco Documentos do CPG coas abreviaturas seguintes: MP= Ministerio da Palabra; LR, A Liturxia Renovada na Pastoral da Igrexa; SCM, O segrar na Igrexa e na constucción cristiá do mundo; VMS, Vida e ministerio dos sacerdotes. Os relixiosos en Galicia. Pastoral Vocacional; CPS, Caridade e Promoción Social. (17) MP, Prnps., 2.18, 39. (18) MP, Props., 3.15, 54. (19) LR, Prnps., 7.10, 44. (20) SCM, Props., 5.43, 64. (21)!bid., 5.47, 70. (22)!bid., 6.39, 106.

51 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 49 E no Documento sobre Caridade e promoción social atopánse alusións á defensa da cultura e idiosincrasia galega, especialmente nas introduccións á primeira parte. A CULTURA E A LINGUA: DIMENSIONS FUNDAMENTAIS En relación coa lingua aprobáronse 11 proposicións referentes á Liturxia en lingua galega nas que o Concilio se pronuncia decididamente polo seu uso, de forma que se convirta no idioma ordinario e habitual do culto 1231 Sirva de exemplo a seguinte: "É desexo do Concilio que nas igrexas das cidades se chegue a celebrar polo menos unha misa en galego nos días festivos,e o mesmo se diga dos demáis sacramentos, sempre co debido respeto á liberdade dos interesados. Naquelas bisbarras nas que o galega é a única lingua, teñen de se chegar a facer en galega tódalas celebracións" 124 i_ O seu ensino e normalización son pedidos para as Escalas, para os Seminarios Menores e Maiores, etc., chegando a asocia-la promoción da lingua á liberación do home galega e, polo tanto, a súa evanxelización 1251 A cultura e a lingua son unha inquedanza fonda e sentida polo CPG, dalgún xeito nova, como actitude eclesial. É a primeira vez que de forma pública e oficial se asume, con insistencias moi directas e claras, a defensa diáfana da cultura e do idioma galegas. 2. O necesario compromiso da fe A disociación da fe coa vida fora considerada no Vat. 11 "como un dos erros máis graves da nosa época" (GS 43). Por iso, a fe do crente galega ha aparecer, segundo o CPG, como síntese da virtude da caridade que se manifesta no compromiso humano e social 1 " 1 Con este horizonte de compromete-la fe para construír unha sociedade máis xusta, o CPG afronta a problemática plural da sociedade galega. A dialéctica do amor cristián formulada xa nos sinópticos (Me 12, 28-24; Mt 22, 34-40; Le 10, 25-28) e convertida en mística relixiosa en Xoán (1Jn4, 7-21), non se fai realidade sen unha verificación do fervor da caridade na praxe de servicio a favor dos homes, os nosos irmáns. A caridade é a síntese da vida cristiá, é o inicio, o camiño e a meta da santidade, segundo o CPG. (22)!bid., 6.39, 106. (23) Estas Proposicións en: LR, , (24) LR, Pwp,., 11.7, 114. (25) Ibid., 11.1, 112. A situación da lingua na lgrexa mellorou aínda qu e a súa situación non sexa o bo que sería desexable. No ano 1982 o propio Papa Xoán Paulo 11 falou unhas palabras en galega na Praza do Obradoiro. (26) M. VIDAL, Moral de Actitudes, Moral Social, Tomo 111, Madrid 19917,

52 50 DANIEL GARCIA GARC/A A caridade, logo, como trazo identificador da figura moral do cnstián(27), será quen concrete o seu compromiso eclesial. A súa formulación perfecta integra os dous elementos propios de todo ethos cristián: a indisoluble conexión do amor a Deus e o amor ó próximo""' Brotan soas indicacións e consecuencias éticas comprometidas: "O CPG proclama que é esixencia do cristianismo o solidarizarse cos que procuran con esforzo o ben, a verdade e a xustiza, e o encarnarse cos que padecen privación e, máis concretamente, cos pobres e necesitados. A lgrexa en Galicia deberase comprometer, tendo en canta os imperativos evanxélicos, no desenvolvemento da Rexión, e recórdalle a todos que o compromiso do cristián hoxe ténse que situar alí onde se estea decidindo a sorte dos irmáns,(... ) O leigo que é o mesmo tempo fiel e cidadán tense que comportar sernpre nesta dobre situación cunha mesma conciencia cristiá"( 2 ~ 1 Oeste xeito, o comportamento ético dunha comunidade conforme ó Evanxeo, verifícase, segundo o CPG, se promove a conciencia crítica perante as inxustizas, se descobre toda marxinación e as causas que a provocan, se potencia e coordina esforzos de animación nas distintas parroquias e grupos, se crea centros de formación que axuden á concienciación e participación, se ofrece colaboración e asume o que de positivo teñan as aspiracións dos distintos grupos sociais e apoia, dun modo especial, aquelas que se desenvolvan coa participación dos mesmos marxinados. O labor sinalado abrangue a tódolos membros da comunidade: "O CPG urxe a todo o Pobo de Deus a dar pasos concretos, tanto individual como colectivamente, cara unha auténtica comunicación de bens, como expresión ineludible da súa fe en Cristo Xesús. Nesta liña a lgrexa en Galicia comprométese a pór prioritariamente os seus recursos humanos e materiais ó servicio dos sectores máis necesitados do País"(lo). 3. Aposta polos pobres Nun xesto expresivo impagable, o CPG recolle esta aposta. Coidamos que nela está para a lgrexa galega o desafío de honra-lo Evanxeo. A op- (27) Sobre el papel de la caridad en el diseño de la figura ética del cristiano. Cf. M. VIDAL, Moral de Actitudes, a.c., ; do mesmo autor: discernimento ético, Madrid 1980, 29-50; e, AA.VV., praxis cristiana, I, Madrid 1980, 176 ss. (28) Colaboran a crear esta mentalidade abondosos documentos da Igrexa. Velaí unha mostra de citas significativas: "Corresponde a todo o Pobo de Deus... socorrer ás miserias do naso tempo, tomando para elo non só o que é superfluo senón tamén o necesario"(gs, 88,2); ou, "é unha abriga de toda a lgrexa trabaltar porque os homes se capaciten para instaurar rectamente a arde temporal" (AA, 7); de Paulo VI no discurso de apertura da 11 sesión do Conc. Vat.11 "a formación da caridade terá en adiante un pasto de honra; deberiamos ansiar a lgrexa da caridade"; e de Xoán Paulo li na inauguración da Conferencia de Puebla, "a lgrexa aprendeu nas páxinas do Evanxeo que a súa misión evanxelizadora ten como parte indispensable a acción pala xustiza e as tarefas de promoción do home". (29) SCM, Pwp,., 6.28, (30) CPS. Pwp,., 18.2, 80.

53 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 51 ción, intuída con fermosura, implicaba o cambio de lugar social da lgrexa determinado por aquel por quen se opta 1311 Eran tempos de especial sensibilización social 1121 e de esforzos solidarios contra a inxustiza e a pobreza 1111 Faltaríalle algo central ó cristianismo se perdese de vista ós pobres e a súa xustiza. Vendo a Deus no outro, non lle basta ó CPG a axuda asistencial, malia que se recabe por medio da reorganización de Cáritas, senón que promove a liberación integral, a denuncia daquelas inxustizas e marxinacións que deterioran a vida humana, e promove unha maior presencia e encarnación nos eidos pobres. "A Igrexa en Galicia quere da-los pasos necesarios para que nela apareza visible o signo do Reino: "Os pobres son evanxelizados" (Mt. 11, 5). Por isa comprométese a vivir a pobreza evanxélica cunha presencia eficaz nos sectores máis necesitados, compartindo as súas situacións reais e comprometéndose na súa tarefa liberadora" Son pedidos pasos precisos ós cregos e ós relixiosos en linguaxe incisiva: "Galicia necesita que os seus sacerdotes sexan signo de Cristo Xesús, Cabeza e Pastor(... ) para elo (han) concretar o seu amor pastoral en desprendemento e pobreza e na adicación especial ós pobres e marxinados"(l.1 1 "Os relixiosos teñen que ser en Galicia espoñente destacado da Igrexa, que se chama e ten que ser dos pobres. E iso non só en accións esporádicas e a distancia, de momentos libres ou de fin de semana. A vivencia dos consellos evanxélicos ha de levalos alí onde ninguén quere estar, preto dos máis pobres e marxinados de toda clase, para viviren entre eles en solidariedade existencial, adicados á súa evanxelización liberadora, fuxindo do paternalismo e do clasismo. Esto esixiralles un cambio notable de ubicación, estilo de vida e actividades"º,;. (31) O mundo ten diversos lugares sociais e non todos eles son igualmente potenciadores da fe e da vida cristiá. O lugar social no que se atopa a Igrexa ven determinado por aquel por quen optou. Pois do lugar social que se ocupe depende como se percibe e se recibe a Palabra de Deus, como se perciben e interpretan os signos dos tempos e depende a praxe que se adopta como praxe fundamental de vida. O lugar social é no que se está, non aquel ó que se vai ocasionalmente. Cf.IGNACIO ELLACURIA, El auténtico lugar social de la Iglesia, Misión Abierta 78 (1982) (32) O Sínodo de Bispos de 1971 tivo como un dos seus temas A xustiza no mundo; a Octogésima Adveniens era publicada o 15 de Maio dese ano; tiveran lugar as conferencias do CELAM de Medellín e Puebla... ; eran os tempos dos cregos obreiros, das revoltas estudiantís... (33) Verdade é que a cuestión dos pobres é unha cuestión de calquera tempo, (pensemos hoxe en Bosnia, Ruanda... ). que interesa a tódolos homes, pero que afecta particularmente ós cristiáns. Cf. Me, 14,7; Mt 26,11; Jn 12,8. (34) MP, Prnps., 3.17, 54. (35) VMS, Props., 13.2, 49. (36) VMS, Props., 14.13, 89. Noutras proposicións reitérase esta opción: "só así (cunha nova presencia) poderán contribuír á configuración da nacente sociedade desde a vivencia das benaventuranzas". Ibid., 14.16, 93. "A vivencia dos votos ten que traducirse(... ) nun testemuño de desprendimento e servicio, sinxeleza, proximidade ás persoas (... ) compromiso liberador cos opromidos e marxinados". Ibid., 14.18, 93.

54 52 DANIEL GARC!A GARCIA Eidos fundarnentais onde se ten que verificar esta opción son os labregos, os rnariñeiros e os obreiros. Pois, en Galicia, os pobres andan nos rueiros do agro, nas chalanas pola beira e altarnar e nos arrabaldes das cidades. 4. Corresponsabilidade eclesial A nova presencia da lgrexa en Galicia tenta abrir carniños cara a unha eclesioloxía de cornuñón, que se debe concretar na promoción de tódolos rnernbros da Igrexa 1 "'. A corresponsabilidade na lgrexa non é unha mera cuestión periférica, de estilo de goberno, senón que está relacionada co ser mesmo da lgrexa, toda ela penetrada pola acción do Espírito. Todos somos corresponsables e partícippes na experiencia do Espírito (2 Cor 1, 22; Rrn 8, 23; Ef 1, 13). O núcleo da aportación do CPG ó terna dos leigos pode situarse nesta perspectiva'"', tanto na súa vertente teolóxica corno nas indicacións prácticas que suxire, e que leva consigo que a Igrexa: "(... ) Deba facilitar e promover a corresponsabilidade dos seglares e estes asumi-las tarefas que lles son propiasp 9 i. O talante ético da nova eclesioloxía comporta proxectos compartidos, corresponsabilidade de tódolos rnernbros e posta en común do que cada un é, e do que cada un ten. E tradúcese nunha verdadeira igualdade entre todos, na fraternidade, no compromiso de cada un con tódolos dernais. Deste xeito, coa loita contra as estructuras que favorecen a inxustiza, o pecado e a opresións, as comunidades cristiás serán o fermento para a transformación da sociedade galega e vangarda dunha nova hurnanidade"º' 5. Talante ético de denuncia Sen ser pretenciosos podernos dicir que tarnén este paradigma ético de asurni-la denuncia de aquelo que non estea de acordo coa dignidade hu- (37) Nas enquisas aparece "como unha Igrexa eminentemente clericalizada, unha Igrexa de bispos e cregos, centrada en si mesma... " A. PETEIRO, o.e., 12. {38) A enquisa no apartado "responsabilidade dos leigos nas tarefas parroquiais", conclúe que "se observa una masiva inclinación hacia la participación en las decisiones a nivel parroquial. El 86o/o de los encuestados no está de acuerdo en que las cosas de la parroquia las decida únicamente el sacerdote; quieren una mayor participación, lo cual es altamente positivo e indicador de una mayor toma de conciencia de la gente de Galicia en el sentido de un cristianismo más responsable... El panorama es muy positivo, y los seglares tienen grandes deseos de participación, campo propicio para una fructífera estructuración de la pastoral en Galicia". Cf. Estudio socio-religioso preparatorio del Concilio Pastoral de Galicia. Sondeo de los fieles sobre actitudes, motivaciones y creencias religiosas en Galicia. Documento Resumen, Santiago 1971, 29. (39) VMS, Props., 13.16, 61. {40) Novos matices no estudio expositivo de: X. ANDION MARAN, O laicado no documento sobre caridade e promoción social, Lumieira 5 (1990)

55 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 53 mana ou evanxélica e ser voceiro do que aínda non se podía dicir, tivo un sitio no devir do CPG. Importa moito neste caso data-los dous documentos esenciais da denuncia: O do seglar e o da Caridade e Promoción Social. No último xa se gozaba dun ambiente aberto e democrático, mentres que o primeiro estúdiase e apróbase uns meses antes da fin do réxime franquista, cando na sociedade española se estaba a vivir unha situación social e política con grandes limitacións. Neste contexto, o documento O Seglar na lgrexa e na Construcción cristiá do Mundo, acada altos niveis de denuncia e rexeitamento de feitos negativos. Tamén á xerarquía e ás institucións eclesiásticas van dirixidas unha serie de propostas, en forma de peticións directas e moi concretas. PETICIONS A XERARQUIA ECLESIASTICA En Galicia a autenticidade evanxélica pedíalle á xerarquía, nuns casos, esmorecer antigos costumes, e noutros, servir de voz para expoñelas súas demandas. Vexamos algunhas destas demandas. * A fin de evitar incoherencia, haberá que acadar un verdadeiro entendemento entre Xerarquía e o Pobo'"'. * Pídeselle que reclame ós responsables políticos e sociais unha lexislación axeitada ó mundo rural'"' * Pide o concilio que se resolvan "o máis axiña posible as inxustizas intraeclesiais"( 431 * Prégalle á "xerarquía -bispos e sacerdotes- que depoñan todo cargo de carácter político e económico"'"' E apoia a independencia da lgrexa Estado en conformidade coa nova "psicoloxía" da lgrexa. * Pídese o reordenamento e a revisión dos límites das distintas dióceses(451. PETICIONS OS RESPONSABLES CIVIS A situación socio-política do país no momento de redactarse os documentos non permitía, quizais, un tipo de acción máis directa que a simple denuncia. En realidade, o CPG non podía facer máis que denunciar algúns feitos sociais, e pedidles ós responsables públicos a súa solución con máis ou menos urxencia. Oeste xeito: (41) CPS, Props., 17.7, 75. (42) SCM, Props., 5.27, 51. (43)!bid., Props., 6.30, 101. (44)!bid., Props., 6.40, 109. (45) VMS, Props., 13.18, 63.

56 54 DANIEL GARC/A GARCIA '' Reclámase das autoridades e responsables sociais a adopción de medidas para resolve-los problemas dos homes do mar e da vivencia, sobre todo no sector do campo e suburbano 1461 '' Pídeselles ás institucións educativas o bon uso da cultura sen forzala ó poder político ou económico, e un maior uso do idioma galego 1471 e, á autoridade pública que non determine o carácter propio da cultura galega, nin a oprima, senón que lle proporcione os medios para soerguela 1481 * Inquírese a necesidade de salarios dignos, suficientes e familiares 1491 Denúnciase o caciquismo( 5 º 1 e o drama da emigración 150, ó tempo que se pide que os recursos dos emigrantes galegos revertan na súa terra 1521 * Deféndese un sindicalismo libre e autónomo 1531 ; a xustificación da folga, e o rexeitamento da violencia, incluída a estructural"'' A defensa da liberdade de xuntanza, expresión, asociación e información, así como a disposición a abrir novas e mellores canles políticas 1551 CONCLUSION O día primeiro do pasado xullo, cumpríronse quince anos da clausura do que empezabamos chamando o acontecemento máis importante da historia recente da lgrexa galega, o seu Concilio Pastoral. Desde a perspectiva <lestes anos, pensanos que se nos impón retoma-la memoria <leste feito, para recolle-lo alento desta páxina da historia da Igrexa en Galicia e facelo vivo nos momentos actuais. Coidamos que, naque! tempo, significou o cumio de esforzos pastorais da lgrexa en Galicia. Por primeira vez se congregaban, nunha xuntanza conciliar, tódalas forzas eclesiais -bispos, cregos, relixiosos e leigos-, para examinar á lgrexa galega e pensar en común, ofrecendo pautas de acción concretas aplicables a toda a comunidade galega. Foi, ademais, a primeira realidade colexial a nivel do Estado español que intentou poñer en práctica as ensinazas do Vaticano Il, pois se ben é certo que se adiantou a diócese de Sevilla co seu Sínodo diocesano'"', tamén é certo que aquilo non foi máis ca iso, diocesano. Arestora Cataluña (46) SCM, Props., 5.33, 56 = 6.22, 94. (47)!bid., Props., 6.24, 94 = 6.27, 96. (48)!bid., Props., 6.23, 94. (49)!bid., Props., 6.29,!OO. (50)!bid., 103. (51)!bid., Propos., 6.33, 103. (52)!bid., Props., 6.33, 103. (53)!bid., Props., 6.32, 103. (54)!bid., Props., 6.31, 101. (55)!bid., Props., 6.38, 107.

57 RESCATA-LO CONCILIO PASTORAL DE GALICIA 55 prepara algo semellante 1571 Outras dióceses fixeron Sínodos ou Asembleas Diocesanas posteriormente( 58 l. Pero ningunha outra provincia eclesiástica, que saibamos, emprendeu unha obra como a realizada en Galicia. Moitas consecuencias poden sumarse á conta do Concilio galego. En xeral, podemos dicir que do seu remo! impresionan <lúas pegadas. A primeira, a lei do esmorecemento progresivo ó que foi sometido. Agachamento ferinte para a meirande parte dos cristiáns galegos. A segunda, a frescura de moitas das súas proposicións que mostran unha resposta evanxélica cara á realidade que Galicia presentaba á lgrexa despois do Vaticano Il. Minguado e todo, o Concilio Pastoral de Galicia é o testemuño dunha etapa na vida da lgrexa galega que precisa ser reavivada. Ter silandeiro e murchado ó CPG é un pecado histórico de omisión que ten que magoa-las costas de toda a lgrexa de Galicia. O Concilio Pastoral forma parte xa do mellor recordo da lgrexa galega e non poderá ser borrado da súa historia. Por máis que hoxe non é lugar de referencia para os cristiáns desta terra, por descoñecemento ou olvido, moitas tarefas e compromisos da actual lgrexa galega, veñen claque! Concilio Pastoral. Malia a súa vixencia pareza escurecida e anacrónica, moitos labores encomendados polo concilio galego están agardando decisións para ser estreados. E se o seu espírito non se quere lembrar, o CPG non foi un pecado que haxa que agachar, senón unha semente que hai que abonar para que renaza, medre e <lea froito, xa que, en calquera caso, é un don regalado á lgrexa galega polo Espírito. A lucidez do CPG aporta unha nova presencia, un novo modo de ser e de esta-la lgrexa nesta terra: facerse lgrexa en sintonía de amor co home que vive a súa Historia de Salvación en Galicia. Non segue a ser isto todavía na actualidade un camiño, ou un reto, para todos nós? Pensamos que s1. {56) Este Sínodo iniciouse en 1966 e remata en Xuño de Comezou cun estudio socio-relixioso no que participaron persoas; posteriormente estúdianse uns documentos-base sobre a evanxelización, educación integral, liturxia e acción temporal. A merodoloxía foi en grupos, contáronse 300. Finalmente redáctanse unhas proposicións (275) que son os compromisos de renovación a nivel persoal, grupal e institucional. Nas sesións conciliares asisten 600 Pais Sinodais. Como se deixa ver o paralelismo entre ámbolos dous acontecementos {Sevilla-Concilio Pastoral Galego) é rnoi grande. Dous membros da Secretaría Xeral do CPG desplázaronse ata Sevilla en 1973 para participar como observadores nas derradeiras sesións. Cf. Boletín Oficial do Obispado da Diócese de Lugo 99 (1973) 202. (57) O Concilio Tarraconense inaugurarase o 21 de Xaneiro de Nestes intres están nas fases previas preparatorias. Unha información rápida e sucinta dos seus obxectivos, temas, situación actual, etc, en: Vida Nueva, , : Vida Nueva, , 16; Eclesia, , {58) Na década dos oitenta case que tódalas dióceses españolas tiveron o seu Sínodo ou Asemblea Diocesana: Coria-Cáceres ( ), Cf. Eclesia, , 1010; Valencia ( ), Ibid., , 973; Navarra e Palencia ( ), Ibid., , 133; Toledo, Málaga, Santander... todas van arreo facendo repousar o Vaticano 11 nelas.

58

59 NOVAS INFORMACIÓNS SOBRE ANTONIO PÁRAMO SOMOZA ( ) BISPO DE LUGO Por CARLOS GARCÍA CORTÉS Continuando no proposito de dar a coñecer personaxes eclesiásticos orixinarios da diócese lucense, menos considerados polos historiadores e biógrafos, vou ocuparme nesta ocasión dunha notable figura da segunda mctade do século XVIII. Refírome a Antonio Páramo Somoza, vinculado a enraizadas linaxes das terras lucenses, cunha destacada biografía eclesiástica desenvolvida sobre todo en Compostela, que chegou ser ó final de súa existencia, anque moi efemeramente por certo, hispo da súa diócese natal. O. Introducción Ben sei que a biografía deste prelado foi considerada de abando polos autores coetáneos, posteriormente polos historiadores e mesmo figura nos máis recentes episcopoloxios. Pero coido que, ata agora, non foi estudiada nos termos e co detalle merecido polas súas máis valiosas realizacións, xustificadoras das grandes espectativas con que foi acollida en Galicia a súa designación episcopal. Esta é a razón principal que me motivou para desenvolver esta pequena monografía, co ánimo de ofrecerlle ó lector os principais elementos biográficos deste persoeiro -que aínda presentan hoxe amplas lagoas-, facilitando tamén algunhas informacións novidosas sobre o mesmo así como referencias a certos documentos inéditos, que poden aportarlle novo interese ós estudiosos e investigadores. Por este motivo vou detalla-las principais fontes bibliográficas e documentais utilizadas neste traballo, co fin de que os interesados poidan verifica-las informacións que ofrezo e completalas desde o seu propio punto de vista.

60 58 (..,ARLOS GARCL\ C<JRTÉS Antes de tocio quera sinalar que me referirei ás publicacións agrupándoas en varios bloques de escritos homoxéneos. O primeiro está formado pala bibliografía de carácter biográfico acerca de Páramo Somoza, contida tanto en obras xerais coma en traballos específicos. Ocupeime inicialmente das relacións biográficas escritas por coetáneos donoso personaxe, debidas a autores que o coñeceron e/ou trataron nos seus derradeiros anos de vida. Anque son publicacións breves pertencentes ó xénero panexirista (coas limitacións e mailo carácter magnificador propios do mesmo), case tocias aportan datos inmediatos, referencias directas á súa personalidade e inclusive anécdotas que dificilmente poderían coñecerse doutro xeito, e iso fixo que logo fosen utilizadas por quen se ocuparon del. Así, o Eloxio festivo pronunciado por Freire Castrillón na homenaxe celebrada pala Sociedade Económica de Santiago en outubro de 1785, con motivo da promoción episcopal de Páramo(ll; a Oda anónima premiada pola mesma Sociedade na citada celebración, de carácter totalmente laudatorid 2 1; e a Oración filnebre predicada polo seu amigo e compañeiro de traballos, Pedro Antonio Sánchez, nas exequias celebradas na catedral compostelana en abril de 1786, mes e medio despois do seu pasamento( 3 1. Outro bloque de escritos biográficos sobre Páramo Somoza apareceu despois da súa marte e prolongou a súa memoria por máis de cento vinte anos. Case no límite do século XVIII publicouse o volume da España Sagrada dedicado polo P. Risco á historia moderna da diócese de Lugo, no que se inclúe un capítulo sobre o noso personaxe(4 1 (l) Elogio del Ilustrisirno Señor D.,\n1onio Pararno i So1noza, electo ()bispo de Lugo, leido por el Socio de merito D. Manuel Freyre i l'astrillon, en Junta extraordinaria, celebrada por la Real Sociedad Economica de Santiago la Mañana del 28 de octubre de Sacalo a luz, i lo dedica a la Real Sociedad de Lugo D. Ignacio /\guayo.i\ldemunde, Socio de merito de la de Santiago. En su Imprenta con la debida Licencia. Año de XXVI páxs. (2) ()da, Prenliada por la Sociedad Economica de Amigos del Pais del Reino de Galicia. En elogio del S.' D. Antonio Paramo i Somoza, del Consejo de S.M., Caballero de la Real, i distinguida Orden de Carlos 111, Cardenal de la Sta. Iglesia de Santiago, Administrador de su (}rande, i Real Hospital, i Rector de su Universidad, etc. Por D. P... Dala a luz Don Ignacio Aguayo Aldemunde. 16 páxs. (.1) ()racion fúnebre que en las Exequias que celebró la Real Sociedad Económica de Santiago por el Ilustrísimo Señor Don Antonio Páramo y &imoza, Caballero de Ja Real y distinguida ()rden de Carlos 111, ()bispo electo y confirmado de Lugo, Sócio, y gran bienhechor suyo, Dixo el 26 de Abril de este año en la Metropolitana Iglesia de Santiago, el Sócio D. Pedro Antonio Sanchez, Racionero Prebendado de la misma Iglesia, y Catedrático de Teología en la Universidad. Pubícase por acuerdo de la misma Sociedad, y á expensas de un Individuo suyo. Madrid: MlXX_~LXXX\TI. Por J)on Placido Barco Lopez, Con la<; licencia<; necesaria<;. XXXVI páxs. Citareina pola edición das obras completa<; <leste autor, que detallo na nota lls, Sánchez Vaamondc. (4) M. Risco, De la Santa Iglesia de Lugo: Continuación de su historia desde el siglo XII hasta fines del siglo XVTll, vol. XLI da España Sagrada (Madrid, 1798) Citarei Risco.

61 1\'()\TAS Il'l,'F()RJ.AACIÓ1\'S,S()RRE /lj'i't(jnff) PAJV\M() S()M()ZA 59 A autoridade da obra e do autor conferíronlle a esta aportación, pese á súa sobriedade e á inexactitude dalgúns datos, un relevo de tal clase que serviu de base a case tódolos relatos biográficos posteriores. Algúns encádranse dentro de estudos máis amplos, como o de Díaz de Rábagol'I, publicado no centenario da fundación da Sociedade Económica de Santiago, á que Páramo fixera unha decisiva aportación. Outros seguiron a Risco case ó pé da letra, como é o caso de López Ferreiro na súa historia da Igrexa Compostelana("i, de Ovilo Otero na Biografía Eclesiástica Completa, ( 7 >, e da Enciclopedia Espasa, que non supera o nivel de divulgación«>. Neste bloque podería incluírse tamén a oración fünebre pronunciada polo coengo Portal González, con motivo do centenario da fundación da citada Sociedade Económica, no oficio relixioso celebrado a pro! dos seus fundadores, Páramo Somoza e Sánchez Vaamonde( 9 J. Mención aparte hai que facer dos episcopoloxios publicados máis recentemente. Merece destacarse a aportación de Rodríguez Pazos, que lle dedicou a Páramo un interesante capítulo no volume sobre o episcopado lucense( 10 1, no que -ademais de usar datos extraídos dos escritos anteriores- facilita elementos inéditos tomados do expediente do seu proceso consistorial. Pola contra, o recente episcopoloxio lucense debido a García Conde e López Valcárcel só se ocupa de Páramo nunhas poucas liñas, resumindo os datos máis importantes da súa biografía sen aportar ningunha novidadel Dentro dese bloque de escritos biográficos habería que incluír tamén outros traballos máis recentes que, aínda presentando novas informacións e correccións á biografía de Páramo Somoza, manteñen a (5) 1\punles pura la historia de los prin1cro ticn1pos de la Sociedad Econónlica de Santiago: los fundadores, en (Jbrlis complc1us de [). Joaquín Díuz de Rábugo, vol. V (Santiago 1900) ; o relativo a Páramo nas páxs Citarei Díaz de Rábago. (6).A. López Ferreiro, Historia de la Sunla A.ÑI. Iglesia C'utedrol de Santiago de Co1npostclo, vols. X e XI (Santiago 1908 e 1909), que citarei L. Ferreiro, X-XI. (7) M. ()(vilo) y ()(tero), Pdran10, i\ntonio, en Biografía Edesidstica (~ompleta, vol. X\TJ. (Gómez Fuentenebro, Madrid 1863) Citarei Ovilo ()tero. (8) Párarno y Somoza, Antonio, en Enciclopedia (Jniversa/ ilustrada Eumpeo-1\mericana, vol. XLI (Espasa, Barcelona 1920) 1338, que citarei Espasa, XLI. (9) ()ración fii.nebre pronunciada en las solemnes exequias que dedicó la Sociedad Económica de Santiago á la memoria de sus fundadores el 19 de Julio de 1884 conmemorando su primer centenario. Por el socio de número J)r. 1). José M. Portal c:-onzalez, canónigo lectora! de la S.l.M., Rector del Seminario Central de dicha ciudad, predicador de S.M., etc. Con licencia de la autoridad eclesiástica. Santiago. Imprenta del Seminario Conciliar Central páxs. (10) M. R(odríguez) Pazos, El episcopado gallego a la luz de documentos romanos, vol. lli (Madrid 1946) que citarei R. Pazos. (11) A. García Conde - A. l..ópez Valcárcel, Episcopologio Lucense (Lugo 1941)

62 60 C,\RLC)S (JARCÍA C()R'f'I'~S dependencia coas primeiras fontes. Así, o de Couceiro Freijomil dentro do seu diccionario de personaxes galegos(l2), o breve artigo de Lanza Álvarez no seu diccionario de personaxes galegos(ijj e o de Graíño Knobel na Gran Enciclopedia Gallega{ 14 >, sempre co carácter divulgador destas publicacións. Vou referirme agora, anque de forma máis concisa, a outro bloque de escritos de carácter fundamentalmente histórico, que de xeito máis ou menos directo se ocupan do noso personaxe, enmarcándoo dentro do ámbito galego. Hai que citar en primeiro lugar os escritos referidos a linaxes e xenealoxías galegas, como o de Crespo del Pozo, de carácter xeraw'j, e o de Pérez Constanti, dedicado ós coengos compostelanos(16l. Sobre certas referencias históricas e xeográficas do mesmo ámbito, hai que ter en conta algunhas obras xerais, como a de Dopico sobre a llustración(17j, ou a revista Galicia Diplomática, que presenta algúns artigos tocantes ó noso tema'"'; e outras de carácter concreto, como a de Vázquez Seijas sobre arquitectura histórica da provincia lucense( 19 l, a de Saavedra sobre economía rural do concello de Burón''ºl, e diversos artigos na Gran Enciclopedia Gallega acerca dos lugares de orixe da familia Páramo-Somoza( 21 J. Respecto a obras históricas sobre as institucións compostelanas coas que Páramo estivo relacionado, teño que destaca-la historia da universidade de Cabeza de León{ 22 l, a de Fraguas relativa ó Colexio de Fonseca{ 2 1l, ademais doutras de carácter global sobre a vida e ins- (12) A. Couceiro Freijomil, Pdrumo y Somoza, Antonio, en Diccionario bio-bibliográfico de escritores, vol. 111 (Santiago 1954) 20-21, que citarei Coucciro. (13) F. Lanza Álvarez, Póramo Somoza, Antonio, en Dos rnil nombres gallegos (Buenos Aires 1953) 212. (14) S. (}(raíño) K(nohel), Páramo y Son1oza, 1\ntonio, en (}ran Enciclopedia Ciallega, vol. XXIV (Santiago, s/d.) 19, que citarei S. G. K., en GEG, XXIV. (15) J..S. Crespo del Pozo, Blasones y Linqjcs de (Ja/icia, vols. I ~fadrid"!982) e IV ~1adrid 198.5). (16) P. Pérez Costanti, A1ontcnegro Páraino y Somoza, Antonio, en Los canónigos de Santiago, Roletín de la Real Academia (Jallega (citareino BRACJ), XIII, n." 148 (1923) (17) F. Uopico, A Ilustración e a sociedade galega (Vigo 1978). (18) Golicia IJiplomático. Revista de r\rchivos y Bibliotecas, Historia, Arqueología, l leráldka, Literatura, Ciencias y Artes. Puhlicada y dirigida por Bernardo Rarreiro de\.'. \'. (Santiago, ). (19) M. Vázquez Seijas, Fortalezas de Lugo y su provincia (Notas arqueológicas, históricas y genealógicas), vol. 1 (Lugo 19S5). (20) P. Saavedra, Economía rural antigua en la montaña lucense. El concejo de Rurón (Santiago 1979). (21) Cf. Casrroverde, (JE(J, VI, 23-24; F.E., Ferreira, Santa María, (JE(J, XII, ; P.S. Fonsagrada, A, CJEC;, XIII, (22) S. Cabeza de León, Histori(J de la l)niversidad de Santiago de Compostela, vols. l e 111 (Santiago ), que citarei Cahc?.a de León, 1-Ill. (23) A. Fraguas Fraguas, Historia del Colegio de F'onseca (Santiago 1956).

63 ,\~( J\',.L_<.;!J\'F()R.i\L4.CI(J,\rS S( JBllli,\.i\'Tl_ hvi< J p,\ri\.i\1( J S< JAU JZ,.\ 61 titucións xacobeas, como as de Neira de Mosquera<" 1 e Sánchez Rivera<"' Concretándome á Sociedade Económica de Amigos do País, institución na que Páramo estivo moi implicado, hai que referirse á Oda pronunciada por Freire Castrillón no acto da súa apertura< 26 ', ó texto dos seus primeiros EstatutosPl e á recente historia da mesma feita por Fernández Casanova<"'J. Referente ás fontes documentais que consultei, abundantes por certo, voume limitar a unha indicación xeral dos Arquivos nos que traballei, en tódolos cales prestóuseme un excelente servicio. Destaco primeiramente os que máis utilicei, na cidade de Santiago: dous de carácter eclesiástico, o Arquivo Histórico Diocesano''''> e o Arquivo da CatedraJ<-" 11 ; e outros dous de institucións civís, o Arquivo Histórico L'niversitario<- 11 J e mailo Arquivo da Sociedade Económica'-"' Debo mencionar despois, anque só para certas referencias puntuais, o Arquivo Central Diocesano de Lugo<""' e o Arquivo Histórico Nacional'""' Dito isto, réstame unicamcntc indica-lo modo en que vou desenvolve-lo traballo que ofrezo como froito da miña pescuda. Seguindo (22) S. Caheza de León, ffisloria de la L 'niversidud de Santiago de Con1poslela, vols. 1 e 111 (.Santiago ), que citarei Cabeza de León, 1-lll. (2J),\. Fraguas Fraguas, l lisrori(j del Cole!.:rio de Fonsec(J (Santiago 19:)6). (24),\. Neira de ~tosquera, 1\-fonogrC1fías de San1iago (.Santiago, reed. 19.SO). (25) C. Sánchez Rivera, J\i'otas co1npostelanas (Santiago s:d). (26) C>da que en la apertura de la Sociedad Economica de,\1nigos del l'ais del Rcyno de C:alicia, estahlecid.a en la ciudad de.santiago, leyó Don 1-1anuel Freyre, socio Je merito de ella, el dia 15 de Febrero de Publicase a expensas del Sr. D. Vicente de Neyra y Tcnreyro, arcediano de Luou, canonigo dignidad de la Santa 1-1etropolitana Iglesia de aquella ciudad, individuo de la misma.sociedad. En 1-tadrid. Por Don 1\ntonio Je.Sancha.,\fio de 1- HX'CLXXXIV. XX\11 páxs. (2í) Rclll Ccdulll de S..\1. ll consultll de los Señores Jcl Const..:jo en que se llpn1cbon los Eslalutos de k1 Reul 8ociedad Econornicu de,\migos del l'ais de Santiago. Año de En dicha Ciudad; Por D. Ignacio 1\guayo,.Socio de Merito de la<; Reales.Sociedad.es de.santiago i Lugo. 99 páxs. (28) C. Fernánd.ez Ca...'>anova, Lo So1..:iedud Económii..'a de 1\n1igos del Puís de Santillgo en el siglo.-\lx. L!n estudio de la organización interna y de su actuación en favor de Galicia (Sada-Coruña 1981). (29) Arquivo Histórico f)iocesano de.santiago (citareino AIIDS), con especial referencia ós seguintes Fondos: Fondo General (FCi); Fondo Libros Sacran1cntalcs l'arroquia/cs (FLSI'). (30) Arquivo Catedral de Santiago (citareino ACS), con especial referencia ás seguintes Seccións: Libros de actas capitulares; Informaciones de lin1pie7,a de sangre; c;ran Ilospitul Real. (31) Arquivo Histórico l'niversitario de Santiago (citareino AHllS), con especial referencia ós seguintes Fondos:.Serie Libros de,\r._-hi1'0 (SI.,\); Serie Expedientes Personales (SEP). (32),\rquivo da Sociedade Económica de J\rnigos del País de Santiago (citareino /\.. 'ieaps), con especial referencia 6 seu Fondo (Tencrlll. (33) Arquivo Central f)iocesano de Lugo (citareino,\cdl), con referencia ós lihros sacramentais de Santa 1-1aría de Ferreira. (34) Arquivo l listórico Nacional,,\fad.rid. (citareino Al IN), l.'on referencia á serie xeral de Const..jos).

64 62 CARLOS c;,\rcía CORTÉS un íter biográfico de carácter cronolóxico, anque incidentalmente teña un tratamento sectorial, a monografía discorre polos apartados seguintes: 1) ürixe e ámbito familiar; 2) Formación e estudios; 3) Ministerio sacerdotal, con varias seccións; 4) Ministerio episcopal; 5) Falecemento e memoria. l. Orixe e ámbito familiar Naceu o noso biografiado no lugar e pazo de Goián, a dous quilómetros de Ferreira, concello de!'antón, diócese e provincia de Lugo. Anque algúns autores, encabezados polo P. Risco, dataron o seu nacemento no mes de xaneiro de 1730i 35 l, actualmente non hai ningunha dúbida de que o evento tivo lugar o 7 de setembro do ano Trinta e tres días despois do nacemento Páramo Somoza recibía o bautismo na igrexa parroquial de Santa María de Ferreira, unha das que aínda compoñen o arciprestado de Ferreira de Pantón, impoñéndoselle os nomes de Antonio, Xosé, Francisco, Bieito, Bernardo e Nicolás. Pese a que a partida foi xa publicada por Pazos, segundo a copia do seu proceso consistoriali 36 ', coido que interesará ó lector dispar de novo do texto, neste caso reproducido fielmente do orixinal e correxindo algúns erros de trascripción da citada copia«"l: "En la fra de S. 1 " Maria de ferreira a diez dia...;; del mes de C )ctubre de mil sietezientos y treinta y uno, Yo D." Santiago Magadan y Valledor, Cura propio de dha fr.' y de la de S." Vizente de Deade Baptize un Niño, hijo de lj.n Manuel de Paramo y ()ssorio y de D. 11 ª Maria Benita Somoza y Sangro, sus purcs lejítimos, q~ d\jeron auer Nacido dia siete del mes de septiembre de dho año de treinta y uno, pusele por Nombre Antonio Joseph fran~" Benito I~er'º Nicola_.;;, fueron sus padrinos D.n Joseph Somoza y Sangro y D.ña Mariana Arias quiroga V.'Of', desta dha fr.ª aduertilcs el parentesco spiritual, Abuelos Paternos 0." J." de Paramo y o.na Isabel ()ssorio, Abuelos maternos D." l""hristobal Somoza y D.""' Maria Andrea de Sangro V.'"" desta dha fr." y lo firmo~/ (Asinado:) Santiago Magadan y Valledor". (35) Cf. Risco, 290, a quen seguen literalmente ()vilo ()tero, 704, L. Ferreiro, X, 214, e F. Lanza Alvarez, Dos mil nombres gallegos (Buenos Aires 1953) 212; Espasa, XLI, 1338, só fai constar xenericamente que nacera "en 1730". (.16) Cf. R. /'azos, (37) ACDL, Fondos da parroquia de Santa María de Ferreira, Libro l." de &Jutismos [título na portada Libro de la Cofradia de S.'",\1." de Ferreira 1\ño de 1692}, fol. 16, con estas notas rnarxinais: "Cloyan, Ant." Joseph'', "fue canonigo Cardenal de la S. ca Ig.1a de Santiago Administram del lhispital R. 1 Rector de aquella Vniversidad y Cavallero del orden de Carlos 3."", e "este Señor fue electo ()bp." de Lugo el año de 1785, murio antes de consagrarse en 7 Marzo de 86 aprobada p.' S. Santid.J su elección".

65 J\ '( )\',\S TPiTF< )RJ\,Jt\Cf()l\TS S< JRRE 1\1\l'l'( J1VI< J p \R, \AJ( J S< JM( JZ1\ 63 A partir dos datos aportados pola antecitada partida bautismal, ampliados cos que facilitan os seus expedientes de promoción eclesiástica (limpeza de sangue en 1769 e proceso consistorial en 1785), e completados logo por algunhas publicacións específicas, pódense deseñar fundamentalmente a orixe, referencia familiar e mailo cadro xenealóxico do noso personaxe. Antonio Páramo Somoza (ou, como adoitaba firmar nas primeiras etapas, Antonio Montenegro Páramo e Somoza) procedía pola liña paterna da coñecida linaxe dos Montenegro-Páramo, naturais da Pohra de Burón -pertencente entón ó bispado de Oviedo (pasaría ó de Lugo tralo Concordato de 1953) e capital do concello lucense de igual nome, ata que a reforma administrativa de 1833 pasou a capitalidade a Fonsagradai38l-, onde naceran seu pai (Manuel Montenegro Páramo e Osorio) e mailo seu avó (Xoán Montenegro Páramo e Neira), ademais doutros ascendentes vinculados á historia, xudicatura e goberno da citada vila. Era aquela unha comarca rica en gandería e de moita sona polas súas feiras, terra de fidalgos e eclesiásticos -tíñanse contabilizados por entón máis dun centenar de cregos procedentes daquel concello-, á sombra do afamado castelo da Pobra, do que aínda hoxe pódense contempla-las ruínas' 3 ' 1 i\ avoa, Sabela M." de Osorio e Santiso, era natural do concello lucense de Castroverde, parroquia de Santiago de Vilariño (ou Santiago de Castroverde, como figura nas guías eclesiásticas), no arciprestado de Bolaño, a pouco máis de vinte quilómetros de Lugol"'l. Pola liña materna o noso biografado procedía de M." Bieita Somoza e Sangro, filia de Cristovo Somoza e Losada, natural do xa citado pazo de Goián, e de M.' Andrea de Armesto e Sangro, orixinaria da cidade de Lugo. Xunguíase naquelas dúas ramas de coñecidas linaxes lucenses, arraigadas entón no pazo de Goián, do que chegaría a ser señor o duque de Sangro, título de principesca ascendencia napolitana, con membros moi asentados na capital de provincia. Aínda hoxe o pazo é unha impresionante construcción, na que destaca a nobre escalinata rematada pola típica solaina palaciana e os escudos familiares< 1 1. (38). Cf. P. S(aavedra), Fonsagrada, A, en (}E(}, XIII, (39) Cf..sohre esles extremos M. Vázquez Seija.s, Fortalezas de Lugo y.su provincia, l (Lugo 1955) ; P. Saavcdra, El.'onomía rural antigua en la rnontaña lucense. El concejo de Hurón (Santiago 1979) passim, especialmente (40) Cf. Castroverde, en GEG, \1, (41) Cf. F. E., Fcrrcira,.santa María, en (}E(}, XII,

66 64 C1\RLC)S c;,\rcí,\ C<>RTI~S No matrimonio Páramo-Somoza conxugábanse, pois, a fidalguía e maila nobreza coa nota de cristiáns vellos e limpos de toda mácula (os avós tiñan inclusive capela e enterramentos na catedral de Lugo), como se puxo de manifesto no seu citado expediente de limpeza de sangue e amosan os estudios de tipo xenealóxicoc 2 J. Emparentados con membros da nobreza española, altos militares, dignidades da vída civíl e eclesiástica, os ascendentes de Antonio Páramo Somoza eran entón señores da Casa de Vilabade e Goián, do pazo e xurisdicción de Goián, ademais de se-lo seu pai señor da xurisdicción de Fonteita e San Vicenzo. 2. Formación e estudios Moi pouco aparece tratado sobre esta importante etapa da vída de Páramo Somoza, que influiría grandemente no seu futuro, polos historiadores e estudiosos da súa biografía.!so obligoume a contrasta-los poucos datos aportados polos devanditos autores e a realizar unha cuidadosa investigación que me permitise amplialos no posible. Algúns testemuños recollidos no expediente de limpeza de sangue refírense vagamente a que Páramo cursara estudios nas cidades de Lugo e Santiago, sen especificar máisc 43 J. Os seus biógrafos coinciden, por outra parte, en que seguira na universidade compostelana a carreira de Xurisprudencia e Leis, e un deles engade que tamén fixera alí os estudios eclesiásticos e de Canonsc Pero ninguén, nin sequera as testemuñas dos seu proceso consitorial, fai constar que títulos académicos posuía. Na miña pescuda polo Arquivo Universitario de Santiago, consultando libros de matrículas e de graos e expedientes académicos, reco Ilín a pouca información que paso a detallar. Na sección de expedientes persoais, co nome de Antonio Montenegro Páramo, atopei un certificado dos estudios que realizara na cátedra de prima de Leis durante o curso c 45 l; e baixo o de Antonio Páramo Montenegro, apa- (42) Sobre a ascendencia e linaxe de Páramo Somoza, cf. P. Pérez Costanti, en BRAG, Xlll, n.º 148 (1923) 98-99;,J.S. Crespo del Pozo, Blasones y Linajes de Glilicia, 1 (Madrid ) ; IV (Madrid 1985) (43) Así, Tomás Ramírez de /\rellano, coengo dignidade de tesoureiro da catedral lucense: Xoán Bautista de Navia, señor da xurisdicción e da Casa de Sáa, vecino de Lugo; e outras testemuñas deste proceso de limpeza, que referencio na nota 59. (44) Cf. Risco, 290; L. Ferreiro, X, 214; Espasa, XLI. 1338; S.G.K., en GE(;, XXIV, 19; A. (}arcía Conde - A. López Valcárcel, h-'piscopologio Lucense (Lugo, 1991) 462. Apunta o último dato Couceiro, 20. ( 45) AHllS, SEP. Leg. 877: Exp. "Antonio Montenegro e Páramo".

67 1'\i'C)VA. ~!1'\i'F(JRMJ\CJ()IVS S()RRE i\nf(_) '\11() Pi\RAM() ~"i<.jm()za 65 recen certificados dos seus estudios na cátedra de vésperas de Leis, o mesmo curso < Sen embargo, pese ós meus esforzos, non logrei atopar constancia algunha nos libros de matrícula das facultades de Artes e Leis nesas datas nin nas inmediatas, anque non é de estrañar pois están incompletos ou faltan totalmente.!so obligoume a face-la hipótese de que debeu segui-los cursos xurídicos (Leis e Canons) ordinarios entre os anos 1748 e 1752, e que faría o trienio de Artes nos cursos inmediatamente anteriores ( ) como entraba entón dentro das prácticas e idades acostumadas. i\nque os citados autores nada din sobre os títulos académicos que Páramo tivese acadado na universidade compostelana, coido que alomenos conseguiría a licenciatura en Leis e/ou Canons, para poder exerce-los cargos docentes a que máis adiante me referirei.!so suporía que nos anos seguintes a 1752 houbese aprobado outros dous cursos da carreira xurídica, dato que non me foi posible documentar en absoluto. Sen embargo, localicei unha referencia dalgúns anos despois, que me parece apoia a afirmación anterior. No claustro celebrado na universidade xacobea o 18 de decembro de 1757, "viose la pretensión... del S.º' Montenegro para grado de Liz.ctº en dha facultad de Canones"< 47 1, anque non logrei constancias de que realizara os actos esixidos para tal graduación no correspondente Libro de Graos, onde non figura< 1. Puido omitirse a oportuna anotación -cousa non probable, anque non sería o primeiro caso- ou non chegou a acada-lo grao naquela ocasión -máis posible-...? Quede, en todo caso, constancia do intento que Páramo fixo en 1757 de se licenciar na facultade xurídica, que lle suporía ter conseguidos previamente o grao de hachare! e mailos cursos correspondentes, datos imposibles de documentar actualmente pois non se conservan os libros de matrículas e dos bacharelatos desa época. Ademais dos novos coñecementos adquiridos tocantes ás artes, ciencias e letras, Páramo acadou sobre todo un estilo de vida e unha afición por todo o relativo a estas materias, que xa nunca abandonaría. Ata tal punto que a súa existencia, en medio dos absorbentes traballos e ministerios que houbo de exercer, estivo sempre marcada polo estudio e pola afición ás máis diversas novidades científicas, nun permanente proceso autodidacta de formación. Non é, pois, extraño (46) AHUS, SEP. Leg. 996; Exp. "Antonio Páramo e Montenegro". (47) AHUS. SLA. Leg. A-134: Libro 24." de Claustros fol (48) Cf. AHUS, SIA, Lcg. A-194: Libro de Licenciados y Doctores en Cánones , nos fols. correspondentes.

68 66 C,\RL().S (j,\rcíj\ C'()RTÉS que quen se ocuparon del non dubiden en calificalo como entendido nas belas artes, arqueoloxía, numismática, agricultura e botánica, ademais de literario, biólogo e naturalistal"'l. Sábese tamén, nesa mesma liña, das valiosas coleccións que Páramo foi completando ó longo de moitos anos, cun interese directo na adquisición de exemplares valiosos, seguindo niso a tradición -desgraciadamente pouco desenvolvida en Galicia- dos cregos ilustrados do século XVIII. l\sí, algúns biógrafos refírense á colección que tiña de excelentes pinturas e á súa nutrida biblioteca, ademais dun valioso monetario con ricos exemplares tanto de moedas coma de medallas 150 l. l\ paixón palas ciencias da natureza levaríao tamén a buscar e adquiri-las pezas máis diversas da xeoloxía, mineraloxía e botánica, ata o extremo de compoñer un gabinete de historia natural de elevado valor material, que doaría á Sociedade Económica de Santiago no acto da súa inauguración de 17841"1, e que sería a base do que lago se formaría na universidade compostelana. 3. Ministerio sacerdotal Pese ás numerosas referencias biográficas e históricas que posuímos acerca de Páramo Somoza, case todas con informacións sobre o exercicio do seu ministerio sacerdotal, hai unha ampla lagoa correspondente ó acceso e ós primeiros anos do mesmo, que non foi posible superar ata hoxe por parte de quen se ocuparon del. Polo que logo detallarei, pódese hipotetizar por aproximación que o noso personaxe debeu exerce-lo sacerdocio uns trinta anos, en distintas e variadas fontes, antes de acada-lo nomeamento episcopal, ministerio que a marte impediulle desempeñar Primeiros tempos Non se sabe nada do acceso de Páramo Somoza á clerecía, nin sequera a data aproximada da súa ordenación sacerdotal, que bispo lla conferiu, onde e a que título. Como mera hipótese e basándome (49) Cf. sohre tcxio Sánchez Vaamonde, ; R. Pazos, 245. (50) Cf. especialmente Risco, 290, quen afirma estar depositado este monetario (no intre de puhlica-la súa obra en 1798) na casa de D. Xosé Páramo, innán donoso personaxe. (51) 1\RS1'::APS, Fondo General, Caja 1 ( ), Sig. 4: 1787, Acta. Leído en Junta de 20 de Enero de 1787, páxs , onde se fai o eloxio póstumo de Páramo como socio destacado, aludindo a este feito: "Doou a súa preciosa colección de Historia Natural que facía tódalas súas lcdicias e que formara a costa de grandes caudais e non menor estudio. A iso engadiulle outras moitas doazóns considerahles".

69 1\1(JVAS I1\'FC>RA1ACJ().\rs S<JBRt; A1\"I'(JNJ() PA.Rt\.\1() S<>M<>ZA 67 nas pautas seguidas naquela época, suxiro que as sucesivas ordenacións clericais debeunas recibir durante a súa estadía en Santiago como colexial e estudiante da facultade xurídica, e que puido recibi-la ordenación presbiteral polo final do segundo ciclo des tes estudios (en torno ó ano 1756), durante o pontificado do célebre arcebispo Raxoi Losada, posiblemente a título de patrimonio, como se adoitaba facer entón entre os membros da fidalguía. Con todo, e a pesar dos meus esforzos por conseguilo, non teño ningún respaldo documental desta suxerencia( 52 l, e ben puidese ter recibída-las ordenacións na súa propia diócese de orixe, onde precísase facer unha pescuda a fondo sobre o particular, por se ocorrise nela un resultado positivo. i\ primeira e case única constancia que aparece sobre o noso biografiado nesta etapa inicial do seu ministerio, refírese ó exercicio de certos cargos académicos e docentes na universidade xacobea, con toda probabilidade sendo aínda colexial e na súa etapa última de estudiante de Leis, anque só a teño documentada durante un par de anos. Nun claustro celebrado o 18 de outubro de 1756 aparece o noso personaxe incluído na lista dos cargos que se renovaban ó comezo de cada curso académico: "... Para Director en lugar del Señor S." Martin el S.'" Montenegro". O ano seguinte, noutro claustro celebrado o 31 de xullo de 1757, Páramo consta designado como un dos catro deputados de Facenda da universidade: ''Nombrose para diputados del proxm" Hazim'º de Rentas a los señores Boan, Montenegro, Cardossa y P" Mtro Lopez"( 53 l. Tiven aínda a sorte de localizar unha última referencia no libro de claustros ó comezo do curso seguinte. Na xuntanza celebrada o 18 de outubro de 1757, Páramo figura con dúas designacións: a primeira, a súa reelección como Director xunto con outros tres; e a segunda, nomeado para sustituír unha das cátedras vacantes na facultade xurídica, de acordo con seus estudios canónicos: "Para la de Instituta el S.'" Montenegro"( 5 1. Así, pois, na etapa final dos seus estudios como postgraduado, Páramo Somoza acadou certas designacións para exercer cargos cole- (52) Consultado cuidadosamente no AHDS o F(J, U g. 1053: Libro 3." de rnatrícu/as de ()rdcncs y Dilnisorias, , e mailo Leg. 1055: libro 4." de matrk"ulas de ()rdenesy J)imisorias, , non atopei ningunha referencia a Páramo.Somoza nas ordenacións celehradas nos anos (53) AHUS, SI.A, Leg. A-134: Libro 24.C' de Claustros , fols. 229 v. e 250 v., respectivamente. (54) AHl!S, SLA, Leg. A-134 cit., fol Cf. Cabeza de León, 111, 222, que fai figurar a Páramo nunha relación de catedráticos de lnstituta, pero non precisa o tempo que durou a súa sustitución, que foi só posiblemente dalgúns meses. () certo é que nos comezos do curso seguinte, en outuhro de 1758, xa non figura designado para ningún cargo.

70 68 CARLOS UARCÍA CORTÉS xiais e administrativos na universidade, e mesmo algunha sustitución na docencia canónica, que polo seu propio carácter debeu ser de curta duración. Pero a partir do curso ábrese na súa biografía unha longa etapa de máis dunha década sobre a que se carece de referencias bibliográficas e documentais. Despois diso, os primeiros datos verificados acerca do exercicio do seu ministerio téñense só desde 1769, estando logo ben documentados ata a súa morte en 1786( Vounos ir parcializando nos apartados seguintes, para facilitar un mellor seguimento por parte dos lectores Coengo da catedral de Santiago Contando Páramo Somoza trinta e sete anos de idade, a comezos do ano 1769, acadou unha importante prebenda no cabido compostelano, feito que permite documentar con seguridade a súa biografía dende entón, cando levaba xa máis dun decenio exercendo o sacerdocio. Non logrei averiguar como accedeu a esta coenxía, anque certamente non foi por oposición, senón por designación directa do arcebispo Raxoi. Ignoro tamén desde que cargo previo logrou chegar ata ela, anque quizais a influencia familiar non estivese allea ó evento. De kito o seu tío paterno, Antonio Crisóstomo Montenegro Páramo e Osorio, obtivera tamén outra coenxía no mesmo cabido algúns meses atrás, chegando a seren -tío e sobriño- contemporáneos no exercicio das suas respectivas prebendas durante máis de once anos, o que ten enxendrado máis dun erro nalgúns biógrafos( 56 l. O ingreso de Páramo Somoza na poderosa corporación xacobea foi posible ó presenta-la dimisión da cardealía que ostentaba neste cabido o coengo Xoán Francisco Suárez de Deza, o 29 de marzo de De feito, seis días despois da citada dimisión, o tío de Páramo -como o seu apoderado- presentaba título de colación canónica da (55) Para documentar este periódo, nos apartados seguintes, usarei principalmente -anque non en exdu...,iva- ns libros de actas do cabido compostelano que detallo: Leg. 526: Libro 57 de aclas capitulares 1762 a 1772,.117 fols.; Leg. 527: Lihro 58 de actas capitulares 1772 a 1777, 277 fols.; Leg. 528: Libro 59 de actas capitulares 1778 a 1781, 275 fols.; Leg. 529: Libro 60 de acta..<> capitulares 1782 a 1786, 378 fols. Citarei: ACS, Leg. [ ],!..'nas referencias dos fols. correspondentes. (56) Este tío donoso personaxe era orixinario da Pobra de Burón, onde nacera en.sete1nhro de 1706, sendo máis tarde colexial do Fonseca, cocngo de Lugo e prior da colexiata da Coruña, accedendo desde este último cargo á coenxía de Santiago no final de Foi logo administrador do Hospital Real e membro do Consello da S. M., falecendo na Corte en.setembro de Para máis información.s, cf. A. Neira de Mosquera, Monografías de Santiago (.Santiago, real. de 1950) 110; P. Pérez Constanti, en BRACJ., XIII, n." 148 (1923) 96-97; c~abeza de León, l, 189; 111, 220.

71 \f()vas ll\ 1 F'f.)RMACJ()1\ 1 S S()HRJ<; A1\''T'()Nl() PARi\M() 8()A,,J(JZ1\ ó9 indicada cardealía expedido ó seu favor polo arcebispo, pedíndolle ó cabido fose admitido ne! tralo exame da documentación que aportaba e superada-las probas de limpeza de sangue. A corporación capitular encargaba entón o exame dos documentos ó coengo doutoral, quen emitía un informe positivo sobre os mesmos ó día seguinte, procedéndose logo a nomear informante das probas de sangue ó coengo-cardeal Xosé Nicolás Valcarce Miranda<">. Gracias ó expediente depositado no arquivo capitular< 53 1, consta que o coengo informante e mailo seu capelán realizaron un minucioso traballo entre o 26 de abril e o 11 de maio na cidade de Lugo, así como nas localidades de Goián, Castroverde, Pobra de Burón e Vilabade (lugares de orixe do candidato e dos seus inmediatos ascendentes), recollendo as declaracións de case cincuenta testemuñas. No informe final Valcarce Miranda afirmaba concluintemente que a familia Páramo-Somoza era de cristiáns vellos, fidalgos notorios, antigos e ilustres, polo que consideraba "acredor da dignidade ó pretendente"<591. Este expediente complétase, nos apéndices da mesma sección do arquivo capitular<" 0 1, con outra documentación. Na xuntanza do cabido compostelano celebrada o seguinte 22 de maio acordouse, á vista do positivo resultado da información de sangue, darlle ó candidato posesión da coenxía-cardealía, tomándoa na mesma data o seu tío e apoderado. As acostumadas xura e profesión de fe fíxoas o propio interesado, despois de estar presente en Santiago, o 7 de xullo seguinte<" 1 1. Están perfectamente documentados tódolos empregos que Páramo Somoza houbo de exercer como membro do cabido compostelano, tanto os que lle corresponderon por turnos coma outros de especial designación: oficios de duración anual< 021 ; administración dalgunha das múltiples tenencias do cabido e, ás veces, exercicio de xurisdicción espiritual nas mesmas<"'i; prédicas e sermóns en determinadas festas e datas sinaladas; comisións de servicio en casos e pleitos do cabido; (57) Cf. ACS. Lcg fols. 210 v v. (58) ACS, Informaciones de limpieza de sangre, Leg. 750, Tomo XXI, Exped. 6: ''J\..1ontenegro Páramo y Somoza, D.. Antonio". (59) Cf. ACS, Leg. 750., fol..s.s, que é o texto dese informe, firmado en Vilabade o ll~v (60) \..~C. lnfóm1aciones de lin1pieza de sangre, l..eg. 775: Apéndice IV, (~enealogías varias, fols (61) Cf. ACS. l.eg fols v. e 219. respectivamenle. (62) Cf., por cxemplo, 1\..~C. Leg. 526, fol. 220 (nomeado por un ano contador de hora.._, en agosto de 1769); fol. 253 v. (igualmente, en agosto de 1770). (63) Cf., por exemplo, ACS, Lcg. 526, fol. 289 v. (nomeado en agosto de 1771 para exerce-la xurisdicción espiritual, por un ano, na tenencia de Portomarín).

72 70 CARL<>S GARCÍ..\ C()R'J'J<~S etc. Maior relevo tiveron algúns encargos que lle fixo a corporación e que, segundo parece, executou Páramo con toda dedicación: mestre de cerimonias por unha tempada( 64 1; compra do Colexio de Irlandeses na cidade xacobea( 05 1; cuestión suscitada entre o cabido e o duque de Arcos por causa do Voto("'»; traslado a Lugo para tratar asuntos de interese común co cabido daquela Igrexa, que lle dispensou por certo un trato excelente("'!; designación provisional de administrador do seminario de Confesores fundado polo arcebispo Raxoi, ó remate definitivo das obras( 08 J; etc. Quera destacar tamén algúns cargos especiais que Páramo cxcrccu por encomenda do cabido compostelano. En primeiro lugar, o de fabriqueiro da corporación, para o que foi designado polo arcebispo Raxoi en agosto de 1769( Neste oficio tería ocasión de acometer en 1772 importantes obras na catedral, por importe de cen mil reais, e de investir xenerosamente nas festas do Ano Santo de 1773(7 1. No órgano do lado da Epístola, construído no ano 1777, faise constar nunha lenda o nome dos seus artífices así como o do fabriqueiro, cardeal Páramo Somoza 17lJ. Algúns dos seus biógrafos coinciden en facelo protagonista, exercendo ese cargo, de grandes obras de ornato no santuario xacobeo, de abrir ó culto a chamada catedral vella e de suprimí-lo mal costume que tiñan moitos visitantes de pernoctaren na basílica a véspera da festa do Apóstold 721 Deben destacarse así mesmo certas comisións que o cabido lle fixo a Páramo Somoza para solventar na Corte asuntos da corporación. Así, a que desempeñou durante máis de dous anos, designado xunto ó arcediago de Trastamara, para testemuñar ó Rei a fidelidade do cabido de Santiago e facerlle a oferta incondicional dos seus medios económicos como contribución á guerra contra Inglaterra, oferta que sería reclamada de contado polo goberno da monarquía( 7.i1. Desta (64) Cf. ACS, /A:g. 526, fol. 231 v. (nomeado para este cargo en outuhro de 1769, excusándoselle as faltas a coro mentres o exercese). (65) Cf. ACS, U:g. 526, fol. 268 (nomeado membro dunha comisión con tal ohxecto, en decemhro de 1770). (66) Cf. ACS, I.eg. 527, fol. 38 (en abril de 1773). (67) Cf. ACS, Leg. 527, fols. 107 v (en agosto de 1774). (68) Cf. ACS, Leg. 528, fol. 36 (en agosto de 1778). (69) Cf. ACS. Lcg. 526, fol (70) Cf. ACS, Lcg. 527, fols. 8 e 38, respectivamente. (71) cr. Ilustmciones epigráficas en la Catedral de San1iago, en "(~alicia l)iplornática" 11, n." so (1884) 374. (72) Así Sánchez Vaamonde, 413; IJíaz de Rábago, 269; Espa..<:;a, XLI, 1338; R. Pazos, 246. (73) Cf. extensamente sobre o particular L. Ferreiro, XI

73 ,\.'()\'A_..; 11'\'F( >R."vL \C[()i'\'S S< >BRE 1 \1\T'JY ),'\'[() p, \R.. \J\1() S< ),\1( >Z1\ 71 viaxe quedan, respecto a outros asuntos, distintas constancias nas actas capitulares( Con relación á mesma viaxe pódese dicir que Páramo aproveitouna ben no seu favor, como o suxiren as numerosas concesións reais de cargos e beneficios durante a súa estadía en Madrid: cruz da Orde de Carlos III (en xuño de 1780), administrador do Hospital Real de Santiago (en febreiro de 1781), rector da universidade compostelana (en outubro de 1781), etc<''''. Os biógrafos sinalan tamén que o nomeamento episcopal de Páramo Somoza (en outubro de 1785) ocorreu durante unha estancia súa na Corte, onde se atopaba entón para resolver difíciles negocios que lle encomendara o cabido xacobed"" Administrador do Real Hospital O Grande e Real Hospital de Santiago era por aquela época unha das máis importantes institucións da cidade xacobea, e a súa administración un dos máis cotizados beneficios vinculados ós membros do cabido\ O inmediato antecesor de Antonio Páramo neste cargo foi precisamente o seu tío Antonio Crisóstomo, que o disfrutara ata a súa morte, acaecida na localidade madrileña de Galapagar o 5 de setembro de Por certo que ó noso personaxe tocoulle comunica-la noticia do seu pasamento ó cabido compostelano e remitirlle o certificado médico de defunción desde a Corte, onde se atopa en comisión. El mesmo participaba tamén á corporación que o 14 de setembro seguinte fora nomeado polo Rei, mediante decreto, novo administrador do citado HospitaW' 1 Na miña investigación localicei o texto da comunicación autógrafa de Páramo, e quero ofrecérllelo ó lector máis por curiosidad e que polo seu interese< 79 J: "lltmo. Señor/ Acaba de darme la piedad del Rey la Administracion de su R. 1 Hospit. 1 de esa ciudad, la que ofrezco á V.S. I. con un corazon (74) Ct. ACS, Leff. 528, fols v., 170 v., 183 v., 190 e 260 v., relativos respectivamente a comunicacic~ns escritas de Páramo sohre: tallo da Nunciatura favorahle ú cahido nun pleito sohre propiedades en Sar (agosto de 1780); doazón dunha lámpada para o Apdstolo feita pola raíña de Portugal (agosto de 1780); inconveniencia de facer un recurso sohre a prohihiciún dos xigantes nas procesións (outuhro de 1780); pago do Voto polo hispo de Aln1cría (decembro de 1780); resolución de diversos asuntos, que lle permitiría regresar de contado a Santiago (outuhro de 1781). (7.5) Cf. AC.S, Leg. 52R, fols. 158, 211 e 260 v., respectivamente. (76) Cf. RisL'O, ; (>vilo ()tero, 706; L. Ferrciro, X, 216; R. Pazos, (77) Cf. o artigo de C. Sánchez Rivera, E/ gran Hospital Real es fundación de los Reyes Cat(ílicos, na súa ohra,\ 1 ota...;;... ompos1elanus (Santiago s/d) (78) Cf. ámhalas <lúas noticias en i\c.s, Lcg. 528, fol.s. 177 v e 211, respectivamente. (79) ACS, Leg. 413: (;ran Hospital de Santiago, Carp. "Antecedentes varios, ", :Vtazo " Gran Hospital Real'', doc. solto.

74 72 C,\RLCJS G,\RC/1\ CORTES agradecido, pues sé que no teniendo yó mas mérito que aquel que me dá el onor de ser individuo de un Cuerpo tan respetable a el justam. tr debo de atribuir mis aumentos, que confieso a V.S.l. lleno de reconocimiento./ Dios gue a \'.S.I. en su maior grandeza los m.' a.' que le pido. Mad." Febrero 14 de / lll.'"" Señor I B.L.M. de V.S.l. su mas humilde hijo seg. ro serv. r y Capp.! (Asinado:) D. r Antonio Paramo y Somoza I Iltmo. S."' Dean y Cavildo de la S.A.M.l. de S.""'. Anexos á administración daquel establecemento chegáronlle a Páramo outros cargos na mesma institución, como o de capelán maior, ademais de xuíz eclesiástico ordinario conservador e privativo do mesmo. Os biógrafos destacan tamén os traballos realizados a pro! do Hospital e dos seus beneficiarios, suliñando a súa intelixente política de aumenta-las rendas das terras da institución sen grabar ós colonos, os planos para mellora-la lactancia dos expósitos acollidos, así coma outros para a curación de certas enfermidades (hidropesia, tise, etc.)l'ºl. Seguindo a práctica habitual nas outras áreas da súa actividade, Páramo favoreceu cumpridamente a esta institución. Un testemuño da súa xenerosidade co Hospital, que chegou ata os nosos días, consérvase na chamada Sala Real -que da á fachada dianteira do edificio-, o luxoso mobiliario e maila selería da cal foran regalados por Páramo, segundo acordo tomado ante o cabido o 14 de setembro de 1784<' 1 l Rector da Universidade i\nque esta é unha das actividades exercidas por Antonio Páramo que está menos documentada (no arquivo universitario compostelano faltan os libros de claustros do tempo do seu rectorado), os historiadores e biógrafos son unánimes en valorala positivamente. Na súa detallada historia da universidade Cabeza de León sitúa o nomeamento rectoral de Páramo despois da criticada actuación do rector Serrano, de quen o claustro pedira a dimisión ó Rei en novembro de 1779, chegando a propoñer unha terna sustitutoria encabezada polo bispo auxiliar de Santiago, Xoán Varela Fondevila. O problema dilatárase politicamente ata fin do mandato de Serrano, que remataba co curso Entón o Real Consello fixo fronte á situación e nomeou para o cargo a Páramo Somoza, que se atopaban entón na Corte (80) Cf. Sán.:hcz Vaamonde, 4l!l; [)faz de Rábago, 269. (81) C. Sánchez Ri\'era, o.e., , refírese a este feito e transcribe o texto do citado acordo do cabido, que -tras bu.<;calo inutilmente- debo dicir que non figura na<; actas capitulares.

75 ,\r()\'t\.s llvj<"'()rm1\c[()l\ 1 S SOBRE AJ\'TOl\J'l() PARAM< J S(.)M( JZ1\ 73 comisionado polo cabido< 82 i. O designado non formaba parte da terna sustitutoria nin pertencía ó claustro, mais gozaba da confianza do goberno pois era persoa de reputada categoría intelectual e estaba á marxe da política interna do claustro; pero a súa designación foi mal acollida polos manteístas< 83 >. O propio Páramo comunicaba ó cabido o seu nomeamento rectoral nunha carta desde a Corte, que se leu na xuntanza do 31 de outubro de 1781, concedéndoselle licencia para regresar de contado a Sant [ago< 84 >. Os biógrafos máis coñe' edores do noso personaxe valoran de forma moi positiva a súa a 2tuación rectoral, especialmente dúas formas de exercela< 5 l. A primeira no plano institucional, devolvéndolle a paz a un claustro longamente alterado por disputas internas, para que se dedicase con liberdade á súa función científica e docente, co que puido chegarse a unha provisión xusta das cátedras. A segunda foi o encargo recibido do Real Consello para restaura-lo Colexio de Fonseca, comezando por unha honesta provisión das becas e seguindo por fomenta-lo interese pola preparación e os estudios dos xoves colexiais e graduados. De tódolos xeitos, non foi doada a tarefa que lle supuxeron ámbolos dous asuntos ó rector Páramo. No caso da provisión de becas do Fonseca, no que estaban enfrontado-los pareceres do claustro, estableceu que foron anunciadas con trinta días de anticipación. Resolta a provisión, esta foi protestada polo Dr. Patiño mediante unha representación ó Rei, na que pedía a súa anulación por ir contra das constitucións universitarias. Malia iso, o Consello nomeou os becarios designados por Páramo e deu un laudatorio informe sobre a súa intervención neste tema< 86 l. Coñécense tamén outras actuacións universitarias de Páramo Somoza no cargo rectoral. Así, no ano 1783, ante una queixa dos colexiais do Fonseca contra o seu propio rector porque non lles daba alimentación suficiente, Páramo puxo a sunto baixo un xuíz, descubrindo pouco despois o desfalco e maila fuga do encausado. En novembro de 1785, con motivo das obras efectuadas no edificio do mes- (82) Ocúpase extensamente do caso Cabeza de León, l, , e refírese en concreto ó rectorado de Páramo Somoza na páx (83) Cf. F. Dopico, A llu.stración e a sociedade galega (Vigo 1978) 57. (84) Cf. ACS, Leg. 528, fol. 260 v. (85) Cf. S<lnchez Vaamonde, ; R. Pazos, (86) Cf. A. Fraguas Fraguas, Historia del Colegio de Fonseca (Santiago 1956) 66, e nota 34 nas páx.<> ; e 68-69, e nota 35 nas páxs

76 74 CARL()S (;,\RCÍA ('()RTÉS mo colexio, nas que xa se tiña gastado máis do percibido, Páramo pediu á superioridade abonase toda a dotación presupostada con tal fin, conseguindo que lle fose pagada( 87 l. A morte de Páramo Somoza, acaecida en marzo de 1786, sorprendeuno no exercicio do cargo rectoral na universidade compostelana, ós catro anos e medio do seu nomeamento Fundador da Sociedade Económica de Santiago Tamén os biógrafos e historiadores están concordes en afirmar que Páramo Somoza fui a alma da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago, como froito do seu espirito ilustrado e científicd881. Sen embargo, a súa temperá marte nos comezos desta institución impediulle exercer nela un maior protagonismo, que pasou a outras persoas (por exemplo, ó coengo Sánchez Vaamonde) e fui quizais unha das causas da perigosa decadencia que a Sociedade experimentou a partir de 1793, levándoa case a desaparecer ata que fui "reflotada" no ano 1834('' 1 As orixes e primeiros tempos da Sociedade, pese á pouca documentación que se conserva de entón -destruida ou extraviada nos avatares dos comezos do século XIX-, pódense reconstruir gracias a algúns bus estudios realizados sobre o particular('xll. A Sociedade Económica de Santiago xordiu dentro do movemento iniciado a pro! destas institucións por Carlos III, que tivo como primeiras realizacións a Bascongada (1765) e a de Madrid (177.;i), e a súa primicia galega na de Lugo (1783). Parece que o proxecto inicial fui animado por Páramo e ne! colaboraron outras persoas de orientación ilustrada tanto eclesiásticos coma universitarios de Santiago, Galicia e aínda de MadridC Gracias (87) Cf. A. Fraguas Fraguas, o.e e 318, respectivamente. (88) Cf. Couceim, 20; R. Pazos, 248; S.lJ.K., en GEG, XXIV, 19. (89) /\. pouca documentación consevada desta primeira etapa atópase no,\rseaps, Fondo General, Caja 1 ( ), Carps. Sig. 1-15, especialmente nas sete primeiras. (90) Cf. C. Fernández Casanova, La Sociedad Económica de Amigos del País de Sanriago en el siglo XIX (Sada-Coruña 1981) 231 páxs.; El Centenario de la Sociedad Económica Gallego. Apunres para escribir la historia de esta ilustre Corporación, "Galicia Diplomática'', I, n." 23 (1882) ; e, sobre todo, dous escritos de J. Díaz de Rábago: o xa citado artigo, nas súas ()bras completas, V, , e Reseño his1órica de la Sociedad E\::onómicCJ de Santiago, nas ()bras completas, VI (Santiago 1900) (91) AIIN, Consejos, Leg. 901, n." 13: "Expediente promovido en el Consejo á representacion de Don Antonio Páramo Somoza, Canónigo de la Santa Iglesia de Santiago, Don Pedro 1\ntonio Sánchez, Racionero Prebendado de ella, y consortes. Sobre que se establezca en Santiago una &x:iedad Economica de Amigos del Pais" (cit. por F. Dopico, J\ Ilustración e a socicdadc galega, Vigo 1978, 54).

77 1\l()V1L"i lnformaciól\ 1 S SC)BRE A1\11tJN[() PARAMf) S()MCJZA 75 á Real Cédula que aprobou os Estatutos da Sociedadel 92 1, sábese que aquel grupo xestionou diante do Real Consello en decembro de 1783 a creación dunha Sociedade Económica do Reino de Galicia, que foi aprobada con toda rapidez, ordenándose ó alcalde de Santiago que lle facilitase os locais para as súas xuntanzas. Froito daquelas xestións, inaugurábase a Sociedade o 15 de febreiro de 1784 nun salón do concello compostelano, sendo Páramo Somoza o deputado polo Consello de Castela para presidi-la primeira sesión1931. Naque! acto pronunciou o discurso inaugural o propio Páramo ( é a única publicación que lle coñezoc 94 1), quen deseñou a grandes rasgos o futuro labor da Sociedade; admitíronse entón os primeiros socios, nomeáronse oficiais e formáronse os Estatutos á espera da súa aprobación polo Consello. O que sería ilustre membro da Sociedade, Freire Castrillón, declamou unha oda conmemorativa da efeméride, que sería dada ó prelo pouco despoisc A aprobación producíase con data 23 de setembro de 1784, denominando á nova institución "Sociedade Económica de Amigos do País da Cidade de Santiago", cunha ambiciosa proxección cara á agricultura, á industria e ás artes. A partir de entón Páramo Somoza colaborou activamente na expansión da Sociedade en tódolos proxectos, contribuíndo con fondos propios á apertura das Escolas de Artes e Oficios e de Debuxo, en xullo de Con todo, non chegou a ocupa-la dirección da entidade, que se lle ofreceu ó recén chegado arcebispo de Compostela, Fr. Sebastián Malvar Pinto, quen a ostentou nos primeiros anos e contribuiu sen dúbida a prestixiala. De feito, a finais de 1786, pouco despois da morte de Páramo Somoza, a Sociedade contaba xa con catrocentos socios. A estima desta institución para quen consideraba o seu principal fundador, púxose de relevo nos actos públicos que organizou tanto con motivo do seu nomeamento episcopal coma do seu falecemento, <is que logo me referirei. (92) Coñézoa na súa primeira edición de 1787, da que din o detalle bibliográfico completo na nota 27. (93) Quedou constancia da constitución da Sociedade Económica na xuntanza do cabido celebrada o seguinte día 20, onde se leu unha comunicación en tal senso e acordouse respostala: cf. ACS, Leg 529, fol (94) f)iscurso que en la apertura de la Sociedad Economica de Amigos del Pais del Reino de (;alicia, establecida en la Ciudad de Santiago, pronunció el dia 15 de Febrero 1784 el Señor Don Antonio Pararno y Somoza, del Consejo de S.M., Caballero de la Real i distinguida ()rden de Carlos lli, Cardenal Dignidad de la Sta. Iglesia de dicha Ciudad, Administrador de su G-rande, i Real Hospital, i Rector de la Universidad. Publicase por D. Ignacio Aguayo Aldemunde: i lo imprime con la debida licencia. XXXII páxs. (95) Cf. detalle bibliográfico completo na nota 26.

78 76 CARL<>S (lf\rcíi\ C<JRTÉS 4. Ministerio episcopal O episcopado era o curnio da carreira eclesiástica, que moitos esperaban para Páramo Somoza desde tempo atrás, como meta natural dos seus grandes méritos, anque non a acadou ata ter curnpridos cincuenta e catro anos. Desgraciadamente nunca chegou a exercer este ministerio, pois a morte reclamouno impensadamente antes de recibila consagración episcopal. Malia iso, foi canonicamente hispo de Lugo, elect'll e confirmado, e como tal figura nos episcopoloxios da diócese lucense, da que foi prelado durante dous meses e vinte días (desde o 19 de decembro de 1785 ata o 8 de marzo de 1786). O P. Pazos estudiou co seu habitual detalle tódolos pasos seguidos no proceso consistorial de Antonio Páramo Somoza para a súa promoción ó episcopadol 961 Por esa razón remitireime fundamentalmente a eles, completándoos con algúns elementos docurnentais de carácter máis concreto. para facilitarlle ó lector certos detalles menos coñecidos. A diócese de Lugo, anteriormente pastoreada por Fr. Francisco Armañá, estaba vacante desde o 14 de febreiro de 1785, data na que este fora confirmado en consistorio como arcebispo de Tarragona. Algúns meses despois, quizais ó final de agosto, encontrándose Páramo na Corte resolvendo certos negocios para que estaba comisionado polo cabido compostelano, foi proposto polo rei Carlos III para ocupa-la sé lucense. As primeiras noticias coñecidas desta elección parecen se-las facilitadas polo mesmo candidato en sendas cartas ás corporacións capitulares de Lugo e Santiago. Efectivamente, pouco despois do 19 de outubro de 1785 sabíase no cabido lucense o nomeamento episcopal de Páramo, pola súa comunicación desa data que acababa de chegarl'"'. E o seguinte día 22 liase tamén no cabido xacobeo outro escrito semellante, á vista do cal acordábase toca-las campás mañá e noite, resposta-la súa carta dándolle a noraboa, poñerlle medio sitial no seu asento do coro e nomear dous coengos para felicitalo cando regresase a Santiago1 9 s1. O Rei firmou a cédula se presentación para a diócese lucense en favor de Antonio Páramo Somoza o 27 de outubro en San Lourenzo do Escorial, dirixíndoa ó seu ministro plenipotenciario en Roma, Xosé (96) Cf. especiahnente R. Pazos, , coas o xjrtunas referencias documentais dos arquivos vaticanos. (97) Cf. Risco, 290; L. Ferreiro, X, 214. (98) Cf. ACS, Leg. 529, fols v.

79 NOVAS INFORMACIÓNS SOBRE ANTONIO PÁRAMO SOMOZ,\ 77 Nicolás de Azara. Os trámites consistoriais iniciáronse de contado na forma habitual entón, que comportou de feíto algunhas irregularidades ás que logo me referirei. O nuncio en España, Nicolao Colonna ( ), comisionou para confecciona-lo proceso consistorial a Agustín Rubín de Ceballos, hispo de Xaén e Inquisidor Xeral, quen o iniciou na Corte o seguinte 31 de outubro. As testemuñas citadas para declarar foron catro membros de distintas institucións reais e eclesiásticas ubicadas en Madrid, ademais dun coengo da catedral lucense presente na Corte. O comisionado pechou as informacións recibidas cun decreto datado o inmediato 19 de novembro. Seguindo a práctica da época, o propio interesado interviña nesta etapa do proceso. Xa indiquei como el mesmo informara ós cabidos interesados da súa elección. Igualmente pedira ó cura de Santa María de Ferreira unha copia auténtica da súa partida bautismal, para incluíla no expediente, que o rector da súa parroquia natal extendeu o 29 de outubro, resultando se-la que figura na documentación deste proceso e publicou o P. Pazos(""l. Asimesmo houbo de se-lo propio Páramo quen solicitase ó Sumo Pontífice, pouco despois de pechado o devantito proceso, a subsanación do defecto de forma no que incurrira o Nuncio ó comision ir outra persoa para a confección íntegra desta peza consistorial, cousa que non estaba autorizado a facer. Pío VI concedeulle tal gracia con data 17 de decembro, como era tamén habitual naquelas circunstancias. O último acto da promoción episcopal de Páramo Somoza tivo lugar no consistorio do seguinte día 19 de decembro, no que o Papa confirmouno bispo de Lugo e dispuxo cesase na súa prebenda da catedral xacobea. As bulas correspondentes remitíronse a España o día 11 de xaneiro de Paso agora a detalla-la reacción experimentada polo nomeamento episcopal de Páramo tanto en Lugo coma, sobre todo, en Santiago. Segundo recolleu o P. Risco(l"'l, a designación do seu novo bispo foi celebrada na capital do Sacramento e mesmo en toda a diócese lucense, onde tiñan en grande estima ó seu paisano, esperando realizase nela outras empresas da mesma categoría cas realizadas en Santiago. (99) () citado Párroco de Ferreira facía constar que expedía a copia por pedimento "do Ilmo. Sr. IJon Antonio Páramo e Somoza, do Consello da Súa Maxestade, Coengo Cardeal daquela Santa lgrexa, Rector da Universidade de dita cidade, Cabaleiro da real distinguida ()rde do Sr. D. Carlos terceiro'', dando con exactitude a relación dos cargos e títulos que entón tiña o candidato (cf. R. Pazos,246). (100) Cf. Risco, 292.

80 78 CARLOS G,\RCÍi\ CORTÉS Na cidade do Apóstolo rendéronselle a Páramo Sornoza diversas hornenaxes. Destaca a sesión p1 blica que celebrou a Sociedade Económica o 28 de outubro(ioi), coa concesión de diversos prernios( 102 l e cun eloxio pronunciado por Freire Castrillón, que foi dado pouco despois ó prelol"'"j, cornpletándoa coa exposición dun retrato do novo prelado no gabinete de historia natural. Asirnesrno a Sociedade organizou unha festa pública con iluminación especial, concerto de música e solta dun globo na praza do Hospital, fronte ás habitacións que ocupaba o novo prelado. Tarnén o cabido catedral dedicoulle un festexo popular ó regresar Páramo da Corte, que este agradecen calurosamente na sesión de agasallo celebrada pola corporación o 15 de novernbro. Acordábase na mesma xuntanza concederlle ó fabriqueiro cen doblóns -cantidade acosturnada noutras designacións episcopais acorridas por entón no cabido- para rnercarlle ó norneado hispo unha xoia corno lernbranza do acto. Por outra parte, na sesión celebrada pala institución capitular o 18 de novernbro seguinte, acordouse visita-la comisión de coengos da catedral de Lugo que viña felicitar oficialmente ó seu novo prelado, en sinal da cornpracencia que sentía tarnén a corporación xacobea polo acontecernentd 1114 l. O cabido compostelano acordaba en 21 de ferreiro de 1786 escribir á Real Cárnaraº"'J, solicitando se provistase a coenxía-cardealía de Antonio Páramo, hispo electo de Lugo, o que permite supoñe-la súa renuncia nas datas inmediatas. É esta a derradeira referencia a Páramo Sornoza que atopei nas actas capitulares antes da súa rnorte. 5. Falecernento e memoria Antonio Páramo Sornoza faleceu o día 8 de marzo de 1786 pouco antes do mediodía, na súa habitación do Hospital Real. Contaba entón cincuenta e catro anos, seis meses e un día de idade, tendo exercido o ministerio sacerdotal por case seis lustros. Tódolos testernuños escritos están concordes en que a rnorte ocorriulle repentinamente, sen darlle tempo a testar nin a recibi-los últimos sacrarnen- (101) Cf. detalle destes actos en Díaz de Rábago, (102)!)estaca a ()da premiada, de autor voluntariamente anónimo, que entregou o premio ós fondos da Sociedad.e: cf. detalle bibliográfico completo na nota 2. (103) Cf. detalle bibliográfico completo na nota l. Este cloxio publicouse trala monc de Páramo, como homenaxe á súa persoa e obra na Sociedade Económka, e vai precedido dunha especie de crónica dos actos celebrados naquela data. (104) Cf. ACS, l...eg. 529, fols. 282 v. e 283 v., respectivamente. (IOS) Cf. ACS, Leg. 529, fol. 307 v.

81 1\J()\lA._~ INF<>RMACU}1VS S()RRE ANT<_) '\'1() PÁRA.M() $()Af()Z1\ 79 tos((oój. Con todo, algúns autores constatan os temores que o mesmo Páramo tiña de non chegar a recibi-la consagración episcopal, manifestados reservadamente ó seu amigo Nicolás de Neira, doutoral de Santiago, así como os serios achaques e doenzas que padecía desde tempo atrás, anque non fixesen predicir tan inesperado desenlace De feito, Pedro Antonio Sánchez fixo notar na súa oración fúnebre que, os días anteriores á morte, pasáraos Páramo "afectado pola súa frecuente doenza" e que a véspera aínda fora á catedral para celebrala Santa Misa. Pero na mañá do día 8 de marzo debeu sentirse tan mal, que xa non o puido repetir e, ó fío do mediodía, os médicos do Hospital -tras dos inútiles esforzos para que se recuperase- tan só puideron certificar que estaba "verdadeiramente morto e cadaver por morte repentina, da que non tiñan dúbida". Logrei acceder recentemente a unha interesante e inédita constancia da morte de Páramo Somoza, recollida cando esta se comunicou á corporación capitular ó día seguinte de suceder, constancia que facilita algúns detalles do falecemento, disposicións sobre o seu enterro e problemas de protocolo provocados para determinar se lle correspondía un oficio fúnebre como prebendado da catedral ou como prelado. Reproduzo o texto que quedou recollido ó respecto na correspondente acta capitularll<ibi: "En este Cauildo el señor Dean presento y lehio testimonio del secretario del real ospital de esta ciudad, con ynsercion de las certificacion de los medicas y zirussano de dha Real Casa. su lecha el uno y otro del dia de aier ocho del corri. ~ en que unanimes atestan, siendo la ora de doce que en fuerza de los experim. cos y obseruaciones que auian hecho y dictaua la facultad, en el cuerpo _del Illm." señor d." Antonio Paramo y Somoza electo obispo de Lugo, allaban estar herdaderam. 1 '"' muerto, y cadaher por muerte repentina en que no tenían duda; En cuia vista se dijo el responso por su Alma, y acordo se le haga el Entierro correspond. ~ Y en quanto a las duda.o;;; que se suscitaron sobre el concepto en que en la actualidad se le deuia contemplar, el Cauildo ha tenido por conveniente no tomar parte; dexando su decision a quien toca, y segun se resuelba hara el Cauildo las deuidas l)emostraciones, y sobré ello pasen los señores Cardenal Vi torero y Penitenciario, a hacer pres. k este Acuerdo a nuestro Illm.'' Prelado; Que el entierro se haga mañana a saliente, yendo el Cauildo formado, a buscar el cadaber dentro del ospital, real, en atencion a lo que es ynsigencia al Capellan e lnterpresentes". (106) Así "Faleceu repentinamente" (Risco, López Ferreiro e Couceiro), "faleceu... repentinamente, e polo mesmo non puido recibi-los Santos Sacramentos" (Acta de defunción), "inopinada e repentina morte" (Sánchez Vaamonde), "morte inesperada" (Rlxlríguez Pazos). (107) Así, Risco, 292; Víaz de Rábago, ; L. Ferreiro, X, 217. (108) ACS, l..eg. 529, fols

82 80 Ci\.RLC)S GARCÍA CC)RTÉS O día 10 de marzo, antes de procederse ó enterro de Páramo Somoza, xuntouse de novo o cabido para se informar polos devanditos comisionados que o arcebispo Malvar decidira se lle fixesen honras de prebendado, pois non lle constaba doutro carácter no finado 1 "'. Así se dispuxo que constase en acta, mandándose logo tocar a vacante "e que se lle faga o enterro e máis funerais segundo se acostuma facer ós máis señores Capitulares", ademais de ordena-lo libramento establecido dos douscentos ducados da media annata ó capitular de interpresentes. Naque! intre o coengo maxistral fixo consta-la súa protesta polo tratamento dado ó finado e porque non procedía tocar a vacante, xa que era un hispo electo con bulas da Súa Santidade que tiña renunciado á coenxía no anterior mes de febreiro. O enterro de Páramo Somoza verificouse, como estaba decidido polo cabido, despois de celebrada-las honras fúnebres, recibindo sepultura no chan da capela do Salvador, tamén coñecida coma do Reí de Francia, unha das que se abren na xirola da basílica xacobea, ás espaldas do altar maior. Os detalles destes actos quedaron recollidos na correspondente acta de defunción da parroquia de San Fructuosol 1 m>: "En diez de Marzo de mil setez.'" ochenta ochenta (sic, repetido) y seis, se dió sepultura dentro de la S." lgl.' Cathedr.' [entre lineas: en la Cap." del Rey de Francia] al Cadaver del lltmo. Señor D." Ant." Paramo y Somoza, Obispo electo de Lugo, Can." Card. 1 de la S." Metropolitana lgl.' de Sant." Administra."' del Grande y R. 1 Hospital, Caballero de la R. 1 y distinguida Orden de Carlos terzero; fallecio en dho. R. 1 Hospital, el dia ocho de dho. mes repentinamente, y p. r lo mismo no pudo recivir los S. 10 s Sacramentos; asisti a 'su entierro incorpor.d" con el Iltmo. Cavildo, como Cura de S. n Fructuoso, y de S. n Juan Baptista, en cuio distrito se alla dho. Real Hospital, seg.n lo hize con su antecesor, y practicaron los mas Curas, siempre q." aconteció igual caso; Hize los actos en mi Parroq.ª seg.n se acostumbra, con los mas S.rl's Capitulares de dha. S.ta Igl.a, Y como R."' lo firmo~ / (Asinado:) Andres de Turnes''. Parece que as manifestacións de dó poor parte do pobo compostelano foron numerosas e sinceiras polo pasamento dun dos seus grandes benfeitores. Mes e medio despois, o 26 de abril, volvéronse a repetir nos solemnes funerais que lle celebrou a Sociedade Económica na catedral xacobea, onde pronunciou unha afervoada oración fúnebre -á que xa me referín varias veces- o seu amigo o colaborador Ped_ro Antonio Sánchez, racioneiro da catedral e catedrático de teoloxía na universidade< 111 >. (109) ACS, Leg. 529, fols. 309 v (110) AHDS, FLSP, Fondos da parroquia de San Fructuoso, Santiago, Libro 4." de Difuntos [ ), fols. 16 v.-17, con esta nota marxinal: "+ nn Ant." Paramo, y Sornoza electo ()hispo de Lugo, y Administra.'" del R. 1 Hospital". (lll) Cf. detalle bibliográfico completo nas notas 3 e 115.

83 \'( )Vi\.S l1\'ft>ra1acj()1\'s S< JRRE /\]\,'T( )]\fj() l-'i\r, \,\.1() se JM( )ZA 81 Esta peza oratoria, segundo o estilo da época, aporta algúns datos e xuízos interesantes para a biografía de Páramo Somoza, ademais de glosalas virtudes públicas que amosou no exercicio dos seus importantes cargos. Pola súa parte, o cabido compostelano decidiu con máis retraso -o 2 de maio seguinte- celebrarlle unha función de honras a título de gracias, quizais para compensa-lo seu enterramento sen rito episcopal, e tamén condoa-lo pagamento da media annata da súa prebendao Con motivo do centenario da Sociedade Económica de Santiago, conmemorado solemnemente o 19 de xullo de 1884, esta institución mandou celebrar un oficio lünebre polos seus fündadores, nesta ocasión conxuntamente por Páramo Somoza e polo seu colega Pedro Antonio Sánchez, presidido polo Cardeal Payá Rico e con oración lünebre a cargo de Portal Sánchez, rector do seminario compostelanooui. Cinco anos despois, á vista de que case non se conservaban exemplares da supracitada oración fúnebre pronunciada polo ür. Sánchez, a Sociedade Económica acordou reimprimila na revista Ga/icia Diplomálica, anque debo dicir que xa fora incluída anos atrás na edición das obras completas de Sánchez, onde é máis doado consu1ta1a1 11 >. Como última referencia ó bispo Antonio Páramo Somoza, quero reproducir fielmente o epitafio gravado na lápida que se colocou sobre a súa sepultura, diante das gradas do altar da Capela do Salvador, que ven ser unha permanente testemuña da súa destacada biografía eclesiástica. 11 L'J: EL ILT.w S. D. ANTONIO PARAMO Y SOMOZA CARDE NAL DE ESTA S."' YG.'-' DEL OR DEN DE CARLOS 111. ADMI NISTRADOR EN EL R. 1 HOS!'!TAL RECTOR DE LA UN! l!ers!d1ill Ml!RIO ELECTO Y CONflRMAf)O O BISP<J DE LUGO EN EL A,>\ () DE 1786 EN 8 DE MARZO, EDAD 54 AÑOS. (112) Cf. ACS. /,cg. 529, fol. 328 v. (113) Cf. detalle hihliográfico completo na nota 9. (114) Cf. ()ración fúnebre, en Coleccion de los escritos del IJr. J). Pedro Antonio Sanchez, canónigo de la Santa Iglesia A1etropolitana de Sunliago (M. Minuesa, Madrid 1858) ; e &io.. iedad Econón1ica de Santiago. Año 1786, <>ración fúnebre que en /a.<; exequias de su fij.ndador el Ilmo. Sr. /). Antonio Pdran10 y Somoza. obispo de Lugo, pronunció su socio el canónigo D. Pedro i\n1onio Sdnchez, "Galicia Diplomática", IV, n." 26 (1889) ; n." 27, ; n."28, (lls) (J único dos biógrafos de Páramo que publk-ou o epitafio foi L. Ferreim, X, 217, o..'on algunas variantes menores respecto do texto que eu aporto, recollido en directo <la pn)pia sepultura.

84

85 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTÍN DE PALLARES Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ Seguindo o Nomenclátor da Provincia de Lugo, publicado polo Instituto Nacional de Estadística en 1990, intentarei asomarme á orixe lingüística dos topónimos que compoñen as 31 freguesías do Concello de Guntín. Utilizarei algunhas siglas bibliográficas, que irán explicadas ó final <leste estudio. E sen máis preámbulos, empezo xa. 1. CASTELO (San Salvador) Alvarín foi o xenitivo dun diminutivo de Alvarus, nome persoal visigótico (HGN 8); figura in loco quem dicunt Alvarim arredor de 1160 (BCML IX 313). Cabanas procede do lat. serodio capanna 'choza', quizás de orixe céltica (DCELC). Castelo grande e Castelo pequeno son apelativos adxectivados que traducen o castellum latino, o cal é diminutivo de castrum 'castro'. Cítase esta freguesía en 1073, 1178, 1295 (NML 146, 175). Na CDF alúdese á "ecclesiam Sancti Salvatoris de monasterio de Castello" en 1215 e "n10estiro de Castelo" en Grazós, escrito Gracioes /Gracias/ Graroyes / Grazoes na CDF, parece que foi o xenitivo de Gratius, -onis coa declinación do latín vulgar (!LV nº 362). Gratius (LE 424) e Gratiosus (TLC 282) vencéllanse co adxectivo gratus 'agradable'. San Martiño foi Sanctus Martinus, o de Tours (s. IV) ou o de Braga (s. VI), nome teofórico, derivado de Mars, Martis 'Marte'. Sanxillao traduce a Sanctus Iulianus, mártir de Antinoo en Egipto, antropónimo formado sobre o xentilicio Iulius. 2. CONSTANTE (San Miguel). Bustelo pequeno é versión do baixo latín bustellum, que é diminutivo de bustum 'pasteiro de bois' (DCELC v. bosta; BIEA VIII, 1954, 30).

86 /,1! / l"' -.:.--,, ::- ;_ r:-/._j_.,-- torta..~.._-..,~. L.-- - ; u' / j G, o ~~e- ~-, - -~- '''---"---- -,,,~~ "~- ' '. / ~ ) /.-.-),_"; -~~. ---.r;,,,,.;.'-~"i\ '\ <I'., -""'-"'. "'\(<..:::....- ;,-:;O t:.;: : : ---~ ~ Ir;_ '..,;.:\ ::!' \ ~. ( '.-\ \ '-- \ \, P º R T O-M_A R i N - ~-~,/.,., ( J ' O P.ÁRA..:O -< _/. ' 1 \ ~ Mapa do concello de Guntín (tomado da GEG, 17, 44)

87 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES 85 Constante reflexa o xenitivo de Constantius, antropónimo latino construído sobre o participio activo constans, -ntis do verbo constare (LE 525; TLC 258). Cítase Villa Constanti en 998, 1027, 1167, 1185, 1235 (NML 148). Fargós na CDF aparece escrito Fargaos / Fargaoze; e noutros documentos lucenses cítase Falagalosi a. 1027; Fargalosi aa. 897, 1078; Fargaox / Fargoos a. 1220; Fargaos a (NML 152). Todo esto mostra que estamos <liante dun alcume persoal Fargalosus 'esfargallado'(opnh 166; DCELC v. farfullar; DEEH 690 v. fraguculum). Fontao perpetúa o adxectivo latino fontanus, a, um, relativo a fans 'fonte' (TGL 85 ss.), o cal converteuse no antropónimo Fontanus (TLC 308). Reguenga parece aludir a unha villa regalenga, é dicir, do patrimonio do rei. Torrado, participio do verbo torrar, nacido no lat. vg. *torrare, a carón do clásico torrere, usouse como alcume persoal (OPNH 471), igual ca "El Tostado" en castelán. Vilela é a forma do latín vulgar vi/leila, diminutivo de villa, en vez de vi/lula 'vila pequena'. 3. ENTRAMBASAUGAS (Santiago) Nome aplicado á situación da igrexa parroquial (románica) entre dous ríos, afluentes do Ferreira, da que hai documentación e descripción no BCML, 1, 1943, Na CDF figura Sancto Iacobo de Inter Ambas Aquas en 1074, e posteriormente Intrambas aguas; nun doc. lucense, ano 1269, Inter ambas aquas (NML 157). Bertamil foi un antropónimo visigótico bitemático * Berte-mirus (HGN 45/6), deformación de Vidramirus / Bitre-mirus (HGN 400/4). Devesa traduce o latín defensa (DCELC), aludindo a un pasteiro con árbores defendido cunha cerca. Eirexe corresponde ó xenitivo ecclesiae (/ocus) 'lugar da igrexa'. Foxoiro sería un fossorium, lugar dun foxo ou foso, foveum / fossum / fogium en latín, 'trampa de feras'; pero tamén pode indicar oficio dunha persoa que facía foias para o carbón. Gondarén cítase como Gunderedi no ano 917 (CDF); Gunderei en 956 (NML 156), formas que veñen sendo o xenitivo do nome persoal visigodo Gunde-redus (HGN 145/27), como deixo escrito na revista Grial, XXIV, 1986, Martín debeu ser unha (Villa) Martini, v. nº l. Outeiro 'lugar alto' provén do latín medieval altarium, formado sobre altaria, plural de a/tare (DEEH 460). Penela é evolución do lat. vulgar pinnella, diminutivo de pinna 'pena'. Pereiro, perario na CDF, é árbore productora de pirum /pira 'pero/ pera'. Río foi rivus en latín. Sanfiz é un topónimo que se esclarece polas moitas veces que se cita na CDF como Sanctus Felix de Heremo, lugar onde tiveron unha famosa bailía os frades templarios, que litigaron cos de Ferreira polos respectivos coutos (GEG 29, 68; BCML 1, ). Sear corresponde á cita dunha ecclesia Sancti Iacobi de Senari, que dicitur Inter Ambas

88 86 N/CANDRO ARES VAZQUEZ Aquas, cedida por Alfonso III en 897 a Lugo (ES, XL, apend. 19). O norne de Senari parece o xenitivo do antropónimo Senarius, numeral distributivo de sex 'seis'. Xoaine está por lohannis 'don de Deus', norne hebreo de home. 4. FERREIRA DE PALLARES (Santa María) Parroquia con igrexa románica, descrita con documentación histórica no BCML IV, 1950, Aquí estivo ubicado un mosteiro, fundado arredor do ano 898, o cal foi afiliado a Sarnos en 1517, e perdurou corno priorato ata a desamortización en Del é a CDF que citarnos e que o menciona corno monasterium Sancte Marie de Ferraria de Paliares. Os lugares desta freguesía son: A Cal, Canal/ Caal na CDF, que indican a orixe do norne a partir do latín cana/is 'canle, vagoada'. Ferreira, corno vimos, foi Ferraria, á beira do río que leva este mesmo norne, nunha zona onde abunda o ferrum (Cf. NML 152). O especificativo de Pallares verérnolo no nº 10. Lousadela era Villa Lausatella no ano 939 e Lousatella noutros documentos da CDF; o norne é un diminutivo de /ausata, derivado do prerromano lausa 'lousa, pizarra' (DCELC v. losa). Matei pode ser o xenitivo do norne bíblico Matheus, apóstolo de Noso Señor; pero tarnén do xentilicio Matteius (LE 426). San Paio equivale a Sanctus Pelagius, norne persoal derivado do adxectivo grego pe/ágios 'mariño'. 5. FERROI (Santa María) A denominación parroquial vale para <lúas freguesías e verérnolo despois corno norne dunha aldea. Esta de Santa María consta en 1133, 1180, 1191, 1197, 1271 (NML 153). Agra, ferninino de agro, ager en latín, cítase na CDF. Arriba traduce o latín ad ripam 'á beira do río, na ribeira'; arredor de 1160 rnenciónase In Sancta Maria de Ferroin villam ubi dicunt Ripam (BCML IX, 1976, 313). Moreiras alude a árbores que teñen froita de arnoras, morum en latín. Tarnén Nogueiras é plural da árbore que dá noces, nux, nucis en latín. 6. FERROI (Santiago) Barranca, segundo Cororninas (DCELC) é unha palabra de orixe prerromana, contra quen opina que vén do grego pharanx 'ribazo, precipicio, abismo' (Así G"de Diego, DEEH 871). Casmiñavida débese descornpoñer en Casa de Miña-Vida, sendo éste quizabes o alcurne dunha persoa. Ferroi reflexa o xenitivo do antropónimo Ferronius (LE 165). Na CDF cítase Feron / Ferrot? / Ferroe / Ferroy / Ferruy. Noutros <loes. lucenses ternos Ferro in I Ferron, aa. 1133, 1178, 1180, 1181, 1185,

89 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES , 1197, datos recollidos no BCML VIII, , , onde se describe a súa igrexa románica. Lázare tamén corresponde a un xenitivo persoal, quizá de Lazarus, nome bíblico, que significa 'auxilio de Deus' (OPNH 207; pero Amor Meilán (GPL 263) escribe Lacere no BCML IX 313 lemos: In Sancto ]acobo de Ferroin... medietatem de Lazir, ibi in Lazir medietatem cum Munione Munionis. Esto poderíanos levar ó antropónimo latino Lacer, que vemos na epigrafía de Cáceres (ILER 5755; TLC 245). Longalai parece que ven dun antropónimo *Longellanus, que sairía de Longella (TLC 231 ). Outeiro v. nº 3. Terlama, composto de lama, puido ser terra lama en aposición ou quizabes haploloxía de tremula lama, como Lamatrema en Bueu (TM nº 81), 'tremedal, lugar pantanoso' (DCELC v. lama). Tosende, escrito Toesende en dous <loes. da CDF e Toesindi, a. 1133, en doc. lucense (NML 180), representa o xenitivo do antropónimo visigótico Teode-sindus (HGN 271/30). Vilaboa foi sen dúbida unha villa bona. 7. FRANCOS (San Salvador) Francos é o nome parroquial e dunha aldea, o cal pode aludir a descendentes dun propietario denominado Francus (OPNH 173) ou tamén a un grupo étnico de Francos, homes libres, exentos de certas obrigacións, procedentes de alén dos Pirineos (ELH ). Leboriz perpetúa o antropónimo gótico Leube-ricus (HGN 169/7). Outeiro, v. nº 3. Santoalla traduce a Sancta Eulalia, nome grego que significaba 'ben falada'. 8. GOMELLE (Santiago) Armental, escrito Armentar/al na CDF, provén do antropónimo Armentarius, nome de oficio, derivado de armentum 'gando' (OPNH 110). Gomelle aparece na CDF como Comaele / Comeelle / Cumeyli baixo o titular San Cristovo (que tivo unha capela en Armental). Cítase tamén Come/le en 1260 (NML 155). O nome pode proceder do antropónimo Cumildus (HGN 144/6) ou de Cumellus (OPNH 189; GEG 1, 241), diminutivo de Cuma 'home', ou de Cumelius (LE 441). Liz é patronímico do greco-latino Licius/Lycius (ILER 5314). Montouto (de Astariz), monte alto, determinado polo nome persoal gótico Astericus (HGN 26/12), para distinguilo de Montouto da Devesa en Sirvián, que está cerca e na mesma costa. 9. GROLOS (Santa Cruz) Castro traduce o lat. castrum. Corbacín debe ser un derivado diminutivo do antropónimo Curvatius (CIL XI 8008), construído sobre o parti-

90 88 NICANDRO ARES VAZQUEZ cipio curvatus. Grolos: cítase na CDF Sancta Crux de Gro/os I Gro/los e nos TS (1, 43) Didaco Petri de Gro/os; podería vir do nome persoal Gru- 1/us do que di Raimundo de Miguel no seu Diccionario Latino-Español que figura nunha inscripción e faino equivalente a Gryllus. No CIL X 8115 consta Gruleius. Tamén puido ser un alcume persoal Gro/o, que Eligio Rivas relaciona co ovo grolo, goro, golo 'ovo derramado, podre', coma 'peixe grolo, froita grola' (OPNH 431). 10. GUNTÍN DE PALLARES (San Salvador) É a capital do concello, nome escrito Gontin na CDF, que remite ó antropónimo visigótico Guntinus (HGN 145/53), o cal está determinado por Pallares, para distinguilo dos seus homónimos doutras zonas. Na CDF repítese moito este determinativo coa forma de Palares I Paliares I Pallares I Pal/iares, derivados de palea 'palla', como pallar, palla!, palleira, pallota, palloza, etc. O Nomenclátor do!ne non cita aquí o lugar de Meixaboi, que merece un estudio, para desfacer a mala interpretación de mingit bos 'mexa boi', suxerida por aqueles que leron Mexaboy/Mejaboy. 11. LAMELA (Santa Mariña) Casístola debe ser igual que Casdeguístola, topónimo de Vilarrubín na Peroxa (Ourense), explicado por E. Rivas no Boletín Auriense (XI, 1981, 236) como Casa de Vistilla (HGN 313/8a,8b ); na Colección diplomática de Oseira (nº 578) figura un Casal de Guistula, ano 1246, en Barro (Pontevedra). Para Gandoi supoñen Piel e Kremer con dúbida un antropónimo gótico *Gand-oi (?) (HGN 115/2); pero tamén o topónimo puido orixinarse no antropónimo latino Candonius (RL 45), coma cattus 'gato', caveola 'gaiola', cavea 'gabia', etc. Lamela, Lame/la na CDF, é diminutivo de lama, ca sufixo vulgar -ella; cítase in valle Ferraría villa Lame/a no testamento de Odoario, ano 747 (BCML, IV, 85), e noutros docs. lucenses, aa. 897, 1161, 1185 (NML 158). Treilán procede dun antropónimo. Se cadra, podería ser o greco-latino Tral/ianus, "Traliano" en castelán (?). 12. LOUSADA (San Mamede) Esta freguesía coñécese localmente co nome do santo titular. Cancelo dos Somos alude ó lat. cancellum e quizabes ó nome persoal Sesanus, documentado no ano 924 (HGN 244/31a), ou a un derivado de Sessius I Sisius (LE 424, 555), que sería *Sisianus ou *Sessianus, ou tamén a un Saxianus (RL 398), se lemos Seixaos, galeguizando a Seijaos de Amor Meilán (GPL 264). San Mamede é nome do balbuceo infantil, como dixen en Lucensia, nº 2, 1991, 163 ss. Cítase Sanctus Mames de Lousada na CDF, e Lausada en 1180, 1235 (NML 159).

91 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES LOUSADA (Santa Eulalia) Lousada, ecclesia de Lausata no ano 842, deriva de (lapis) lausa, como vimos no núm. 4. Na CDF figura Sancta Eola/ia /O/aya de Lousada / Loussada. Nun doc. lucense do ano 1220: sub aula S. Eolaliae de Lausada (NML 159). 14. MONTE DE MEDA (San Cibrao) San Cibrao, que é a denominación popular desta freguesía e dunha aldea dela, equivale a Sanctus Ciprianus I Cyprianus, nome derivado de Cyprius 'chipriota' e relacionado etimoloxicamente co lat. cuprum 'cobre'. Vilar dos cregos alude a un vil/are e ós clerici que o posuíron en propiedade. 15. MONTE DE MEDA (Sa~ Martiño) Unha breve historia desta igrexa, que foi románica, témola no BCML, IX, , O nome era Monte de Meta xa no ano 572 e non Monte de Mata, como pon Corominas (DCELC, v. mata), querendo xustificar a antigüidade da voz "mata". Trátase dun monte, chamado vulgarmente O Picato, que tiña no cume unha mámoa en forma de meta 'meda cónica'. Bustelo grande contraponse a Bustelo pequeno de Constante, xa visto nonº 2. Crende, escrito Crendi / Creende na CDF, vén do xenitivo de Credendus, nome cristián (OPNH 140; Biblos, XXIII, 1947, 200) e sería antes Villa Credendi. Eirexe, Outeiro e San Martiño quedan vistos no núm. 3 e 1. A Veiga é palabra de orixe probablemente prerromana, vaika 'terreo húmido' (OE 13/1; DCELC v. vega), non *vadica "tierra de paso transitable" (DEEH 1049). Venta do Rato alude a unha vendita 'mesón', determinada por Rato, quizabes alcume ou apelido persoal do propietario (OPNH 460), orixinado no lat. raptus (DEEH 909), ou asimilado polo vulgo ó rato roedor, voz de orixe incerta (DCELC v. ratón; DEEH 911). 16. MOSTEIRO (Santa María) A igrexa románica desta freguesía está descrita no BCML, VII, 1964, Barrio procede do árabe bárri 'exterior', adoptado polo baixo latín barrium (DCELC). Cítase Barrio, a (NML 143) e na CDF o ano 1284 Barrio sub signo Sce Marie de Monasterio de Fa/liares. Corredoira traduce a (via) curretoria 'camiño de carro'. Mosteiro é a voz latino-grega monasterium 'residencia solitaria de monxes'. Menciónase o nunha doazón, que fan Xoán Dieguez e Marina Luz ó hispo de Lugo, Pedro: in territorio Palliaris porcionem nostram eiusdem Mo-

92 90 N/CANDRO ARES VAZQUEZ nasterii quod P a/liares vocitatur funda ta ibi ecc/esia in honore Sancte Marie Virginis (CDL II 483). Outeiro queda visto no núm. 3. Vigo é a traducción do lat. vicus 'casarío rural', coma o grego oikos 'casa'. Vilar ven do adxectivo latino villaris/are, recuncho dunha villa. Xubín na CDF era Iuuim/Iuvini, xenitivo do norne persoal Iuvinius I Iovinius (LE 281; CIL XIII 1861), ou do cognornen Iovinus (TLC 212), derivado de Iuppiter, Iovis. 17. MOTA (San Estevo) O norne desta parroquia, escrito San Esteva d'a Mota nun doc. galego de 1362 (NML 164), non se atopa en ningunha aldea dela e parece castelanización de mouta 'montón'. Cororninas (DCELC v. mota) di que é voz de orixe incerta, quizabes prerromana, e na acepción de 'cabezo, cerro' indica un lugar apto para construír castelos, o cal sucedeu aquí de feito, porque aínda se conservan restos dunha torre, que foi descrita por M. Vázquez Seijas en Fortalezas de Lugo y su provincia,!, Brea alude a unha antiga vereda, é dicir, unha ruta de cabalos de postas (caballus) veredus. Cima de vila é un cornposto da voz grecolatina cyma 'curne' e villa, esto é, unha aldea no alto. Peimoure (Paimoure na GPL 263) responde sen dúbida a Pelagii Mauri; na CDF figura un Pelagius Mauro, posuidor dun casal, que pode ser este. Quintela é un diminutivo de Quinta, topónimo saído do numeral quintus, a, um. Regueiro deriva de rego, riguus en lat. Vilasuso cornponse de villa e susum 'arriba', que era no latín vulgar reducción do clásico sursum (DCELC v. suso). 18. MOUGÁN (Santa María Magdalena) Chao do monte alude a unha planicie ou chaira no monte, do lat. planum montis. Fontelo leva un sufixo diminutivo de fans 'fonte', norne masculino en latín. Mougán na CDF está escrito Mougam I Mougae / Mougat? / Mogaim; pero en <loes. lucenses aparece Sancta Maria de Maucani no testamento de Odoario, ano 747 (BCML IV, 1950, 83) e in Paliares ecc/esiam Sancte Marie de Maugani no privilexio de Alfonso III, ano 897 (ES XL, apend. 19); Maugani en 1056, Mougaen en 1295, Mougaim en 1220, Mougan en 1272, 1292 (NML 162, 164). Coido que estarnos diante dun antropónimo derivado de Maucus (ILER 906), co significado de 'reservado, retraído', que ten aínda mougán na terra de Lernos (DEGC, apend.), relacionable con mouco / moucho (Cf. DCELC v. mocho, mochuelo).

93 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES NAVALLOS (San Pedro) Eirexe, v. nº 3. Navallos figura na CDF como Lavales / Lavalles /Lava/los. Corominas (DCELC) di que lavajo 'charca' é "alteración, por influjo de lavar, de navajo íd., derivado del prerromano nava, que entre otros ha tenido el significado de 'lugar pantanoso' (probablemente el sentido originario)". Pacios, Paaros / Paazos na CDF, é plural de pacio, do lat. palatium. 20. OUROL (San Xulián) Ourol de Abaixo, Ourol de Arriba aluden á situación destas aldeas, que levan nome derivado do antropónimo latino Aureolus (TLC 340). Na CDF noméase Ourol I Oirol /Aura/. Cítase tamén unha villa Aurilio (= Aurioli?) in territorio Pallares no ano 998 (NML 142). Patos, plural de pato/a, de orixe incerta; G'de Diego (DEEH 859) supón *patta e Corominas unha onomatopeia (DCELC v. pato, pata). O topónimo procede dun alcuño persoal, en alusión a 'pés planos, coma o pato' (OPNH 451). Vilar, v. nº PIÑEIRAS (San Mamede) Berlai, como Berlán en Montecubeiro, procede do antropónimo visigótico Berila, -anis (HGN 42/17). Piñeiras figura na CDF como Pineyras / Pinneyras I Pigneira, pero noutros documentos da CDF o topónimo Piñeira escríbeno Piniaria e debe derivarse de pinea 'piña'. Nun doc. lucense de 1220 leron Piñeiros (NML 169). 22. PRADEDA (Santa Eulalia) O nome da parroquia non corresponde a ningunha aldea dela, pero aparece na CDF como Plataneta / Pradaneda / Pradeda; o mesmo sucede noutros documentos lucenses: Plataneta en 897, 1202; Pladaneda en 1202 (NML 170); o cal demostra que se trata dun abundacial de plátanos (silvestres), como propón Moraleja (TGL ). Castro, lat. castrum. Eirexe, v. nº 3. Goia, coma o apelido do pintor aragonés Francisco de Goya, podería saír de gaudia (DCELC v. gozo, goyo en Aragón); pero na CDF aparece no ano 939 un servo chamándose Gogia, o cal puido orixinar o nome <leste lugar (Cf. E. Sáez, Los ascendientes de San Rosendo, apénd. 7). Laxe, Alagia na CDF, coma o castelán laja, procede de lagina (DCELC). Lebesén non ven do antropónimo celta Lobesus, como dixo Menéndez Pida! (TPH 133), senón do visigótico Leove-sindus (HGN ), segundo deixo demostrado en Grial, XXVI, 1988, 278. Lemparte, Alemparte na CDF, é un composto de illinc 'alén, máis alá' e

94 92 NICANDRO ARES VAZQUEZ pars, partis. Pacios, v. nº 19. Pozo foi puteus en latín. Quintás está na CDF escrito Quintanas / Quinttanas I Quintaas I Quintaes, o cal indica que se trata de 'quintas partes' dos froitos entregados ó dono dunha finca (DCELC). Veiga, v. nº 15. Vilar dos Infanzós aparece na CDF como Vi/ar de Infantomnibus I Infanzoes e refírese a un vil/are *infantionis 'infanzón', individuo correspondente á segunda clase da nobreza, superior ós fidalgos e inferior ós ricoshomes (DCELC). 23. RETORTA (San Romao) A igrexa románica desta parroquia e a súa documentación histórica descríbese no BCML,!, 1943, pp Goián figura escrito Goian en <loes. lucenses de 1160 (BCML IX, 57-58), 1202, 1268, e Goyam en 1287 (NML 155). Quizabes veña ou do antropónimo Gogia, -anis, visto xa no nº 22, ou do visigótico Gaudila(ni) (HGN 120/8; TGL 313 ). Monteé un casarío que se chamaba Casa/e de Monte de Calentibus en 1160 (BCML IX 58); cítase tamén en 1078 (NML 163). Perros, escrito Pirras no séc. XII (BCML IX, 58),sería o antropónimo grecolatino Pyrrhus 'roibo coma o lume'. Rebordelo é un diminutivo roboretellum de roboretum, abundancia! de robur 'carballo'. San Romao é o nome popular desta freguesía, que se cita unhas 9 veces na CDF, e leva por titular a Sanctus Romanus, mártir de Antioquía, que tivo culto dende o séc. IV o día 18 de novembro e foi cantado polo poeta Prudencia no seu Peristephanon. Vilarreal tivo que ser unha villa regalis, patrimonio do reí. Xanaz era Genaz!Ianaz no s. XII (BCML, IX, 57-58) e débese interpretar como patronímico de Ge(n)natius (LE 357) ou Gennadius (OPNH 182). Xuriz, mellor <lito Oxuriz, cítase como Osorici en 1108 (NML 166) e Usuriz no séc. XII (BCML, IX, 58); ven do antropónimo visigótico *Oso-ricus (HGN 205/9) e del tratei en Grial, XXVI, 1988, RETORTA (Santa Cruz) Documentos e descripción da igrexa romanica pódense ver no BCML, I, 1944, Borreiques preséntase escrito Borreches I Barrees/ Borreicis / Burreiquis en 1027, 1078, 1160 (NML 143; BCML, I, 313; IX, 57-58) e parece un patronímico relacionable co latino burra 'borra', pelusa propia do 'borrego' (DCELC); o antropónimo Burrus figura nunha inscripción romana de Avila (ILER 5923) e Bur(r)icus (TLC 326) sería nome de humildade entre cristiáns, como Asinus, Porcus, etc. Castro, v. nº l. Retorta, adxectivo latino, podería aludir a contracurvas na vía romana de Lucus Augusti-Iria Flavia, que pasaba por aquí (BCML, X, , 3-7; Luc. 6, 1993, 24-26; 5, 1992, 173). Xeré, escrito Geree en 1262 (NML 155), deriva dun antropónimo visigótico,

95 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES 93 Egeredus (HGN 70/4) ou Ageredus (HGN 5/9) ou Sigeredus (HGN 237/15b), se atendemos a un Pe/agio Seireiz, que se cita en BCML, IX, SANTA EUXEA (San Xoán) Conserva esta igrexa restos de dovelas románicas que foron reutilizadas nun contraforte exterior meridional. Santa Euxea foi Sancta Eugenia 'a ben nacida', mártir en Roma, pero o seu patrocinio nesta parroquia foi sustituído polo de San Xoán. O Amedo, casarío desta freguesía, citado na CDF como Ameedo en 1257 e 1260, leva o sufixo -edo, que indica abundancia de ameneiros / amieiros, palabra de orixe descoñecida (DCELC v. álamo, nota 4; DEEH v. alnus). 26. SIRVIÁN (Santa María) Bretios cítase como Bretenos /Bretonas en 1027, 1078 (NML 144) e parece evolución do antropónimo Brittius (LE 423; OPNH 130), Brittus / Britto (TLC 201), posto en relación cos bretóns, étnico de Brittannia. Eirexe, v. nº 3. Freán procede dun nome persoal visigótico, que sería probablemente Froiani (HGN 106/9). Montouto (da Devesa), v. nº 8; cítase unha haereditas Montis Auti no ano 1185; Monte Aucto en 1161; Monte Alto en 1094, Monte Auto en 1027 (NML 163). Pereiras alude a árbores que dan a froita da pera, pira, plural de pirum en latín. Sirvián saiu do antropónimo Servianus (TLC 155), posto que figura Servian en 1161, 1222, 1286 (NML 177); pero na CDF aparece tamén villa vocitata Servilam en 1074, e tamén Servilani a nun doc. lucense (NML 177). O cal parece supoñer un nome persoal Servila, -anis, declinado ó modo visigótico, a non ser que se lea Serviiam. 27. VILAMAIOR DE NEGRAL (San Lourenzo) Consérvase algo modificada a igrexa románica desta freguesía que foi descrita con referencias documentais no BCML, IX, 1973, Seixalbos débese descompoñer en 'seixos albos', derivados do lat. saxum 'coio' e a/bum 'branco'; menciónase Saxa alba en 897? (NML 176). Sistelo é diminutivo de Sisto, o cal é variante de Sixto / Xystus, antropónimos; cítase Sistello na CDF. Vilamaior de Negral alude a unha villa maior, aa , 1178, 1179, 1185, 1282 (NML 183); pero obsérvese que Maior non só foi adxectivo, senón tamén nome persoal de home e de muller (TLC 294; OPNH 216); na CDF está Villa mayor I Villa maor; por outra parte o determinativo Negral alude a unha característica de 'terra negra' de louseiras que hai nesta zona. Vilarcabreiro consta dos elementos vil/are e caprarium; aparece na CDF Vi/ar Cabreeru.

96 94 NICANDRO ARES VAZQUEZ 28. VILAMEÁ (San Martiño) Carballo é palabra derivada de carba 'matorral', de orixe prerromana (DCELC). Pradedo de abaixo parece ter igual filiación lingüística ca Pradeda (v. nº 22), pero na CDF non aparece como Plataneta, senón Perareda / Pereredo / Pereledo, e así tamén en 1185 (NML 168), o cal parece insinuar que sería da familia de 'pereira/pereiro'. Trastulfe procede do antropónimo visigótico *Trastulfus (HGN 276/4) ou de Trasulfus (HGN 275/15); na CDF cítase Sanctus Stephanus de Transtulfi. Vilameá en <loes. de Lugo era Villa Mediana, aa. 995, 1071, 1088, 1161, 1185 (NML 183). O adxectivo mediana puido sustituir o nome persoal Medianus (TLC 301), primeiro posuidor daquela villa. 29. VILAMERELLE (San Vicente) Frameán deriva do antropónimo visigótico Framila(ni) (HGN 100/7). San Vicente, mártir en Valencia, celebrado de vello pola igrexa española, na CDF cítase como Sanctus Vincentius /San Vicenza de Villa Merelli. Así mesmo, Vilamerelle aparece moitas veces na CDF como Villa Mirelli, o cal indica que se trata do antropónimo visigótico Mirellus, diminutivo de Mirus (HGN 185/7) e non vexo porque o profesor Piel cambiau de opinión en Verba XI, 1984, 20, dicindo que "impóe-se a interpreta~ao Villa Maiarelli". Nun doc. lucense, a. 1286, figura Villamerele (NML 183). 30. VILLERMAO (San Miguel) Só ten esta freguesía unha aldea, que é Villermao, a cal figura no ano 977 como villa de vil/are malo (NML 184); Malus, adxectivo lativo, foi tamén nome persoal de humildade usado por cristiáns (TLC 266). 31. ZOLLE (Santa María) Fontao, v. nº 2. Vigo, v. nº 16. Zaide ou Zaíde, escrito Zeyde / Ceyde na CDF, é o "nombre musulmán Zaide, que entra en el nombre de lugar Uilla Zahid 1013, Uilla Ceide 1092, Uilla Zeid 1092, Sahg." (OE 13/2); poderíase comparar con "Villa Zahid; Vani Ceites; Villa de celte; Villa cete; Villa ceth; Villa ceide; Villa ceyd, procedentes del nombre árabe Zaid" (AL, 1,1947, 48). Zalle na CDF aparece escrito Chuli a. 1227, Zuli a. 1260, Zule a. 1264, 1265, 1310, Zulle a. 1270, 1272, Zole a. 1258, 1261, 1292, Zol a. 1246, Zoli a. 1208, 1233, Zaly a. 1284, Zalle a. 1254, 1258, 1279, 1281, <:;al/e a Quizais fose inicialmente xenitiva do antropónimo Sullius (LE 372, 425), Sulius (CIL V 6706). A alternancia inicial S/Z vémola tamén en Salas 'Zas' (ELH I ), Sala-

97 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES 95 miri 'Zaramil' (Luc. 5, 1993, 175), soccus 'zoco', symphonia 'zanfoña', serare 'zarrar', sonare 'zoar', sarcire 'zurcir' etc. (Pero véxase DCELC v. sollo). CLASIFICACIÓN SINÓPTICA DOS TOPÓNIMOS Mirando as características máis sobresaíntes, poderiamos facer os seguintes grupos: 1. Haxiotopónimos: San Cibrao, San Fiz, San Mamede, San Martiñoi, San Paio, San Romao, Santa Cruz, Santa Euxea, Santoalla, San Vicente, San Xillao. 2. Nomes de persoas: a) árabes: Zaide. b) gregos: Liz, Pei(moure), Perros. c) hebreos: Lázare, Matei, Xoaine. d) latinos: Armental, Borreiques, Bretios, Constante, Corbacín, Crende, Fargós, Ferroii, Francos, Grazós, Grolos, Longalai, Martín, Meixaboi, (cas)miñavida, Ourol, Patos, (Pei)Moure, Sear, Sirvián, Sistelo, Torrado, Treilán, (venta do) Rato, (viller)mao, Xanaz, Xubín, Zalle. e) visigodos: Alvarín, (montouto de) Astariz, Berlai, Bertamil, Frameán, Freán, Gandoi, Goia, Goián, Gomelle, Gondarén, Guntín, (cas)ístola, Lebesén, Leboriz, Mougán (?), (vila)merelle, Tosende, Trastulfe, Xuriz. 3. Habitacións humanas: Barrio, Cabanas, Cas(miñavida), Cas (ístola), Castelo (grande, pequeno), Castro,, Paciosi, Quintás, Quintela, Reguenga, Vigo2, Vila, Vila(boa), Vila(maior), Vila(meá), Vilarz, Vilar(cabreiro), Vilar (dos cregos), Vilar (dos infanzós), Vila(real), Vila(suso), Vilela, Viller(mao). 4. Clases sociais: (Vilar)Cabreiros, (Vi/ar dos) Cregos, (Vi/ar dos) Jnfanzós, (Vila)Real. 5. Artificios, comercio, vías de comunicación: Cancelo (dos Sixaos), Foxoiro, Pozo.- Venta (do Rato).- Brea, Corredoira, Retorta. 6. Topográficos: Arriba, Barranca, A Cal, Cima (de Vi/a), Chao do Monte, Entrambasaugas, Lamela, Laxe, Lemparte, Lousada, Lousadela, Monte de Medaz, Montoutoz, Mota, Navallos, (Ourol de) Baixo, (Ourol de) Riba, Outeiros, Penela, Terlama, (Vilamaior de) Negral, (Vila)Meá, (Vila)Suso, Seixalbos. 7. Augas: (Entrambas) Augas, Fontao, Fontelo, Regueiro, Río. 8. Cultivos, pastos: Agra, Pallares.- Bustelo Grande, Bustelo Pequeno, Devesa, Veiga.

98 96 NINCANDRO ARES VAZQUEZ 9. Minerais: Ferreira, Seixalbos. 10. Patróns parroquiais: San Cibrao, Santa Cruz2, San Estevo, Santa Eulaliai, San Lourenzo, San Mamedei, Santa Marías, Santa María Magdalena, Santa Mariña, San Martiñoi, San Migueh, San Pedro, San Romao, San Salvadon, Santiago,, San Vicente, San Xoán, San Xulián. 11. Ordenación alfabética, co número da parroquia: Agra 5 Alvarín 1 Amedo 25 Armental 8 Arriba 5 Barranca 6 Barrio 16 Berlai 21 Bertamil 3 Borreiques 24 Brea 17 Bretios 26 Bustelo grande 15 Cabanas 1 Cal4 Cancelo dos Sixaos 12 Carballo 28 Casístola 11 Casmiñavida 6 CASTELO 1 Castelo grande 1 Castelo pequeno 1 Castro 9, 22, 24 Chao do Monte 18 Cima de vila 17 CONSTANTE2 Corbacín 9 Corredoira 16 Crende 15 Devesa 3 Eirexe 3, 15, 19, 22, 26 ENTRAMBASAUGAS 3 Fargós 2 FERREIRA DE PALLARES 4 FERRO!, SANTA MAR1A 5 FERRO!, SANTIAGO 6 Fontao 2, 31 Fontelo 18 Foxoiro 3 Frameán 29 FRANCOS? Freán 26 Gandoi 11 Goia 22 Goián 23 GOMELLES Gondarén 3 Grazós 1 GROLOS9 GUNTÍN 10 LAMELA 11 Lázare 6 Lebesén 22 Leboriz 7 Lemparte 22 Liz 8 Longalai 6 LOUSADA, S. MAMEDE 12 LOUSADA, SANTALLA 13 Lousadela 4 Martín 3 Matei 4 Meixaboi 10 MONTEDEMEDA, SAN CIBRAO 14 MONTEDEMEDA, S. MARTIÑO 15 Montouto de Astariz 8 Montouto da Devesa 26 Moreiras 5 MOSTEIRO 16 MOTA 17 MOUGÁN18 NAVALLOS 19 Nogueiras 5 OUROL20 Ourol de Baixo 20 Ourol de Riba 20 Outeiro 3, 6, 7, 15, 16 Pacios 19, 22 Patos 20 Peimoure 17 Penela 3 Pereiras 26 Pereiro 3 Perros 23 PIÑEIRAS 21 Pozo 22

99 TOPONIMIA DO CONCELLO DE GUNTIN DE PALLARES 97 PRADEDA22 Pradedo de Baixo 28 Quintás 22 Quintela 17 Rebordelo 23 Regueiro 17 Reguenga 2 RETORTA, SAN ROMAO 23 RETORTA, SANTA CRUZ 24 Río 3 San Cibrao 14 San Fiz 3 San Mamede 12 San Martiño 1, 15 San Paio 4 SANTA EUXEA 25 Santoalla 7 San Vicente 29 San Xillao 1 Sear 3 Seixalbos 2 7 SIRVIÁN 26 Siscelo 27 Terlama 6 Torrado 2 Tosende 6 Trastulfe 28 Treilán 11 Veiga 15, 22 Venta do Rato 15 Vigo 16, 31 Vilaboa 6 VILAMAIOR DE NEGRAL 27 VILAMEÁ28 VILAMERELLE 29 Vilar 16, 20 Vilarcabreiro 27 Vilar dos Cregos 14 Vilar dos lnfanzós 22 Vilarreal 23 Vilasuso 17 Vilela 2 VILLERMAO 30 Xanaz 23 Xeré 24 Xoaine 3 Xubín 16 Xuriz 23 Zaide 31 ZOLLE31 Siglas bibliográficas: AL= Archivos Leoneses (revista, 1947 ss.) BIEA =Boletín del Instituto de Estudios Asturianos. BCML =Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, 10 tomos, CDL =V. Cañizares, Colección Diplomática (inédita). Arquivo da Catedral de Lugo. CDF = M-A. Rey Caíña, Colección Diplomática del Monasterio de Santa María de Ferreira de Pallares ( ). Universidad de Granada, 1982 (Inédita). CDO = M. Romaní Martínez, Colección Diplomática do Mosteiro Cisterciense de Santa María de Oseira (Ourense), , 2 vols. Santiago GIL = Corpus lnscriptionum Latinarum. DCELC = ]. Corominas, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, 4 vols. Madrid DEEH =V. García de Diego, Diccionario etimológico español e hispánico, Madrid DEGC = E. Rodríguez González, Diccionario enciclopédico gallego-castellano, 3 vals. Vigo ELH =Enciclopedia linguística hispánica, Madrid ES= H. Flórez- M. Risco, España Sagrada, 51 vals. Madrid 1747 ss. GEG = Gran Enciclopedia Gallega, 30 vols. Santiago - Gijón 1974 ss. GPL = M. Amor Meilán, Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de Lugo, Barcelona s.a.

100 98 NICANDRO ARES VAZQUEZ HGN = Joseph M. Piel - Dieter Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, Heidelberg ILER =J. Vives, Inscripciones latinas de la España romana, Barcelona ILV = C.H. Grandgent, Introducción al latín vulgar (traduc. do alemán), Madrid 1970 LE= W. Schulze, Zur Geschichte Lateinischer Eigennamen, Berlín NML =Nomenclátor toponímico medieval de la diócesis de Lugo, publicado en Luc. Nº 5, 1992, p Luc. = Lucensia. Miscelánea de cultura e investigación. Biblioteca Seminario Diocesano. Lugo. OE =R. Menéndez Pida!, Orígenes del español, Madrid OPNH =E. Rivas Quintas, Onomástica persoal do Noroeste hispano, Lugo RL =H. Solio et O. Salomies, Repertorium nominum gentilium et cognominum Latinorum, Hildesheim TLC =l. Kajanro, The Latin cognomina, Roma TGL =A. Moraleja, Toponimia gallega y leonesa, Santiago TM =E. Rivas Quintas, Toponimia de Marín, Santiago TPH =R. Menéndez Pida!, Toponimia prerrománica hispana, Madrid TS =Pilar Loscertales, Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes, 2 vols. Madrid 1976.

101 EL ABADALOGIO DEL MONASTERIO DE SAMOS ENTRE LOS AÑOS 969 Y 989 Por MANUEL CARRIEDO TEJEDO "La documentación samonense de los años 969 al 988 nos ofrece la presencia, además de la de Novidio, de los abades Tanito, Fulgencio y Mandino, que se entremezclan en el tiempo y que nos desconciertan en cuanto a su cronología"º 1 Con estas palabras afronta el P. Maximino Arias el estudio de estos veinte años del abadalogio samonense, y la verdad es que, a la vista de los documentos, no le faltó razón: - 969, abril, 1.- "Novidio episcopo" de Astorga, juntamente con "fratribus habitantibus in monasterio Samanos", recibe una donación.< 2 > , diciembre, 23.- "Fulgentius abba" confirma la donación a favor del monasterio de San Juan de Loyo, "regnante Ranimirus rex et confirmans". En último lugar "Tanitus abba Samanes cf."( , septiembre 17.- "Fulgentius abba" confirma en primer lugar una donación a favor de Samos( 4 ), - 975, agosto, 29.- "Fulgentius abbas et eorum fratrum collegium samanensium" litigan por la posesión de dos iglesias, "in presentia domni Ranimiri principis et domna Gelvira regina"l 5 i. (1) Vid. M. ARIAS CUENLLAS, Historia del monasterio de San ]ulián de Samas, Samos 1982, 80. Vid. etiam ARIAS, El n1onasterio de Samas desde sus orígenes hasta el siglo XI: Archivos Leoneses(= AL), 70, 1981, (2) Ed. M. LUCAS ALVAREZ, El Tumbo de San ]ulián de Sa111os (siglos VIII- XII). Estudio introductorio. Edición diplomática. Apéndices e Indices, Santiago 1986, doc. 241, El primer documento que cita a! abad Novidio es de 17 de febrero de 951 (ed. ID., ibid., doc. 93, ); y como obispo de Astorga el 14 de julio de 967 (ed. E. SAEZ y C. SAEZ, Colección documental del Archivo de la catedral de Leó11 ( ), JI ( ), León, 1990, doc. 403, ) (Colección: "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa"; núm. 42). (3) Ed. LUCAS, Sama" doc. S-7, (4) Ed.!D., ibid., doc. 217, (5) Archivo Histórico Nacional(= AHN), Clero, Samas, carp. 1239, núm. 7; ed. ID., doc. 44,

102 100 MANUEL CARR/EDO TEJEDO - 978, febrero, 25.- "Tannitus abba" confirma la donación realizada por Ermegildo Rodríguez a favor de Samos 1 ~ 1 * 982, enero, 5.- "Mandinus abba" confirma una escritura de donación a favor de Samos(71. * 982, marzo, 30.- "Novidio abbati" recibe del noble Félix Cítiz una extensa donación. Confirman, entre otros, "Ranimirus serenissimus princeps" y "Tannitus abba"{ 8 l. * 982, abril, 8.- El abad "domno Mandino" de Samas recibe varias propiedades{91. * 983, diciembre, 18.- "Didaco abbati et fratribus samonensibus" reciben la donación de una villa por parte de Quendulfo "confessus"( 10 >. ~' 985, junio, 9.- El abad "domno Mandino et fratribus samonensibus" reciben una villa( , febrero, 6.- El monasterio de Samos y "Tannito abbati" reciben una donación, "regnante Veremudo principe"< , junio, 2.- "Fulgentius abba una cum congregatione fratrum samonensium" entregan una villa a los hermanos Citi y Odoario Díaz, "regnante Veremudo serenissimo principe in foris terra seu et Gallecie dominante" , noviembre, 17.- "Mandinus abba" confirma una donación realizada a favor de Samos. Las menciones de este abad no se interrumpirán ya durante el resto del siglo X y, por lo menos, hasta el año 1013< 141 Se pregunta con razón el P. Arias: " Cómo explicar esta simultaneidad de abades (Novidio, Tanito, Fulgencio, Mandino) desde 969 hasta 988?... damos por descontado que no se trata aquí de un caso de intrusismo o de bandería de partidos... lo que sí debemos tener en cuenta es que, salvo el del año 975, todos los documentos en cuestión han llegado a través del Tumbo. Quienes manejan la documentación medieval saben bien que una de las mayores dificultades es siempre la interpretación de las datas, por ejemplo la X con rasguillo con valor de 40, la cual fácilmente pasaba inadvertida a los copistas de los originales, los nexos, las decenas y centenas que a veces interpretaban incorrectamente... cabe, pues, una primera explicación de que pudiera existir error en las fechas" 1151 (6) ID., doc. 132, El diploma no menciona al abad Mandino, como advierte por error Lucas (vid. etiam doc. 29, ). {7) Ed. ID., doc. 23, (8) Ed. ID., doc. 115, (9) Ed. ID., doc. 202, Desconocido por Arias. {10) Ed. ID., doc. 104, (11) Ed. ID., doc. 239, Desconocido por Arias. {12) Ed. ID., doc. 171, (13) Ed. ID., doc. 178, (14) Ed. ID., doc. 16, (15) Vid. ARIAS, Historia de Samas,

103 EL ABADALOG/O DEL MONASTERIO DE SAMOS 101 Y aquí, donde dejó el asunto el P. Arias, pero ahondando en su sugestiva explicación'"', es donde tomamos este curioso problema cronológico, que como otros de aparente menor importancia, indicen de forma muy directa en cuestiones más complejas de nuestra historia altomedieval, cada día más cercana y comprensible gracias a la publicación de importantes fondos documentales que felizmente estamos conociendo en toda su intensidad en este final de milenio. Los diplomas Una rápida visión a los documentos acabados de registrar arriba nos lleva a la conclusión de que son cinco las cartas que alteran de una forma grave la sucesión de abades en la casa samonense, tres con la mención del abad Mandino, una con la de Novidio y una quinta con la de Diego, todas las cuales han sido señaladas arriba mediante un asterisco: l.- (992)? 982, enero, 5.- Esta carta confirmada por "Mandinus abba" y "Veremudus Velaz", entre otros, aparece datada en "Vllll idus ianuarii, era XX post 1" 1171, pero tiene a nuestro juicio el serio inconveniente de haber sido suscrita por "Veremundus rex", sin duda Vermudo 11, que no se coronó hasta diez meses después, el 15 de octubre de 982, según el testimonio del que fue su notario y fiel servidor, Sampiro: "regem alium nomine Veremudum super se erexerunt, qui fuir ordinatus in sede sancti Iacobi apostoli, idus octobris era millesima vicessima"1181. Por lo que mal pudo haberse llamado rey quien aún no había sido coronado. En efecto, los monarcas legionenses contaron los días de su reinado, inequívocamente, desde el momento mismo de su coronación, como demuestran gran cantidad de diplomas y las propias crónicas 09 l. Y sin salirnos de Samos, obsérvese al respecto cómo Ramiro 11, coronado el día 6 de noviembre de , se cuidó muy bien de llamarse rey en una carta de 31 de agosto de (16) Sin embargo, creemos poco probable, al menos en este período, la coexistencia de dos abades en Samos, como apunta a continuación el P. Arias a modo de hipótesis (ibid., 82-83), siempre que no esté documentalmente probado o haya indicios muy daros. En consecuencia, nos indinamos por su primera explicación. (17) Ed. LUCAS,Samos, doc. 23, (18) Crónica de Sampiro; ed. J. PÉREZ DE URBEL, Sampiro: Su crónica y la monarquía leonesa en el siglo X, Madrid 1952, 342. (19) Vid. M. CAR.RIEDO TEJEDO, Claves cronológicas de la crónica de Sampiro: AL, 93-94, 1993, (20) Nomina regum catholicorum legionensium: "Ranimirus frater Adefonsi ordinatus est Vlll Idus Nouembris ern... " (ed. J. GIL FERNANDEZ, J.L. MORALEJO y J. l. RUIZ DE LA PEÑA, Crónicas asturianas. Crónica de Alfonso III (Rotense y "A Sebastián" ), Crónica Albeldense {y "Profética"). Introducción y edición crítica. Traducción y notas. Estudio preliminar, Oviedo 1985, 172). Todos los autores coincidenen que fue el año 931, según dedujo C. Sánchez Albornoz (Observaciones la la Historia del Condado de Castilla de Pérez de Urbel: Miscelánea de Estudios Históricos, León 1970, 412, nota 18) {Colección "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa", núm. 3).

104 102 MANUEL CARRIEDO TE}EDO 931( 211, en cuya virtud confirma al cenobio samonense las donaciones que le habían hecho sus antepasados: 41 Ranemirus, Hordonii principis proles... iam supradictus Ranemirus.. Ranemirus hunc testamentum a me factum confirmo"1221. De igual modo que un Vermudo 11 aún no coronado, aparece también sin título regio, acompañado por su esposa y varios rnagnantes de su séquito, en una carta de donación expedida por Menendo Menéndez y Onega a favor de Samas el 11 de octubre de 981: "Veremudus, prolis Ordonius rex; Velasquita uxor ipsius; Tedon Aldretiz"{ 23 i_ Tal vez esta donación de Lucido Lucídiz a Samos, mal datada en 982, en la que el donante aparece solo, llamándose "Lucitus confessus" y rememorando cómo "villas pernominatas quas venerunt in mea divisione, que comparavi cum mea coniuge Visclavara quando pervenit ad ordinem confessionis et proclamavit me ad ipsum locum sanctum iam sepe dictum Sancti Iuliani", sea posterior a otra escritura de 25 de enero de 993, que también confirma "Mandinus abba" y en la que el mismo donante "Lucidus confessus" se encuentra acompañado todavía por su esposa Visclavara1241. Referencia cronológica del año 993 que cuadra bien con las apariciones documentales del cortesano que aparece junto a Vermudo 1I y Mandino en esta donación de Lucido Lucídiz de 5 de enero de 982, concretamente "Veremudus Velaz", citado en los diplomas reales desde 993 y hasta la muerte de Vermudo 11 en 999, límite necesario de la escritura 1151 A modo de explicación, por demás sencilla, diremos que tal vez el copista omitió una "X" en la "era XXX post l", cuyo año 992 armonizaría bien con las referencias cronológicas conjuntas de Vermudo 11, Vermudo Vélaz, el abad Mandino y Lucido Lucídiz. II.- 982, marzo, 30.- En esta fecha, esto es, "111 kalendas aprilis era XX post M", el magnate Félix Cítiz otorga una importante donación a Samos que confir- (21) Vid. CARRIEDO TEJEDO, La rebelión de Alfonso IV el Monje,: AL, 85-86, 1989, (22) Ed. LUCAS, Samas, doc. 34, El documento trae "era DCCCCLXVITII", año 931, pero Lucas se decide por situarlo en 932, siguiendo conclusiones de García Alvarez (Sobre la cronología de Ramiro/[: Cuadernos de Historia de España, 29-30, 1959, 145 y 155) (Vid. CA RRIEDO TEJEDO, La rebelión de Alfonso IV el Monje, , notas 49 Y 50). (23) Ed. LUCAS, Samas, doc. 27, (24) Ed. ID.,ibid., doc. 26, (25) Crónica de Sampiro: "Veremudum... fuit ordinatus... era mi!lesima vicessima... regnauit annos XVII. Quo defuncto, Adefonsus fi!ius eius... adeptus regnum, era milesima tricessima septima" (ed. PÉREZ DE URBEL, Sampiro, 342 y 346). Que fue en el mes de septiembre lo declara el Libro de horas co111postelano de doña Sancha y Fernando /, f. 207v: "Ouitum domni Veremundi regis V feria mensis septembris era TXXXVII" (vid. M.C. DIAZ Y DIAZ, Códices visigóticos en la monarquía leonesa, León 1983, 286, nota 72) (Colección "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa"; núm. 31). Vermudo Vélaz aparece entre 993? (ed. GARCIA ALVAREZ, San Pedro de Mezonzo : El origen y el autor de la "Salve Regina", Madrid 1965, doc. 6, ; sobre la fecha de la carta vid. CARRIEDO TEJEDO, En torno al aiío de fundación del ntonasterio de Carracedo: Tierras de León, 87-88, León 1993, ); 998 y 999 (ed. RUIZ ASENCIO, ibid., doc. 587, , y doc. 581, ).

105 EL ABADALOGIO DEL MONASTERIO DE SAMOS 103 ma: "Gundisalvus astoricense sedis episcopus"; "Veremudus ovetense sedis episcopus"; "Pelagius apostolice sedis episcopo"; "Ranemirus serenissimus princeps"; su madre "Tarasia regina"; su esposa "Sanctia regina"; y "Tanitus abba " 1261, todos ellos sincrónicos con la fecha de la carta( 27 l. El problema surge al comprobar que una de las dos versiones que nos ha transmitido el Tumbo sobre esta escritura, ambas con la misma fecha e iguales confirmantes, menciona como receptor de la donación, y al frente de la comunidad samonense, a "Novidio abbati'', cuya última mención al frente del monasterio data de 1 de abril de 969, y como obispo de Astorga nada menos que desde el 11 de agosto de : Tumbo 49 r-v. Doc. 115 Ego inutilis et exiguus Fclix Citiz una cum coniuge mea Codina... offerirnus parva et exigua munuscula vestris sanctis altaribus... Nos iam dicti indigni oferimus Deo et fratribus habitantibus in locum situm cimiterio Samanos et que in vita sancta hic perseveraverint: in primis... Omnia autem ibidem ad ipsum locum Samoniensium et vobis patri nostro Novidio abbati concedimus atque testamus, ut sit pabulum egenis, pauperibus et peregrinis et fratribus et servis Dei degentibus in norman sanctam in ipsum locum sanctum Samanos... Tumbo. 75 r-v. Doc. 199 Ego inutilis et exiguus Felix Citiz simul et coniux mea Godina... offerimus parva et exigua munuscula vestris sanctis altaribus. Denique ego iam dictus Felix... offero Deo et fratribus habitantibus in locum predictum cimiterio Samanos, qui hic in vita sancta perseveraverint, in primis:... Omnia autem testamus ut sint pabulum egenis, pauperibus, et pcregrinis et fratribus et servis Dei degentibus norman sanctam in ipso loco sancto Samanes {26) Ed. LUCAS, Samas. docs. 115 y 199; y {27) Sobre la cronología del obispo Vermudo de Oviedo véase lo que decimos más adelante (texto de las notas notas 74 a 79). Gonzalo de Astorga aparece en 973 (ed. SAEZ, Colección catedral de León, 11, doc. 425, ; y hasta 992 {ed. QUINTANA PRIETO, El obispado de Astorga en los siglos IX y X, Astorga 1968, 467). Pelayo de Santiago confirma una carta en 977 (ed. SAEZ, ibid., doc. 451, ); y fue destituido por Vermudo 11 en 985 (Historia Compostelana; ed. H. FLOREZ, España Sagrada(= ES), XX, 14-15). La reina madre Teresa, viuda de Sancho 1, aún vivía en 996 (ed. F.J. FERNANDEZ CONDE, El monasterio de San Pe/ayo de Oviedo, l. Colección diplomática , Monasterio de San Pelayo 1978, doc.1, 19-22). En cuanto a la reina Sancha, además de esta donación de Félix Cítiz de 30 de marzo de 982, aparece en otras de 981 (ed. SAEZ, Colección catedral de León, 11, doc. 482, ); y 983 {Ed. LUCAS, Samos, doc. 156, ). {28) La primera carta es samonense; ed. ID., ibid., doc Y la segunda pertenece al Tumbo de Celanova, ff.78v-79r; cit. SAEZ, Notas al episcopologio minduniense del siglo X: Hispania, VI, 1946, 38, nota 140; reg. GARCIA ALVAREZ, Catálogo de documentos reales de la Alta Edad Media referentes a Galicia: Compostellanum, VIII, 1963, doc. 351,

106 104 MANUEL CARRIEDO TEJEDO Así pues, parece que nos encontramos ante una simple interpolación en la primera de las dos versiones, debida tal vez a la pluma del copista del Tumbo, o a otro anterior a él, aunque ignoramos las causas que la motivaron'"' Pero además, el tal interpolador cometió dos errores de importancia, primero, al no suprimir la suscripción del que entonces parece ser el titular de Samos, "Tannitus abba"; y segundo, al llamar a Novidio "abbati" y no "episcopo", como se hace en la escritura de 1 de abril de 969 arriba citada, y como se hubiera hecho con cualquier obispo domisionario. Y ahí están sino los casos de Cixila de León, luego abad de Abellat; y de San Rosendo, domisionario de Mondoñedo, después abad de Celanova y más tarde obispo de Santiago, a quienes se denomina de forma respectiva "honorando patri domno Cixilani episcopo, omnibus necnon cum fratribus Sanctorum Cosme et Damiani", en I; y "domno Rudesindo. III.- ( )? 982, abril, 8.- Mediante esta carta, fechada en "VI idus aprilis, era MXX", Odoario "confessus" entrega al "monasterio Samanes et abbati meo domno Mandino", diversas propiedades, entre las cuales una villa que "obtinuerunt avii mei per scriptos domni Ordonii principis" y otra que "fuir de tio nostro Felix Citiz, cuius memorie sit in benedictione"il 21 Pero mal pudo haber dispuesto Odoario de la villa del difunto Félix Cítiz en 982, cuando éste se encuentra junto a su esposa, tan sólo nueve días antes, otorgando una donación precisamente a Samos, según se acaba de referir (doc. II); y confirmando luego, junto al rey Vermudo II, una donación real al monasterio de Celanova, fechada el 1 de enero de 986: "Feles Citiz conf."( 33 ). Es otra escritura samonense, fechada el 2 de junio de 988 y expedida por el abad Fulgencio de Samos, precisamente a favor de los hermanos Citi y Odoario Díaz, la que nos informa ya sobre el fallecimiento de Félix Cítiz: "Dubium quidem non est sed plerisque manet notissimum eo quod avunculus noster Felix Citiz dedit suas villas et omnem suam facultatem (29) Coincidimos con García Alvarez (Novidio, abad de Samas y obispo de Astorga: Cuadernos de Estudios Gallegos -CEG-, XIV, 1959, 27-32) en suponer que hubo amaño en esta carta, aunque sólo parcial, como delata la segunda versión, aunque no compartimos que haya sido rehecha sobre otra original y auténtica, y mucho menos del año 962. Con Quintana Prieto (El obispado de Astorga en los siglos IX y X, ), pensamos que el obispo Novidio de Astorga siguió al frente de la abadía, pero no hasta 982, año del abadiato de Tanito, sino hasta 969, en que es nombrado por última vez en un diploma. (30) Archivo Catedral de León (= ACL) núm. 809 ; ed. SAEZ, Colección documental del Archivo de la catedral de León ( ), I ( ), León 1987, doc. 51, (Colección "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa", núm. 41). (31) Tumbo de Celanova, f 37r-v; ed. L. BARRAU-DIHIGO, Notes et documents sur l'histoire du royaume de Leon. l. Chartes royales léonaises: Revue Hispanique, X, 1903, doc. 18, (32) Ed. LUCAS, Samas, doc. 202,

107 EL ABADALOG/O DEL MONASTERIO DE SAMOS 105 ecclesie sancti luliani in monasterio Sarnanos; et quando venit ad extrernurn diern vite sue dixit de suo ore proprio... " 1341 Momento a partir del cual habría que fechar la donación de su sobrino Odoario Díaz al abad Mandino, cuya primera carta segura al frente de Sarnos es, además, de 17 de noviembre de Por otra parte, el donante se dirige al abad Mandino llamándole "abbati meo", lo que parece relacionarse directamente con el hecho de que en la confirmación se llame a sí mismo "Odoarius confessus". Ahora bien, este personaje es el muy conocido Odoario Díaz, hermano del también famoso Citi Díaz 1361 y del propio abad Fulgencio, que en la escritura antes citada de 2 de junio de 988, llaman tío materno, "avunculus noster", al magnate Félix Cítiz 1371 El 31 de mayo del año 1000, podernos ver a Odoario Díaz, todavía seglar, asistiendo a una permuta de tierras que hace el conde Munio Fernández en territorio astorgano, acompañado por Sendino Rodríguez: "Odoario Didaz conf... Sendine Roderiquiz conf." 1381 El 5 de junio de 1001, se encuentra presente un un pleito celebrado en Sobrado: "Odoarius Didaci cf." 1391 Y el 14 de mayo de 1003, preside un juicio celebrado en Incio: "ante iudices: Mandinus abba et Odarius Didaz et Sendinus Roderici, qui erat iudex et vicarius regis dornni Adefonsi" 1401 Su rastro documental se pierde después y reaparece el 22 de septiembre de 1017 junto al abad Diego de Sarnos, en cuyo monasterio vive: "vobis Didaco abbati et Odario Didaci confesso et congregationi fratrurn sarnonensiurn" 1411 ; según se confirma por otra carta otorgada por el pro- (33) Tumbo de Celanova, f. 6v-7r; reg. A. SANCHEZ CANDEIRA, La reina Velasquita de León y su descendencia: Hispania, X, 1950, doc. 5, Félix Cítiz confirma otras cartas de Ramiro III en 968 {ed. P. LOSCERTALES DE G. VALDEAVELLANO, Tumbos del monasterio de Sobrado de los Monjes, I, Madrid 1976, doc. 107, ); y 970 (ed. J.M. MINGUEZ FERNANDEZ, Colección diploniática del monasterio de Sahagún (siglos IX y X), l, León 1976, doc. 255, ) (Colección: "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa"; núm. 17); y 982 (ed. LUCAS, Samo" docs. 115 y 199, y ). (34) Ed. ID., ibid., doc. 178, (35) Ed. ID., doc. 16, (36) Suscribe cartas de 985 (Ed. ID., doc. S-8, , sin confirmantes; vid. SANCHEZ CAN DEIRA, Velasquita, 472, nota 52); 988 (ed. LUCAS, Samas, doc. 56, ); 993? (ed. GARCIA ALVAREZ, San Pedro de Mezonzo, doc. 6, ; sobre la fecha de la carta vid. CARRIEDO TEJEDO, En torno al año de fundación del monasterio de Carracedo, ); 995 (ed. L. FERNANDEZ, Una familia noble vasconavarra que emigró a León en el siglo X: Los Herramelliz, : León y su Historia, 111, León 1975, doc. 18, ) (Colección "Fuentes y Estudios de Historia Leonesa" ; núm. 15); 999 (ed. GARCIA ALVAREZ, ibid., doc. 9, ); 999 (ed. MINGUEZ, Sahagún, doc. 359, ); 1002 (ed. RUIZ ASEN CIO, Colección catedral de León, 111, doc. 623, ); y 1008 {ed. ID., ibid., doc. 669, ). Ya había muerto en 1029 (Ed. LUCAS, Samas, doc. 190, ). (37) Ed. ID., ibid., doc. 178, (38) ACL, Tumbo de León (= TL), f. 360v; ed. RUIZ ASENCIO, Colecáón catedml de León, III, doc. 598, (39) Tumbo 1 de Sobrndo, ff. 52v-53v; ed. LOSCERTALES, Sobrado, 1, doc. 132, (40) Ed. LUCAS, Samo" doc. 112, (41) Ed. ID., ibid., doc. 212,

108 106 MANUEL CARRIEDO TEJEDO pio Odoario a Samos en 1024, mediante la cual nos descubre además que el abad Diego era su propio hijo: "Omnia autem uero concedimus et tibi filio vel abbati nostro, faciendi de ea quicquid vestro extitterit arbitrio... Ego Odarius confessus... Didacus proles ipsius conf." 1411 Extremo que viene a confirmar, en fecha indeterminada, el propio abad: "in Magaz super Carracetum vineas que fuerunt de patre nostro dive memorie domnus Odoarius"( 4 -'). Así pues, la donación del Odoario "confessus" a favor de "abbati meo" Mandino, pensamos que mal datada el 8 de abril de 982, habría de situarse entre al 14 de mayo de 1003, fecha de la última mención de Odoario Díaz como seglar, y el 2 de mayo de 1013, fecha de la última carta segura de Mandino al frente de Samos 1441 IV (1033)? 983, diciembre, 18.- "Facta scriptura testamenti XV kalendas ianuarii, era XXI post M", se dice en esta carta del Tumbo, en cuya virtud "Quendulfus confessus" otorga una villa "vobis Didaco abbati et fratribus samonensibus"!~' 1 Nueva mención de un abad extemporáneo que de la que dice el P. Arias: "Cabe, no obstante, dudar, en este caso, de la autenticidad de la fecha, y trasladarla al tiempo en que el abad Diego... aparece de modo continuado desde 1020 hasta 1061 "( 46 >. Y en verdad que acertó el sabio investigador, pues otra carta de Samas de 28 de abril de 1047, por la que Jimeno Froilaz otorga una villa a "vobis domino nostro Didaco abbati", aclara que está situada "iuxta aliam vestram villam que fuit de fratre Quendulfo"( 471, confirmando así la posible realización de ambas donaciones bajo el mandato de Diego. Así pues, posiblemente el copista del Tumbo suprimió una "L'', lo que daría en "era LXXI post M", o sea, año 1033, sincrónico con el abad Diego ( ) y con la posterior donación de Jimeno Froilaz de V (995)? 985, junio, 9.- La carta de donación expedida por Fernanda Tedóniz a favor de "vobis abbati domno Mandino et fratribus samonensibus... pro eo quod adiuvastis nos in iuditio contra meam cuniatam domnam Astotiam hic in Samanos ante iudicem Didacum Didaci... facta scriptura testamenti V idus Ianuarii, era MXXIIl" 1481, no contiene, en sí misma, ninguna contradicción importante que permita sospechar de su fecha, es cierto. (42) Ed. ID., doc. 182, (43) Ed. ID., doc. 15, (44) Ed. ID., doc. 198, (45) Ed. ID., doc. 104, (46) Vid. ARIAS, Historia de Samos, (47) Ed. LUCAS, Samos, doc. 234, (48) Ed. ID., ibid., doc. 239,

109 EL ABADALOG/O DEL MONASTERIO DE SAMOS 107 A modo de indicio, aunque débil, puede anotarse sin embargo que el tal Diego Díaz, que es citado aquí en calidad de juez, aparece en los documentos dieciocho años después, el 14 de mayo de 1003, en un juicio presidido por el propio "Mandinus abba" y por Odoario Díaz 1491 Sus menciones no se detienen aquí, y aún es posible localizarle en fechas tan lejanas como el 23 de marzo de 1029 y el 8 de febrero de 1041, confirmando sendos documentos junto al abad Diego 1501 Pero además, la presencia de Mandino en esta otra de 9 de junio de 985, está en franca contradicción con las apariciones documentales de Tanito el 25 de febrero de , 30 de marzo de ' 1 (ambas reinando Ramiro lll) y 6 de febrero de 988 (reinando Vermudo Il) 1531, todas ellas perfectamente asumibles y sin contradicciones cronológicas. Y por si fuera poco esto, anótese que a Tanito no le sucedió Mandino, sino que por unos meses estuvo al frente del monasterio un abad de nombre Fulgencio ( distinto al gobernó Samas entre 969 y 975?), según una escritura de 2 de junio del año 988, año que, desde luego, no es susceptible de traslado 1541 : - Porque en la misma se deja constancia clara del reinado de Vermudo 11: "regnante Veremudo serenissimo principe in foris terra seu et Gallecie dominante"; y ya es sabido que este monarca se coronó en Santiago, previamente a su rebelión, el 15 de octubre de ; que su primo y oponente Ramiro 111 no murió hasta el 26 de junio de 985< 561 ; y que el propio Vermudo no entró en León, la "foris cerra" aludida, hasta finales de Porque en el texto de la carta se menciona a las claras el fallecimiento de Félix Cítiz: "Dubium quidem non ese sed plerisque manee notissimum eo quod... Felix Citiz dedit suas villas et omnem suam facultatem ecclesie sancti Iuliani in monasterio Samanos; et quando venit ad extremum diem vite sue dixit de suo ore proprio... "; y este magnante ya se ha dicho que entrega sus bienes a Samos el 30 de marzo de 982< 58 l; y que el 1 de enero de 986 aún se encuentra junto a Vermudo 11 confirmando una donación a Celanova(_w 1 - Porque en otra carta samonense posterior, del año 1112, la reina Urraca nos confirma la coetaneidad de ambos, abad y rey: "hominibus de comitato de Parata, quos dedit Fulgentius abba domno Veremudo regi"{ 6 º 1 (49) Ed. ID., doc. 112, 254-2S5. (50) Ed. ID., docs. 179 y 190; y Ambos diplomas relacionados con la familia de Odoario Díaz y del abad Diego de Samas. (SI) Ed. ID., doc. 132, (52) Ed. ID., docs. 115 y 199; y (S3) Ed. ID., doc. 171, (54) Ed. ID., doc. 178, (55) Crónica de Sampiro: "fuit ordinatus... idus Octobris era millesima vicessima"; ed. PÉREZ DE URBEL, Sanipiro, 342. (56) Vid. SANCHEZ CANDEIRA, {57) En octubre y noviembre Vermudo li se encuentra otorgando donaciones a institutos religiosos leoneses; vid. SAEZ, Colección catedral de León, 11, clacs. 506, 507 y 508; (58) Ed. LUCAS, Samos, docs. 115 y 199; y {59) Tumbo de Celanova, f. 6v-7r; ed. BARRAU-DIHIGO, Chartes, doc. 3), 426'-431. (60) Ed. LUCAS, Sarnas, doc. 117,

110 108 MANUEL CARR/EDO TEJEDO Así pues, la carta de donación de Fernanda Tedóniz a favor de Mandino, de 9 de junio de 985, ha de ser posterior, en todo caso, al 2 de junio de 988, en que se documenta de forma clara un abad Fulgencio de Samos. Mandino no se documenta con seguridad hasta 17 de noviembre de Y hasta es posible que el copista del Tumbo suprimiera una "X" en la "era MXXXIII", lo que daría año 995, de acuerdo con lacronología de este abad. Confirmación documental posterior del abad Tanito Hemos pospuesto el estudio de la carta de 23 de diciembre de 969, por creer que la confirmación que en ella se ve de "Tanitus abba Samanos" tal vez es posterior a su otorgamiento. Se trata de una copia documental del siglo XVIII, en cuya virtud el presbítero Vermudo Peláez otorga una donación al monasterio de San Juan de Loyo: "Pacta scritura testamenti sub die X kalendas ianuarias, era MVII, regnante Ranimirus rex et confirmans; Geloira, Deo dicata regina, confirmans... Naustilani abba cf.; Ariana abba cf.; Ranosindus abba cf.; Zanitus abba cf.; Fulgentius abba cf... Didacus, Dei gratia episcopus cf... Veremundus, Dei gratia episcopus cf.; Tanitus abba Samanos cf. " 162 '. No vemos motivos para dudar de la confirmación coetánea de Ramiro III y de su tía y tutora la monja Elvira, teniendo en cuenta que este monarca comenzó a reinar en Los abades nombrados en la confirmación nada aportan al respecto de la data. Y no encontramos inconveniente en aceptar la identificación del "Fulgentius abba" que se cita, con el titular de Samos, primero, porque su antecesor, el obispo Novidio de Astorga, aparece por vez última al frente del monasterio el 1 de abril de 969, según se ha dicho'"'; segundo, porque el propio abad Fulgencio se documenta ya el 17 de septiembre de 973 y en un diploma original de 29 de agosto de 975: "Fulgentius abbas et eorum fratrum collegium samanensium""" El problema cronológico reside esta vez, creemos, en la confirmación de los obispos Diego y Vermudo y del abad Tanito. {61) Ed. ID., ibid., doc. 16, (62) Biblioteca Nacional (= BN), ms , f. 269v-270r; ed. ID., doc. S-7, ; reg. GAR CIA ALVAREZ, Catálogo, doc. 350, 288. (63} Crónica de Sampiro: "Era MV, Sancio defuncto, filius eius Ramirus habens a natuiutate sua annos quinque susceptit regnum patris sui, continens consilio amite sue domne Geluire, deuote Deo ac prudentissime" (ed. PtREZ DE URBEL, Sampiro, ). (64) Ed. LUCAS, San1os, doc. 241, Hemos prescindido de una noticia documental de 24 de junio de 969 (BN, ms , f. 269v; ed. ID., ibid., doc. S-6, 451), que en realidad no son más que unas líneas que vuelven a citar a los mismos donante y donatario, y que incluso parece referirse a la misma propiedad, y cuya data está anotada, mal anotada quizá, en el margen del documento. Pero aún así, la fecha de esta breve noticia es sincrónica con cuanto se ha expuesto. (65) Ed. Ed. LUCAS, Sar11os, <loes. 217 y 44, respectivamente; y

111 EL ABADALOG/O DEL MONASTERIO DE SAMOS 109 Un obispo Diego aparece en diplomas expedidos durante el reinado de Ramiro III en 967?: "Didacus episcopus" 16 ' 1 ; 967: "Didacus Ouetensis episcopus" 1671 ; 967: "Didacus Dei gratia episcopus" 1681 ; 968: "Didacus, Ouetensis episcopus" 16 ' 1 ; dos de 971: "Didaqum episcopus"'"»; 974: "Didagus, Oriense sedis episcopus" 1711 ; 976, original, por el que se entrega una donación al monasterio asturiano de Santa Eulalia, junto al río Lena: "Didacus, episcopi Dei gracia, conf." 1721 ; y 977: "Didacus, Auriensis episcopus, conf. "( 73 l. De igual modo, el obispo Vermudo, que ha de ser el de Oviedo, al no existir ningún prelado de este nombre en todo el siglo X, confirma escrituras, también durante el reinado de Ramiro III, expedidas en 975: "Uirmundus Ouetensis episcopus confirmat" 1741 ; 976, aceptada comúnmente como la primera de este obispo: "Uirmundus Ouetensis sedis episcopus confirmat" 175 l; 978: "Uirmundus Ouetensis episcopus confirmat"!7~1; 981?: "Ueremudus, nutu diuino episcopus" 177 l; 982: "Veremudus Ovetensis sedis episcopus" 1 '" 1 ; y un último diploma sin fecha, pero (66) Tumbo A de Santiago, f. 13r-v; cd. FLOREZ, ES, XIX, : "era DCCCCLXLVIIII", año 961, pero e! obispo Sisnando de Santiago, que aparece en la carta, murió el 28 de marzo de 968: "Occisus est 111. KL Aprilis Era l. VI" (Historia Compostelana; ed. FLOREZ, ES, XX, 13); en concordancia con la carta de Sobrado de 17 de septiembre de 968, que da por muerto al obispo (Tumbo I de Sobrado, ff. 38r-39r; ed. LOSCERTALES, Sobrado, I, doc. 107, ). Y como Ramiro 111, que también confirma, sucedió a su padre en la "era MV", año 967, según Sampiro (ed. PÉREZ DE URBEL, San1piro, 339), la escritura, expedida un 27 de febrero, previsiblemente es del año 967. (67) Archivo Catedral de Oviedo (= ACO), Líber Testan1entornm, f. 42v- 43r; ed. S. GARCIA LARRAGUETA, Colección de documentos de la catedral de Oviedo, Oviedo 1962, doc. 27, {68) ACL, núm. 858; ed. SAEZ, Colección catedral de León, 11, doc.405, (69) Tumbo de Celanova, f 37r-v; ed. BARRAU-DIHIGO, Charles, doc. 18, (70) AHN, Clero, Sahagún, carp. 876, núm. 8; y Becerro de Sahagún, f. 75v; MINGUEZ, Sahagún, docs. 261y262, (71) Ed. SANCHEZ ALBORNOZ, El obispado de Simancas : Miscelánea, {72) Archivo Histórico Diocesano de León, Fondo Otero de las Dueñas, núm. 15; ed. G. DEL SER QUIJANO, Colección diplon1ática de Santa María de Otero de las Dueñas (León) ( ), Salamanca 1994, doc. 23, (73) Tumbo de Celanova, f. 2r-v; cit. GARCIA ALVAREZ, El obispado de Orense durante el siglo x, CEG, XIV, 1959, 304. (74) ACO, Liber Testan1entorun1, f. 46r-v; ed. GARCIA LARRAGUETA, Oviedo, doc. 29, (75) ACO, serie B, carp. 1, núm. 12; ed. ID., ibid., doc. 30, Vid. sobre este obispo SAN CHEZ CANDEIRA, El obispado de Oviedo entre 976 y 1035: Estudios dedicados a Menéndez Pidal, 3, 1952, (76) ACO, Liber Testamentorun1, f. 45r-v; ed. GARCIA LARRAGUETA, Oviedo, doc. 31, (77) ACL, TL, ff. 16v-17v; ed. SAEZ, Colección catedral de León, 11, doc. 482, La carta trae a cuento la "era XVII post millesima", año 979, pero se añade que Ramiro se encuentra "annis et imperii terquini sed is Legionc", que corresponde al 981, criterio del editor. (78) Ed. LUCAS, Santos, docs. 115 y 199; y

112 110 MANUEL CARRIEDO TE]EDO tal vez correspondiente a los últimos años de Ramiro III: "Uirmundus Dei auxilio nutus pontifex in sede Ouetense prelatus hunc suggessit in presencia serenissimi principis domni Ranimiri" 1 " 1 Y visto cuanto antece cabría hacer las siguientes puntualizaciones: 1) La posible incompatibilidad documental entre la tutora Elvira Ramírez, que desaparece de los diplomas en y el obispo Vermudo de Oviedo, que suscribe por primera vez, de forma segura, una carta de 14 de marzo de 976, en tanto que su antecesor, Diego de Oviedo, confirma por última vez la escritura original de 8 de febrero de ) Que, en consecuencia, el obispo Diego que aparece junto a Vermudo de Oviedo en la donación a Loyo de 969, ha de ser necesariamente el titular de Orense, bien documentado el 29 de julio de 974 y el 17 de enero de 977, y a quien ya había sucedido en 982: "Gundisaluus, Auriam sedis... episcopus, confirmans" ) Que la aparición conjunta de Vermudo de Oviedo y Diego de Orense en la repetida donación de Loyo de 969, ha de tratarse en consecuencia de una confirmación posterior, datable, prudentemente, entre el 8 de febrero de 976, fecha del último diploma confirmado por Diego de Oviedo, y el 1 de octubre de 982, fecha de la primera carta conocida de Gonzalo de Orense. Y es en este período comprendido entre 976 y 982, cuando creemos que hubo de confirmar también el abad Tanito de Samos, juntamente con los dos prelados, la donación de Vermudo Peláez a Loyo de 969. Período que además es perfectamente sincrónico con sus propi!s menciones al frente de la comunidad, comprendidas entre el 25 de febrero de 978 y el 6 de febrero de Pero además, la expresión "abba Samanos" utilizada por Tanito, que tanto extrañó al P. Arias"", vendría a reforzar el supuesto de una confirmación posterior: Porque el abad no se encontraba en el ámbito de su jurisdicción; porque aunque no es frecuente, tampoco es rara la costumbre de abades y clérigos de aludir ocasionalmente a su cenobio o diócesis de (79) ACO, seria A, carp. 1, núm. 2; ed. GARCIA LARRAGUETA, Oviedo, doc. 24, 98-99, refiriéndose a Ramiro 11, aunque pensamos que es de Ramiro 111 y posterior 978, teniendo en cuenta la mención conjunta de un rey Ramiro, del obispo Vermudo de Oviedo y de Gómez Fernández, que según una carca de 976 fue hijo de Fernando Vermúdez (ed. MINGUEZ, Sahagiin, doc. 295, ), mencionado a su vez en el texto de esta carta asturiana como fallecido: "et post eum pignus suum Fredenandus Ueremudi"; y cuyas menciones no sobrepasan el año 978 (ed. ID. ibid., doc. 295, ). (80) Así lo cree Pérez de Urbe! (Sanipiro, 428, nota 73) y así debió ser, pues con posterioridad a la carta samoncnse de 29 de agosto de 975 (ed. LUCAS, Samas, doc. 44, ), no aparecerá en ningún otro diploma. (81) Tumbo de Celanova, ff. 97v-100v; ed. parcial LOPEZ FERREIRO, Historia de Santiago, 11, doc. 75, (82) Ed. LUCAS, Samo<, doc,. 132 y 171; y (83) Vid. ARIAS, Historia de Samas, 80.

113 EL ABADALOGIO DEL MONASTERIO DE SAMOS 111 origen cuando se encuentran lejos'"'; y porque este mismo fue el proceder del abad Mandino, que al confirmar junto a Vermudo 11, hacia el año 995, una donación muy anterior a favor del monasterio de san Martín y santa María de Rosende, de 24 de mayo de 904, es citado como "Mandino, Samano abba" 1851 El abad Fulgencio La existencia de documentos con el nombre de un abad Fulgencio, antes y después del gobierno de Tanito ( ), plantea asimismo un agudo problema de identificación. En efecto, no es prudente dudar que las tres cartas en las que aparece documentado Fulgencio 1, tengan errada la fecha, pues la primera, de 23 de diciembre de 969, está expedida "regnante Ranimirus rex" y confirmada por "Geloira, Deo dicata, regina" 18 ~ 1 Y si la segunda no tiene otras referencias ajenas a su fecha, 17 de septiembre de , obsérvese que la tercera, de 29 de agosto de 975, original, esta expedida también "in presentia domni Ranimiri principis et dornna Gelvira regina"l 881. Por otro lado, la data de la única escritura hoy conocida del abad Fulgencio 11, de 2 de junio de 988, tampoco es susceptible de traslado 1 ~ 9 >, y ello porque la carta se expidió "regnante Veremudo serenissimo principe in foris terra seu et Gallecie dominante"; porque el Félix Citiz que se menciona en el texto como fallecido, ya se ha dicho que confirma todavía junto a Vermudo 11 una carta de Celanova de 1 de enero de 986; y porque la reina Urraca viene a confirmar años más tarde, en 1112, como también se ha indicado ya, la contemporaneidad del abad y del rey: "hominibus de comitato de Parata, quos dedit Fulgentius abba domno Veremudo regi"( 9 ºJ. Así pues, parece cierta la existencia de dos períodos diferentes, y 988, en los que gobernó el monasterio un abad Fulgencio. Ahora bien, se trata de la misma persona o nos encontramos antes dos abades (84) Por ejemplo, en : "Martinus, abba Cordouensis" (SAEZ, Colección catedral de León, II, doc. 276, 32-34); 969: "Munnio presbiter de Lerma de Castella" (ed. P. FLORIANO LLO RENTE, Colección diplontática del n1011asterio de San Vicente de Oviedo, Oviedo 1968, doc. 16, SO-Sl); 986: "Freduarius, abbas in loco Apostolico... Pascual, abbas in monasterio domini Facundi et Primiriui" (ed. L. BARRAD- DIHIGO, Chartes, doc. 31, ); 995?: "Petrus, prespositus Antealtarium.. Teodemirus, prcpositus de Pinario... Trasuarius, prepositus de Superaddo" (ed. GARCIA ALVAREZ, San Pedro de Mezonzo, doc. 7, ); 998?: "Manilanl abba Cellenouensis pretorii" (ed. RUIZ ASENCIO, ibid., doc. 581, ). (85) Ed. LUCAS, Sama>, doc. S l, (86) &!. ID., ibid., doc. 5 7, (87) Ed. ID., doc. 217, (88) AHN, Clero, Samas, carp. 1239, núm. 7; ed. ID., doc. 44, (89) Ed. ID., doc. 178, (90) Ed., respectivamente, BARRAU-DIHIGO, Chartes, doc. 31, ; y LUCAS, Santos, doc. 117, S.

114 112 MANUEL CARRIEDO TEJEDO diferentes? El problema parece hoy de muy difícil solución, y los pocos indicios que pueden ofrecerse no ayudan mucho, aunque parecen confirmar la existencia de dos abades homónimos: El 3 de junio de 976, "Sunilani confessus" expide un documento, cuyo original ha llegado hasta hoy, en cuya virtud dona a su hijo Vermudo todas las propiedades del monasterio familiar de Santiago de Barbadelo, entre las cuales se menciona "ecclesiam sancti Petri cum omnibus suis bonis sicut a me possesa fuit et a domino nostro dive memorie Fulgentio abbati"( 911 Y teniendo en cuenta que la última n1ención de Fulgencio 1 corresponde al 29 de agosto de 975'"'; que el abad de Barbadelo en 967, 973 y 978 se llamaba Aloito'"'; y que en el Tumbo de Samas no aparece entre los siglo VIII y XII ningún otro abad de nombre Fulgencio que no sea el de Samos 1941, todo parece apuntar hacia la posibilidad de que, en efecto, Fulgencio 1 ya habría muerto en 976. Y por otra parte, es un hecho que después de su único diploma de 2 de junio de , las menciones del que hemos dado en llamar Fulgencio 11 se pierden en la documentación, sucediéndole al poco tiempo el abad Mandino, que se documenta ya el 17 de noviembre de Aunque es posible que tal sucesión no se debiera precisamente a la muerte de Fulgencio 11, del que todavía es posible encontrar una muy leve huella. Pues en efecto, en una fecha indeterminada del reinado de Vermudo 11, probablemente hacia , el propio monarca y toda su corte, encontrándose a buen seguro en Galicia, confirmaron la carta de donación expedida por el abad Visclafredo al monasterio de Rosende en 904{ 971 estampando en ella su firma, además del soberano, "Vermundus serenissimus princeps", y de otros muchos magnates, nuestros dos conocidos habitantes del monasterio de San Julián, "Mandino, Samano abba" y "Fulgencius confessor vel abba", que tal vez no sea otro que nuestro Fulgencio 11, ya dimisionario 1981, Todo lo cual nos puede dar una idea al respecto de la posible existencia en Samos de dos abades diferentes con el nombre de Fulgencio. (91) AHN, Clero, Lugo, Barbadclo, carp. 1066, núm. 17; ed. ID., ibid., doc. 61, (92) AHN, Clero, Samas, carp. 1239, núm. 7; ed. ID., doc. 44, (93) Ed. ID., <loes. 91, 132 y 217; , y Aunque estas dos últimas cartas que confirma el abad Aloito, no tienen que ver directamente con Barbadelo, obsérvese que la primera, es una donación dirigida a este cenobio por el presbítero Sisnando, que confirma en solitario: "Aloitus abba". (94) Vid. ID., , índice antroponímico general; y , antroponímico socio-profesional. (95) Ed. ID., doc. 178, (96) Ed. ID., doc. 16, (97) Ed. ID., doc. S-1, (98) Para situar estas confirmaciones posteriores en , nos basamos en la aparición, junto a Vermudo 11 ( ), de "Gundisaluus Menendiz almiger", que ejerció estas funciones palatinas entre 993: "Gundisaluus Menendiz armiger regis: (ed. ID., doc. 40, ) y 995: "Gundisalvus Menendiz almiger" (ed. ID., doc. S-9, ). Verdad es que también aparecee mencionado "Froi!a Vimaraz, almiger", que lo fue entre 988: "Froyla Vimaraz, qui est armiger regis" (ed. ID., doc. 56, ); y 991: "Froila Uimaraz qui et armiger domni regis" (ed. RUIZ ASENCIO, Colección catedral de León, III, doc. 549, 53-55). En uno de los dos casos ha de haber error de copia, pues el cargo de "armiger regis" nunca fue compartido. Sea como fuere no es aquí determinante, pues los dos funcionarios fueron coetáneos de Mandino.

115 EL ABADALOGIO DEL MONASTERIO DE SAMOS 113 El abadalogio ( ) 1991 A la vista de cuanto antecede, podría establecerse del siguiente modo la sucesión de abades en el monasterio de Samos entre los años 969 y 989, adaptando los ordinales de cada nombre a la numeración establecida por el P. Arias : 8) Novidio.- 969, abril, 1. Ultima carta (doc. 241) 8.1) Fulgencio l.- 969, diciembre, 23 (doc. S-7) 973, septiembre 17 (doc. 217) 975, agosto, 29 (doc. 44, orig.) 976, junio, 3, fallecido (doc. 61, orig.) 8.2) Tanito.- 978, febrero, 25 (doc. 132) 982, marzo, 30 (doc. 199) 988, febrero, 6 (doc. 171) 8.3) Fulgencio II.- 988, junio, 2 (doc. 178) 9) Mandino.- 989, noviembre, 17. Primera carta (doc. 16) (99) Es curioso observar cómo un siglo después, en 1074, los abades Fulgencio y Tanito ya eran prácticamente desconocidos. En un litigio celebrado el 18 de junio de dicho año, se dice que "erar ipsa casa de Varzena de monasterio Samanos et obtinucrant iarn eam iure quieto per plurimos annos de temporibus Novidii abbatis et domni Mandini abbatis et successoris eius" (ed. LUCAS, Sama,. doc. 133, ). {100) Vid. ARIAS, Historia de Sainas, Las referencias documentales que damos a continuación corresponden en todo caso a LUCAS, Sainas.

116

117 COMENTARIOS LIBROS DE MEDICINA EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO DE LUGO Por JOSÉ CARLOS QUINTAS FERNÁNDEZ Tuve oportunidad de conocer este extraordinario reducto de la cultura y el saber con ocasión de la celebración en el Año Santo de 1993, en Compostela, del I Congreso Internacional y VIII Nacional de Higiene y Medicina Preventiva Hospitalaria, que se celebró del 21 al 26 de septiembre en la Facultad de Medicina, y del que tuve el honor de ser Vicepresidente. Entre las actividades científico-culturales, a lo largo del mismo, organizamos una exposición de libros de Medicina, por lo que me acerqué con anterioridad a esta Biblioteca, en donde se me dieron todas las facilidades y ayuda para una rápida revisión del material afín, y parte de esos libros me fueron prestados para dicha exposición, constituyéndose varios de ellos en los ejemplares más estudiados y vistosos de la misma. Quedé fascinado por la importancia global de esta Biblioteca en la que se encuentran unos volúmenes, así como por la magnífica obra de restauración de muchos de los ejemplares deteriorados. Centrándonos en el tema objeto de nuestra colaboración hemos de indicar que aproximadamente se encuentran revisados 226 volúmenes de la sección médica, quedando sin revisar un número indefinido más, entre ellos la biblioteca médica particular del Dr. Carlos Roca, recientemente fallecido, y que ha donado su viuda, Mery Montecelo. Los libros están impresos en pergamino, pasta española, holandesa, tela, rústica y piel. Hay obras representativas de la evolución del pensamiento médico desde los siglos XVI al actual, es decir de las interesantes etapas com-

118 116 JOSÉ CARLOS QUINTAS FERNÁNDEZ prendidas entre el siglo XVI y último tercio del siglo XIX, o periodo donde domina la medicina empírica y rutinaria, y desde el último tercio del siglo XIX hasta el momento actual en el que ya nos movemos en la medicina científica y experimental. Vemos que una gran parte de los libros revisados son de autores franceses, y que las versiones en castellano de autores ingleses o alemanes se redactaron a partir de la traducción francesa, reflejo del dominio que esta lengua ejercía en Europa en los siglos XVIII y XIX. Con el fin de conseguir operatividad en el manejo de esta sección médica hemos procedido a una ordenación cronológica y temática de los contenidos, recogiéndolos bajo los epígrafes que a continuación describiremos, reflejando únicamente los que a nuestro entender pueden resultar más representativos. l. Anatomía ( ) Ve/asco, Fernando. HISTORIA OSTHEOLOGICA ILUSTRADA CON UN DISCURSO DE FRACTURAS Y ALGUNAS OBSERVACIONES. Madrid Obra que presenta una revisión histórica sobre la evolución del conocimiento del sistema osteocartilaginoso, introduciéndonos en una sucinta visión sobre traumatología. Masse, J.N. ATLAS COMPLETO DE ANATOMIA DESCRIPTIVA DEL CUERPO HUMANO. Madrid Presenta la particularidad de que siendo una obra de pequeña extensión (132 pp.) se acompaña de una muy rica ilustración (112 láminas) que permiten, y a la luz de los conocimientos de aquélla época, una magnífica visión anatómica del cuerpo humano. Maestre de San juan, Aureliano. TRATADO DE ANATOMIA GENE RAL. Madrid, Comprende la totalidad de la Anatomía descriptiva clásica. Agra Vare/a, José. TRATADO DE ANATOMIA Y FISIOLOGIA HU MANA. Bilbao, A lo largo de 374 pp. se hace una resumida aportación del "como" y el "por que" acerca de la circulación de la sangre, su función de nutrición y ex erección a través de los sistemas digestivo y respiratorio y renal intestinal, respectivamente; a los tocantes a los músculos y huesos, que nos facultan para movernos; y restos de sistemas. II. Dermatología y Venereología (1877) Laclebert, Edmundo. TRATADO PRACTICO Y TEORICO DE LAS ENFERMEDADES VENEREAS. Madrid, Miscelánea de las enfermedades de transmisión sexual conocidas hasta esos años, con especial hincapié en el estudio y tratamiento de la sífilis o lues, de consecuencias tan decisivas para la civilización occidental.

119 LIBROS DE MEDICINA EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO 117 fil. Fisiología ( ) Vega/i, ANDRAE. DE HUMANIS CORPORIS FABRICA. Venecia Desde una visión meramente especulativa se nos introduce en la percepción de la naturaleza humana. Galeni. LIBRORVM PRIMA CLASSIS NATURAMCORPORIS HU MANI. SEXTA HAC NOSTRA EDITIONE. VENETIJS, MDLXXVI. Sexta edición de una obra imprescindible de uno de los padres de la Medicina, Galeno, y que es la primera clase o serie de sus libros sobre la naturaleza del cuerpo humano. Spallanzani, Lazara. EXPERIMENTOS ACERCA DE LA DIGES TIÓN EN EL HOMBRE Y EN DIVERSAS ESPECIES DE ANIMALES. Madrid Estudio observacional y comparativo del proceso de la digestión presentado en el sidioma científico de la época. Figuier, Luis. CONOCETE A TI MISMO. Barcelona 1981 Obra dividida en dos volúmenes y que es un trabajo de divulgación generosamente didáctico. Greene, Raymond. LAS HORMONAS DEL ORGANISMO HUMA NO. Madrid Interesante manual que nos introduce en el conocimiento de la endocrinología como sistema coordinador, junto con el centro de las funciones. IV. Higiene, Medicina Preventica y Salud Pública. ( ) Suárez de Rivera, Francisco. LA MAS ANTIGUA MEDICINA UNI VERSAL CONSERVATIVA Y RESTAURATIVA DE LA SALUD HUMA NA. Madrid, Orientaciones sobre el pensamiento médico y conforme a los problemas básicos del saber y el quehacer del sanador. Gordinez de Paz, Antonio. OCIOS MEDICOS. Salamanca, Diálogo que de paso trata sobre el uso del agua en medicina. Buchan, Guillermo. Medicina DOMESTICA. Madrid, Tratado completo sobre los medios de conservar la salud. Baldini, Filippo. RICERCHE FISICO-MED/CHE SULLA CONSTITU ZIONE DEL CLIMA DELLA CITTA DI NAPOLI. Napoli Interesante estudio reflexión sobre la influencia del clima en diversas patologías predominantes en aquellos años en la ciudad de Nápoles. Descuret. ].B.F. DE LA MEDICINA DE LAS PASIONES. Barcelona Obra traducida del francés por D. Pedro Felipe Monlau, en la que se analizan las pasiones consideradas con respecto a las enfermedades, las leyes y la religión. Mencionamos al traductor, pues es el padre de la Higiene y Salud Pública en nuestro país, y que era un genial y polifacético intelectual, de conocimien-

120 LAS PASIOXIES.:u~'&llllllAU\~ 1 o~ IUil!ll'f.tl"O \ L \!> lt)ifliulltdaltlll U IHli~ \ L\ Rl!l.IGIO"I, vo.ll=ll. 5-. l:lrecurrt , _......_... " w... _ TUl>UCIO Ptl Pftt!<I ~~ POR D. PEDRO FELIPE lllomla.u,! ~:.:m.~ ~ 1.- pt l:.-. ;~,:.~," h:twm. Ttrctrn t<llr!on, Co11lorm1 a la 11lllm1.. rev11tad1, corng1d1. au.ntad r 1dlclo11'111 con un aptndice pot el.. tor. n> Dl-11 -.,." u IU.. lo n.i,, f,.,,,..,_...,._ ""'"'en lo.,.,,~"""""'"..,,... 1 '' " I00<>o<1rd"'"' '"""bn~ ' l<v. " BAH.fHLONA. ~ ljll>llt \H \ llhln,llla llk - l>. ll',\_, OIJ\ >.U.~.. ll~ lr ~;,...,,hl «'"la, '>. _I-.,IN1Ull / lll 1 J6iéi i tfifjjl; FISICO l IEDICHE S U L L A COST!TCi'.!O~E D [ L!. A Dl:L CLIMA éix~ta. JJ:C 2'1".A.:PO.T.~C P r L ll,1 1 T 11 K F 1 L 1 l' l' O B,\ L D 1 N I?-lo1.1c,, ""'A l{ AL r."'" l' ' n ~-.,\!.\!,. ~ "' '' ]., 1 1.,A \ / f L t A' '"U: "" 0, ;~~.0 "t:o:~? '(;1",~~":>~ 'I;~ t.,i-j 1~,. :i _,.- ~.-. '71-~t!;, ~' "' NA~oir ~IUCt'l.XXXVll..~~~~ <:: P11t"º 1 fr,1.tll~l RA"" ~Ot Ü/I J.1Hlll.A t' S"f" Íori. HTGIE.\E PfiBLTCÁ~ lfetodo DE HIDROTEIAPIB y SALUBRIDAD APLICADO DURANTE lllás DE 3~ AtiOS ESCRITO PARA. EL TRA.TlllEITO DE LOS EIFERIOS Ambrosio TARDIEU...,....,... _,.,...._... d "" DON JOSE SAENZ Y CRIADO 1 ~,\. F, ;'\, " : t 1 \ TOMO TERCERO \1 \ 1 JI!! u - """'..._,,..,ou'""'"'' [MI llp.nta!h' F. MAllOTO f H1 01, PARA GUIA DE "!ios SANOS f I: SEBASTIAN KNEIPP 1 "' l'ij J,.,,,,,, """''"'"'" '""'~'ª \El::-h'1\ L:-1'_\'.\tll. \ L \ : ;{ Fl111 11'1\ \l.l \!.\'S.\!'"lt D. F"RA!'OlclSCO (~. DE A YUSO l " tl "''"""''"' ".. ''. KEMPTEll (lllyipa) ALtllAIO nl"-"ilu~ia J ljsl<l&io 1081 s:u.ü., r.mnm.... <;e;~ :. e! ~.\ '1 g i ~:i.,o ~~ ADRID,,.,...,IUIO ru Ü '.ni ' "" ~'""' lllil GlLI, LUIBEBO.

121 JOSÉ CARLOS QU/NTÁS FERNÁNDEZ 119 tos enciclopédicos, que cultivó todos los campos de las ciencias experimentales y humanísticas, y del que no hemos encontrado en esta Biblioteca ninguna obra. Tardieu, Ambrosio. DICCIONARIO DE HIGIENE PUBLICA Y SA LUBRIDAD. 5 Tomos. Madrid Repertorio de todas aquellas cuestiones pertenecientes a la Salud Pública, consideradas en sus relaciones con las subsistencias, epidemias, profesiones, establecimientos e instituciones de higiene y salubridad completado con el texto de las leyes, decretos, ordenanzas, reales órdenes, reglamentos e instrucciones referentes a éstos puntos. Raparil, D.V. NOVISIMO MANUAL DE LA SALUD. Madrid Manual de medicina y formación domésticas, en el que se reflejan las ideas para saber preservarse con seguridad. Opiso, Alfredo. MEDICINA SOCIAL. Barcelona Estudio de las enfermedades colectivas, sus causas, profilaxis y remedios. Hace mención al Congreso de la Academia de Higiene, año de 1906, Barcelona, donde se trató el tema de Anemia. Kneipp, Sebastián. COMO HABEIS DE VIVIR. Madrid Avisos y consejos para sanos y enfermos o reglas para vivir conforme a la sana razón y curar las enfermedades según los preceptos de la naturaleza. V. Historia de la medicina ( ) Sydenham, Thomas. OPERA MEDICA (TOMUS PRIMUS). Editio novísima. Genevae Esta obra es de una gran importancia por lo que representa este autor en la Historia de la Medicina al ser el introductor del concepto "especie morbosa" Carrera Osear, G. EL BARBARISMO EN MEDICINA. México El interés de este manual reside en presentar vicios del lenguaje propiciados en gran parte por la rápida evolución de la ciencia, y que reclama rigor, que no deja de ser una característica propia del lenguaje científico. Ro( Carbal/o, Juan. MEDICINA Y ACTIVIDAD CREADORA. Madrid Uno de los grandes investigadores e historiadores de la medicina española, hace en esta obra una serie de reflexiones muy peculiares sobre el acto creador y afirma que no puede provocarse a voluntad, ni tampoco propiciarse mediante sacrificios rituales. Marañan, Gregario. OBRAS COMPLETAS. 10 Volúmenes. 2." Edición. Madrid Estupenda colección de una de las mentes más preclaras del pensamiento de la Medicina española de todos los tiempos. Lain Entralgo, Pedro y otros. HISTORIA UNIVERSAL DE LA MEDI CINA. 7 Volúmenes. Barcelona Obra formativa e interesante, que permite contacto intelectual con esa peculiar vía de acceso al saber que es la histórica, y que a través del recorrido

122 120 LIBROS DE MEDICINA EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO por ella nos acercamos a los grandes temas o problemas que constituyen el saber y el quehacer del médico, el morfológico, el fisiológico, el patológico, el terapeútico, el sanitario y el médico-social. VI. Medicina Legal ( ) Rubio Setabense, Francisco. MEDICINA HIPOCRA TICA. Madrid Auténtica compilación de las distintas escuelas griegas de los siglos IV y V a.c. Zacchia, Paulus. QUAESTIONES MEDICO-LEGALES. 3 Tomos. Venecia, En esta obra se recoge la información precisa para iniciarse en esta tarea, desde un marco general, y sirviendo además para proporcionar una guía de actuación en condiciones concretas. Gómez y Negro, Lucas. ELEMENTOS DE PRACTICA FORENSE. 2." EDICIÓN. Valladolid, Intenta presentar de un modo eminentemente práctico, aún a costa de soslayar aspectos referentes mecanismos íntimos de actuación, a efectos de otras tareas que permitan el manejo y el camino para la realización de las necropsias. VII. Medicina de Lugo y Galicia ( ). Correa Fernández, Antonio. HOSPITALIZACIÓN DE LOS TISICOS O TUBERCULOSOS PULMONARES. Lugo Correa Fernández, Antonio. ENSAYO DE TOPOGRAFÍA MÉDICA DE LA PROVINCIA DE LUGO. Lugo Rodríguez López, Jesús. LAS PREOCUPACIONES EN MEDICINA. Lugo Conocimientos útiles a la familia para preservar la salud. Lis Quiben, Víctor. LA MEDICINA POPULAR EN GALICIA. Pontevedra Zunzunegui Freire, José. LA MEDICINA MÁGICA EN GALICIA Y OTROS ESBOZOS. Vigo VIII. Medicina y religión ( ) Dubé, Mr. EL MEDICO Y CIRUJANO DE LOS POBRES QUE EN SEÑA EL MODO DE CURAR LAS ENFERMEDADES. Madrid León Gómez, Pedro. DISERTACIÓN DE PULSO. Madrid Obra en la que se da a entender lo mucho que hay que saber. Su conocimiento y pronósticos, y un breve apéndice de las disertaciones morales y médicas.

123 JOSÉ CARLOS QUINTAS FERNÁNDEZ 121 Zalba, M. y Bozal, J. EL MAGISTERIO ECLESIASTICO Y DE LA MEDICINA. Madrid El carácter original de su visión la convierte en una novedad. Con ello sitúa al lector en la encrucijada clave a la que se enfrenta el mundo. IX. Patología Médica-Medicina ( ) Avicennae. LIBER CANONIS DE MEDICINIS CORDIALIBUS CAN TICA DE REMOUENDIS NOCUMENTIS IN REGIMENE SANIATIS DE SYR UPO ACETO FO CUM ILLUSTRISSIMI SENA TUS. Libro oficial de medicina del corazón, de Avicena, en el que se recogen cánticos sobre el modo de quitar los males y dar la salud y se apela a la utilización del jarabe de vinagre, por decreto del ilustrísimo senado veneto. Vidas y Miro, Juan de. MEDICINA Y CIRUGIA. Zaragoza 1721 Sétima impresión de una obra clásica en su tiempo y que en esta edición añade el método de curar a los niños. Corbellay Fondebila, Antonio. TRATADO MÉDICO. Madrid Obra teórico-práctica sobre medicina interna y fundamentalmente haciendo especial énfasis en la patología del aparato digestivo. Salvá Francisco. EXPOSICIÓN DE LA ENSEÑANZA DE MEDICINA CLINICA. Barcelona Visión en la que se alumbra la necesidad de no considerar a la clínica como una actividad de segundo orden derivada de las ciencias médicas básicas, sino que hay que considerarla como una disciplina autónoma. Gintrac, E. TRATADO TEORICO Y CLINICO DE PATOLOGÍA IN TERNA Y DE TERAPEAUTICA MEDICA. Madrid Tras delimitar la naturaleza de los problemas clínicos, la obra analiza de forma detallada y perfectamente estructurada, los fundamentos de los diversos componentes de la actividad y del método clínico, para terminar incidiendo en el pronóstico e indicación terapeútica. jaccoud, S. TRATADO DE PATOLOGIA INTERNA. 3 Tomos. Madrid Planteada la obra con el rigor de un trabajo académico, el estudioso encontrará perfectamente documentado, y con un gran sentido crítico, las bases sobre las que se asientan los diversos tipos de datos clínicos-síntomas, signos y datos que delimitan claramente los principios conceptuales que guían los procesos de emisión de los juicios clínico-diagnósticos. X. Patología quirúrgica-cirugía ( ) Dolaei, feannes. ENCYCLOPAEDIA CHIRURGICA RATIONALIS ET ENCYCLOPEDIA MEDICINAE THEORETICO-PRACTICAE. 3 Tomos. Vencia Bajo un carácter eminentemente divulgativo se presenta una metodología que parecía sólo reservada al esotérico mundo de las matemáticas.

124 122 LIBROS DE MEDICINA EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO Martínez, Martín. MEDICINA SCEPTICA Y CIRUGIA MODERNA. 2 Tomos. Madrid. MDCCXL VIII. Tomo l. Tratado de operacións quirúrgicas. TENTATIVA MEDICA. Tomo 11. Primera parte: APOLOGEMA, en favor de los médicos escépticos. Segunda parte: APOMA THEMA, contra los médicos dogmáticos, en que se contiene todo el acto de fiebres. Una de las curiosidades de este libro es su propuesta de intruducir el lenguage castizo en la medicina. Boerhaaue, Herman. AFORISMOS DE CIRUGIA. 6 Tomos. Madrid La obra es un preciso estudio desarrollado a través de un marco teórico prolijamente documentado para ir deteniéndose en todos los aspectos que conlleva la actividad quirúrgica. XI. Psiquiatría ( ) Raimond, Fr. V. GUIA DE NERVIOSOS Y ESCRUPULOSOS. Barcelona Vademecun de los que padecen o ven padecer. Castilla del Pino, Carlos. VIEJA Y NUEVA PSIQUIATRIA. Madrid La psiquiatría ha tenido que recorrer un complicado camino a través de las vicisitudes que supone el sucesivo cambio de mentalidad. XII. Terapeútica ( ) Buchoz. MANUEL MEDICAL ET USUEL DES PLANTES. Paris Manual en el que se recogen diversas indicaciones del uso terapéutico de las plantas. Salazar, Tomás de. TRATADO DEL USO DE LA QUINA. Madrid Hernández de Gregario, Manuel. DICCIONARIO ELEMENTAL DE FARMACIA, BOTANICA Y MATERIA MEDICA. 3 Tomos. Madrid Peña, José Jorge de la MEMORIA SOBRE LA EFICACIA DE LOS SULFUROSOS CONTRA EL COLERA MORBO-ASIATICO. Lugo Kneipp, Sebastián. METODOS DE HIDROTERAPIA. Madrid Aplicado durante más de 35 años y escrito para el tratamiento de los enfermos y para guía de los sanos. Creo que es necesario que este resumen que presentamos sea completado con la revisión estudiosa del resto de los libros que, depositados en esta biblioteca, conforman la sección médica.

125 PRETO XA DE 90 ANOS DE PELÚDEZ Conversa con D. Xosé Trapero Pardo Por BEGOÑA GONZALEZ FERNANDEZ Falar con don Xosé Trapero Pardo é sempre unha ledicia, pero se por riba o tema de fondo desta conversa é un personaxe tan coñecido por tódolos lucenses como Pelúdez, aínda o é máis. O primeiro que me chamou a atención foi saber que este personaxe non era unha creación do ilustre escritor mindoniense, serrón que naceu alá por principios do século, case ó mesmo tempo que o xornal El Progreso, da man do entón seu director don Antonio de Cora. Don Xosé non se fará cargo del ata despois da Guerra Civil. Concretamente, no ano 1939 xa o ternos asinado por el. Pero aínda despois de coñecer este dato non fun quen de separar a ámbolos dous personaxes. A medida que ía contándome cousas de Pelúdez ía vendo máis a identificación entre eles, que chegou a ser tanta que ás veces non sabía se o que falaba era don Xosé ou Pelúdez. Pero tamén puiden percatarme doutra cousa. Quizais por esa identificación entre ambos e por levar tantos anos xuntos, nótase un cansancio no Cronista oficial da Cidade que incluso lle fai dicir que máis dunha vez estivo tentado de "esmorrialo por algunha cuneta" (chegou a chamalo "o inimigo público número un"). Non o creo, esa afirmación é froito <lesa continuada relación que ano tras ano veñen tendo, pero que é imposible de separar, xa que non se pode entende-lo Pelúdez sen don Xosé, nin don Xosé sen o Pelúdez, é algo tan indisoluble que o lucense non o podería concebir doutra forma. Nas liñas seguintes expoño os datos. máis relevantes da biografía <leste personaxe desde o seu nacemento ata os nosos días, biografía que abarca xa preto de 90 anos, e que me foi exposta polo seu co-autor ó longo desta conversa.

126 124 BEGOÑA GONZALEZ FERNANDEZ Historia do Pelúdez O 17 de agosto de 1908 atopamos por primeira vez nas rúas da capital lucense o xornal "El Progreso", xornal que se convertirá na voz da cidade con temas políticos, económicos, sociais, poéticos..., e onde, xa desde os seus primeiros números!erase o nome de Pelúdez: ó anuncia-las festas patronais de San Froilán dise no diario: "Y también vendrá a las fiestas el popular Pelúdez". Pero quen é ese popular Peludez? Tíñase chamando así ó paisano da aldea que viña ano tras ano ó mercado da capital a face-las súas compras e de paso a dar unha voltiña pala cidade; non era o patán de turno, ignorante e groseiro, senón o home do pobo, labrego intelixente, cun grande humor e moi vivo e astuto nos seus comentarios. E así, segundo se anunciara, o 30 de outubro de 1908, sae á luz a sección do Pelúdez, da man do que despois sería director do xornal, don Antonio de Cora Sabater, alcanzando un rotundo éxito, que xa non lle abandonaría ata os nasos días. Cando por razóns profesionais, don Antonio de Cara ten que trasladarse a Madrid, desaparece o Pelúdez das páxinas do xornal lucense, ata que os días 3, 4, 5, e 6 de outubro de 1911 volvemos atopalo, formado esta vez co seudónimo de Calvino, seguindo así don Antonio un costume moi típico nos xornais: soía ser frecuente que os autores <lestes artículos costumistas se agacharan detrás dun seudónimo. Estes artículos son máis ben artículos cortos, escritos nun castelán bastante coloquial, nos que a misión <leste personaxe de ficción son as tarefas informativas; configúrase así como cronista oficial da cidade nestes días das festas patronais, enxuizando e criticando moitos aspectos, costumes ou actitudes que máis dunha vez nos fai lembrar aqueles artigas de Larra, aínda que sen caer no desalento nin na ácida crítica do "Fígaro" ou do "Pobrecito Hablador". Pelúdez dedícase a facer unha crítica constructiva: "Yo no vuelvo más al San Froilán mientras no tengáis un programa de festejos digno de una capital de provincia". Nos anos 1916 e 1917 cambia de autor; será agora o periodista lucense e autor de varios libros Juan Ramón Somoza o que firme esta sección, e por el sabemos que <lestes anos data a colocación da rede telefónica na cidade de Lugo. En 1918 Pelúdez non acude á súa cita anual, debido ó andazo gripal que ese ano asolara a toda Europa: vemos así como os relatos <leste personaxe pódennos servir tamén para facer un seguimento histórico de moitos dos feitos que sucederon ó longo do século XX e que quedaron reflectidos nesta sección.

127 PRETO XA DE 90 ANOS DE PELUDEZ 125 Reaparece ó ano seguinte, 1919, outra vez da man de Calvino. No 1920 mantense, pero sen sinatura; este ano preocúpalle a Pelúdez a carestía da vida que ata fai que o xornal "El Norte de Galicia" se quede sen o artigo e pase a chamarse "Norte de Galicia". No 22 vén cun estranxeiro, un americano rico que demostra unha grande alegría e emoción coas festas. E así continúa ata 1926, agás 1924, ano en que non apareceu. Segue coa mesma liña, cunha salvidade: o ano 1923 vemos a Pelúdez falar en galego: "Bueno, bueno... aplaudide o que queirades! ". Don Purificación de Cora Sabater, irmán de don Antonio, e máis tarde director do xornal, faise cargo da sección desde 1927, ano no que Pelúdez non pode vir á cidade xa que, di, "se encuentra indispuesto a causa de unos fuertes dolores en salva sea la parte". Como en San Froilán sempre chove, no ano 1928, Pel údez tráelles ós compañeiros da redacción de El Progreso uns aparatos que el mesmo inventara e ós que chamou "estoupapozas", segundo Pelúdez servían para a travesa-las rúas, cheas sempre de charcos. O artículo de 1932 vén firmado cun X, detrás do que posiblemente agáchase o redactor Glicerio Barreiro, quen fai unha forte crítica ás festas <leste ano, xa que houbo unha serie de modernidades que non gustaron moito á cidadanía. O texto vai acompañado por primeira vez dun retrato de gran tamaño, feito por un fotógrafo que viñera á feira de Castro, e firmada por Fernando, que representaba a Pelúdez: un amplo sombreiro, un traxe de aldeano, nos pés os zocos típicos, e do bolso interior da súa chaqueta colgaba un paraugas que xa o caracterizaría ata hoxe; na man dereita non podía fallar a gran vara de "feirante do San Froilán" (a man esquerda está oculta na fotografía, o que lle serve para facer ó redactor un comentario sobre a intención de Pelúdez de dedicarse á política: "teniendo en cuenta su mucha mano izquierda". Ás súas costas destacábase a figura dun hórreo. Pelúdez da man de Trapero No 1934 non ten tampouco sinatura, pero séguese a mesma liña iniciada por don Antonio de Cora. Fáiselle outro retrato do que Pelúdez se sente moi orgulloso, xa que o considera máis adaptado ó carácter do "feirante": co fondo da Mosqueira onde se comía o polbo, xorde Pelúdez coas alforxas ó lombo e unha cachaba na man. Despois de tres anos de ausencia, -son os anos da Guerra-, o 3 de outubro de 1939 volvemos atopar ó Pelúdez; este ano faise cargo del don Xosé Trapero Pardo, que xa non o abandonará ata os nosos días, aínda que, segundo confesa el mesmo, "máis dunha vez tiven a tentación de deixalo, debido ó traballo enorme que me supón".

128 '.,/ ( 1 ~\s ~~~J ~ Pelúdez e Filomena, debuxo feito por don X osé Trapero mentres conversaba coa autora deste artigo

129 PRETO XA DE 90 ANOS DE PELUDEZ 127 A incorporación de Trapero Pardo -"Trapacero" será o seudónimo que utilice-, supón unha serie de innovacións oeste personaxe, aínda que, por suposto, sen altera-las súas características principais. Daralle máis autonomía ó personaxe, os seus diálogos serán máis frecuentes e importantes e o narrador deixará de ser tan protagonista para cederlle este rol a Pelúdez, que se configurará así con toda a súa personalidade, e ano a ano irá acrecentando esta humanidade que o convertirá nese "tipo" tan representativo que non pode faltar nunhas datas tan significativas como son as das festas patronais da cidade. Por nutra banda, a partir <leste momento veremos sempre a Pelúdez falando en galega. Quizais porque tres días hai no ano que relacen máis que o sol, Corpus Christi foi unha data na que Pelúdez nos fixo algún ano unha visita, pero esta idea non prosperou e así ternos a Pelúdez na cidade só no San Froilán. Ata non se publicaron en El Progreso debuxos relacionados con este personaxe. O debuxante Bayo iniciará este mesmo ano a edición dunhas viñetas humorísticas. Máis tarde na cabeceira da sección haberá unha cabeza silueteada, tomada da figura en barro cocido e policromado, que o escultor mindoniense Pedro Salaverri de la Torre modelara. Esta figura correspondía á imaxe que tiñamos de Pelúdez: o home de aldea vestido coas súas mellares galas no día da festa grande. Pelúdez xa non está só Chega un momento que Trapacero ere que non é bon que o Pelúdez estea só, e así crendo que xa é hora de darlle unha compañeira, non só para que o personaxe gañase en riqueza, senón porque os diálogos serían así máis vivos e representativos, xorde a "Filomena", aldeá de bon ver que se expresa nunha fala que non é nin galega nin castel-an --0 castrapopero moi realista, coa que se pode identificar moita xente, o que fai que sexa un personaxe moi cercano. Pelúdez preséntanola como " miña neniña da i-alma!", e que ano tras ano acompañaran á cidade desde Despois duns cantos anos vindo Pelúdez e Filomena á cidade, en 1957 chega "cun embrullo na alforxa, de onde saca un cativiño de dous ou tres meses, a quen presenta como Peludeciño, o seu filio: "guapo como o pai e berrallón e mal xenio coma a nai". A incorporación de Pe- 1 udeciño supón unha nova dimensión nesta sección, xa que con este personaxe xorde unha nova visión e interpretación da vida. Peludeciño representa ás novas xeracións; as súas opinións, as súas consideracións, a súa forma de ser, de pensar ou de vivir son as dunha xeración que xa non comparte moitas das ideas dos seus proxenitores, co que así Trapacero incorpora unha nova filosofía da vida que enriquece considerablemente a sección.

130 128 BEGOÑA GONZALEZ FERNANDEZ Pero non quedan aquí as innovacións de Trapacero. Parece que Pelúdez ten que ir cos tempos, e como está de moda, vémolo estes últimos anos acompañado dunha damisela, Vanesa (ata o no me vai de acordo coa modernidade), porque, quizais, empezando a sentirse un pouco vello, quere relacionarse con alguén co que, ó seu lado, poida voltar ós seus anos mozos, aínda que só sexa para soñar un pouco. Esto é o último que ternos de Pelúdez, pero non o derradeiro. Só ternos que esperar uns meses para comprobalo. Forma de ser de Pelúdez A psicoloxía de Pelúdez foi estudiada por varios artigos e traballos, puidéndose resumir que "aínda que se presente como un home de campo que dedica os seus ocios ó "bene vivere" e ó "bene bibere", ós praceres da mesa e da bebida, é un gran traballador; home de ideas claras; bon humorista, bon galego; e, en ocasións, sabe dar grandes mostras de tenrura ". O seu nome, Peludez, que podería interpretarse como "zafio, ignorante", foi xa superado desde o primeiro artículo publicado por don Antonio de Cora, para rematar sendo equivalente de "galego fino". Moitas veces fai que non entende, cando xa está de volta de todo. Os seus comentarios demostran sempre, detrás dunha fina ironía, un home intelixente, desperto, cun grande sentido común; tradicional, pero tamén aberto a calquera innovación útil. En definitiva, un home cunha sabiduría popular que lle dá unha fondura que o caracterizará de por vida desde a súa primeira aparición. Popularidade de Pelúdez Quizais a frase que mellor resuma a popularidade de Pelúdez sexa: "A Pelúdez ninguén o coñece e todos vírono algunha vez". Sobre este personaxe hai moitas anécdotas. Unha que conta don Xosé con moita gracia é a seguinte: Un día indo a Mondoñedo nun coche de liña, ía un veciño do Valle de Oro, que afirmou que Pelúdez quixera dicir nun dos parrágrafos do escrito claque! día algo cunha determinada intención. Como os que ían no coche dicían que non fara esa a intención, e ó ver que non compartían a súa opinión, dirixiuse ó autor da sección e preguntoulle: - Vostede leu hoxe a Pelúdez? - Sí señor, díxenlle eu. - E non lle parece que o dixo polo que eu digo? - Non o sei, pero paréceme que non - ~neón. o home, irricaqo xa que ninguén compartía a súa opinión, púxose seno e d1xo, cheo de razon:

131 PRETO XA DE 90 ANOS DE PELUDEZ Pois eu sei que o dixo por eso. Porque o que o escribe, díxome a min que era por eso. O que lle contestei: - Se llo dixo el, será verdade, entón. Pero ó baixar do coche en Cospeito unha señora que ía nel díxome: - Señor Trapero, pode traerme unha gaseosa para a nena? Cando volvín ó coche o veciño de Valle de Oro quixo disculparse: - Perdoe, que dixen eso. - Pero, que dixo? Non ten por que disculparse, porque o que escribe "Pelúdez" non son eu, que é un primo meu. A outro home de Mondoñedo se lle tomaba o pelo porque dicía que estivera con Pelúdez e que lle dixera unha grande cantidade de causas. Para moitos lectores acadou tanta importancia que máis dun chegou a preguntarlle ó seu autor por el, como se de verdade existira, ou como se fora parente do mesmo don Xosé, ou -aínda máis-, abórdano pola rúa: - É vostede Pelúdez? ó que don Xosé, co seu humor característico, contesta: - Yo soy peludo y me basta. E debido precisamente á súa popularidade chegaron a facerse caravanas para recibilo. E así, uns anos foi representado por Romero Rumbaro e por Coria. Un monumento para Pelúdez? Tamén se pensou en facerlle un monumento na cidade, pero por unha ou outra razón non se levou a cabo; parece que agora estáselle dando voltas a esta idea outra vez. Esperamos que poderá levarse a efecto, porque Pelúdez é o bastante representativo para que se lle faga un "oquiño" nesta vila. Incluso a súa popularidade transpasou as fronteiras. Así o xornal "Galicia" de Buenos Aires, publicou varios <lestes artigas. Tamén se falou de publicar un volume con tódolos artículos que se escribiron <leste personaxe, pero tendo en conta a cantidade de anos (máis de 45) que se leva publicando, sería case imposible reunilos todos. De tódalas formas para o que queira aproximarse a eles, El Progreso publicou con motivo do seu 75 aniversario unha Escolma que reúne unha serie de artículos desde a súa aparición en 1908, e que a min prestoume unha axuda inestimable para facer este pequeno percorrido pola historia de Pelúdez. A tirada foi bastante reducida, polo que son poucos os afortunados que poidan gozar da súa lectura, polo que non estaría mal que o diario lucense decidise reeditala e así chegaría amáis lectores.

132

133 DECORACIÓNS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO Por XOSÉ MANUEL VÁZQUEZ RODRÍGUEZ A arquitectura popular en Galicia ten nas decoracións feitas con cal un dos máis salientables elementos de ornamentación (a máis de balaústres en corredores, galerías, remates dos tellados e chemineas... ), sendo estas edificacións motivo dun traballo de investigación e inventariado nas áreas do Camiño Francés de Santiago e a Ribeira Sagrada 111 Para a elaboración destas notas centrámonos no concello de Taboada, como zona estudiada que presenta unha maior riqueza -en número e variedade- nas decoracións, a modo de exemplo para unha primeira aproximación. O obxectivo que nos guía é dar a coñecer unha parte esquecida da nosa cultura, e polo tanto da nosa propia identidade, para ter unha maior estima ó património etnográfico que nos rodea. A estructura que seguimos parte dunha visión condensada das decoracións con cal nos inmobles de Taboada, para despois analizar os procedementos técnicos e as súas orixes, e os motivos decorativos cos seus posibles significados, en apartados específicos. l. Visión xeral das construccións decoradas con cal As decoracións con cal ademais de ter o centro de Galicia como localización preferente -comarcas de Chantada, A Ulloa, Lugo, Lemos e Sarria-, aparece noutras áreas como o sur de Ourense (bisbarra de Bande), tendo parecidos con pequenas decoracións tanto en costruccións galegas como en rexións do norte da Península Ibérica (en León e Cantabria liñas de cadros marcan a estructura da edificación), e con ornamentacións do (1) Inventario de inmobles con decoracións feitas en cal realizado nos anos , por un equipo composto polos arquitectos Plácido Lizancos Mora e Ana Soga López, o auxiliar de arqueólogo Xosé Luis López de Prado, e o autor <leste artigo; perceptor dunha axuda da Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental da Xunta de Galicia.

134 Fachada ó camiño decorada, cuns trazos de probada antigüidade, en San Estebo de Ansar Lateral decoradocon motivos realizados a compás, e trazados curvos executados a man, en Mosteiro (Piñeira). Ornamentación desaparecida

135 DECORACIONS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO 133 centro e sur que veremos máis adiante. Con todo, existe unha complexa variedade e apreciables diferencias por zonas; estendéndose palas comarcas naturais sen obedecer a límites administrativos, aínda que para estudialos fagamos referencia a divisións territoriais como os concellos (a decoración de Taboada é do mesmo tipo que a de Chantada, Antas de Ulla, ou Monterroso nas parroquias lindantes). A distribución interior dos inmobles decorados presenta diferencias por núcleos, senda moi poucos nos que predominan as edificacións decoradas (como Vilariño de Arriba, en Vilela), aparecendo en moitas ocasións illadas. No concello de Taboada consérvanse cerca de trescentos elementos da arquitectura con ornamentacións en cal -o número no pasado foi maior, polo que tamén o era a porcentaxe fronte ós non decorados-, senda en máis dun 72% vivendas, máis dun 23% bases de hórreos (destacando esta ubicación ó comparalo con outros concellos), ademais de uns poucos alpendres, un muiño e un pombal. Teñen pouca entidade as composicións que adornan cinco igrexas e capelas -fronte á riqueza de Palas de Rei-, sobresaen as decoracións das capelas de Buín (datada en 1935, e cun trazado de gasto barroco), e a ruinosa de Vilar de Cabalas (cunha cruz e unha palma realizada en cal no muro oeste). A posición que ocupa a decoración no soporte é fundamentalmente a fachada principal, na zona da portada, e con tendencia á ornamentación dos muros situados a carón dos camiños. Poden presentar tódalas fachadas decoradas, faixas inferiores ou superiores, e tamén tendo en ocasións só embelecidos os laterais, ou aparecendo composicións en zonas pouco visibles onde a decoración foi retirada nos últimos anos. As obras que se conservan son relativamente recentes, das décadas finais do século pasado as máis antigas -<las datadas a de maior antigüidade é do 1899, en Vilanova (Esperante)-. Son numerosas nas primeiras décadas do presente século, decrecendo ata a case desaparición desta tradición nos anos cincuenta, aínda con excepcións como unha vivenda en Cauto realizada a comezos dos anos setenta, ou outra en Seixas (Palas de Rei) de Por zonas e datas aparecen semellanzas na ornamentación (como a metade norte do concello de Taboada, onde son frecuentes as fachadas decoradas na planta inferior), que nos permiten seguir ós autores e posibles escalas artesanais de xeito individual, coa dificultade de que crean segundo normas tradicionais polo que a personalidade aparecerá diluída, e non hai conciencia de individualidade ó non asinar as obras 121 (2) Autores identificados, con certa entidade e dos últimos que traballaron na área estudiada, foron Manuel Vázqucz Blanco, de Taboada dos Freires; Daniel Corredoira,O Cateador de Taboada; e Germán Vázquez Rodríguez, de Fiunte. En actividade nas décadas arredor da mctadc do presente século, e con rclacións de aprendizaxe entre eles.

136 134 XOSÉ MANUEL VAZQUEZ RODRIGUEZ A desaparición ameaza ás decoracións aínda existentes, sendo factores decisivos o despoboamento rural coa conseguinte ruína do soporte pola falta de coidados, a perda do uso nas construccións motivada por cambios no modo de producción -hórreos-; ós que hai que sumar a actual moda de deixar as edificacións coa pedra dos muros á vista, xunto con "restauracións" como as promovidas por programas de rehabilitación da vivenda no medio rural da Xunta de Galicia ou as que se levan a cabo en igrexas, que comezan sempre pola retirada do cal repicando os muros sen valorar a ornamentación existente. Fomos así testigos da desaparición de interesantes exemplares, como en Mosteiro (Piñeira), ou en Bouzoa de Arriba. Como elementos favorables en canto á conservación cabe destacar, aínda sendo un paradoxo, tamén as vivendas desocupadas -que se libran de modas pasaxeiras-, a orientación do muro cara o leste, ou o abrigo dun aleiro ou dunha árbore. Tecnicamente os morteiros de cal, cunha ampla utilización cultural e probada eficacia contra a humidade, deberían ser recuperados para a arquitectura segundo a opinión do investigador Ignacio Gárate Rojasº' As restauracións das construccións decoradas con cal pode facerse sen grandes dificultades, sendo o seu interese patrimonial moi importante para as áreas en que se localizan, podendo empregarse como promoción da propia Ribeira Sacra ou do Camiño de Santiago. 2. Técnicas de execución. Relacións entre o cachoteado e os esgrafiados As primeiras referencias que coñecemos das decoracións realizadas con cal en Galicia foron feitas por estudiosos do patrimonio etnográfico vencellados ó Seminario de Estudos Galegos -grupo ó que se lle debe o máis completo traballo de recollida sobre a nosa cultura popular-, sendo Fermín Bouza Brey quen os cita dicindo que se achaban nas fachadas de casas de certa importancia, e sinalando que cumpría estudialos 141 Xaquín Lorenzo Fernández fai un estudio máis detallado do que chama cachote encintado, cintado ou encintado"', recebo exterior do muro que ocupa as xuntas das pedras irregulares -opus incertum- co que se fan resaltar determinadas unións pintándoas con cal, con iso conséguese dar harmonía e regularidade ó muro. Tecnicamente, seguindo a Xaquín Lorenzo, o procedemento é como segue: (3) Gárate Rojas, Ignacio, ARTES DE LA CAL, ed. Ministerio de Cultura, Madrid, 1993, páx (4} Bouza Brey, Fermín, "Do arte popular galcgo e d'algunhas das suas manifestazons", en NOS, nº 21, 15 de setembro de 1925, páx. 9.(Conferencia lida no Seminario de Estudos Galegas, en xun+ tanza do 12 de abril de 1924). (5) Lorenzo Fernández, Xaquín, "Etnografía. Cultura material", en HISTORIA DE GALIZA (dir. Otero Pedrayo, R.), ed. Nós, Buenos Aires, 1962, vol. U, páxs. 12 a 14.

137 DECORACIONS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO 135 "Pra cintar, coménzase por enche-las xuntas con barro arxiloso achairándoo ben a paño coa parede. A seguir, e co barro aínda fresco, fanse unhas bandas cunha brocha mallada en auga de cal; logo, cunha paleta posta de canto, vaise regularizando a cinta, raspando os sitios en que sobra e dándolle os perfís que conveña ". Remata este etnógrafo facendo unha interesante consideración: "Algunhas casas, especialmente na beiramar e nas cidades do interior, teñen as súas paredes totalmente cubertas de cal, producindo un efecto que non encaixa, certamente, na paisaxe, xa que dan unha nota aceda nun meio doce de por sí". As soluccións técnicas de acabado do muro son numerosas, aparecendo a decoración sobre recebos e rexuntados de morteiro de cal na maioría das edificacións, ás veces a base é de barro, podendo ser tamén de cemento en obras recentes. Normalmente a argamasa únese á fábrica do muro, imitando á pedra con incisións, eliminando irregularidades que se percibirían sen a aplicación desta capa de recebo. Como útiles para a realización <leste labor empréganse fundamentalmente as paletas de albanel para aplicar a masa, tendo o nome de cucharín a utilizada para recortar os trazados; ademais da falsa ou compás, a vara ou regra, e plantas de cartón e madeira para executar os deseños 161 Rematada a fase anterior, o acabado facíase pintando con cal as faixas trazadas, o que producía un contraste claro-escuro entre o branco do cal e a cor grisácea ou cinsenta do recebo 171 Para resaltar debuxos, figuracións e faixas só en contadas ocasións se empregaban outras cores, exceptuando as rosetas nas que a variedade cromática era abundante. Os nomes recollidos para a técnica foron fundamentalmente os de cachoteado e cachoteo; tamén encintado e sobre todo recintado, ademais de gazpeado'" O nome de cachoteado -como acondicionamento do muro revestindo as pedras irregulares ou cachotes con morteiro de cal fundamentalmente- está tamén presente nas comarcas limítrofes, polo que nos parece o máis axeitado para designar este procedemento, pois o encintado cubre só as xuntas das pedras. A persoa que executa as obras era un albanel ou cateador'", nomes para os que exercen o oficio. (6) Informante de O Carballo (Taboada), que describe o procedemento como segue: "Empezábase bacheando ou allanando todo o muro, dándolle unha segunda capa coa anterior aínda fresca, que lago era pulida con paleta e esparavel, e despois recortada co cucharín e raspada, pintando despois as faixas cun pincel". (7) O contraste permite diferentes lecturas do debuxo, un positivo e un negativo segundo nos fixemos nas faixas caleadas ou no interior escuro, impresión óptica que os alba.neis aproveitaban para da.rile maior riqueza á obra. (8) Ca.choteado e ca.choteo en Couto, Arxiz, Xián... ; encintado e recintado en Morlás, Xián... ; gaz+ peado en Vilar de Cabalos ("... dábaselle un gazpeado que parecía cantería"). (9) Co nome de caleador eran designados dous albaneis de Taboada.

138 Decoración de axadrezado, en Vi/ariño de Arriba, na parroquia de Vi/e/a ~/.':f,.11,:.~~- ;,..; ;;;~- -~~~-, > ~ \:'}'~,~;:.':f''0:.", - í'!'. ',:;.'it\:- --.r- -,,.f Ornamentación con cruz sobre a portada, recipientes e animais fantásticos, entre trazados curvos, en Zoás (Moreda)

139 DECORACIÓNS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO 137 Buscando unha posible denominación para esta decoración Plácido Lizancos Mora sinala algunhas semellanzas entre as decoracións galegas con cal, os grutescos renacentistas e os esgrafiados cataláns 110 '. En canto á orixe ofrece a hipótese da interpretación de albaneis locais de elementos da arquitectura culta, e a posibilidade da transmisión de grutescos por copiado. Tratando de atapar paralelismos noutras áreas culturais debemos sinalar as notables correspondencias entre algunhas decoracións galegas e os esgrafiados da arquitectura popular de Cáceres e Salamancaº'' A técnica do esgrafiado aparece descrita por Francisco Alcántara nunha nota tomada por Leopoldo Torres Balbás 021, na que sinala que o reboco segoviano influíu na arquitectura popular, describindo o procedemento empregado: "Es una entalladura a dos planos, el primero de matiz oscuro, siendo el segundo más claro, con poco menos de un centímetro de realce, en el que se tratan con plantilla los dibujos resultantes de vaciado de los espacios. Se hacen en la siguiente forma: concluído el muro, se le da un repello tosco; cuando seca, se aplica sobre él un segundo repello algo granular, coloreado discretamente, pues ha de servir de fondo a lo que sobre él va a figurarse. Sobre este segundo repello, y con el color blanco de la cal o ligeramente matizado de ocre, se extiende el último, que suele tener la máxima altura de un centímetro, y sobre este tercer repello, y en fresco, se colocan las plantillas con las figuras que quieren entallarse, e inmediatamente se vacian los espacios en los que aparece el segundo repello que constituye el fondo. La superficie del último en la que va trazada la decoración se pule con un trapo mojado y se le da de llana". Sobre a utilización dos esgrafiados na arquitectura pode verse a obra de Ignacio Gárate Rojas'">, na que fala dunhas orixes incertas desta técnica, aparecendo en construccións medievais, e influido pola idea mudéxar en canto á decoración: "... la transformación del encintado en un motivo ornamental, responde, sin duda, al ya indicado concepto mudéjar de la decoración: la repitición machacona de un tema con ligeras variantes realizada con materiales blandos"º" {10) Lizáncos Mora, Plácido, "Debuxo e ornamentación na arquitectura do sur da provincia de Lugo", en BOLETIN ACADÉMICO, nº 17, ed. ETSA de A Cornña, 1 de 1993, páxs. 27 a 34. (11) Flores, Carlos, ARQUITECTURA POPULAR ESPAÑOLA, ed. Aguilar, Madrid, 1973, vol. III, páxs. 267, e 516 a 522. (12) Alcántara, Francisco, GALAS DE LA ARQUITECTURA, EL REVOCO SEGOVIANO, y ARTE E HISTORIA, Alcalá de Henares; nota en Torres Balbás, Leopoldo, "La vivienda popular en España", en FOLKLORE Y COSnJMBRES DE ESPAÑA (dir. Carreras y Candi, F.), ed. Alberto Martín, terceira edi1;ión, Barcelona, (Ed. facsímil, Merino, Madrid, 1988, páxs. 391 e392). (13) Gárate Rojas, Ignacio, obr. cit., páxs. 159 a 169. (14) Peñascola y Contreras, Luis Felipe, LOS ESGRAFIADOS SEGOVIANOS; cita en Gátate Rojas, Ignacio, obr. cit., páxs. 159 e 160.

140 Fachada decorada, actualmente retirada a ornamentación, en Bouzoa de Arriba ~ Representación de dous homes arredor dunha xerra, un galo, rosetas, entre trazádos con marcada tendencia á curva, en Vilariño de Arriba (Vilela)

141 DECORACIONS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO 139 Na orixe nos resaltes das xuntas, que se pode apreciar en edificios medievais, pasando a facer repeticións dun motivo debido ó gasto mudéxar polo ornato, coinciden varios autores 05 ), enlazando no renacemento con procedementos italianos e ata grutescos. Os esgrafiados cataláns poden explicarse polos contactos comerciais con Italia, decoración con tradición ata o século XVIII que tras unha parentese é recuperada polo historicismo arquitectónico e o modernismo' 161 Mais aínda que aquí tratemos da arquitectura popular 1171, vemos paralelismos entre a técnica coñecida como cachoteado en Galicia e o esgrafiado, senda o primeiro máis sinxelo anque compartindo un procedemento similar e uns resultados -efecto visual ou decorativo-- moi semellantes, polo que se seguimos a definición dada por José Ramón Paniagua tamén pode levar o no me de esgrafiado' 181 Ademais do contraste claro-escuro entre a zona de cal e a de recebo, tamén o tratamento con incisións, raiados e punteados --<:on correspondencias na época renacentista en Italiaº'', e posteriores noutras áreas do Estado español-, cor que resalta as formas, e, sobre todo, a busca da diferencia entre "o pulido da zona de cal e o bravo ou raiado da zona escura" que produce distintas sensacións visuais1'01. Tamén hai parecidos nalgunhas decoracións, especialmente nas trazadas con plantas, regra e compás, e debuxos xeométricos en xeral. Se lembramos a posible orixe dos esgrafiados nos encintados das pedras do muro a relación co cachoteado aumenta. A diferencia máis apreciable sería a non aplicación de colorantes no recebo, o que tamén ten paralelismo cos esgrafiados máis antigos: "En los esgrafiados, como el que se conserva en el Museo Arqueológico de Granada, que es muy provincia/, más que unos morteros pigmentados o fondo eran sus colores dados con brocha con técnica de fresco, disueltos en agua de cal, formando una especie de lechada pastosa y fina. En general eran poco gruesos" 1211 Se queremos precisar máis as orixes desta técnica, debemos sinalar que ten como precedente a execución dun revestimento do muro, ó que segundo o arquitecto romano Vitruvio se lle daban tres capas: unha primeira de morteiro común -que incluía area, cal e anacos de ladrillo coci- (15) Gárate Rojas, Ignacio, obr. cit., páxs. 159 e 160. (16) Gárate Rojas, Ignacio, obr. cit., páx (17) A clasificación entre arquitectura popular e culta pode ser útil para estudiar unha edificación, sempre que evitemos o prexuízo de identificar o popular como inferior. (18) Paniagua, José Ramón, VOCABULARIO BASICO DE ARQUITECTIJRA, Cuadernos de Arte Cátedra, 1985, páx. 149 (voz "esgrafiado"). (19) Gárate Rojas, Ignacio, obr. cit., páx (20) Informante de A Lagoa, en Cecillón (Taboada). (21) Gárate Rojas, Ignacio, obr. cit., páx. 167.

142 140 XOSÉ MANUEL VAZQUEZ RODRIGUEZ do (que tamén atopamos nos rebocos galegas)- que recubría as irregularidades, na segunda capa conseguíase unha superficie lisa e recta, e a terceira capa era de estuco 1221 Vemos, por todo o exposto, ós cachoteados como unha variante técnica dos esgrafiados, ou como procedementos emparentados cunha posible orixe común. Pero tamén debemos considerar que as decoracións galegas aparecen executadas con menor complexidade, máis propias da arquitectura popular -e por iso máis emparentadas coas estremeñas que coas de Segovia-, e máis recentes no tempo ou con continuidade, nun proceso de decadencia, ata os nosos días. A ornamentación das fachadas está, para tratar máis amplamente este tema, presente en tódalas comunidades do Estado español -aínda que non sexa frecuente-, así ternos revestimentos (de estuco, azulexos, etc.), molduras arredor de portas e ventás, cruces e pináculos próximos á porta, formas xeométricas sobre o muro (como axadrezados), faixas que marcan a estructura da edificación Os motivos da decoración. A mourisca Vicente Risco, ó estudiar a ornamentación da casa galega 1231, sinala que o encintado lembra formas da arte das vangardas -referíndose ós trazados con tendencia á curva-, e tamén: "Outras veces teñen pequenas composiciós relixiosas ou humorísticas, ou dunha inxenua intención ornamental: cruces, a veces con escaleiras ó pé, ou en compaña dos atributos da Pasión, ostensorios redondos, monogramas da Ave María, etc.; paxaros dun deseño infantil, moi abondosos, unha pita con pitos, un burro, outros animás, cabalerías con xinete, o esbozo dalgunha escea, instrumentos de labranza, etc.; a rosácea de seis puntas e outras composiciós xeométricas semel/antes ás das tallas en madeira, e que teñen seu precedente na arte das citanias, vense tamén moito, so/tas ou en compaña das outras figuras". As tipoloxías na decoración son moi variadas, van desde faixas con trazados xeométricos a motivos con tendencia á curva, aparecendo xeralmente convinados de xeito que as faixas de cal marcan a estructura da edificación, con franxas perimetrais e arredor dos ocos, presentando o interior con debuxos curvos ou xeométricos. As variacións nas formas obedecen á época de execución, ó autor e á área onde se localiza a decoración (é de destacar a abundancia de trazados tipo nubeiro en Palas de Rei). Entre esas formas, en moi poucas ocasións ailladas no muro, apare- (22) Paniagua, José Ramón, obr. cit., páx. 139 (voz "enlucido"), (23) Risco, Vicente, "Etnografía. Cultura espiritual", en HISTORIA DE GALIZA (dir. Otero Pedrayo, R.), ed. Nós, Buenos Aires, 1962, vol. 1, páxs. 723 a 725.

143 DECORAC/ONS CON CAL NO SUR DA PROVINCIA DE LUGO 141 cen figuracións como aves, peixes, serpes, animais fantásticos, recipientes (copas, vasos, xerras... ), plantas, rosetas, cruces, etc., unhas veces só suxeridas e outras claramente deseñadas. As figuras poden estar asociadas, formando representacións, como un grupo de gaiteiros (nos lugares de Abelairas e Pedrouzos, en Campo), homes cunha xerra no medio (en Vilariño de Arriba, Vilela), e outras máis frecuentes como zorro e galiña, ou serpe e paxaro. Tamén poden tratar de simular elementos arquitectónicos, como pilastras, ou aparentar un muro de pedra escuadrada onde debaixo do revestimento só hai cachotes irregulares. Os motivos de ornamentación das construccións decoradas con cal teñen semellanzas cos de outras artes populares como as obras de tear, de cantería, pezas de forxa, ou de carpintería; formas decorativas que son coincidentes no mesmo tempo e lugar, polo que tamén os significados o serían moitas veces. Motivos vexetais pódense relacionar con deseños vistos no románico; molduras e faixas poden lembrar ás de época barroca; como tamén podemos asociar as rosetas coa arte castrexa, ó igual que con outras épocas e culturas lonxanas. Os trazados con acusada tendencia á curva, os que máis abundan como adorno das fachadas, son os que presentan maiores dificultades á hora de buscadles posibles orixes. Un informante deunos o nome de morisca para este motivo decorativo' 24 ', definición que valorada con respeto nos pode aclarar a súa orixe. Se seguimos a José Ramón Paniagua 1251, ternos que este vocablo procede da obra realizada polos mudéxares, asimilando formas decorativas do renacemento -como os grutescos en xeso-, para rematar dicindo que: "En sentido estricto y estilístico sólo debe llamarse morisco a lo que ha incorporado elementos o formas posteriores a lo gótico y se extiende, en estrecha relación con la arquitectura popular española, hasta el siglo XVIII". Outra definición de mourisca, como arte decorativa, témola na Enciclopedia Espasa Calpe 1261 : "Motivos de ornamentación formados por follajes caprichosos y que se usan principalmente en damasquinería". Formas vexetais que se poden poñer en paralelismo con moitos dos trazados das decoracións con cal (deseños con forma de follas, estilizacións vexetais... ). (24) Informante de Laxa de Arriba, en San Fiz de Asma {Chantada). (25) Paniagua, José Ramón, obr. cit., páxs. 221 e 222 (voz "morisca"). (26) ENCICLOPEDIA UNIVERSAL!LUSTRADA EUROPEO AMERICANA ESPASA CALPE, 1985, tomo XXXVI, páx (voz "morisca, art. dec.").

144 142 XOSÉ MANUEL VAZQUEZ RODRIGUEZ A característica fundamental destes trazados curvos é que son executados sen plantas, facéndose a man "para que non saían todos iguais" 12 7l. A orixe pode estar no recorte do morteiro das xuntas das pedras --encintado-, evolucionando cunha intencionalidade estética ata chegar á curva acusada (podendo enlazar con outras tradicións culturais galegas con tendencia á curva). Aínda que tamén pode relacionarse, movidos pola denominación de mourisca, coa tradición hispanoárabe presente na arquitectura popular española, hipótese que se reforza se consideramos que na ornamentación os esgrafiados -tecnicamente emparentados co cachoteado galego, como xa se explicou- son unha manifestación con aportacións mudéxares. Finalmente sinalar que as funcións da decoración son múltiples, como a arquitectónica ó ser á vez revestimento do muro, a estética (con axadrezados, flores miúdas, orlas, pilastras... ), e tamén simbólica en figuracións como as abundantes cruces e rosetas, cazadores ó lado da portada (en Piñor, Gondulfe), serpe sobre a porta (en Armenteira, Esperante), etc., que vemos como idea de protección. As copas, vasos e botellas terían a intención de convidar ó camiñante (amizade ou fraternidade), aínda que noutros contextos poden ter un significado claramente relixioso (como exemplo unha copa e unha coroa na igrexa de Alvidrón, en Antas de Ulla). E importante considerar que, aínda manténdose un deseño no tempo, os posibles significados puideron cambiar, non sendo os mesmos para tódalas áreas culturais onde aparezan estes motivos decorativos. Tamén poden a toparse letras, que son inicia is do no me do propietario da edificación -o cachoteado era a última fase da construcción ; e en ocasións a data de realización da obra, colocada xeralmente en lugares moi visibles. (27) Informante de A Lagoa, en Cecillón (Taboada). (28) É significativa a inscripción "Vicente G. L. el que pagó", realizada xa en cemento, en Vilar de Cabalos (Taboada).

145 ROMEIRO DA SAUDADE Por LOIS VÁZQUEZ FERNÁNDEZ Escolma do poemario así titulado, que o autor acaba de publicar (Madrid 1995). Entre os vintetantos libros da sua autoría, o mercedario de Chavaga (Monforte de Lemos) escribiu xa catro de poesía galega. BALADA, EN VERSOS ENCADEADOS, DA MIÑA VIDA EN CADEA COA TUA VIDA LIBERADA A ti, nai, fóra do tempo, dende a mesma eternidade: Ti xa en Deus; eu, frade e crego, á procura do Deus vivo. SON o teu fillo pequeno, pequeno e orfo meniño, meniño, por ser noveno, noveno, mais xa grandiño, grandiño, fóra do niño: Para ti, nai, sempre neno! DEIXEI, naiciña, o teu colo, - o teu colo é paraíso!-; o paraíso é por iso saír contigo do solo, do solo, xílgaro en rolo, voar só canto é preciso.

146 144 LO/ S VAZQUEZ FERNANDEZ SENTÍN coma unha chamada, chamada do mesmo Deus, Deus que quere que a súa anada anada sexa dos seus, dos seus fillos, ai, meu Deus, ricaces, non tendo nada! HOXE, miña nai querida, queridiña non te teño; teño a saudade ferida, ferida que me dá a vida, vida miña, se manteño as bágoas da despedida. TI, nai, xa no ceo infindo, infindo sobre o meu mundo, mundo no que estou sufrindo; sufrindo chego ó profundo, profundo, pois vagabundo son mentres vou escribindo. MAIS se marino, naiciña, naiciña, na eternidade, eternidade é a miña, a miña vida ou a viña, viña onde, na túa saudade, vendimo acios da verdade. Poio, verán de 1992 CANDO TODO SE MUDA A miña irmá Mercedes que coñece xa a soidade da violeta á beira do camiño que cómpre seguir facendo... COMA UN MENIÑO SO ANTE UN XIGANTE A vida a todos vainos golpeando, vainos abrindo o mouro panorama das ausencias doentes. Ai, quen ama non comprende o porqué, nin cómo e cándo!

147 ROMEIRO DA SAUDADE 145 Os nosos vanse, si, vannos deixando: A silueta despida dunha rama outonal somos nós! Qué pouca gama de cores, coa xeada tiritando! Ficamos tremecendo e esgazados do tronco familiar, robusto, forte, co noso pobre corazón sangrante. A inmensa dor deixounos abraiados <liante da sombra xélida da morte, coma un meniño tenro ante un xigante. 2 AINDA NOS QUEDA A FORZA DA PREGARIA Qué podemos facer ante o inhumano golpe asestado neste corazón, que é o noso ser máis fondo, coa razón, onde medra a carpaza-desengano? Qué pode o ser mortal que, ano tras ano, vai perdendo o sorriso e a canción, e vai ollando, morras dun bailón, as rosiñas do soño en cabodano? Quén nos dará esa gracia necesaria para nacer de novo, xa sen meco, abraiados da luz que voa e medra? Aínda nos queda a forza da pregaria, o rosario da nai, xa feito un eco, e a roseira-agarimo, tenra hedra. 3 DIN QUE É UN ARTE SUFRIR E SER FELICES Mercedes, eu, irmán, o derradeiro, sinto a rabuñadura, si, da vida, que me esnaquiza a ollada, e na ferida agachada que deixa son viaxeiro:

148 146 LO/ S VAZQUEZ FERNANDEZ Vou camiñando ó sol, sempre senlleiro, arraizado na lúa anoitecida do misterio. Unha branca margarida vexo no meu vieiro de romeiro! Coma ti, levo enriba o sufrimento do máis desacougante pesadelo que na lembranza quer botar raíces. Non queiramos ficar no esquecemento, nin gardar a ferida do coitelo: din que é un arte sufrir e ser felices! Castroncelos-Madrid, outono de 1992 CANTO E LEMBRANZA DE MONFORTE DE LEMOS Ó "Centro Monfortino da Coruña", onde me sentín acollido co agarimo dos da terra: o Val de Lemas. 1 PANORAMICA Val de Lemos, Monforte, Río Cabe San Vicente do Pino alí no outeiro, Régoa, Clarisas, Castro feiticeiro, na miña ollada estades -xa se sabe-, Mentres o sentimento voa, ave, procurando chegar sempre o primeiro á nosa terra e ceo, indo lixeiro o veleiro de amor, saudade en nave. Cómo esquece-la luz do Cardeal? Cómo non ve-la pétrea Compañía, cumio inmorrente do arte de Galicia? Monforte ten eiquí o noso Escorial na pedra que florece en simetría: Os séculos gardaron tal primicia!

149 ROMEIRO DA SAUDADE CANTIGA DA TERRA NA! Hoxe quero cantarche, terra miña, hoxe quero eleva-la voz máis forte, para que non perdamos nunca o norte, lonxe da terra nai, nosa Raíña. Cómpre recupera-la voz veciña, e loitar cos meigallos e coa morte. Cómpre que agarimemos sempre a sorte nesta tan lediciosa ladaíña. Só, <leste xeito, seguiremos sendo fillos de Lemos en calquera parte, avencellando o amor nunha xuntanza. E, mentres tantas cousas van morrendo, nós seguiremos conservando o arte que medra na roseira da esperanza. 3 UNHA PINGA DE AUGARDENTE U-lo condado, os pazos e castelos, as igrexas, as pontes, os mosteiros, que nos deixaron tantos devanceiros? Ahonda abri-los olios para velos! E, se comemos un lacón con grelos, e a empanada é regada con ribeiros ou amandes -dos viños os primeiros-, quén gorenta sardiñas ou xurelos? Ai terra de Monforte, terra nai, gárdanos no teu colo garimoso, e danos esa pinga de augardente que sempre facerá de nós, que fai que non perdamos ese xeito noso de ser de Lemos para a nosa xente! Coruña, 18 de xullo de 1994

150 148 LO! S VAZQUEZ FERNANDEZ IR DA SOIDADE A SAUDADE Alma, se a túa saudade se da soa ó puro Ben, ficará no seu roibén soldada na eternidade. En soidade vivía, e na soidade puxo xa o seu niño, e na soidade a guía... Cántico espiritual Terra e ceo, en irmandade, farán festexos de boda, pois a alma xa fica toda chea de divinidade. Soidade na celosía, co Sol que alí reverbera, se non ten celos, tivera cando vai de romaría. El entrégase, ela deixa mergúllase na Presencia. Palas ondas da conciencia a luz lanza a súa madeixa. Nós na soidade e mais El irnos, e tan só o Amor faise remo! interior, e, na nosa mágoa, mel. É vínculo que libera, é certa religazón que mantén o corazón na súa eterna primavera. Madrid, 8 de novembro de 1994

151 XOAQUÍN LORIGA, O AVIADOR DO DEZA Por XOÁN CARLOS GARCÍA PORRAL "Mais, sen dúbida, a gloria deulla a súa marte prematura que trocou ó home en mito " 111 Celebramos neste ano o centenario do na cemento do primeiro aviador que aterrou en Galicia. Con este motivo compre facer lembranza dese piloto que a tódolos rapaces do Deza e Trasdeza nos fixo soñar algunha vez. Os veciños máis vellos erguían cara ó ceo os seus brazos sinalando a un avión que surcaba polos aires da bisbarra deixando tras de sí unha estela de fume, e, ó compás deste movemento, dicían con agarimo e respeto: " Ahí vai Loriga!" -aínda que éste morrera 60 anos antes-. Todos, pequenos e vellos, homes e mulleres, foron creando, ó carón da lareira e do trafegar dos traballos cotiáns, a figura dun mito, a figura dun lalinense ilustre e lexendario, a figura de Xoaquín Loriga Taboada. Lalín, Berce do Aviador Xoaquín Loriga Taboada 121 naceu o 23 de setembro do 1895 no pazo de Liñares, na parroquia lalinense de San Martiño de Prado, a 8 quilómetros da capital do Deza, nunha das familias fidalgas máis importantes de Galicia, os Taboada. Era o filio primoxénito 1 " de Eliseo Loriga Parra, que chegaría a coronel de Artillería, profesor do Rei e Il Conde do Grove. A nai, Esperanza (1) Cf. GONZALEZ ALEN, D., O aviador Loriga. Gráficas Duher, S.L., Pontevedra 1989, 6. (2) Cf. GRAN ENCICLOPEDIA GALLEGA, "Loriga". Santiago 1976, tomo XIX, 179. (3) Cf. GONZALEZ ALEN, D., Hijos ilustres de Lalín. El aviador Loriga. Bibliófilos Gallegos, Santiago 1955.

152 4 ' --.- '. ;..- ', ',f 1-":'... _.. _ ñ6.º'ju~ Casa natal de Xoaquín Loriga Loriga, Gallarza e Arozamena, con dous senadores filipinos

153 XOAQUIN LORIGA, O AVIADOR DO DEZA 151 Taboada Bugallo, era filla do señor do pazo de Liñares, Carlos Taboada Rada, Loriga tiña unha familia de significativos ascendentes, onde destacaban Francisco Taboada Gil, Capitán Xeral de Galicia, e Xosé Taboada Mondragón, Gobernador de Valladolid e deputado nas Cortes de Cádiz, Entre os salóns e xardíns das casas de Liñares-Lalín e Cambados, correron os prirneiros anos de Loriga (a lernbranza deses tempos e as posteriores visitas a Galicia estarán sernpre presentes na súa vida), Rernatou o bacherelato en idade rnoi nova, e seguindo a tradición familiar, ingresou na Academia de Artillería de Segovia, obtendo alío despacho de Oficial, A historia de España tiña naqueles anos tintes escuros, Eran os anos da desfeita colonial, do acceso de Alfonso XIII ó trono, do asasinato de Canalejos e das loitas agraristas en Galicia, Tres feitos a destacar na súa corta vida Tres son os feitos: A) campañas en Marrocos, b) o autoxiro de Juan de la Cierva, e c) o voo Madrid-Manila, a) Campañas en Marrocos: España rnantivo unha prolongada guerra 141 para defende-las súas posesións africanas dende 1909 ata o Era o que se coñecía corno "as campañas de Marrocos", onde destacaron militares do norne de Franco, Sanjurjo, Lacalle ou Miguel Primo de Rivera. Apenas saído da Escola de Artillería, Loriga é destinado a Marrocos corno Oficial de Artillería, onde participa nos principais feitos de armas en varias campañas, destacando na batalla do Rif 51 Logo obtería o ascenso a Capitán por méritos de guerra en agosto de 1921, incorporado xa ó servicio de Aviación Militar. Foron anos duros os da guerra, que lle serviron a Loriga para coller roáis renorne, ascender no escalafón militar, e tornar o mando de escuadrillas corno a terceira do grupo "Havilland". Corno premio a súa distinguida participación en múltiples accións, irnpónselle a Medalla Militar, recibíndoa o 24 de seternbro de 1923, xunto co que roáis tarde o acompañaría no voo Madrid-Manila, González Gallarza. Aproveitando unha comisión de servicio, Loriga seguiría en París un curso para a obtención do título de Enxeneiro Aeronáutico na Escola Superior de Construccións Aeronáuticas. (4) Cf. MORALES LEZCANO, V., "La guerra de Marruecos y el Ejército de Africa". En: ES PAÑA. NUESTRO SIGLO. TEXTO, IMAGENES Y SONIDO. Plaza & janés, Barcelona 1989, tomo 1, (esp. 211). (5) Cf. ENCICLOPEDIA UNIVERSAL ILUSTRADA EUROPEO AMERICANA, "Loriga". Espasa Calpe S.A., Bilbao 1932, tomo VI (Apéndice), 1296.

154 152 XOAN CARLOS GARC/A PORRAL b) O autoxiro de Juan de la Cierva: O enxeñeiro español Juan de la Cierva, logo de seis anos de investigación, realizaba en 1923 as primeiras probas do seu autoxiro en Cuatro Vientos'" Este aparato era a solución ós impedimentos da aterraxe a gran velocidade horizontal dos aeroplanos, ofrecía maior seguridade no voo e na toma de terra, fácil manexo e posibilidade de despegue e aterraxe en terrees de pequenas dimensións. O prototipo número seis do autoxiro, o "C-6", construído nos talleres da Aviación Militar, tivo como piloto de probas a Loriga. En maio de 1925, durante a celebración dunha festa militar, coa presencia do Rei, o goberno, xefes de aviación, compañeiros e numerosos invitados, Loriga sorridente elevábase no aire de Cuatro Vientos a bordo do C-6, con dirección a Getafe, onde tomaría terra suavemente, logo de dez minutos de voo. Todos celebraron a proba victoriosa. Así, os nemes de La Cierva e Loriga, aparecen unidos na historia do autoxiro e, paradoxas do destino, os dous naceran en 1895 e os dous haberían de morrer prematuramente en accidente de avión. e) O voo Madrid-Manila: Co alborexar do novo século, o home xa tiña amasado a súa capacidade para voar: casos coma os dos irmáns Wright, o francés Blériot atravesando o Canal da Mancha e o seu compatriota Vuillemor realizando a primeira travesía entre París e Dakar, sobre o Sahara, ou os españois Franco, Ruíz de Alda e Rada, que entre o 22 de xaneiro e o 10 de febreiro do 1926, levaron a cabo o seu voo entre Palos de Moguer e Buenos Aires no hidroavión "Plus Ultra"i7l. En xuño do 1924, a volta dunha viaxe a París, o capitán Loriga e o tenente Gallarza tiveron a idea dunha viaxe entre Madrid e Manila, xa que outro tipo de viaxe que non se dese por pequenas extensións de terra -como era a viaxe hacia o Extremo Oriente-, precisaría dunhes hidroavións. Así, en outubro de 1924 Loriga e o seu compañeiro Esteve presentaban "Proyecto de un viaje aéreo Madrid-Manila". Nel relatábanse con todo detalle as escalas, a metereoloxía e os trámites diplomáticos entre outras cousas. Os avións a utilizar serían dous Breguet-19. Todo estaba preparado para acadar os quilómetros que separaban Madrid de (6) Cf. Ibid., "La Cierva". Tomo VI (Apéndice), 938. (7) Cf. LA CIERVA, RICARDO de, Historia Básica de la España Actual ( ). Ed. Planeta, Barcelona 1974, 240.

155 XOAQVIN LORIGA, O AVIADOR DO DEZA 153 Manila, repartidos en vinte etapas e cun tempo de voo de 129 horas. No percorrido terían que sobrevoar as nacións de Arxelia, Túnez, Trípoli, Exipto, Arabia, Siria, Mesopotania, Persia, India, Siam, Indochina, China, Xapón e Filipinas, países que, na súa maioría, eran colonias france~ sas, inglesas e americanas. O presuposto para realiza-lo voo íase ás pesetas. O retraso na chegada dos avións e a tardanza na autorización para realiza-lo voo -ata decembro de fixo que o voo saira, dentro dunha gran expectación e tras regresar Loriga e os seus compañeiros de Africa, na mañá do 5 de abril de ' 1, días despoís de co fixera o "Plus Ultra". Na partida había pouca xente como desexaban os pilotos. A expedición recibiría o nome de escuadrilla "Elcano", e estaba composta polos capitáns Xoaquín Loriga Taboada, Eduardo González Gallarza, Rafael Martínez Esteve e os cabos mecánicos Euxenio Pérez Sánchez, Pedro Mariano Calvo e Xoaquín Arozamena. Os seis contaban con tres avións que atendían ós nomes de Magallanes, Elcano, e Legazpi. As oito da mañá, o aparato pilotado por Esteve era o primeiro en despegar e en escasos minutos facíano os de Loriga e Gallarza. A silueta dos tres aeroplanos perdíase no horizonte dun día claro e radiante de primavera. Foron moitas as dificultades que tiveron que soportar na viaxe. Unha foi cando Esteve se perdeu no deserto de Siria xunto co seu mecánico Calvo. Pasaron fame, sede, e soportaron baixas temperaturas ata que unha patrulla inglesa os atopou ó borde da extenuación. Todo esto fixo que tivera que voltar a España, seguindo dos Loriga e Gallarza, que etapa tras etapa eran recibidos coma auténticos heroes nas distintas cidades nas que aterraban. A outra dificultade destacable foi a "rotura" do aeroplano de Loriga en Tien-Pack, China. Tras unha aterraxe forzosa, Loriga e o seu mecánico Pérez examinaron o motor, e vendo que non tiña solución, tiveron que ir buscando axuda, que tardaría moito en chegar. Así, Loriga e Pérez embarcaron cara a Macao, onde, catro días antes, aterrara Gallarza para repara-lo seu avión. Tras consultar co Ministerio da Guerra en Madrid sabor da espera polos repastos para continua-la viaxe, ofrecéuselles unha solución que parecía máis adecuada: continua-los dous pilotos no aparato de Gallarza a Manila. Pérez voltaría a Tien-Pack co fin de arranxar o aeroplano e Arozamena embarcaría cara a Manila. Foi entón cando o 11 de maio, nun só avión, despegaron Loriga e Gallarza para completa-la última parte do percorrido. {8) Cf. MARTÍN BARBADILLO, T. de, "Av;ac;ón". En, GRAN ENCICLOPEDIA RIALP, Ed. Rialp, S.A. Madrid 1871, tomo 111, 505.

156 ::e "' " o )> ~ ; "' o - ~ ~ ;;:: o ";... i:t ~ ;... o...: " ;... r o ~ UJ M ~- r "' o " r UJ " M ~ UJ o '"ó. ~ M "'"" "... o (") "'- ;... ~ r "' " " o "" ~ :» ~ o ~ "' '"'

157 XOAQUÍN LORIGA, O AVIADOR DO DEZA 155 As once e media da mañá do 13 de maio de 1926 o "Magallanes" con Loriga e Gallarza a bordo, aterraba no aeródromo Nichols de Manila. O recibimento foi apoteósico, como os propios aviadores escribirían logo na súa memoria de viaxe. Despois de recibiren durante varios días grandes homenaxes e banquetes coas máis altas personalidades filipinas, Loriga emprende a volta a España o 27 de maio. Embarcado no cruceiro portugués "República", chega a Macao co propósito de recoller as pezas de reposto para arranxar o seu avión; pero os repostos que lle mandaran non eran os necesarios. Así que Loriga trasladouse a Tien-Pack, onde estaba Pérez, co fin de esperar a que lle viñeran os repostos precisos. Pero éstes non lle chegaron. Así que desmontaron o aeroplano e acomodárono no mercante español "C. López y López", chegando ó peirao da Porta da Paz en Barcelona, que estaba repleto de público. Días antes, o 5 de xullo, chegara, ó mesmo porto de Barcelona, Gallarza a bordo do Legazpi. Foron moreas as felicitacións que recibiron por tal aventura, entre as que estaban a do Rei Alfonso XIII e a do xeneral Primo de Rivera. Adicáronlles poemas -Manuel Machado, Carlos Arniches... - e obras musicais -Bartolomé Pérez Casas, Moreno Torroba, Despois do voo, Loriga, que siguen no posto de profesor na Escuadrilla de Experimentación de Cuatro Vientos, foi comisionado en decembro de 1926 ó Marrocos francés pola asamblea Superior da Cruz Vermella da que fora nomeado xefe en Ascendido a comandante por méritos da guerra en xaneiro de 1927, o seu último destino sería o Parque Central e de Automóbiles. O regreso de Loriga a Lalín Lalín por aquel entón non tiña máis de 300 habitantes. Os lalinenses seguiran con interese tódalas evolucións do voo Madrid-Manila. Como colofón ás celebracións de esta gran empresa, organizouse unha comisión co fin de lle facer unha homenaxe. Así, o 23 de xuño de 1927, sobor das dez da mañá, Loriga tomaba terra no improvisado aeródromo do monte do Toxo, na parroquia de Goiás. O entusiasmo era abraiante, a emoción inenarrable. Fogos, gaitas e banda animaban a festa. Os persoeiros de alto nivel, entre os que estaban o seu pai, o Gobernador de Pontevedra, os delegados gubernativos e o alcalde da vila, acompañárono, entre o xentío, ata a igrexa e a praza onde se continuaron as homenaxes. Aproveitando a visita a Lalín tamén visitou Santiago -25 de xullo-, Pontevedra -29 de xullo-, e Vigo, a que se traslada dende Pontevedra en coche, e onde lle adicaron unha rúa.

158 156 XOÁN CARLOS GARCÍA PORRAL A morte de Loriga Era o 18 de xullo de cando un fatal accidente segou a vida de Xoaquín Loriga. Ocorreu facendo unha proba, por propia vontade, coa avioneta "Albert" do piloto francés Magnard que se atopaba en Cuatro Vientos. Despois do despegue e cando se atopaba a 60 metros de altura, o aeroplano deu unha viraxe e caeu en barrena perigosamente. Loriga tratou de restablece-lo equilibrio, pero xa estaba próximo a terra e a inercia arrastrouno a estrelarse violentamente. As axudas foron rápidas, pero de nada servirían. A avioneta estaba completamente destrozada. O carpo de Loriga trasladárono ó hospital, onde lle atoparon gravísimas feridas -hemorraxia na boca, fractura dos dous brazos e das duas pernas e unha gravísima ferida na órbita do olio direito-. De nada serviron as atencións dos médicos perante os gravísimos danos que presentaba o carpo do aviador. A súa muller, Xosefa Ruíz, e os seus país, estando perante o cadaver, reflexaban nas súas bagoas o sentir de toda unha nación. O cadaver de Loriga, rodeado de altos cargos políticos e militares, partiu dende a estación do Norte cara a Galicia para darlle sepultura. A dor era patente no pobo de Latín. Cunha gran comitiva, o corpo finado de Loriga chegou a Losón. Na igrexa desta parroquia lalinense 191, xunto ó santuario do Corpiño, recibiría cristiá sepultura. Anos máis tarde, os seus restos mortais serían trasladados a Madrid, vendidos xa os bens e a casa solar dos Taboada en Prado, onde repousan na actualidade. O 27 de agosto de 1933 erixíuselle un monumento a Loriga, coscartas destinados para regalarlle un avión, e adicóuselle unha rúa perante trinta mil persoas. O monumento erixido en memoria do aviador Loriga, obra de F. Asorey, reproduce un avión afuciñado na terra, insinuando a cruz, a figura do aviador vestido de mecánico, cunha hélice nas mans e os vocábulos "España-Filipinas", baixo <lúas simbólicas figuras femininas que estreitan as mans, lembrando a gran aventura aérea do filio ilustre de Latín. {9) Cf. GONZALEZ ALEN, D., O aviador Loriga. Gráficas Duher, S.L., Pontevedra 1989, 87.

159 TEXTO FICHEROS "B", "C" Y "D" DE NOMBRES MEDIEVALES DE PERSONAS, EN EL ARCHIVO DE LA CATEDRAL DE LUGO Por V. CAÑIZARES Publicado ya el fichero "A" en el número ocho de LVCENSIA, he aquí los tres restantes, también inéditos. Para una mejor utilización de los mismos, repetimos la clave interpretativa de las abreviaturas. El significado de las mismas parece ser el siguiente: A= Tumbo A de la Catedral de Santiago; Carb= P. Carbajo ( Historia del monasterio de Sobrado, manuscrito?); E.S.= España Sagrada, de H. Flórez y M. Risco, 51 vals.; G.ª H.ª= Galicia Histórica; L. F.º= A. López Ferreiro, Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago; Yepes= A. de Yepes, Crónica General de la Orden de San Benito. Queda así completa la publicación de este interesante y laborioso trabajo del profesor, párroco y canónigo don Ventura Cañizares del Rey.

160

161 ,\f(ja1hres AJE/JJE\',\LES J f}l) FICHERO "B" DE NOMBRES MEDIEVALES DE PERSONAS EN EL ARCHIVO DE LA CATEDRAL DE LUGO Abierto por V. CAÑIZARES A Abad de Mezonzo; de S. Antonino; de Cinis; conf. junio Acenda Diaz, hi1a de Diego Gutiirrez. Carb. Gil. Adam obpo. de Orense, conf 1 mavo Adaulfo, donante, marido de Ostoreda e hzjo de Arcaico y Aztmo, 14 sept. /UOO Adam obpo. de Orense. conf. 1 mayo Adaulfo, donante, marido de Ostoredu e h1jó Je Arcaico y Azzmo, 1 < iept Adefonso Moneoz, conf (E.S. XVI, 462). Adelfio, abad, con/ 18 /eh 1006: 29 ma.vo Adosinda Arias, hija de Arius Muñiz _t' mujer del conde Segeredo Alovtez. Era b1rniela del abad y conde D. Gu tierre Alovtez Carb. Gil Donó al mon." de Carb." la villa de Bruei en tierra de Castella en la /ehgreiía de S Fmz de Brues, Era Arch. Abrev. /" 129 v." - Diaz, con f. 30 sept. /O 19. AduHo, abad. conf. 29 julio abad de S. Marín Pinrario, conf. 28 feb." /067. Aiadaredo Visterlazi, 17 sept Aldia, test. 17 nov. 1005; 27 junio /016. Aldonza, que confirma la dotación de S. Rosendo a Cefanova, era tía del Santo y de los hermanos del mismo Ano 9<2 (ES XVIII, 91! Alemiro Aloitiz, subs. 8 enero AHonso, conde, conf. 1mayo1172; conf. en 1125!ES XVIII, test 6 enero not" 18 dte 1016; 9 junio rey, al cual criaron en su caja los condes D. Menendo y D Toda, dona/ano, 18 /eh I006 - emperador, mene. 1 junio obpo. de Orense, conf. 7 oct Rodriguez, que fue dueño de las adyunciones de la 1gl' de Marcelle (BrosmOJ), mene Aloito, pbro. test JO sept obpo. legionense, conf. 9 junio Alvaro Guntiniz,, conf. /048 IE.S. XVI, 462). - Ordoniz, subs. en E.S. XIX, Conde del m Vermudo, que prestó uramenlo al obpo. de Lugo en Conde en IU34 (E.S. XL, ap. XXVI) Alvarus Ordoniz, con/ en 1028 (ES XIX, 394, eitá ei crito Hordoniz) Alvitus Nuniz, comes quando Lormanú L'enerunt ad Ca5 tellum Vermud1i, Era 1054 (Era 1054 a 1016) E.S XIV, <04 Amico, test. 18 dic Analso, vendedor, padre de Fronild1, 8 enero 10119, Anaya Pelaiz, conf (E.S. XVI, 462). Andisdo Didaz, conf ie.s. XVI, AnduHo, padre de Analso. mene. 8 enero Ansur Didaz, comes, 1046 ie.s. XVI, Antemiro, test. 14 sept Arcaico, padre de Adaulfo, donante, 14 sept Aria Lucidiz, conf. 29 julio Ariano, abad de Antealtares, 18 die Arias, abad de Celanova, conf. 29 julio obpo. conf. 1 íeb pbro. escribió, 14 sept abad, otorg. de Sant." de Meilán? de Lagenosa'. 17 nov. / abad de Antealtares, conf. 18 die Aloytez, hijo de Aloito. _1' sobrino de S. Rosendo Carb Gil - Asgul/ius, leit. 1' iept Diaz, no/" del doc" de 29 de julw Lua, con/ 9 umo 1058, 311ul !ES XVII. W! - Muniz, hijo de,yunio Gutierrez y nieto del conde y abad Gut1me Aloytez. Fue su hija Adosmda Arianez Carb. Gil. Hermano de Gutierre A1uniz otorg 18 /eh Tal vez hermano de Gutierre y Mama, con/ 29 mavo 1019 Armentario, test 17 nov. /005; 27 junio obpo. mindoniense, cnnf. 1feb.1007; obpo. dur. miense, subs. 17 dic. 1O17. Atan, fr. conf. 1J feb test (hay dos), 13 feb

162 160 [\T(JMRRE.S MEDIEVALr:s Azinco, mujer de Arcaico y madre de Adaulfo, 14 sept B Bermudo lll,proclamado en 1028 tenía por abuelos ma ternos los condes gallegos D. Menendo González v D.' Toila y paternos D. Bermuda //y D.' E/vira. - Erit, 106J (E S. XVI, 467). - Menendiz, conf (E.S. XVI, Obequiz, 106J!ES XVI, Ordoniz, comes, 1048 (E.S. XVI, Otro, no conde, con/ en id Braoüo Zazonici, 17 sept e Cendamiro, otorg_ del reconocimiento al obpo. de Lugo Flaviano en el año Cendas, mene. JO sept Cendon, test. 1004; pbro. not." Cenó, test. JO sept Cipriano, confes. conf. JO sept Cissila, pbro. uno de los compradores, 27 junio Cita, apodado Piccon, test. 8 enero Citi Donelliz, representante de las Infantas, 17 dic Constanria divali stirpe Regina, 1085 (E.S XVI, 470). Cresconio, obpo. Iriense, conf. 9 junio Moniz de Luparia, conf. 1 agt.º Extr. Cixila, test. 17 nov D Dagaredo, test Desiderio, de Santiago de Meilán, 28 feb Didaco Alvariz, conf (E.S. XVI, 458). - Gundisalvi, conf (ES. XVI, 458). Didacus Fredenandiz, comes, conf. en 1028 IE.S. XIX, J94). ~ Gilmiriz, maion nuj et dominator Compmtelle, 28 enero Extr. - Havivez, conf (E.S. XVI, Diego, pbro. conf. JO sept abad, conf. 28 feb test. 28 feb obpo. lucense, donante, JO sept. JO obpo. de Iría, conf. 29 juüo Ordoñez, hijo del conde D. Vermudo. que fue h0o de un Infante de León llamado D Ordono y tuvie ron sus haciendas en Galicia en tierra de Lemas y Sarria y el hermano mayor D. V ermudo Ordóñez fue conde y duque de Lemas y Sarria y fueron bienhecho res de Samas, donde estos Caballeros de10roñ rus memorias Era 1112 (Sandov H' de Cinco Reyes, p Bibl Capüu/ar) Donenco, test. 1J feb E EbenJBdo, test. 1J feb Ebro, juez, 9 junio Ecta Rapinatiz, conf (E.S. XVI, 449). Ederonio, nuper obpo. de Orense, conf. 29 julio Egas, pbro. conf. JO sept Menendez, conf. 1 feb Egica, pbro. compra en represent. de los monjes, 17 nov confesor, uno de los compradores, 27 junio Egika, uno de los compradores, pbro. 8 enero Eigila, uno de los compradores, pbro. 8 enero Eita, pbro. conf. 14 sept Eldrico, &. conf. IJ feb Elias, pbro. conf. 1J feb Elvira o Geloira, esposa del rey V ermudo, mene. 17 dic prole regia, otorg. 29 julio Hija de D. Fernán do y D.' Sancha - madre del rey, conf. 1 feb reina, mene. 1 feb Sucesora, con D. Sancho, del hermano de ambos D. Ordoño el hijo de D Ra miro. - Rodríguez, mene Hija de Rodrigo. y sobrina de Odosinila. Enego Afiulfiz, conf IE.S. XVI, 4621 Ennego, test. 28 feb Sarraciniz, conf. 28 feb Scemmenoni, conde, que se mene. y firma en 17 dic Enricus, comes, gener regís, 1 agt.º Extr. Ensiseguto, abad de las i~esias de Lugo, 28 feb Ero Bisotiz, juez, 27 dic Diaz, vicario del rey en el litig. de 28 feb Guterriz, conf IE.S. XVI, 47J). - Luzu, conf (E.S. XVI, 462). - Pelaez, caballero que sostuvo un litigio con el mon"

163 l\'(x\113res l\11eljie\'1v~es 161 de Samos, que resolvió el obpo. Vistruario, de Lugo, por comwón del rey Alf' VI, en el año Nota de MP. - Peltiz, conf. 29 julio Salitiz, conf (E.S. XVI, Escemena, germana illius IFern. Ii, tegina, ie.s. XVI, 467). Esparildi, conf. 29 mayo Estruario Ermosindiz, conf. 17 nov Eutremio, test. 14 sept Evenando, pbro. conf. 29 mayo F Fafila Petriz, conf ie.s. XVI, Fagildo, abad de Antealtates, conf. 28 feb ; 29 JU lio Fedemandus Flainiz, conde, subscr. en 1 marzo 1028 ilf. ll, ap. LXXXVIIli Felix, test. 14 sept Femando, pbro. conf. JO sept abuelo o antepasado de Gutierre y Munia Muniz, mene. ~avios nostras Fredenandus et Gudigeva~, 29 mayo rey, donatario, 9 junio marido de Flámula, mene 17 nov An<liscli, guiz, conf. 1048!E.S. XVI, Ordoniz, conf IE.S. XVI, Femandus Flamiz, comes, 1046 IE.S. XVI, Fred1 nando Flam12, con[ sm título, 1085 (Id 470) También sin titulo confirma en 968, ver Ramiro. Pero esta firma se halla despuér de la de Vermudo re_\'. que confirmó el docl." con posterioridad. - Midiz, comes, 1 agosto Extr Ferdinando Fernandiz, comes, conf. en 1071 ie.s. XXII, 2491v1125 re.s. xvm Fenlinandus, comes, subscribe en 1024 IE.S. XIX, Fide~ abad del commiso de Pallares, 28 feb Odoariz, cunf. 9 unio Oduaris, conf. 31 ulio1071 te.s. XVII, Flaino Femandiz, comes, 1046 (E.S XVI, 458). Flagino Ferdinandiz, conf!sin títulol, 1058 tid. 4641; 9 unio Flámula, mujer de Fernando, mene. 17 nov Flaviano, obpo. de Lugo, Fofino, pbro. conf. 29 mavo Fortunio, conf. 29 mayo 1019 Fredamundo, pbro. conf. 17 nov Fredenando, conf. 13 feb Froila, test. 18 die pbro. conf. 13 feb Arias, comes, 31julio1071 ie.s. XVII, 242). - Diaz, conde y su mujer Estefanía Sanchez a quienes los reyes D. A/f' v D.' Constanza (f en 1092) dieron el señorío de Lemos. Fomentaron la población de Mon/orte, según doc." de 1 I04 (E.5. XL, ) Subsmbeen 1117 (ES XVIII, 343) - Mendiz subscr. en 1024 te.s. XIX, 392). - Nelebruz, mayonno del conde Rodrigo Ovequiz v vic.ano, ronf 28 /eb. J078 - Ossoriz, conf ie.s. XVI, 464). - Vermúdez, conf. 9 junio Vermudez, h110 de Vermudo Mamdo. Carb. G/1 - Vermudez, htjo de D. Vermudo Crescomz y D." Guntroda Rodnguez. Carb. GI 1 - Vermuiz de Trasancos, conf. 1 agt." Extr. Froilan, duque, hermano de S Rosendo, mene. 1 feb 1007 Fromarigo, pbro. conf. 29 mayo Fronarcu ( No será Fronaricu?J, test. 28 feb. 106i. Fronildi, hi a de Analso, mene. 8 enero Abuela de otra Fronildi h1j'a de Ana/so y Maná. Frorencio Froilaz, conf. 30 sept Froyla Didaz, comes, 1087 IE.S. XVI, 4741; 1 agt.' Extr - Menendiz, comes, conf. en 1028 IE.S. XIX, Fulgencio, pbro. (son dosl, conf. 29 mayo G Garcia, rey, que prestó juramento al obpo lucense D Vtstrano. 17 /eb 1066, otorg. 28 /eb Adefonso, comes, conf. en 1028 ie.s. XIX, 394J. Garsea Garsez, conf IE.S. XVI, 4491 Garsia Ordoniz, arm1ger regis, conf te.s. XVI, Gama OrdontZ. comes (ES XVI, 470) - Ossortz, eonf 1046 (E.S XVI. 458! - Venrez, am/ 1048 (ES XVI, 462) Gaudenzo, fr. conf 13 feb Gavinio, pbro. conf. 29 mayo Celoira, condesa, madre de Rodrigo Ovequiz, 28 feb Gelvira, prolts Vermudo regis, donante 1033!ES XVI

164 162.V< )J\JHRES A!ELJ/E\',\LES Gendelano, pbro. conf. 28 feb Goldregotona, monja. hzfa de Gutierre Diaz y tataranieta del abad y conde D Gut1erre Aloytez Carb. G/1 Gomez Gundisalviz, armiger regis, conf (E.S. XVI, 4741 Gondesindo, padre de D.' Ildonaa la mujer de D Luzu Ar1a1, 1/ Gondisalus Dida, 14 sept Gondulfu pbro. subsc. 18 dic Gonzalo, test 28 feb pbro. conf. 29 julio juez, con f. 29 julio obpo. mindoniense, conf. 28 feb Di da, subs. 14 sept Menendez. conf. 1 feb Hijo de D. Menendo Gonzalez y de D' Toda, los a>os de Alf" V. Carb GIL - Pascaliz, juez, conf. 28 feb Gonzina, sobrenombre de T eodegonza, la esposa de Suario Gundemariz, 18 dic Gresulfo, test 18 dic Grisomaro, pbro. compra en representación de!os monjes, 17 nov. 1005; uno de los compradores, 8 enero 1009 y 27 junio Gudesteo, pbro. conf. 28 feb obpo. ovetense, conf. 1 feb obpo. de la Sede Apostólica, 28 feb conde, mene. 17 nov Marido de D" Gu1kaverta y dueño de Villa Argemondo in Rzmilani Pa dre.1 de Gutierre Gudeste1::: - Diaz, cabatlero que asút1ó a una ;unta presidida por el mude Gonzalo Menéodez en 1001 (LF Gonzalez, primiclero de Lugo, 28 feb Suarez, entre condes, subsc. 17 dic Gudigeva, abuela o antepajada de Gutierre v Munia Muniz, mene. 29 mayo 1019 Guikaverta (D.'), mujer del conde Gudesteo, mene. t7 nov Guldregodo, conf. 29 mavo Gundemaro 1 mene. 30 sept Gunderigo, test. 17 nov Gundesindo, test 14 sept. 1000: test 27 junio 1016: test 18 die 1016: test 28 feb diác. conf. 28 feb pbro. not", s.f. - abad, coof 28 ieb Gundesindus abba; Sti. Iacobi, 28 enero Extt - abuelo de Gutierre, Arias y D. Munia Muniz. 18 feb Ordoñez. conf. 29 julio Sabariquiz, conf. JO sept Gundilti, test JO sept 11H9. Gundisalvo Roderiquiz, conf ie.s. XVI, Gundisalvus T rastamiriz cepit Montem majorem et redd1d11 cum Chmttams Era 1072!a. 1034) et ocmus es/ m Avenozo Era 1076 (a 1038) ES XIV, 404 Gundivado Gondu\fiz, coni. 18 die Gundulfo, quanvis indignus pbr. scripsit et conf. 30 sept Guter Adfonsus, comes, IES. XVI, Gundisalv1z, conf re.s. XVI, Gutierre Alfonsiz, conde conf. 9 junio Diaz, hijo de Diego Muniz r btsnieto del abad v conde Gut1erre Alo1tez Carb. G/1 - Diaz, 29 mavo Padre de Dte o 1 quizá de la confesa Go!dregotona e h1jo de Diego Munfr y nieto del padre de Gutierre, Munza r Arias J'rtulliz - Egarediz, conf. 9 jumo Erotiz, último abad de lm monfes negros de Sobrado donde figura como tal en 1022 v debió de continuar haita el Era hijo de Ero r'muniz' Carb. Gil - Gudesteiz, hijo del conde Gudesteo v de D.' Gu1 kaverta, mene. 17 nov Muniz. donante, 18 ieb Parece que /allmó en Era diácono - Muniz, hijo de D. Munio Gutierrez v nieto del conde 1 abad D Gutierre. Fue diácono 1 /alleáó en 1028 \' era patrono de Sobrado. Carb GI 1 - Mum;:, confeso, hermano de la confesa Mumiz, donante 29 ma, o Odosmz (Omm'!, con! 30 rept Pepiz, mene. 9 junio 1058 H Hani Haniz. conf (E.5. XVI, Heldemiro Heldemiriz, savón del rey, 17 die Helias, conf. 29 mayo Hennegildo Vermudez, hijo de lldonca otorgante, conf. 27 jumo Honega (0.ª), abuela de Pelagio Bretiz mene. princ. s. XL

165 I\ 1 (JMBRES A!EDIEVALES 16.l 1 Iacel, abad, conf. 18 feb Iberio, pbro. conf. 28 feb Ddoncia (D.'I, hija de Godesindo 'esposa de Luzu Arias, prm. del s. XI Ddoncia, otorg 2 7 jumo JO 16. madre de Erme 1ldo y Rodrigo vermudez e htj'a de V ermudo Mendez Dduara Velasquez. condesa. conf. 28 feb J Jimeno, obpo. asturicense. conf. 1 feb Jorge, obpo. de T uv, conf. 29 julio Juan, test. 28 feb pbro. otorg. 13 feb H1 0 de Zuleima y Quolo drudza. - Perez, comprador, 1 enero Juliano, test. 30 sept Justo, mene. 8 enero Lelligo, pbro. subscr 18 die Leonildi [Leouildi], mene 8 enero Leovegildo, test. 17 nov Leovigildo, test. 27 junio Lobrico, test. 13 feb Lucido, conf. 29 mavo Luzu Arias (0.), comprador, esposo de D: lldoncia Gun desindez, s./; princ. del s. XI. Sería padre de Diego LuC1d1 (18 agt." 989), Diego Luz 1995P. Me or de Pe dro LuC1 v Luz, 29 julio enero LL Llalla, hermana de Ana/so, quizá mujer de Vizo, mene 8 enero 1009 M Mandino, abad, con f. 29 mayo Manila, abuelo de Frnnildi, mene 8 enero Maria, madre de Fronilde. mene. 8 enero Martina Flamiz [ FlainizJ], conf. 9 junio Martinus prolis Adfonsi, anniger regis, conf. en 1071.!ES XXII Adefonsio, comes, 1085 ie.s XVI, Flainiz. comes, 1087 ie.s. XVI, 474). Maurello, obpo. lucense. conf 9 unio Menendo, test. 17 nov clérigo, con f. 30 sept juez, coní. 29 julio ID.1. conde, marido de D.' Toda, donatario 18 feb Gonzalez, mene. 1 feb Descendiente del conde Hermenegzldo y sobrino de 5. Roseado. Gobernó toda la Galicia y fue nutricio del rev Alfonso sucesor de D. Vermudn - Gonzalez, hijo de Gonzalo Muniz _,, bisohrino de S Rosendo. Fue casado con D. Toda Fue el ayo de Al/" V Carb Gil - Gonzalez, conf. 9 junio Menendus, comes, occisus est Era 1046 (a. 1008). Chron Lusit. (E.S. XIV, Gunsalvis, vir il!ujtris et magnae potentiae in tolo Portugali, filius GunJalvi Trastamariz. mortuus est VI ka/ dec era 1103 (=a 1065) ES XIV Vestremiriz, juez, 27 dic Mido, conde, 17 feb Midon, fr. conf. 1J feb Mondino, hermano de Cendamiro, Moneo Adfonso, comes, 1046, E.S. XVI, 458, Godestez, conf IE.S. XVI, 462). - Honiz, conf (E.5. XVI, 458). - Pelagiz, conf ie.s. XVI, Rodriguiz. conf ie.s. XVI, Monio Eriz. conf IE.S. XVI, 473 J. - Moniz, conf IE.S. XVI, Mudarre Garsez, conf IE.S. XVI, 4491 Mumadonia, mater ejusdem regis!ferd. II, 1063 (E.S. XVI Munderigu, test. 17 nov Munia, otorg. 18 feb Hermana de Gut1erre v Arias Muniz - JWumZ, confesa, hermana del con/ D. Gutierre, 29 maya 1019 Munino Gonzalez, conde de Abeancos. Sobrino de S Rosendo (Lf' , pero sm dwr porqué!. Consto por el ap. LXXXIII del t 11 de LF. en que se hace mención de él r re le llama hijo de Gonzalo, pero de qué Gonzalo! r: del que se rebeló contra D. Vermudo? - Rodn uez. conde. con/ 28 feb 106i Muninus Muniniz, comes subscr. en IE.S. XIX, Nunis, conf. l1 ulio 1071 ie.s. XVII, lrem Muninus Nunis (son los dos del mismo nombre y apellido).

166 164 NOMllRES MEDIEVALES Munio, test. l enero test 8 enero Aloytiz, conde que se mene. y subscr. 17 dic Menendez, conf. 1 feb Munionis. conde, subsc. l marzo 1028 (L.F. II, ap. LXXXVIIli - Rodríguez, de Munifmal, hijo de Rodrigo Gutie rrez. Carb. G/1. Munius Midiz. comes, 1 agt.'' Extr N Nepotiano Eriz, 1063 (E.S. XVI, 4671 Neptano o Stepzano Osoriz, conde del rey Vermudo que prestó el Juramento de 1034 Nuneo Gundisalviz, conf IE.S. XVI, Nuno Alvarez, conf IE.S XVI, 458). - Menendiz, comes mortuus in proelio adversus Domnum Garciam, /ratrem regú D Fernandi, Era 1109 ta 1071) E.5. X1V, 405 Nunus, comes de Limia, 28 enero Extr. - Alvares, comes magnus qui obut Era 1056 (a 1018) ES XIV, Alvitiz, comes, subs. en 1024 (E.S. XIX, 392). - Menendiz, comes, conf. en 1028 ie.s. XIX, Nuño, test 6 enero Zanoniz, conf. 28 feb o Odoario, abad, conf. 28 feb Arias, con f. 9 junio l 058 Odosinda, confesa, donante en 30 sept Hermana de Rodrigo y tia de E/vira. Odoacia, 29 mayo Ondamiro, diácono equinomio, conf. 28 feb Onega (0,.), condesa, que con su marido D. Sancho donó al mon" de Antealtares la heredad llamada Bóbe. da en la Era 1117 (a 1079; 1079 drce equiv. "Archivo Destruido... " de S Martín. pub/ por G.' Diplomáttca, t. Il. Onorico, pbro. not. 27 junio Ordoneus Pelaiz, armiger regís, 1063 ie.s. XVI, 467). Ordoño... mene. junio Mayonno del m Al/" a quien mató el rebelde conde Rodrigo Ovequú. - Diaz, conf. 9 junio Osorio Becaz, mene. 18 feb Froilaz, otorg. 17 dic Ostoreda, mujer de Adaulfo, donante 14 sept Overo Sane.hez, conf. 28 feb Sanchis, conf. ll julio 1071 IE.S. VII, Vermudez, conde del rey Vermudo que preitó el fu ramento de Vermudez, conde, conf. 9 junio p Patricus, test. 8 enero 1009 Pedro, test. l enero 1063; 28 feb. 1067; 28 feb. 1078; 6 enero 1093; notario 6 enero 109). - Teuderiquiz (apellido), juez de Lugo, conf. 28 feb obpo. de Braga, conf. 29 julio obpo. lamacense, conf. 19 julio obpo. de Lugo, donatario JO agosto Flamiz, conde del rey Vermudo que prestó el juramento de Luci, conf. 29 julio Luz, padre del otorgante, 1 enero Pelaez, armigero, conf. 9 junio Pelaez, conde, conf. 29 julio Pelagio, test. 9 enero test. 6 enero diácono, conf. 28 feb pbro. conf. 17 nov. 1005; 8 enero obpo. hijo de Rodrigo, conf. 1 feb obpo. de!ria, conf. l feb obpo. lucense, mene. 18 dic. 1016; obpo. luc. "dive memorie~, mene. 30 sept. 1017; mene. 30 agt." Albiz, juez elegido por el rey D. Alfonso, mene. l íeb Bretiz, vendedor, nieto de D: Hanega, s.f. principios s. XI. - Cidit, majorinus torios Bercido, 1063 ie.s. XVI, Dominguez, conf (ES. XVI, Fernandiz, conf IE.S. XVI, 458). - Froilaz, conde, subscr. 17 dic Gonzalez, not." 28 feb Gudesteiz, iudex, 1 agt." Gundesindiz, conf. 28 feb Julianiz, juez, 9 unio Moneoz, conf ie.s. XVI, 458, Ordoñez, conf. 28 íeb

167 NOM/lRF,S MEUJEV ALES Osoriz, conf. 28 feb Ovequiz, conf. 28 feb Pelaiz, filii comes, conf. en (E.5. XXII, Vellitiz, conf (E.S. XVI, Vermudez, 28 feb Pelagius Erigici, cognomento Bodum, 1 Agt." Extr. - Ermegíldi, subsc. en 1024 ie.s. XIX, J92). - Gundisalviz, primiderus, conf. 28 enero Extr. - Frolaz, comes, conf. en 1028 (E.S. XIX, J941; mene. y subscr. 17 dic Petro Dídaz, conf IE.S. XVI, 462). - Pinnoliz, conf (E.S. XVI, Velasquiz, conf ie.s. XVI, Petrus Ansuriz, comes, conf. en 1071 (E.S. XXII, 249). Id. en 1117 ie.5. XVIII, Id (ES XVI, 470, Danieliz, iudex, 1 agt." Extr.; 28 enero Extr. - Ferdenandiz, conf. en Quizá hijo de Ferde nandus, comer (ES XIX, 392) - Flainiz, comes, ]048 (E.S. XVI, 458, 462). - Froilaz de Sancto Georgio de Trava, conf. 1 agt." Extr.; Id. dominator Ferrarie, 28 enero Extr. - Frolaz, comes, conf. en 1028 (E.S. XIX, J Froylaci, comes, subscr. en 1024 ie.s. XIX, Tal vez es el que en el l. XVI, ap. XVII, re refrere haber sido conde en el Vierzo, casado con Teresa Mumz, de quienes fue hi o Pelagto ya falleado cuan do se otorgó aquel instr." en Froylaz, comes Bergidensium, mene. en 1048 (E.S. XVI, 458). - Gumaraz, vicarius regis, l agt.º Extr.; Petrus Vimarat, en cuya cara otorgó el rey D. Al/" el pnvil" de 28 enero!090. Extr - Gundi.sal'?z, armiger regís, conf ie.s. XVI, 464; sm mulo,!06j (E.S. XVI, Lucí, conf. J 1 julio 1079 ie.s. XVII, Ordoñiz, vicarius regis, 1 agt." Extr. - Pelaiz, comes, JI julio 1071 (E.S. XVII, 2421; 106J; 1085 ie.s. XVI, 467, Piccon, test. 17 nov Piniolo, otorg. 17 sept Mando de Baquina, hijo de Menendo y Dtdo. - Xemeniz, comes, 1048 ie.s. XVI, 462). Pinniolo, pbro. conf. 28 feb Plazencio Feliziz, conf ie.s. XVI, Q Quadila, 1est JO sept Qualadrudia, conf. ]) feb Madre del pbro. Juan otorg. Queterico, pbro. conf. 14 sept Quínrila, test 17 nov R R.opinato Ectraz, conf. 106) ie.s. XVI, Ramiro Gonzalez, conf. 1 feb Gudesteiz, conf. 28 feb Menendiz, conf. 1 feb Renemiro, test. s.f. Roderiro, prepósito del mon." de Cancelada, 27 dic Didaz, comes, 1085 ie.s. XVI, Ordoniz, armiger regís, conf (E.S. XVI, Ossoriz, conf ie.s. XVI, 4762, Ovequiz, comes, 1085 ie.s. XVI, 47JI. - Romaniz, conf ie.s. XVI, 464). Rodericus Ovequiz filü comes, conf. en!071 ie.s. XXII, También firma la translaaon de la rgleria de Oca a Burgos en!075 "Rudenco Ovequez Comer Galleaae" (E.5 XXVI, 462). Rudenco Ovechez comes Galleaae con/ la mcorporaaón del obispado de Oca a la lglerra de Burgos, hecha por D. Al/" VI y las donaáones y privilegios que este la concedió en 1075, o sea en las kls de mayo de la era MCXlll Pub/. en "Colecaón de Fueros... " por Muño y Tmenos, p Rodrigo, test 17 nov test 27 junio JO sept Hermano de Odosmda, la donante - pbro. conf. s.f. - Eriz, 28 feb Froilaz, conf. 1 agt." Froisendiz, conf. 18 dic Menendez, mene. 27 junio Quizá esporo de D.' Sancha - Muniz, con f. 29 1ulio!07 L - Ordóñez, conde del rey Vermudo que prestó jura mento al obpo. de /ugo D. Pedro en!0)4 - Ovequ z, 28 feb!078

168 166 NOMBRF.S MED/EV ALF.S Ovequiz y su madre Ge/otra, rebeldes contra el rey Alf", mene. 18 unio Pelaez, subse 29 julio Romaniz, conde, subs. 17 die Romaniz, sobrino de Suario Gundemariz, rebelde contra Vermudo, 30 agl.' Vennudez, hijo de Ildoncia, conf. 27 junio Ronaico, test ( No sería Romaricu)). 28 feb Ruderico Munis, conf. 31 julio 1071 (E.S. XVII, 242). - Monuci, comes, (E.S. XVII, 470). Rudericus Ordoniz, subscr. en 1024!ES. XIX, 392). - Romaniz, subse en 1024 IE.S. XIX, 392) y en 17 die Romaniz, comes, conf. en 1028 (E.S. XIX, 324). - Velaz, conde, subscr. l marzo 1028 il.f. 11, ap. LXXXVl!li s Sancha (D,'), quizá mujer de Rodrigo Menendez, 27 junio mujer de Gutierre Pepiz, mene 9 junio reina, esposa de del rey D. Fernando, 9 junio (D.') Infanta, hija de D. Vennudo y D.' Geloira, 17 die Sanctia divali (id est, regia) stirpe regina, 1063 (E.S. XVI, Sancho (0,), rey, sucesor de su herrn.' D. Ordoño, mene l feb rey de Castilla y Galicia, conf. 29 julio rey, henn.' de D.' Elvira y D.' Urraca, 29 julio conde, 17 feb conde que con su esposa D.' Onega donó la heredad llamada Bóbeda al mon." de Antealtares en la Era 1117 (a 1077 equiv debe de ser 1079) "Archivo Destrurdo... " de S Martín, pub/. en G Dip/.', l. 11. Sancius, comes, 1087 IE.S. XVI, 4741; 1 agt.' Extr. S.Odino Baroncelliz, juez, 27 die Sondo, test lj feb Sanoscio Scemeniz, juez, 27 die Sara Iblidi, test 14 sept Samcino, fr. conf. 13 feb Odoariz, conf. 28 reb Scemenus Sarraciniz, juez, 27 dic Sernpronio, test 14 sept Senclaptlfo, mene 8 enero Sendemiro, apodado Ecta, conf. 29 julio Sendimiro, diác. conf. 29 julio Sendino, prepósito, conf. 13 feb Seniorino, prbo. conf. 29 mayo Sestguto, abad, conf. 28 feb Sesmiro, test Sisemundo, abad, conf. 28 feb Sisnando Astrarix clericus sedis et notarius, l agt.º Extr. Soniarigo, pbro. test 14 sept Sulrio, test 28 feb obpo. lucense, sub s. 17 die obpo. dumiense, conf. 28 feb Gundemariz, marido de D.' Gonzina o D.' Teodegonza, mene. falleado 18 dtc Gundemariz, rebelado en tiempo de Vermudo avius de Vermudo que le menaona en 30 agl.' Gutierrez, otorg. 6 enero Hijo de Vise/avara Rapinali Suarius, comes, 28 enero Extr. T Tanoi, abad de Toques, 28 feb Tanoy, abad, cnf. 29 julio lojl Tardenato Fulgenti, conf. 18 die Tedoneta redizi, 17 sept Tegino, pbro. mene 9 junio Teodegonza, de sobrenombre Gon:úna, donante esposa del conde Suario Gundemanz, ya fa/leado, 18 dic Teoderedo, pbro. subs. 18 die Teoderico. diác. subs. 18 dic Teres11i reina, madre de D Ramiro el hijo y sucesor de D. Sancho, Mene. en 1 feb (D.') Infanta hija de D. Vennudo y D.' Geloira, 17 dic Tharasia comitissa, esposa de Pedro Froylaz, comes in /erra Bergidensium donan/e (el/a) 1048 (E.S XVI, 458) Theodildi, conf. 29 mayo Trasuario, abad, conf. JO sept Trudildi, conf. 29 mayo 1019.

169 NOMBRK~ MEDIEVALK~ 167 u Urraca, hermana de D! E/vira o Geloira e hij'as las dos de D. Fernando y D.' Sancha, 29 1ulio V Veila Vermudi, conde que se cita y subscr. en 17 dic Vela Ovequiz, conde, conf. 28 feb. 1067; 28 feb. 1078; comes, 1085 ie.s XVI, Velasco, test conf. s.f. - Almenici, conde que se mene. y subsc. en 17 dic Velasquita, hija de Odosinda, conf. JO sept Ordonii genita, conf. lojj {E.5. XVI, 454). Veremudus Veilaz, comes, subse en 1024 {E.S. XIX, J92) y en 17 die Debe de ser el mismo Vegilaz. Vennudo, test, 28 feb clérigo, conf. JO sept rey, hijo de Alf.", otorgante, JO Agt' hijo de Ordoño sucesor de D. Ramiro, mene 1 feb Evigilaz, mene JO agt" Froilaz, conde, subs. 17 die Mendez, padre de Ildoncia, mene 27 junio Osor~, mene 18 junio 1088;fue dueño de Tirimol, Baquetxos y Mazoy - Vegilaz, conde y duque, esposo de D! Ge/aira, en 17 sept Menoonase en el testamento de D. Vermudo de Castro Lab10, 1032 Tal vez sea el V. Vezlaz. Vennudus, comes, conf. en 1071 (E.S. XXII, 249). - Pinnoliz, conde, que se menciona y firma en 17 die Vestruario, diác. conf. 28 feb obpo. lucense, 29 julio Viliato, abad de S. Martín {Pinario), 18 dic Vilifonso, test lj feb Vimara, pbro. conf. JO sept Martinez, mayordomo del conde Veila y vicario, con/ 28 feb 1078 Vimart1110, diác. conf. 17 nov pbro. subs. 8 enero V1maredo, test 18 dic Visando, conf. 29 mayo Visclamundo, pbro. de Ansur, conf. 28 feb arcipreste, conf. 29 julio Visclavara Rapinati, madre de Suario Gutie"ez, compra 6 enero 1093 Visterla, abad, conf. 18 feb conf. 29 mayo Vistrario, pbro. conf JO sept lriense et Catedre Sedis Apostolice sedis Aepiscopus, conf. 18 dic obpo. de Lugo, conf. 28 feb Perez, sayón, 9 junio Vitiza, duque, rebelde en tzempo de los reyes D. Alfonso y D." G1mena, al cual combatió D. Ermenegildo Gutze rrez, menciónase en l feb Vizo, test. mene. 8 enero z Zuleima, conf. 13 feb Padre del pbro. otorg. Juan.

170 168 NOMBRES MEDIEVALES FICHERO "C" DE NOMBRES MEDIEVALES DE PERSONAS EN EL ARCHIVO DE LA CATEDRAL DE LUGO. Abierto por V. CAÑIZARES N.B. El Inv." (lnventarzo) que se ata en este fichero parece el pub/frado en el Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, tomo IX, 1976, pgs A Adosinda, mene. lnv.º L Hermana de Vela Peláez que con éste donó una villa de Recimil Alfonso, el &nperador, mene. { ) lnv.º l. Que donó la 4.' p de S. Juan de Pena Alfonso... mene. lnv." 7. Hi10 de Urraca Eni (fata Urra ca b1w una donac. en 28 de marzo de 1119) Alfonso García, mene. Inv.º 10. Alfonso Rodríguez, antes de 1120; menc. lnv.º 6 usurp.; lnv.º 11; donante de parte de Marcelle con S. Pedro de Amoer en Brosmos, lnv.º 4; mención en Alvito Suárez, de Santiago de Gayoso; mene. lnv." 1 l. Anl)'~ mene. lnv." l. A quien D Ero donó una villa (que figura después entre las usurpadas) Azenda Yáñez, mene. lnv.º 12. B Bemanlo, arcediano , mene. lnv." 5. e Cide Ansemundiz, mene. lnv.'j 10. Clemiro (Don), mene. lnv.' 12. Corvuia (D.'), mene. lnv." J. De quien fue por presura la 1g/' de S Pedro de Curveilla D Diego Díaz, mene. Inv." 9 - Eriz, apodado Arumia, menc. lnv." 6 a 7. - Froilaz, mene. lnv." 11. E Egica, fines del s. X. Egikano se mene en 27 1unw 950. Egika test. 25 enero 973 Eldoncia, mene. lnv.º usurp. - Diaz, mujer de Gonzalo Pelaez de Pedraguda, do nante de una villa en Rodenz, mene lnv." J. - Diaz, donante de heredad en la Villa Papi, mene lnv." 6 Eli.., pbro., fines s. X. Un He/tas, pbr. conf en 171unio 964 Elvira o Geloira, mu1er de Gonzalo Rodgz, mene lnv." 2 - Muniz ID.'), mene. lnv." 6. Así era una bija de D.' Úlpa en escnt. de ll34. - Rodriguez, mene. Inv.º 7 De este nombre era la sobnna de D.' Odosinda en JO sept Velaz, mene lnv." 10. Donante de heredad en Vile la. - Velaz, mene. Inv.º usurp. Enego Pelaez, mene. lnv." 9. Donante de la 3.' parte de Villarfr10. Pudo ser pariente del conde Gutierre, donan te de las otras 213. Ennesinda Rodriguez, mene. lnv." 5. Quiw hermana de Pe/agio Rodnguer Donó una 4.' en Vwille Ennildi, test. Fines del s. X. Ero (D.), mene. lnv." usurp. - mene. Inv.º l. Donó a Anaya una villa (ji.gura entre las usurp) - Diaz, mene. Inv.º 9. Así se llamaba el representante del rey en el litigio de 28 feb Muniz, mene. lnv.º usurp. - Muniz, menc. lnv." 5. Mando de U"'ca Pelaez, ber mano quizá de Sebasti.n y Fielo - Muniz, menc. Inv." 6. Herm." quíljí de Fdo. y Sebastuín. - Pelaez, mene. lnv.' J. Donante de la villa Petieiros o Peitanarios - Rodríguez, mene. lnv." 1 L - Rodriguez, menc. lnv.'. Donante de la villa de Torthk F Femando A1vitez, mene. lnv.º usurp. - Diaz, mene. lnv." c."' 7. Padre de Mana Daneli1. - Froilaz, mene. lnv." Muniz, mene. lnv." 5. Hijo de D.' Guntma.

171 ' \ '( )f\.frres AfEI JIE\'ALES Muniz, mene. lnv." usurp. - Muniz, menc. lnv.'' 5. Quizá hermano de Suario Mun11. D." Lupa Pérez, bija de D. Pedro Frot!az fue casada con D. Mumó (Pelaez.) y tuvo un hijo llama do Fdo - Muniz, mene. Inv.'' 6. Hermano quizá de Sebasltán y Ero - Rodríguez, mene. lnv." cuarta.' 7. Donante de parte del mon." de S. Vete. de Láncara - Sanchez, mene. Inv." 3. Donante de la Villa Cax en Sardiiieira. Cuyas donaciones fueron usurpadas - Sanchez, mene. lnv." usurp. Fn:denando, pbro. Fines del s. X. Un Fredenando es el único que confirma entre 8 testigos en 6 de julio 975, quizá por ser pbro., ri bien no expresa esta condición Froila Alvarez, mene. Inv." 8. - Cidiz, menc. lnv." 3. Fue dueño de parte de Venade - Eriz, mene. Inv." usurp - Guimaraz, mene. lnv." 8. - Menendez, mene. Inv." 9. - Suarez, mene. Inv." 7. Marido de Jimena Garda, donante de Piedra/ita de Pedroso - Suarez, mene. lnv.'' usurp. - Vermudez, mene. lnv." 9. - Vimaraz, mene. lnv.'' 8. - Vimaraz, mene. lnv." usurp. Fronildi, mene. lnv." 6. Condesa, bija de D." Maior Ro dnguez Fronimio, finales del s. X. Fruvilli [;Frunillil], mene. lnv." 2. G García Vermudez, mene. lnv." usurp. Gonzalo, mene. Inv." Monje de Francos - Pelaez, mene. Inv." J. De Pedraguda, mando de El donaa Pelaez - Rodnguez. mene. lnv." 2. Mando de D." Geloira. donantes Godesteo o Gudesteo Gonzalez, mene. Inv." 2 - o Gudesreo Vimariz, mene. lnv.'' 2. Guina Fortuniz, mene. lnv." l. Donó parte de 5 Juan de Pena Guixavara Froilaz ID.'I, mene. Inv." Froilaz, mene. Inv." usurp. - ID.'I, mene. Inv." 8. A quien perteneció la 6" parte de S Julian de Tordenella Guntina, mene. lnv." 5. Madre de Fernando A1umz Gutierre, mene. lnv." 9. Conde, donante de 213 del mon " de Vt!larfrío - Alvitíz, mene. lnv." Alvitez, mene. Inv." usurp. - Cidiz, mene. Inv." 3. Dueño de parte de Venade - Falcón, mene. lnv.'' Osoriz, ya fallecido, mene. lnv.". - Vermudez de Longarela, mene. Inv.'' 12 J Jimena García, mene. Inv." 7. Mujer de Froila Suarez - Muniz, mene. lnv." 5. Mujer de Suanó Carda - Sanchez, mene. lnv." J. Donante de la villa de Dei triz, a orilla del Cave - Sanehez, mene. Inv." usurp. Mene. con el consul D Oveco y Sancho Vermúdez - Sanehez, mene. Inv." usurp. De quien fue la 3" de la 1gl" de Ameán, usurpada - Sanchez, mene. Inv." 8. Donante de parte de la vtlla e 1 /" de Mazo. - Suarez, mene. Inv.'' 5. Juan Gonzalez, mene. lnv." 5 Jufreo (D.), mene lnv." 2. Justa (0.'), mene lnv." 2 L LevegOOo, mene. Inv." 12. Quizá mujer de Oveco Froilaz o hermama M Manaia (Amaial, mene. Inv." usurp. Man:elo (D.), mene Inv." 2. Maria Daneliz, mene. lnv.'' 7. Hija de Fernando Diaz - Muniz, mene. lnv." 8. Donante de una villa en Anseán - Nuniz, mene. lnv.º usurp. - Rodríguez, mene. lnv." usurp. Mayor (0,'), mene lnv." IO. - ID.'I, mene lnv." l. Donó parte de S Juan de Pena - Muniz, mene. Inv." 3. Donante de parte de la lgl' de S. Martín de Revoredo - Rodríguez. mene /nv" 6. Madre de la condesa D. Fronilde o Fronili - Rodnguez. mene. /nv." Menendo Menendez, mene. Inv." casart. 7. Hermano de

172 170 NOMBRES MEDIEVAII~~ Nuño Menendez, donantes de parte de S. Vicente de Láncara. - Menendez, mene. lnv.º usurp. Miguel diácono, Eytor. Fines del s. X. Munderigo (D.), mene. lnv.º 2. Munio (D.), mene. lnv." l. Conde, que donó parte de 5 Juan de Pena - Cidiz, mene. lnv.º 6. A quien compró hered.d D.' Gefot. ra o E/vira Muniz. - Eriz, mene. Inv." 9. - Muniz, menc. lnv." 7. Donante de h villa de Clunia. - Rochelin, mene. Inv.º 4. N Nuño García, mene. Inv." l. Donó una heredad. - Menendez, mene. lnv.º cuart.' 7. Hermano de Menendo Menendez. - Menendez, mene. lnv.º usurp. - Muniz, mene. lnv." 5. Donante de una 4.J parte de Vwdle. o Odoario Arias, mene. Inv.'' 4. Onega (D. 1 ), condesa, menc. lnv.º 9. - ID.'), mene. lnv." 4. Donante de h mitad de Caitro y Ferrad./ v la 4.' de Eireialba por sus hijos V ermudo y Veh Sanchez Ordoño Velaz, mene. lnv." 5. Osorio Vermudez (0.l, mene. Inv." 6. - Vermudez, mene. lnv.º usurp. - Vermudez, mene. lnv." 10. Donante de heredad en Cabay. Seria el padre de Urraca Osoriz! - Vermudez, mene. Inv.º... Donante de hereddd en Gold.r, por el alma de su hi;o Gutime - Vermudez, mene. Inv." 7. Overo, mene. lnv.º usurp. Comul, quiza marido de ]zme na Sánchez - (0.), conde, mene. lnv." mene. lnv." 7. Conde, padre de Sancho ya fallecido - mene. Inv.n 5. Conde, donante de una 4.~ parte de Sala de Lu;eiro - Eriz, mene. lnv." 7. Donante de parte del mon." de Francos - Froilaz, mene. lnv.º 12. Quizá marido de D.' Leovegodo. - Sanchez, mene. Inv.'' 3. Marido de Urraca Yáñez p Pedro, Fines del s. X. - (D.), arcediano, mene. lnv.º obpo. luc. mene. lnv." mene. Inv.º l. Consul, que con su hermano Rodngo donó h villa de Corve/le - Arias, mene. Inv.º 7. - Arias, mene. lnv.º usurp. - de Infantes, mene. Inv.º usurp. - Gareta, mene. Inv.º usurp. - Gutierrez de las Mariñas, mene. Inv.º 3. Donante de parte de w 1gl.' de 5. Martín de Revoredo - Luguldriz, menc. lnv." 2. Dueño de hered.d en Fmgoi, - Muniz, mene. lnv.º 9. - Sarraciniz, mene. lnv.º 7. - Sarraciniz, mene. Inv.º usurp. Pelagio, juez, mene. Inv.º 2. - Cidi, mene. lnv." Diaz, mene. Inv.º 8. - Garcia, mene. lnv." 6. Marido de Trod/1 ya difunta. - Garcia, mene. lnv." 8. Donante de h vdh de Donalbán. - Garcia, mene. lnv." 7. Donante de una casa en T n'acaste!a - Godesreiz, mene. lnv." Rodríguez, mene. lnv.'' 5. - Rodriguez, el mayor, mene. lnv.º 5. Piniolo (D.), mene. lnv." 2. Dueño de hered.d en Flngo1 Pino! (D.), mene. lnv." 2. R Raimundo, mene. lnv.º 2. Conde, por CU}'a alma hizo la reina D.' Urraca la donación. Ramiro Rodríguez, mene. lnv." Rodriguez, mene. lnv.º l l. - Rodriguez, mene. Inv." usurp. Randulfu, test Fines del s. X Rodrigo, arcediano, mene. lnv.'' mene. lnv." 2. Dueño de uno hered.d en Castelo Quizá el padre de Gonzalo Rodnguez - mene. Inv." l. Hermano del consul Pedro, que con éste donó la vdh de Coroelle - conde, mene. Inv." Cortizo, mene. lnv.º 4. - Diaz, menc. lnv.'' 7. Donante de la vzlla de Tosinde, en Navia

173 f\l()mbres A1ElJIEVi\LE.._<.:; 171 Eriz, mene. Inv." 9. - Eriz, mene. lnv.º 5. Donante de una villa en Vtlla Gundin, Nespereira - Gutierrez, mene. lnv.º 10. HzjO quizá de Gulie"e Alvitez - Ovequiz, mene lnv.' di.' [, eanl/a'i 7. Donante de & vil& de Amenta - Pelaez (0,), mene lnv." l. Cuya madre donó una heredad en Qumtek - Perez, mene. lnv." 8. - Suarez, mene lnv." 5. Donante de la vt!& de Ada en Páramo. - Velaz, mene. lnv.º usurp. Romano Diaz, mene. lnv.º 7. s Sancha Velaz, mene lnv.º 5. Sancho (0,), mene lnv.º 4. Conde, marido de la condesa D.' Onega. - Ovequa, ya di&o. mene. lnv.' 7. - Perez, mene. lnv.º usurp. - Sanchez, mene. lnv." 8. Hermano quizá de Jimena Sánehez. - Vermudez, mene. Inv.º usurp. Padre quizá de D.' J1mena Sánehez Sebastián Muniz, mene. lnv.º 6. Hermano quizá de Fdo y Ero Sisnando. Fines del s. X. Suario {D.), conde, mene. lnv.º 9. - conde, mene. lnv." usurp. - eonsul, mene lnv.º ll y J. Donante de 114 de S Salvador de Camoira y 112 de Benade, que fue usurpada - mene. lnv.º 3. Donante de parte de Venade - Diaz, menc. Inv.º 3. Donante de parte de S. Vicente de Pías - García, mene. lnv." 4. Donante de la villa de Buisani. Casado con Jimena Muná. - Muna, mene lnv." 5. Dueño de & 4 'parle de Sa& de Luferro - Muniz, mene. lnv." 5. Donante de & vil& de Vigo en te"il." de Sarria. - Muniz, mene. lnv.º 3. Donante de una vzlla en Procul. - Muniz, mene. lnv.º 6. Nota. Suario Muniz y Alfonso Rdrgez aparecen frecuentemente juntos en la menaón de donaáones, lo que hace sospechar algún pa rentejco. - Ovequiz, mene. lnv.º 6. Emparentado quizá con D. Osorio Vermudez. - Ovequiz, mene. Inv." Pelaez, mene. lnv." 5. Donante de la vil& de Pinza. Suerio Muniz, mene. lnv.º 3. Donante de la 3.' parte de & villa de Maure/os en el Sab1ñao. - Muniz, mene. lnv." usurp. T Teresa Alfonsiz, mene. lnv." 4. Donante de la parte de S. Martín de Fe"eirúa. T roili (D.'), mene lnv." 6. Mujer de Pelagw Carda Truvilli (0.') o mejor Fruvilli, mene lnv.º 2. u Urraca (D. ), mene. lnv." 2. Reina, que donó Conturiz, S Román y Guntado por el alma del conde D. Ramón. - Era, mene lnv." 7. Madre de Alfonso, ya d1fto - Era, mene. lnv.º 1 l. Donante de 114 de S. Salvador de Úlmoira. Osora, mene. lnv." Seria hija de Osario Vemudez' - Pelaez, mene. Inv.º 5. Mujer de Ero Muniz. Donó heredad en la ribera del Nerra. - Yáñez, mene. lnv.º 3. Mujer de Overo Sanchez, donante de una vzlla en coroeisia, usurpada más tarde - Yañez, mene. lnv." usurp. V Vela Gutierrez, mene. lnv." Pelaez, mene. lnv.º l. Donante de una villa en Reámrl - Sanchez, mene. Inv." 4. Hijo de fa condesa D.~ Onega. Velasco Suarez, mene. Inv.º usurp. Vermudo, test Fines del s. X. - Diaz, mene. Inv.º 3. Donante de una viila en Trasul /e, en Toiriz - Muniz, mene. lnv." 2. Que fue dueño de una vrlla en Barbaín. - Perez de Braña, mene. lnv.º 6. Donante de una 4! parle de & 1gl" de S &rtolomé de Abragán - Sanehez, mene. lnv.º 4. Hijo de la condesa D. One ga Vivili (0.'), mene lnv." 5. Fundadora del coto de Vivrlle.

174 172 J\J( >A1RRf;..<.; J..IEDIE\'ALES FICHERO "D" DE NOMBRES MEDIEVALES DE PERSONAS EN EL ARCHIVO DE LA CATEDRAL DE LUGO. Abierto por V. CAÑIZARES A Adam (D.I, vecino de Lugo. 13 iebr." 1202? Alfonso, Obpo. de Orense, conf. 19 julio Sobr [=Sobrado) - rey de León, presente en Lugo en 13 febr." 1202? - IX rey, otorgante en Lugo, 19 julio Sobr.; do nante, 13 feb." 1219, 15 octubre Sobr. - Rodríguez, mención en Rodríguez, marido de D.' Urraca Velaz, otorgante. Ella ya fallecida en 18 febr." Telliz, conf. 18 mayo Yáñez, test. en 10 junio 1332 en testim." del doc. de 16 feb." Alvuo, conde, conf. 13 die Díaz, arcediano de Sarria en 10 iunio 1332, según test" del doc. de 16 feb." Núñez, hijo de D.' Teresa Femández y nieto de D. Fernando Pérez e hijastro del rey D. Fdo. de León, subs Carb. G/J. - Pérez, subs. 24 die 1155 IDño. del Casal de Feote). Extr. - Pérez, signífero del rey ~teneme Asturias, Legionem et Extremaduram et T rasserram~, con f. 16 feb." Rodríguez, conf. l." mayo Albaro Rodríguez, marido de la lnft. D.' Sancha Fernán dez. Carb. G/3. Alvito, pbro. not. L'' enero Vennúdez, yerno del juez Pedro, litigante y casado con Aragunte Pérez, 17 marzo Amor, obpo. lucense, mencionado en Anagi~ capellán, conf. 18 feb." Ardin Díaz, hija de D. Diego Gutiérrez, fue casada con D. Froila Arias de Trava, conde. Carb. Gil Arias Martínez, vecino de Lugo, n feb.n 1202? - (?) Peláez, tesorero en 10 iunio 1302, según test." del doc." de 16 feb." Pérez (Üün), presente, 13 feb." 1202' Amal<lo, obpo. de Caria, conf. 19 julio Sobr. B Benedicto Manínez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' Bernardo (Maestro), deán compostelano, canciller, 16 feb" arcediano, conf. 1 feb." 1106; 18 mavo 1112; "in illa Canonica de Lugo", 4 enero 1118;.arcen.º conf. 4 enero 1118; prior de la Canónica, conf. 10 abril 1118; aren." de la Canónica conf. 21 agt." arzobp." toledano, J novbre Bertrando, obp." de T uy, conf. 7 oct e Gdi Ansemundiz, conf. 17 marzo 1104; otorg. 24 mayo 1105 Clemente (D.), vecino de Lugo, 13 feb." 1202' D Diego, test 10 abril 1118; 16 enero clérigo, conf. 24 mayo sacristán (cam."), conf. 16 enero Eriz, conf. 19 mavo Froilaz, utenente,mansellam et Castro terram", 13 feb." 1219; 15 octubre Sobr. - Pérez, conf. 18 mayo dueño de una villa en Sobrado, mención, Gutiérrez, hijo de Gutierre Rodríguez. Carb. G/1. - Muniz, hijo de Munio Gutiérrez v nieto del Conde y Abad Gutierre Aloytez. Carb. Gil. Domingo, test 19 mayo Rodríguez, vecino de Lugo, ll feb." 1202' E Egidio, abad de Sobrado, donatario, 1170; J junio Fernandez, hijo de D. Fern1Jndo Ari1Js y D' Teresa Vermúdez Carb Gi2. Elvin, mu er de Al/" V, hija de D. Menendo González v D." Toda, quemaron al rey. Carb. Gil - García, mujer de Pedro García, 1 feb." González, hija de Gonzalo Rodríguez v baobnna del conde de Traba D. Pedro Frotlaz.fig. en Carb Gil ba.

175 1\ 1 ()/..fbres MEIJIEVAL&~ Muniz, hl}a de D' Lupa Consta poresmt' de 11J7. Carb. Gil bis. Enderquina Gutierrez, condesa, mujer del cónsul Suano Vermúdez, 19 mayo Vennúdez, hijo de Vermudo Pirez v la In/' D. º"ª" Carb G/2.. Ennesinda Rodriguez, donante, 10 abril lll8. Ero Annentar~, conf. 18 mayo canónigo, mene Moniniz y su hermano Fdo. donantes, 16 mayo Muniz?, padre de Gutie"e ErottZ y tal vez htj'o de D. Mum'o Gutie"ez y en ese caso un nieto más del abad y conde D. Gut1me Aloytez. Carb. Gil Esteban, obpo. de Zam01a, conf. 13 dic. ll64; conf. 1 mavo ll72. - ~bpo de Tuy, 1J feb. 0 y 15 oct Sobr.; conf. 16 feb F Femando, not" 1 junio ll " marido de D.' Toda, la hija del conde de Trava Carb. GI 1 bii - rey, otorg. 1 mavo ll72; donante 13 die ll64; otorga la carta de foro, die llll. - ID.) y D. Alvaro, condei de Gal1aa en la Era MCC/l (a. 1164), según esmtura del l. 2 /' 32, reieñada en la H.' de Sobrado, l. 3, n.' &oi condes fueron hijoi de D.' T ereia Fernández, que más adelante fue mna, y del conde D. Nuño de Lora; iegún el P Girba JO (/ug. al. n.' 205) - Hay un prwilegio de 26 dtc. II51 (Extratado en el n.' 2 ()),en que firman 'C.Omes Fernandus Galktiae v Gund1Salvus Feman di Galk ttae, y dudo que es/~ m los precedentes fuesen los hijos de D' Teresa, la que fue reina. Y en efecto, en el n.' 213, dtce que D. Gonwlo fue hijo del conde de Gal1Cla de Traba, Tras/amar, etc D. Fernando Pérei El ronde Poncio fue su yerno que estuvo casado ron la condeja D.' Maria Fernández su hl}a - obpo. de Astorga, 13 die 1164; conf. 1 mayo 1172; conf. 7 oct deán de Compostda, cancelario, 19 julio Sobr. - conde, vasallo del rev, 13 feb. 0 v 15 oct Sobr. 0 - 'tenente Ast01icam et Cabre~am" conf. 16 feb." Alfonsiz, vecino de Lugo, 13 feb ' - Alf.", testigo en 10 unw 1332 en test1m.' del Doc de 16feb' Arias, susbmbe en oc/ de 1165 (T. de Sobrado, L 2, /' 32 v.'). Era esposo de D.' Teresa - Chantum, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Femández, "tenente Extrematuram et Transe"am", 19 juli Sobr. - Femández, "tenente Senabrian et Beneventum", 13 feb' v 15 oct Sobr. - Fern~ndez, mayordomo del rey, "tenente Zamoran, Benaventum et Alist.e", con/ 16 feb" Froila, hijo de Fro1la Rodríguez y b1sobnno del con de de Trava D. Pedro Froilaz. Carb. G/ 1 bu. - González, hl}o de Gonzalo Rodríguez y bisobrino del conde de Trava (1169) Carb. Gil bis. - González, hijo de D. Gonzalo Fernández v nieto de D. Femando Pérez. Era ronde de Tra;tamar en II65. Fue casado v tuvo un h1 0, D. Juan, conde de Tras/amar y Monterroso en 1204 y 12 IJ Carb G/2 - González, utenente Taurum et Maioricam", 19 ;ulio Sobr. - González, "tenente Mawricam", 13 feb" y 15 oct Sobr. - Gutiérrez, presente, 1 feb." 1202? - Gutiérrez, "tenente Lemus", 19 julio Sobr. - López, hijo de D. Maria Fernández y nieto de D.' Teresa Vennúdez. Girb. G/2. - Martínez, presente, 13 feb." 1202? - Moniniz, con hermano Ero Moniniz, donante, 16 mayo Muniz, presente, 13 feb." 1202? - Muniz, con!. J junio ll Muniz, hijo de D.' Lupa. Carb. Gil bis. - Nuniz, h1;'o de D." Teresa, e hijastro del rey de León, D. Fdo. subscr. en Carb. G/3. - Peláez, notario lucense en tiempo del obpo. D. Mi guel, según traslado del doct." de 17 marzo Pérez, h1 0 de D. Pedro Fro1laz, conde de Trava, y D.' U"ª" Froilaz, Girb. Gil - Pérez, conde, mene. 1 junio ll68. - Pérez, hijo de Pedro Muniz, que suscribe en J junio II/5. Girb. Gil bis. - Rodríguez, dominanteen León, conf. 1 mayo Suárez, hombre bueno en el litig. 1 junio ll68. - Vela, hi o de D. Vela Gutierrez.Y padre de Juan fer. nández. - Vermúdez, h1 0 de Vermudo Pérez y la In/' D U"aca Enriquez. Fue, como su padre, señor de Caa mouco F1nna en 1153 y Carb. G/2.

176 174 \'E1VTL TJV\ C1 \]\.'IZARES - Yáñez, que tenía Mumorio, subs. 26 dic Hijo de D. Juan Fernández y éste de D_" Teresa Vermúdez y ésta de D. Vermudo Pérez (P Carba o. l J. n." Yáñez, nieto de D.' Teresa, confirma una donación de D.' Teresa Vermúdez, de Muy larga parece esa vida.' Carb G/2 Fiel Velázquez, presente, 13 feb." 1202' Franca-carne, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' Franquilino, vecino de Lugo, 13 feb." 1202? Franquino (D.), vecino de Lugo, 13 feb." 120)) Froila, test. 4 enero clérigo, conf. 24 mayo uno de los consules (condes) de Galicia, 9 abril ll06 A. - Arias, conf. 16 enero ll Arias de T rava, marido de D.' Ar din Díaz, suegro del ronde de Traba D Pedro Froilaz el h1jo de D Froila Vermúdez Carb. G/1 - Cidiz, que fue dueno de la villa Benade, mene 19 mayo Froilaz, hijo de los condes D. Froila Ramirez."' D.J Sancha Fernánde:: y meto de D." TereJa Vermúdez Carb. G/2 - Menéndez, hijo de D. Menendo González v D' Toda. Carb. G/1. - Ramiriz, conde marido de D.ª Sancha Fernández. Carb. G/2. - Rodríguez, hijo de D Rodngo Froilaz el hermano del conde de Trova D. Pedro Carb. G/1 b1s - Visteriaz ID.1, padre de D.' Gonna y marnlo de D' Vistiverga, 4 enero 1I18 G García Pérez, hijo de D. Pedro Froilaz. conde de Trava. y D." Mayor Armengol, su 2.' esposa. Tal vez viviese poco, pues no se encuentran firmas suyas. Carb. Gil y 1 bls. - Yañez, venno de Lugo, hijo de Juan de Franco, 13 Jeb" 1202' Gtraldo, obpo. de Coria, conf. 16 feb Gome, conde "tenente Trastamar", subscr. en Carb. G/2. - (D.), conde, presente 13 feb." 1202? - González, conde de Trastamar, padre de D.' Urraca Gómez. Carb G/1 bis. Gomecius, comes, de Galicia, 11 nov Zurita l, 298. Gomez, conde dominante en trastamar, conf. 1 mayo 11J2. - conde, vasallo del rey, conf. 19 julio Sobr. - González, hijo de D. Gonzalo Fernández y D.' Be rengue/a y meto de D. Fdo. Pérez Carb. G/2 - González, mayordomo del rey D. Fdo., conf. lj die Gonzalo, obpo. ovetense, conf. lj die 1164; conf. 1 mayo (D.I, conde, vasallo del rey, lj feb." y 15 oct Sobr. - obpo. de Salamanca, conf. 19 julio Sobr.; 13 feb." Sobr.; conf. 16 feb." Femández, subs. 26 die Hijo del conde de Gal1cia, de Traba, Trastamar, etc. D. Fernando Pérez (P Carb. L J. n." 2 W Fue. como rn padre, conde de Traba y T rastamar. Estuvo casado con D.' Berenguela. Carb. G/2 - González, h1 0 de Gonzalo Rodriguez y biwbrmo del conde de Trova (1169). Carb. G/1 b1s - Menéndez, hijo de Menendo Rodriguez y meto de Rodrigo Fruilaz. Fue casado con su prima tercera D.' Mayor Vermúdez, con la cual hizo una donación en Carb. G/2, - Muniz, h1 0 de Mumo Gut1errez el herm." de S Ro sendo. Carb. G/1. - Nuñez, hijo de D.' Teresa Fdez. e hi astro de D. Fernando, rey de León, subs Carb. G/3. - Nuñez, tenente Monterrosum et Lemos, subs. en Carb. G/2. - Peláez, conde que subs. en 1118 y 11!5, padre de D.' Sancha Gonzdlez segunda mujer de D. Fernando Pérez Carb. G/2 - Rodríguez, hi o de D. Rodrigo Froilaz el hermano del conde de Trava D. Pedro. Carb. G/1 b1s. - Yáñez, presente, 13 feb." 1202? Guido, obpo. de Lugo, otorgante, 21 oct. l 138. Guillenno, obpo. de Zamora, conf. 7 oct Guntina Muniz, hija de Mumo Gutierrez y meta del abad y conde Gutierre Aloytez. Car h. G/ 1 Guntroda Rodríguez, hija de D. Rodngo Mumz. Fue casada con Vermudo Cresconiz. Carb. G/1 Gutierre, consul, mene Fernández, vecino de Lugo, 13 feb." 1202'

177 ,\l()/>.1rres!>.1ejjje\',v~es "tenente Lemos et Montem rosum~, conf. 16 feb." Gutierrez, conf. 1 mayo Rodríguez, conf. 1 mayo H Hennesinda Froilaz, hermana del conde de Trava D. Pe dro. Carb. Gil 1 Ildoncia, condesa, esposa del conde D. Vela, otorg. Invoca el cansen!." de sus hijos e hijas. Quizá estuviese ya viuda, 29 abril 1101 J Jacinto, cardenal de la Sta. lgl." Romana, en cuya presencia se hizo la donaaón de Ver, 1mayo1172 Jordan Cheu, vecino de Lugo, 13 feb. 1202? Juan, arced." lucense, presente 13 feb. 1202? - obpo. ovet. conf. 19 julio Sobr., 13 feb ; 16 feb Alvitiz, vecino de Lugo, 13 feb. 1202' - Díaz, test. en 1 de junio IJJ2, en test1m' del doct" de 16 /eh Fernandez, hijo de D. Fernando Vela, según escrit. de Carb. Gil bis. - Fernandez, que tenía Trastamar y Monterroso en 1213 Hi10 de D" Teresa Vermudez y nieto de D. Vermudo Pérez. Fue padre de Fernando Yáñez que con/ en Carb. Gl2 - Fernandez, conde de Trastamar y Monterroso en 1204 y Hijo de D. Fernando Gonuílez y bts nieto de Fdo. Pérez. Pudiera ser el hijo de D! Teresa Vermudez v D. Fernando Arias. Carb. Gl2. - Fernandez: signífero del rey y "tenente Trastamar, Montem rosum et Toronium", 13 feb. 1219; 15 oct Sobr. - Fernandez, test. en 10 junio 1332 en testim." del doc de 16 feb Gonzalez "tenente Toronium", 19 julio Sobe - Lopez, hijo de D. Lope... y D. María Fernández y nieto de D." Teresa Vermudez. Carb. G/2. - de Mateo, vecino de Lugo, 13 feb. 120)) - Muniz, notario del obpo. de Lugo O.O., 16 feb Pelaez, vec." de Lugo, 13 feb" 1202' - not.", 3 junio obpo. legse. conf. 13 dic. 1164; 1 mayo 1172; 7 oct obpo lucense donatario, 13 dic. 1164; vicario del rey D. Fdo. en el litig. de 1 junio 1168; 1170; "ve nerable obpo.", 1mayo1172; con cuyo consenti miento y el de los canónigos, dió el rey D. Fernando el priv.º de dic. 1177; "amadisimo pastor, vene rabie obpo.", 7 oct obpo. minduniense, conf. 1 mayo tl72. - obpo. de Tuy, conf. 1mayo Arias, subscc en oct il de Sobrado, l. 2." f." 32 v."). Era hermano de D Fernando Arias e hl}o de D" Teresa Vermudez (P. Carb 1 )" n. 221) - Perez de Saz, hl}o de un D. Pedro y de D." Muma Frot!az Carb GI 1 bts - Rodríguez, arcediano, conf. 1 junio Juncina Gonza1ez, hija del conde D. Gonzalo y cuñada del de Trava, por haberse casado con el hermano de éste D. Rodngo Froilaz Carb Gil L Lombardo, obpo. civitatense, 13 feb Sobr.; conf. 16 feb Lope gd. 0, notario público, da testimonio en 10 junio 1332 del dct" de 16 feb (D.I, mando de D." Mana Fdez meta de D Ver mudo Perez Carb. Gl2 Lopo, chantre de Lugo, presente lj feb." 1202? - Reimundez, vecino de Lugo, 13 feb." 120)) - Rodríguez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202? Lore020, obpo. de Orense, conf. 16 feb Martínez, vecino de Lugo, 13 feb. 1202' - Rodríguez, vecino de Lugo, 13 feb. 1202? - Suarez, mayordomo del rey. "tenente Ex/remadura", 13 /eh" 1219 y 15 oct Sobr - Suarez, hl}o de D." Sancha Vermudez, según escrtt de Carb. Gl2 Lupa Perez, hija de D. Pedro Frot!az y D." Urraca Frmlaz Casada con el conde D. Munio Pelaez' el cual conftr ma una escrit. de Carb. GI 1 y 1 bis. M Manido Gutierrez, hijo de Gutierre Froilaz. Carb. Gil. María Fernandez, hzj'a de D. Fdo. An'as y D." Teresa Ver mudez. Estuvo casada con un caballero llamado D

178 176 VENTURA CANIZARE8 Wpe y tuvo h1joj e hij'aj según donación que hizo en 1236 Carb Gl2. - Froila, hija de Froila Rodríguez, bisobrino de D. Pedro Froilaz, el conde de T rava. Estuvo casada con Diego Suarez. Carb. Gil bis. - Fernandez, condesa hija de D. Fdo. Perez f rma en ll53, casada con D. Ponce Girá/Jez de Cabrera (ie gún Vi/la/pando) que fue mayordomo del Emperador D Alfonso Carb GI J Martín (Maestro), canónigo Vice.canciller, 16 feb." obpo. de Mondoñedo, conf. 16 feb." obpo. de Zamora, conf. 19 julio Sobr.; lj feb." y 15 oct Sobr.; conf. 16 feb." arzbpo. compostel.º, mene. 1 junio Miguelez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202? - Pedrocha, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Sanchez, "tenente Limian, Toronium et Montem nigrum", con/ 16 /eh Martina, obpo. civitatense, conf. 19 julio Sobr. - arzobpo. compost.", conf. 13 die test. 3 junio Fianza, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Sanchez "tenen/e L1miam el Saman", 13 /eb" y 15 oc/ Sobr - Velazquez, hr o de VelaJco Fernandez y nielo de D.' Toda la hi a del conde de Trava Carb. Gil bij - Yañez o Marino?, deán de Lugo, presente 13 feb ? Mayor Froilaz, hermana del conde de Trava D. Pedro Froilaz. Fue casada pn'mero con D. Vermudo. y luego con D. Gu15/rario. Carb. Gil b1 - Vermudez, h1j'a de Vermudo Froilaz el bisobrino del conde de Trava D. Pedro Froi/az (1207) - Vermudez, hi1a de Vermudo Perez la Infanta D U"aca. Estuvo casada con D. Gonzalo Menendez que era su primo tercero, h1fo de Menendo Rodnguez y nieto de Rodngo Froila. Hizo donación consuma. rido en 1192 Carb. Gl2. Meneado Rodríguez, hijo de D. Rodrigo Froilaz el hermano del conde de Trava D. Pedro. Carb. Gii bis. Migue~ arcediano y prior de la Canónica, conf. 18 feb." Miguel, arcediano y prior de la Canónica, conf. 18 feb." (maestro!, notario del rey, 13 feb." Sobr. Con el apell. Rguez. 15 oct. Munia Froilaz, h11a de Frada Vermudez y herman< del conde de Trava D. Pedro. Fue CaJada con un Sr. llamado D. Pedro, del que tuvo por lo meno un hijo llamado Juan Perez de Saz. Era monja porel año l ll4 y probable. del mon." de ]ubia. Carb. GIL - Muniz, confm, hija de Mumo Gutierrez y niela del conde y abad Gullme Aloitez Carb. Gil Munio, abad de Jubia, hermano qu11' del conde Pedro Froilaz Carb. GI l. - Martinez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Perez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202? - Portonaix, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Pelaez, conf. 1 feb." 1106; 18 mayo Pelaiz, comes, conf. eo 1117 ie.s. XVlll, 343). - Pelaez, conde, que confirma una escritura de y falleció en II45. Probablemente el marido de D.' Lupa. Carb. GI 1 bú. N Nuño, arcediano, conf. 18 feb." de Buratay, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Muniz, presente, 13 feb. 1202? - Pelaez, conf. 3 junio Perez, alférez del Emperador, "tenens Muntonúm", mbj 24 dic (Don. del CaJal de Fen/e) Exir - Sanchez, hijo de D Sancho... y D' Sancha Nuñez la h1 a de la reina D.' Teresa. Carb. Gl2 - Suarez, hombre bueno en el /11. de l 1umo Suarez, con f. 3 junio o Ordoño, arced." lucense, presente, lj feb." 1202? - obpo. de Lugo, conf. 16 feb Osorio Vermudez, que fue dueño de las villas de &n de, mene 1120 Oveco Eriz, conf. 19 mayo Muniz, conf. 1 junio p Pedro, obpo. de Astorga, conf. 19 junio Sobe; lj feb. y 15 oct Sobr. - arzbpo. compost." conf. 1 mayo 1172; 7 oct arzbpo. compost" conf. 19 julio Sobr. - IV, arzbpo. compost. lj feb." y 15 oct Sobr.; 16 feb." 1222

179 VE,\rTt TRA CAÑfZ, \RE,<;;_ obpo. de Coria, conf. l mayo , obpo. lucense ~religioso viro", mene. y otorg. l III, obpo. de Lugo, donatario 18 feb." l obpo. de Orense, conf. lj die l obpo. de Salamanca, con f. l mayo ll 72 - Cibeiro, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Diaz, canónigo, mene Fageiras, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Fernandez, vecino de Lugo, 13 feb ? - Franco, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Froiaz, conf. 1 junio Froilaz, wnde de Trava. que mó a Al/" VII Fue hijo de Froila Vermudez. Fue Clisado primero con D." Urraca Froila, hija de Froila Arias de Trava _V después viudo volvió a casarse con D: Armengal, hqa de /ns condesde Urge/ Fallenó después de 1125 Carb. GIJ - Gudesteíz, arzbpo. compost" mene 1 umo ll68 - Jácome, 1uez de Lugo en JO 1umo 1332, según tes/1 monw del doct." de 16 feb" Martinez, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Muniz, h1jo del conde Munio y la condesa Lupa Perez, litigante, 1 junio Muniz, señor de Aranga en 1165, htjo de D_J Lupa hermana del conde de Trava, }'de D. Munio Pe /aez' A él se refiere el doct." de 1 de jumo 1168 Tuvo por sobrenombre Coma y fue hijo suyo Fernando que susbcr en 3 de junw de Carb GIJ il bis - Nuñez, cuya mujer fue dueña de áertas i'illas de S Román, mene Pelaez, signífero del rev, l mayo l Pelaez, hermano de Rod1igo y vecino de Lugo, lj feb" 1202' - Perez, arced. 0 de Salamanca, cancelario, 13 feb." y 15 oct." Sobr. - Perez, not" del rev, 13 feb" 1202' - Perez, canónigo de Santiago y notario del rey, 19 olio Sobr. - Robertiz, venno de Lugo, lj feb." 1202' - Rodríguez, conf. l mayo l Rodríguez, vecino de Lugo, lj feb." 1202? - Sanchez, soldado o caballero de Cáceres, conf. 3 junio l l 75 - Vela, hijo de D. Vela Gutierrez. Carb. G/l bis. - Velazquez, presente, lj feb." 1202? - Veoz, vecino de Lugo, lj feb." 1202? - Vermudez, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Vermudez, h1 0 de Vermudo Pérez y la Infanta Urra ca Enriquez. Debio de ser el mayor de los hermanos y murió antes de 1147 o a principtos de ese año Carb. G/2 - Yañez, vecino de Lugo, presente, lj feb. 1202' Pelagio, test 3 junio ll arced. 0, conf. 18 feb." 1160; administraba Narla, Parga y Gayoso en obpo. mindoniense, presente, 13 feb." 1202?; conf. 19 julio Sobr. - Cidiz, conf. 21 agt." lll9. - Gutierrez, arced." Santiago. cancelarto del rey, mayo Gutierrez, hijo de Gutierre Froilaz. Carb. G/I. - Muniz, presente, lj feb." 1202? - Nivon, vecino de Lugo, lj feb." de Olmedo, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Parragués, vecino de Lugo, lj feb." 1202? - Pelaez, vecino de Lugo, ll feb." 1202? - Riveira, test l Yáñez, conf. l junio Petrus Froilaz, comes de Ferraría, subscr confirmando, en 21 agt." 1096; con el titulo de Gal!eciae comes, en 1117 (ES XVI11, 343) - Gundisalviz, comes, conf. en 1117 ie.s. XVIll, 34)1 - test 3 junio conde, conf lj dic. l 164; conf. l mayo l obpo. de Ciudad Rodrigo, conf. 7 oct. ll 7l' 1 ó l 178?] Poncio, conde, mayordomo del Emperador, 26 dic. ll5l. Fue yerno del conde de Trova D. Fernando Pé rez, pues estuvo cajlldo con Íll condesa D.' María Fer nandez (P Carb. l. )." n." 213). subscr. 24 dic (Donación del Casal de Fente) Exir.. con/ 13 d/c 1164 R Rabinato, obpo. de Mondoñedo, conf. 7 oct l l 78. Raimundo Eriz, mene l 120. Ramiro, conde, conf. lj die l Froilaz, hijo de!oj condes D. Froila Ramiriz y D.' Sancha Fernandez v nieto de D." Teresa Vermudez

180 178 VE1\l'flTR.i\ ()L\'JZ1\R&'; Carb. G/2. - de Poncio, signífero del rey, conf. 13 die Ramon, conde, marido de D.' U1..:a, otorg. en nombre del rey Alf.", 6 oct. 1102; ororg. 9 abril 1106 B. - Froila, conde, subse 26 die Fue hi o de la condesa D." Sancha Fernandez. hi a de D." Teresa Vermudez W Carb. 1 )." n.' 213). Rodrigo, obpo. de León, lj feb." y 15 oct." Sobr., conf. lj feb." , obpo. de Lugo, lj feb." 1202'; 19 julio 1208 Sobr.; lj feb.' y 15 oct.' Sobr. - obpo. de Oviedo, conf. 7 oct Abril 'tenenre Mansellam", 19 julio Sobr. - Alvarez, bi o del conde D. Alvaro y ~ lnfan/a D" Sancha Fernandez Carb. G/3 - Alvarez, conf. lj die Alvarez, hijo de la condesa D: Sancha Fdez. cootor ganle, Fernandez. ~tenente Trives et Caldelasn, 19 julio Sobr. - Femandez, hijo de D. Fdo. Arias 1 D." Teresa Ver mudez, otorgó una eser. en Carb. G/2 - Fernandez, ~tenente Beneventum", 19 julio Sobr - Froila, hi o de Frot!a Rodrigue Rodriguez, sobrino de D. Pedro Frmlaz, conde de Trava. Carb. Gil bú - Froilaz. h1fo de Froila Vermudez, y hermano del con de de Trava_ Fue conde de Mont~rroso aun en nov de Carb. Gii - Froilaz, hijó de D. Froifa Gutierrez y D: Sarracina Carb Gii. - Froila, hijó de D. Froila Gutierrez y D! Sarracina Carb. Gii - Gonzalez, presenre, 13 feb. 1202' - Gonzalez, señor de Sarria y Montenegro en de Sarria v Montenegro y mitad de Tras/amar en 1209 y sólo de Tras/amar en 1192, presume que era hijo de D Gonzalo Fernandez y meto de D. Fdo Perez Carb. G/2 - Gonzalez, signífero del re)' y "tenenle Trastamarem, Montem nigrum et Sarriam", 19 julio sobr. - Gurierrez, hi o de Gutime Rodríguez Carb. Gil - Martinez, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Miguelez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Muniz, hij'o de Munio Gutierrez r nieto del abad v conde Gutterre Alovtez Carb GIL. - Pelaez, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Perez, "tenente Cemoram, Legzonem el Astunas ', 19 ulto Sobr - Perez, que debe de ser el conde de Monterruso que subscr. sm titulo en Es el llamado el Velloso Carb. G/1 bts - Perez, conde, subs. 24 die 1155!Dueño del Casal Feote) Exir - Primidero, conf. 18 feb Suarez, hombre bueno en el lit. l junio el Velloso, hijo de D. Pedro Froilaz, conde de Traro y D.' Mayor Armengol (2" matrmf). Conde. Gran bienhechor de Sobrado, como su hermana D." Toda Carb. Gil Rudericus Petriz, comes Galleciae, 15 enero 1156 (Zurita 1, 212). - Velaz, comes, conf. en l l l 7 v 1128 IE.S. XVl!I, 343 y 3491 s Salamon (D.) vecino de Lugo, l3 feb." 1202? Sancha Fernandez, hija de D. Arias,V D.' Teresa Vermudez. T uva título de condesa y fue casada con el conde Froila Ramiriz que susbc en 1186 "in Astorica et Bergido" y en 1189 'teneos Farum el Asturias" Carb. G/2 - Fernandez, hija de D Fdo. Perez y la rema D.' Teresa. Unas veces se titula Infanta v otras condesa. Estuvo casad,, con D. A/baro Rodriguez Carb. G/J. Otorga en Gonzalez, segunda mujer de D. Fernando Pérez, hijo del conde Gonzalo Pe~ez. que subsc. en Carb G/2. Gonzalez, hija del conde D. Gonzalo, cuñado del de Trova por haber quizá stdo muw del abad de Jubia D 1\funio,;Froilaz.l Carh. Gil. - Nuñ~z, htj'a del conde D. Nuño v la reina D: Teresa, casada en segundas nupcias con D. Fdo. de León Estuvo casada con un caballero llamado D. Sancho e hiw una Donaaón en Carb. G/2 - Vermudez, hija de Vermudo Perez 1 la Infanla D." Urraca. Fue casad,, con un caballero llamado D. Suario o Suero, según donación de un h1jo, Lorenzo Suarez, de Carb G/2. Sancho, arced." lucense, presente, l3 feb." 1202' -... marido de D: Sancha Nuñez, hzja de la reina D_' Teresa Carb. G/2.

181 VENTURA CAÑIZARES 179 Sancia Raimundi, comitis filia y de la reina D." Urraca, por tanto hermana del Emperador A/fonio VII, quien fu hizo merced del título de reina, aunque no era más que infanta por naámiento y no pudo serlo por matrimonio porque no lo contrajo (Zurita li 223). Segeredo Aloytez, conde, casado con D.' Adosmda Arras Parece que estos fueron antepasados de D. Fernando y D. Vermudo Pérez, pues D.' Mayor Froilaz, tia de éstos, llama abuelos de los mismos a Segeredo y Adosinda. La cosa no es clara,- véase Carb. G/2. Suario, arced. 0 conf. l junio marido de D.' Sancha Vermúdez Carb. Gl2 - Muniz, mene Velaz, conf. 18 feb." ll60 Suerio, obpo. de Tuy, conf. 19 ulio Sobr. - obpo. de Coria, conf. 13 dic Suerius Vermudez, comes, conf ie.s. XVlll, Suero Menéndez, por sobrenombre Zapata, h1jó de Menendo Rodríguez y bisobrino del conde de Traba Firma Señor de Villalpando en I 187 e hizo donación a Sobrado en 1158 v Carb. Gil bis - Vermudez, hijo de Vermudo Pérez v la Infanta D" Unaca Firma con título de conde en Murió antes de Carb. Gl2 T Teresa Alvarez, hija del conde D. Alvaro Rodríguez y la Infanta D.' 5ancha Fernandez. Carb. G/3; coo/organ/e Fernandez, hi a de D. Fernando Pérez. Segun el P Carbajo estuvo casada con D. Nuño Pérez de Lara, y en 2' con el rer D Fdo. de León. De este 2." matn montó no se sabe si hubo sucesión. Del l." quedaron D. Gonzalo. D. Alvaro y D Fdo. Nuñez Carb. Gl3 - Muniz, hi a del conde D Munro v la condesa D' Lupa, otorg J unw Múñez, hija de D." Lupa. Consta de la eser.' de 3 junio Fue casada y tuvo h1j'os, pero se ignoran los nombres. Con/ en 1176 Carb. Gil bis. - Vermudez, hija de Vermudo Pérez y la Infanta D.' Unaca. Donó a Sobrado en 1216 estuvo casada con D Femando Arias - reina, mujer del rey D. Fernando, 7 oct Toda Pérez, hija de D Pedro Froilaz, conde de Trava y D." Mayor Armengol (2.'' matn'm_"), condesa. según escrit de 1149 y Fuecasada primero con el conde D Gutiene Oson'o y después con D. Fernando. Carb Gil v 1 b" Trillado, conf. l junio Urge!, conde de, mayordomo del rry y tutor de su hyo, con/ 1 mayo Urraca, reina, esposa de F Fernando, cootorgante, 1 mayo Rerna, de quien había adqumdo Alfonso Rodríguez ciertas pojesiones que donó a la lgl" de Lugo en 18 feb " Reina, madre de D. Alfonso el Empe rador, mene 1 unio Enriquez, hija de D. Enrique de Borgoña y de fa reina D." Teresa. Fue la tercera mujer de D. Vermudo Pérez, haaa Carb. Gil bis - Femandez, h1j'a de D. Fernando Arias y D." Teresa Vermudez y nreta de D Vermudo Pirez. Carb. Gl2. - Froilaz, htj'a de D. Froila Arias de Trava y mujer del conde de Trava D. Pedro Froilaz Carb. Gil - Gómez, hqa del conde de Tras/amar D. Gome Gon zález Hizo una donaaón en Carb. Gil bis - Gonzalez, hija de D Gonzalo Fernandez y nreta de D. Fernando Perez. Su madre se llamó D.' Berenguela. Carb Gl2 - Vermudez, (la mayor), hijo de Vermudo Pérez y la Infanta D. Unaca Enriquez. Fue monja en Genrozo Fue la mayor de las hijas y donó a Sobrado el mon" de ]uanrozo en 1145 Carb. Gl2 - Vermudez, (la menor) hija de D Vermudo Pérez y de la Infanta D." Unaca Enri( uez. Fue casada y no se sabe con quien. Hizo donaaón y prometió obedienaa al abad de Sobrado en 1173 y donó lo qu1' tenía en la ribera de Unaa rbetanzosj en //96 Carb. Gl2 - Vermudez, Deo vota, hi a de D. Vermudo, mene. 1 JUnlO 1168 V Vela (D.) vecino de Lugo, 13 feb." 1202' - Gutierrez, hijo del conde Gutiene Osario y la condesa D' Toda, hija del de Trava. Carb. G/1 bis. Velasco Femández, hijo de la condesa D.' Toda, la hija del de Trava, y de su 2.'' marido Fernando. Fue confeso en Sobrado, según esmi del 190, de la que consta que tuvo un hijo, Martmo Velasquez Carb. Gil bis - Gomez ~tenente Momem nigrum", l3 feb." y 15 oct Sobr.

182 180 \<'E1\"I'(!Ri\ C1\i\'IZ1\RES - Perez, hl}o de D. Pedro Froilaz, conde de Trava.1 D.' Mavor Armengol (2' matrim') Tuvo título de conde v gobernaba la Umta en Carb G/1 y l bis. Vennudo Alvarez, h1 0 del conde D. Alvaro v la Infanta D.' Sancha Fdz. Carb G/3; cootorgante l Cresconiz, marido de D.' Guntroda Rodríguez. Carb. G/L - Changu, vecino de Lugo, lj feb." 1202' - Diaz, mene Froiaz, conf. l junio Froilaz, hvo de Fro1/a Rodríguez y btsobnno del con de de Trava. Tuvo el sobrenombre Nariz Carb. G/I bis. - Manido, h1 0 de Manido Guttmez Carb. G/1 - Muniz, que fue dueño de la vt!la de Barbain, mene en 1120 Perez, hl}o de D Pedro Fro1/az y D' Urraca Fro1/az. Fue casado tres veces; la tercera poco antes de 1122 en que hizo donación entre otras cosas de Genrozo a rn esposa D.' Urraca, hija del conde D. Ennque y la rema D.' Teresa. Carb. G/1 y l bts - Perez, hermano suyo (de Rodrigo Perez) subse 24 die l 155 (Dueño del Casal de Fente) Exir - Perez, conf. 18 feb." Perez, hermano de Fdo. Perez, mene. 1 junio Vimara Gundemariz, mene Vital, abad de Meira, l obpo. de Salamanca, conf. 7 oct Maninez, vecino de Lugo, 13 feb." 1202' Viviano, vecmo de Lugo lj feb." 1202?

183 LIBROS CL ANIVERSARIO DO INSTITUTO PROVINCIAL DE LUGO. Servicio de publicaciones Excma. Diputación Provincial de Lugo. Lugo pags. Se ha recorrido un largo y fructífero camino desde aquel 26 de marzo de 1842 en que los diputados lucenses acordaron solicitar del Gobierno de Madrid la creación de un Instituto de Segunda Enseñanza, para superar la deficiente situación educativa existente que afectaba en general a todos los españoles. Lugo tiene el honor de ser la primera ciudad gallega que logró tener un centro de enseñanza secundaria, uno de los más antiguos de España: el Instituto de Bachillerato Lucus Augusti, antes masculino, situado en la Avenida de los Tilos, inaugurado en el curso , ubicación definitiva del Instituto creado hace 150 años con sede en el Seminario Conciliar, hoy Franciscanos. Los diversos actos conmemorativos de este aniversario recogen la historia del Instituto y temas de actualidad: mesas redondas, conciertos de música, representación teatral, exposición y muy especialmente destacamos las ponencias y homenajes de lustres conferenciantes que son publicadas por la Excma. Diputación Provincial y que configuran este libro con el que disfrutarán tantas y tantas personas que han pasado por este Instituto. En las ponencias "Unha visión do sistema educativo no primeiro liberalismo: " de D. Eugenio Otero y "Visión histórica do ensino español ( )" de D. Luciano Fernández Penedo se analizan pormenorizadamente los diversos sistemas educativos que hubo en España desde la creación del Instituto hasta la actualidad, fruto del propio acontecer histórico y de las diversas tendencias políticas. Sirva como ejemplo lo que sucedía en la segunda mitad del s. XIX con la problematización de la capacidad de la mujer para los estudios. El estereotipo de la actividad intelectual y científica era por aquel entonces masculino, en la actualidad la situación tiende a invertirse. Los conferenciantes D. Epifanio Ramos, D. Manuel Díaz, D. Manuel María, D. Amable Veiga y D. Eduardo Sampayo por medio de homenajes a todas aquellas personas que contribuyeron al engrandecimiento del centro, personalizados en algunos representativos, nos informan con múltiples anécdotas de los profesores, alumnos, técnicas empleadas... Deseamos que todos los estamentos de la comunidad educativa colaboren para que la actual reforma del sistema educativo funcione adecuadamente: "si la enseñanza funciona, la sociedad funciona". M. ª Dolores Carmona Álvarez

184 182 LIBROS MAXIMO SALINAS VALENCIA. "Propuesta de un modelo de información contable-financiera para la Universidad. Desarrollo Empírico Secuencial para la Universidad de Santiago". Servicio de Publicaciones de la Excma. Diputación Provincia[ de Lugo, pág. Estarnos ante un exhaustivo trabajo de investigación, que ha sido expuesto y defendido como Tesis Doctoral el 18 de junio de 1993 en la Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales de la Universidad de Santiago de Compostela, con el propósito de desarrollar de manera sencilla y fácilmente comprensible un modelo de información contable-financiero aplicable a las Universidades de un modo general y a la de Santiago de Compostela en particular y que con muy pocas variaciones podría ser aplicado en otras Administraciones Públicas del Estado. La realización de este estudio contribuye a la mejora del conocimiento económico-financiero de la Universidad, al control de su gestión y con él se pretende que los dirigentes y responsables de las Administraciones Públicas tornen conciencia de que un buen sistema de información es esencial para la toma de decisiones. Se presenta estructurado el libro en ocho capítulos, de los cuales es el sexto en donde se centra el trabajo de investigación, aportando un Plan Contable conjugado con el Plan General de Contabilidad de Las características del modelo, detallando las operaciones contables básicas y el desarrollo empírico y de forna secuencial mediante simulación son expuestos en los dos últimos capítulos. En los restantes analiza la delimitación del Sector Público y las características que lo definen, hace un resumen histórico de la Universidad desde la perspectiva económico-financiera y su relación con la contabilidad contemplando los aspectos generales que ha de contener la Contabilidad Pública y analizando la situación en que se encuentra actualmente la contabilidad en la propia Universidad, poniendo de relieve las deficiencias detectadas. Felicitamos a su autor y a la Excma. Diputación por la magnífica edición. Esperamos que su aplicación consiga los fines propuestos. M. ªDolores Carmona Álvarez JULIO DE PRADO REYERO. "Siguiendo las huellas de San Froi/án" Editorial de San Esteban, Salamanca. 210 pág. Este libro pretende aproximarnos, tanto no espacio coma no tempo, á extraordinaria figura humana e a tarefa desenvolvida por San Froilán, que o autor intenta presentar na súa mayor globalidade e xenuíno contexto a lectores e estudiosos. Do noso santo, Froilán, como de tantos outros personaxes, o que se ere coñecer chegounos envolto en neboeiros ou lendas. Agora, ofécesenos coa maior seriedade científica e crítica por Julio de Prado Reyero. Dinos del que é un dos bispos máis significativos da época medieval española, seguindo as pegadas desvélanse moitos dos enigmas sociais e eclesiais do desenvolvemento e expansión da coloni-

185 LIBROS!83 zación e recristianización e recristianización levadas a cabo pola monarquía asturleonesa especialmente na Zona do Douro, durante os séculos IX e X da nosa era cristiá. Todos cantos nos consideramos herdeiros da formidable e benfeitora obra de San Froilán, sentímonos movidos, non só a non ignorala, esquecela ou dilapidala, serrón a seguir as súas pegadas que nos encamiñan con toda seguridade eralas de Xesús, pegadas que o santo recorreu no primeiro milenio do cristianismo, que iluminan esplendorosamente este que estamos finalizando e emplazannos cara ese terceiro que se aveciña, na que a súa figura, obra e pegadas serannos de grande utilidade ós cristiáns de hoxe para perpetuar a Doutrina de Cristo. Camilo Gonzá/ez Rodríguez MARCIAL GONDAR PORTASANY. "Crítica da razón galega" (Entre o nós-mesmos e o nós-outros). Vigo, Edicións A Nosa Terra, pp. Ter unha identidade significa entre outras cousas, diferenciarse da vulgaridade indiferenciada. Posuír unha identidade implica rescata-lo pasado e proxectalo cara o futuro. O problema da identidade foi sempre obxecto de estudio no ámbito, non só da Filosofía senón tamén da Antropoloxía. As inquietudes do libro que comentamos comparten un fondo común, que é Galicia. Pretende ser -como o propio autor proclama no "Limiar"- unha "invitación a despertar", a construír o propio futuro de Galicia e mais a coñecer a nosa identidade como galegos. A identidade é, para Marcial Gondar, "un proxecto, unha chamada ó futuro", que debe ser construída dun modo continuado, mais eso si, aprendendo do pasado, coñecendo o pasado para poder reflexionar criticamente {"o pasado ten que servir de material para a construcción do futuro"). Interpretada a identidade do grupo ou identidade colectiva como proceso, e despois definir e deseñar o espacio, tempo, língua e fronteiras como elementos de identificación e como operadores fundamentales con que traballan as identidades, o autor enfróntase coa pregunta crucial: Existe unha identidade galega? "Ser galego" -dirá Marcial-, como calquera outra identidade étnica, non é unha esencia inmutable, senón un símbolo compacto cunha semántica e unha pragmática "que van vir dadas, en última instancia, polas vantaxes e inconvenientes que os actores socias perciban no seu uso" (p. 34). Despois de tratar a identidade galega dende unha perspectiva xeral, o autor procede a sinalar e mais explicar os "escenarios concretos" nos que esta identidade se realiza en Galicia: as Romarías como forma de peregrinación na Identidade, a figura do esmoleiro ("pobres de pedir") como personaxe de diversos "escenarios" da Identidade, a Relixión como sacramento da identidade. O Entroido como esceario de liberdade e caos social, a doenza e a forma tradicional de actuar ante ela na Galicia rural, etc. Elías Pérez Sánchez

186 184 LIBROS MIGUEL ÁNGEL BAAMONDE. "Medio siglo de periodismo monfortino". Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial. Lugo, 1994, 138 pp. Galardonada en 1992 con el segundo premio del certamen de historia local del Ayuntamiento de Monforte. El Corpus propiamente dicho consta de tres partes: "La Historia", "Fichas para una hemeroteca" y "Los Periodistas". La primera se subdivide a su vez en cinco apartados; en el primero, Baarnonde nos da un panorama exhaustivo de las editoriales monfortinas del último tercio del siglo XIX. El segundo es un oteo sobre la prensa monfortina, que en los apartados tercero, "La Prensa del siglo XIX", y cuarto, "La Prensa del siglo XX", analiza más minuciosamente. Para finalizar, un estudio de dos de los diarios más significativos, Alborada y El Combate. La segunda parte consta de varios apartados, en los que el autor incluye una serie de fichas con los datos más relevantes de los periódicos monfortinos de los siglos XIX y XX. En la tercera, también a través de fichas, se citan las personas que a lo largo de los siglos XIX y XX hicieron posible el periodismo en Monforte. Cierra el trabajo una amplia bibliografía a la que sigue un adenda en la que Miguel Ángel Baamonde comenta una obra, Historia de la prensa gallega, de Eduardo Santos Gayoso, que cayó en sus manos cuando ya había concluido la primera versión de su libro. Como el propio autor dice, una obra de estas características dista mucho de ser completa, pero no cabe duda de que es un buen comienzo y una buena base para futuras investigaciones y estudios que harán posible un mejor conocimiento de la historia de nuestro país. Begoña González Fernández DARIO XOHÁN CABANA. "Canta de cerca a marte". Premio de Poesía Martín Codax Editorial galaxia, Vigo, pp. Como xa o mesmo título anuncia, a obra xira en torno á morte. Dividida en tres partes, a primeira é un dolorido canto de amor filial, un pranto ó pai morro, constreñido formalmente nunha estrofa, o soneto, que enlaza coa mellor tradición petrarquista. A segunda parte é un lamento sobre o poder abraiador da marte contra o que nada se pode. Mais o autor non quere rematar dun xeito pesimista, e así a terceira parte fórmaa un conxunto de poemas nos que Xohán Cabana vennos dicir que o amor pode ser un cosolo contra ese poder da morte: o amor trascende á morte, vai ruáis alá. Non cabe a 1nenor dúbida de que neste poemario tan pequeniño (39 composicións) -non lle fai falla ruáis-, Darío Xohán Cabana, demostra unha grande formación cultural: rendo como centro o ten1a da morte, recrea unha serie de tópicos

187 LIBROS 185 que poden atoparse desde o Cancioneiro de Petrarca, ata a poesía barroca (Sobre todo gongorina), pasando pala mellar literatura elexíaca, todo sustentado cunha linguaxe que fai de Xohán Cabana un dos máis grandes expoñentes da literatura actual galega. Begoña González Fernández FRAI ANTONIO DE GUEVARA E A CULTURA DO RENACEMENTO EN GALICIA. Tomo JI. Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial de Lugo. La pequeña ciudad de Mondoñedo fue a través de los siglos cuna de numerosos hombres, que destacaron por su ciencia y su virtud. No es éste el lugar indicado para recordarlos. Y, además, es cosa que está en la mente de todos. Me limito a uno, que, aunque no nacido en Mondoñedo, sí se hizo famoso por sus escritos. Me refiere al franciscano Fr. Antonio de Guevara, obispo de aquella ciudad entre los años 1536 y Los "Amigos de la ciudad de Mondoñedo" le dedicaron el año 90 uno de sus "Encuentros Literarios", las conferencias y comunicaciones presentadas acaban de ser publicadas por el Servicio de Publicaciones de la Diputación de Lugo en un libro de 128 págs. Dicho libro contiene media docena de trabajos y estudios, a cada cual más interesante, en orden al conocimiento de la persona y de la obra guevariana, especialmente en su faceta de escritor. Basta conocer a los autores de dichos estudios para convencerse de ello. Son Xesús Alonso Montero, E. Alarcos Llorach, Emilio Blanco, Luisa López, A. Rodríguez Castro e Isaac Vázquez Janeiro; todo un elenco de maestros de la pluma y buenos conocedores de Fr. Antonio de Guevara. Como no podía ser menos, recomendamos la lectura de esta publicación a todos los amantes de historia mindoniense. jesús Guerra XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO. "Antonio Noriega Vare/a. Estudio e edición da obra completa" Servicio de Publicacións da Deputación Provincial. Lugo, Tomo I, 537 pp.; tomo II, 625 pp. Tese de doutorarnento dirixida polo Prof. Dr. D. Xosé María Dobarro Paz e presentada na Facultade de Humanidades da Universidade da Coruña en Este estudio nace cun obxectivo claro, e este é dar a coñecer vida, personalidade e obra dun autor xa clásico da literatura galega. A bibliografía existente sobre moitos escritores galegos non é demasiado ampla. Inténtase, polo tanto, enriquece-lo panorama dos estudios bio-bibliográficos.

188 186 LIBROS Con esta tarefa procúrase valorar e divulga-la obra de autores que escribiron na nosa lingua. Este traballo contribúe ó coñecemento dunha das voces poéticas máis singulares do panorama literario galega. No tomo 1, tras unha seleccionada bibliografía, Freixeiro Mato ofrécenos unha introducción dividida en tres partes. A primeira estudia a época do autor, a segunda a vida e personalidade e A. Noriega e a terceira a obra en si do poeta. A continuación dáse paso á edición de MONTAÑESAS, DO ERMO e uns poemas expurgados. No tomo 11 aparecen publicados uns poemas que non foran recopilados en ningunha obra, unha serie de poemas en español e a escasa prosa de Antonio Noriega. Séguenlle a isto uns Apéndices onde acopamos desde actas e certificacións de episodios da vida de Noriega ata un discurso do poeta pronunciado en Portugal, entrevistas que lle foron feitas e corespondencia que mantivera con distintos persoeiros. Por outra banda, o estudio inclúe diversos artigos que versan sobre a recep! ción que tivo a obra do escritor no seu momento, así como os moitos poemas que foron adicados a tan ilustre escritor. Remata o traballo coa publicación de textos de atribución dubidosa a Noriega e un apéndice documental. Freixeiro Mato consegue con esta tese doutoral amplia-lo campo dos estudios literarios e achergarnos á vida e á obra de Noriega Varela. Rocío Fondevila Crespo XOSÉ LOIS GARCÍA. "Lectura e itinerario posible pala TERRA CHA de Manuel María" Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial. Lugo, 1994, 66 pp. Breve estudio de X.L. García sobre a obra de Manuel María titulada TERRA CHA. O autor ofrécenos unha visión, unha lectura, un posible percorrido polo canto de amor e admiración que Manuel María lle adica á terra que o veu nacer. X.L. García vai ter presente a disposición do libro antes citado para estructura-lo seu traballo, de tal maneira que, tralo limiar, presentaranos unha sucesión de escuetas pero valiosas interpretacións sobre os apartados que compoñen o TE RRA CHA. O libro está dividido en once partes como a obra de Manuel María e titúlaas do mesmo modo que o autor chairego: Soleira, Terra Cha, Romaxes, A xente, A terra e o labradío, Prados, Os animais, O tempo, As arbres, Os paxaros e As causas. Rocío Fondevila Crespo

189 LIBROS 187 "Xornadas xacobeas en Ourense''. Ed. obispado de Ourense, pp. El obispado de Orense nos ofrece en este valioso libro, de cerca de 300 págs., todo. El contenido de unas jornadas jacobeas desarrolladas en Orense a lo largo del año 93. En él, después de una breve presentación del Delegado Diocesano del Año Santo, M.A. González García, se incluye el rol de las distintas Comisiones encargadas del desarrollo de las jornadas, amén de una carta pastoral de Mons. José Diéguez. Siguen tres ponencias, cada cual más interesante: "Posibles caminos jacobeos por tierras de Bolo y Navea-Bivei" por T. Vega Pato; "El Camino de Santiago en Valdeorras", por R. López Caneda, y "Las comunicaciones romanas entre Lusitania y Gallaecia... ", por J.C. Rivas Fernández. A continuación se nos brindan diez conferencias magistrales, que constituyen un acabado estudio de otros tantos aspectos de la temática jaboea orensana. Dada la materia tratada y la valía de quienes la tratan, holga toda ponderación y encarecimiento. Sólo queda, por tanto, recomendar su lectura a todos los interesados en redescubrir la dormida "Ruta de la Plata". Jesús Guerra "Bula del Papa Alejandro VI por la que se erige en abadía secular la Iglesia de Santa María del Campo de la Coruña". Con motivo del V Centenario, , el adab de la Colegiata, Rafael Taboada Vázquez, evoca en breve síntesis la conversión de la parroquia de Santa María del Campo en abadía, con privilegios jurisdiccionales propios y diversos avatares históricos hasta el Concilio Vaticano 11. La edición del texto papal y su traducción la justifica. Luis Teijeiro López, ilustrándola con algunos facsímiles manuscritos. Se salpica la publicación con buenas fotografías de varios elementos artísticos de esta hermosa iglesia románica de la capital coruñesa. Desde aquí agradecemos su envío para la Biblioteca del Seminario de Lugo.

190

191 o (J'J o </) i:::: <1.l </)..., o; o ;:l ~ ~ o; ~ s.. '~..., <1.l z o Q :l., (J'J ~ u -Q z,...

192

193 ÍNDICE DE TEMAS Agricultura Casal Vila, Benxamín y Fernández López, Xoán Feo. O Plan Forestal de Galicia, Tizón Estévez, M.ª del Carmen. A propósito de la repoblación forestal en Ga /icia, Antropología Lamela Viera, M.' del Carmen. Identidad urbana de la ciudad de Lugo, Epigrafía Ares Vázquez, Nicandro. Os Cóporos do Castro Cercio e os Susarros indíxenas en dúas inscripcións, Ares Vázquez, Nicandro. Lembrando a Bauza Brey ("SVLEHIS ANTVGAI CIS"), Arqueología Ares Vázquez, Nicandro. Epígrafe dunha "Seurra" sepultada en Pontegaos (Lugo),l Delgado Gómez, Jaime. Estatua pétrea de un posible jefe del castro de Maure /os (Saviñao) Arquitectura Fernández del Amo, José Luis. Arquitectura de hoy en tres iglesias de LugoJ García Fernández, Efrén. Avatares en la construcción de tres iglesias lucenses (1954 a 1985) Abe! Vilela, Adolfo. O Colexio dos Maristas. Historia dun edificio lucense, Arte Delgado Gómez, Jaime. El enigmático tímpano sur de S. Nicolás de Portomarín, Blanco Prado, José M. El santuario de S. Matías (El Vera/- Lugo), Delgado Gómez, Jaime. La Anunciación de la Puerta Norte de San Nicolás de Portomarín, Sánchez Milao, M.' del Carmen. Galicia no tempo.- Una exposición temporal, Yañez Anlló, Lucila. El Museo Provincial de Lugo renovado, Guerra Mosquera, Jesús. La sillería del coro del monasterio de Meira, Delgado Gómez, Jaime. El "Cristo Pantocrator" de Portomarín, Abe! Vilela, Adolfo de. O Criso Redentor (de Francisco Asorey), Delgado Gómez, Jaime. La Resurrección de Cristo... en un capitel de Balboa, Abe! Vilela, Adolfo de. La Fuente de los Leones de Lugo, Delgado Gómez, Jaime. La Adoración de los Reyes en un capitel de Balboa, Louzao Martínez, Francisco X. O monumento ós caidos de Lugo, López Pacho, Ricardo. San Facundo de Ribas de Miño, Delgado Gómez, Jaime. La Santísima Trinidad en el Baldaquino del Museo de Lugo, Vázquez Rodríguez, José Manuel. Construcciones con cal en el sur de la provincia de Lugo, 1 O

194 192 INDICE DE TEMAS Astronomía Aller, Rarnón María. Determinación de la latitud de Lalín, Biología Ondina, Paz y Hermida, Jesús. Los caracoles terrestres en la provincia de Lugo, JO 9-28 Economía Salcines Cristal, José V y Núñez Gamallo, Ramón. Lugo dentro de la actual economía europea, Filología Cañizares del Rey, Ventura. Ficheros A,B,C y D de nombres medievales en el Archivo de la Catedral de Lugo, , Historia Fraga Vázquez, Gonzalo. El nuevo Seminario cumple un siglo, Onega López, José. Repercusión internacional de la ejecución del obispo Díaz Sanjurjo, Devesa Ju!, Vicente. Don Benigno Ledo, O cura das abe/las Fraga Vázquez, Gonzalo. El lucense García Gil, cardenal de Zaragoza, Valiña Sampedro, Elías. Galicia y el actual resurgimiento del Camino de Santiago, Abe! Vilela, Adolfo de. O Seminario do Bispo Aguirre, Fernández Fernández, José. A Ponte V ella de Cadrón, Blanco Prado, José M. La cofradía de S. Eufrasia en Val do Mao (Incio-Lugo), Fraga Vázquez, Gonzalo. Xesuítas na diócese de Lugo, Abe! Vilela, Adolfo de. La Voz de La Verdad, Diario Católico de Lugo, García Oro, José. La ciudad de Lugo y la Iglesia en la baja Edad Media, Fraga Vázquez, Gonzalo. La capilla del Carmen de Lugo y su cofradía, Rivera Cela, Paco. La Radio en Lugo, Rielo Carballo, Nicanor. Un escritor lucense, Don Evaristo Correa Calderón, Paz, Moncho. El Progreso, el Diario de Lugo y su provincia, Peiró Graner, M.ª de las Nieves. A poboación da cidade de Lugo no século XVI, García Cortés, Carlos. Xoán Vareta Fondevila, un hispo melidense, Fraga Vázquez, Gonzalo. O Círculo das Artes de Lugo, Gil Mato, David. Meiraos do Courel, Rodríguez Rodríguez, Daniel. Tres personalidades de Saviñao, Méndez Pérez, José. Relaciones entre el monasterio de Osera y el de San Salvador de Asma, Ares Vázquez, Nicandro. San Miguel de Bacurín, Novo Cazón, José Luis. Layo cuna de la orden militar de Santiago?, Yañez Neira, Fr. Damián. El lucense Fray Agustín Vázquez Vare/a, Ónega López, José Ramón. Dositeo Rodríguez "Gallego'', famoso picador de toros lucense, Fraga Vázquez, Gonzalo. O que custou cambia-la fachada da catedral de Lugo, López Valcárcel, Amador. Formación del clero lucense antes del Concilio de Trento, Abe! Vilela, Adolfo de. El castillo fortaleza de la ciudad de Lugo, Varela de Vega, Juan B. Un singular organista de la catedral de Lugo: Isidoro blanco, ( ), González, Victoriano. OSB. Samos y Lugo en la historia del Monasterio,

195 INDICE DE TEMAS 193 Hernández, Ramón. OP. Los dominicos en Galicia y particularmente en Vivero, Nuevo Cal, Carlos. A xénese do complexo industrial de Barro-Chavín ( ), Rielo Carballo, Nicanor. Panorámica do Cristianismo en Galicia, Guerra Mosquera, Jesús. Don Ramón García Abad, García Cortés, Carlos. Novas informacións sobre Antonio Páramo Somoza, Carriedo Tejedo, Manuel. Abadologio de Samos ( ), García Porra!, Xoán Carlos. Loriga, o aviador do Deza, Información Benedito Castellote, José Luis. Facultad de Veterinaria de Lugo, Carmona Álvarez, M. ª Dolores. Galicia no mundo emigrante, Gandoy Díaz, Antonio. Preescolar na casa, unha realización de Cáritas de Lugo, Lenza, R. O Centro Lucense de Buenos Aires, Fernández Fernández, José. A colección patrística dos Maurinos, Sánchez Mi la o, M. ª del Carmen. Presente e futuro do Museo Diocesano de Lugo, Polín, Ricardo G. O Camiño Primitivo de Santiago (1.- de Fonsagrada a Lugo), Ares Vázquez, Nicandro. O Camiño Primitivo de Santiago (2.- de Lugo a Melide), Fernández Fernández, José. O Misal Lucense do Arquivo da Catedral de Lugo, Armas Vázquez, Luciano. Nueva cartografía del "Camino Francés", Fernández López, Gerardo. Cien cursos académicos del Seminario de Lugo, Carmona Álvarez, M.ª Dolores. Aguas minero-medicinales de la provincia de Lugo, Fernández Pulpeiro, Juan Carlos. Lugo, Universidad Agraria del NO peninsular, Rodríguez Sánchez, Manuel. Virgilio en la Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo, Molejón Rañon, José. Un siglo de ordenaciones presbiterales en la diócesis de Lugo, Fernández López, Gerardo. Cien años de docencia en el Seminario de Lugo, López López, Manuel. Cien años de actividad laboral en el Seminario Diocesano, Varela Veiga, Manuel y Campos Delgado, Teresa. O consumo de drogas na provincia de Lugo, Trapero Pardo, José. El ferrocarril y Lugo (primeros proyectos y situación actual}, Rodríguez Sánchez, Manuel. Diccionarios latinos en la Biblioteca del Seminario de Lugo, Álvarez Bringas, Carmen y Fernández Gallego, M.ª José. O Arquivo Histórico Provincial de Lugo, Quintas Fernández, Carlos. Libros de medicina en la Biblioteca del seminario de Lugo, Literatura Rielo Carballo, Nicanor. Sacerdotes da diócese de Lugo que escribiron poesía en lingua galega, Trapero Pardo, José. Selección de artigas en La Voz de la Verdad, Rielo Carballo, Nicanor. Sacerdotes escritores da diócese de Lugo (prosistas en galego), Cardero López, Luis. Los cuentos populares de la provincia de Lugo, Núñez García, Berta. Eduardo Blanco Amor no día das letras galegas,

196 194 INDICE DE TEMAS González Fernández, Begoña. Poetas lucenses vivos do século XX, Rielo Carballo, Nicanor. Sacerdotes que escribiron en galega {poética: ), González Fernández, Begoña. Historia de Pelúdez, Matemáticas Brandido Gutiérrez, Carlos. Don Ramón María Aller U/loa, matemático e astrónomo, Carmena Álvarez, M. ª Dolores. Las matemáticas en el Seminario de Lugo, Brandido Gutiérrez, Carlos. Contribución dun sabio galego á determinación da forma e dimensións da terra, Medicina Álvarez Refajo, M.ª Felisa. Obstetricia popular gallega en la provincia de Lugo, Carmena Álvarez, M.ª Dolores. Plantas medicinales lucenses, Música Varela de Vega, Juan Bautista. El músico juan Montes en el Seminario de Lugo, Mato Mato, Xesús. "'Fuxan os ventas" no rexurdir musical de Galicia, Mato Mato, Jesús. Os cantos do Nada[ na diócese de Lugo, Cabana, Darío Xoan. Catro sonetos, Vázquez Fernández, Lois. Romeiro da saudade, Sociología Cebrián Franco, Xoán Xosé. Cambio Social no arciprestado de Sarria, Teología Rodríguez Rodríguez, Daniel. Eucaristía y Ecología en el paisaje y el arte de Galicia, Rol Carballo, Juan. El hombre y la noche en San Juan de la Cruz, Fernández Marcos, M.ª Luisa, A muller na Igrexa hoxe e no futuro, García García, Daniel. Rescatar o Concilio Pastoral de Galicia, Toponimia Ares Vázquez, Nicandro. Lougei Caste- 1/anei Toletenses, Ares Vázquez, Nicandro. San Mamede na toponimia lucense, Rivas Quintas, Eligio. Topónimos no suroeste de Lugo, Ares Vázquez, Nicandro. Toponimia do cancel/o de Taboada, Ares Vázquez, Nicandro. Toponimia do cancel/o de Poi, Ares Vázquez, Nicandro. Toponimia do cancel/o de Guntín, Pastoral González, Ramiro. Los entierros con misa en domingo, Poesía Rielo Carballo, Nicanor. Escolma poética en galega, Cunqueiro, Alvaro. Antología poética, Manuel María. Escolma de poesías premiadas en América, Campo, Marica. O Camiño na poesía de Marica Campo,

197 ÍNDICE POR AUTORES ABEL VILELA, Adolfo - O Colexio dos Maristas. Historia de un edificio lucense, O Seminario do Bispo Aguirre, Casas e rúas de lugo ( ): A conformación da cidade actual (Recensión), La Voz de la Verdad, Diario Católico de Lugo, O Cristo Redentor (de Francisco Asorey), La Fuente de los Leones de Lugo, El castillo fortaleza de la ciudad de Lugo, ÁL V AREZ BRINGAS, Cárrnen - O Arquivo histórico Provincial de Lugo, ÁLV AREZ REFOJO, M." Felisa - Obstetricia popular gallega en la provincia de Lugo, ALLER, Ramón María - Determinación de la latitud de Lalín, ARESVÁZQUEZ,Nicandro - Lembrando a Bauza Brey ("SVLEHIS ANTVGAICIS"}, Epígrafe dunha "Seurra" sepultada en Pontegaos (Lugo), 1, Armando Vázquez Crespo y Daniel González Alen, A comarca do Deza, (Recensión) Lougei Castellanei Toletenses, San Mamede na toponimia lucense, Manuel Ramiro Pallares López, Vocabulario do concello de Paradela (Recensión), O novo "Episcopológio lucense", Os Cóporos do Castro Cercio e os Susarros indíxenas en dúas inscripcións, 5, San Miguel de Bacurín, Toponimia do concello de Taboada, Toponimia do concello de Poi, Toponimia do cancel/o de Guntín, O Camiño Primitivo de Santiago (2. de Lugo a Melide}, 6, ARMAS V ÁZQUEZ, Luciano - Nueva cartografía del "Camino Francés", BENEDICTO CASTELLOTE, José Luis -Facultad de Veterinaria de Lugo, BERNARDEZ, RamónJacobo - Lois Vázquez Fernández, Documentos da historia de Monforte no Século de Ouro (Recensión), BLANCO PRADO, José M. - El santuario de S. Matías (El Veral-Lugo), La cofradía de S. Eufrasia en Val do Mao (lncio-lugo) BRANDIDO GUTIERREZ, Carlos - Don Ramón María Aller U/loa, matemático e astrónomo,

198 196 INDICE POR AUTORES - Contribución dun sabio galega á determinación da forma e dimensións da terra, CABANA, Darío Xoán - Catro sonetos, CAMPOS DELGADO, Teresa - O consumo de drogas na provincia de Lugo, CAMPO, Maríca - O Camiño na poesía de Marica Campo, CAÑIZARES DEL REY, Ventura - Ficheros A, B, C y D de nombres medievales en el Archivo de la Catedral de Lugo, , CARDERO LÓPEZ, Luis - Los cuentos populares de la provincia de Lugo, CARMONA ALV AREZ, M.' Dolores - Cesareo Fouz Prieto, Boro total y asimilable en los suelos de la provincia de Lugo (Recensión), Las matemáticas en el Seminario de Lugo, Fernando Cordido Carballido y otros, Alteraciones hormonales de la obesidad (Recensión), Galiciano mundo emigrante, J. Paz Bernardo, Las monedas acuñadas en Galicia (Recensión), Olegario Sotelo Blanco, A emigración galega en Catalunya (Recensión), Juan L. Naveiro López, El comercio antiguo en el NO peninsular (Recensión), Julio Hernández Borge e Francisco R. Durán Villa, Guía bibliográfica da emigración galega (Recensión), Aguas minero-medicina/es de la provincia de Lugo, Francisco J. Río Barja y Francisco Rodríguez Lestegas, Os ríos galegas (Recensión), Módulo de promoción y desarrollo escuela taller de Tuy, Inventario del Baixo Miño (Recensión), Plantas medicinales lucenses, II Xornadas pratenses (Lugo 25 e 28 de abril de 1992) (Recensión), José Villamil y Castro, reseña histórica (Recensión), CL Aniversario do Instituto provincial de Lugo (Recensión), Máximo Salinas Valencia, Propuesta de un modelo de información contable-financiera (Recensión), Luciano Sánchez García y otros, Raza ovina gallega (Recensión), J. A. Jacobo Durantez, LA obra científica de Aller U/loa (Recensión), 5, CARNERO RODRÍGUEZ, César - Ladislao Castro Pérez, Los Torques de los di.oses y de los hombres (Recensión), Cesar Chavarria Pacio, El monasterio de San Salvador de Lorenzana (Recensión), Basilio Cegarra, Guía da arte de Galicza (Recensión), CARRIEDO TEJEDO, Manuel -Abado/agio de Samas ( ), CASAL VILA, Benxarnín - O Plan Forestal de Galicia, CASTRO, Salvador - José Ramón Onega López, El enigma de José An, (Recensión), CEBRIÁN FRANCO, Xoán Xosé - Cambio social no arciprestado de Sarria, CUNQUEIRO, Álvaro -Antología poética,

199 INDICE POR AUTORES 197 DELGADO GÓMEZ, Jaime - El enigmático tímpano sur de S. Nicolás de Portomarín, La Anunciación de la Puerta Norte de San Nicolás de Portomarín, El "Cristo Pantocrator" de Portomarín, La Resurrección de Cristo... en un capitel de Balboa, Estátua pétrea de un posible Jefe del Castro de Maure/os (Saviñao) 7, La Adoración de los Reyes en un capitel de Balboa, La Santísima Trinidad en el baldaquino del Museo de Lugo, DEVESA JUL, Vicente - Don Benigno Ledo, O cura das abe /las, FERNÁNDEZ DEL AMO, José Luis -Arquitectura de hoy en tres iglesias de Lugo, FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ,José -A Ponte Ve/la de Cadrón, Consello da cultura galega, Nacemento, casamento e marte en Galicia (Recensión), Manuel Madianes Castro, Las serpientes contra Santiago (Recensión), A colección patrística dos Maurinos, O Misal Lucense do Arquivo da Catedral de Lugo, FERNÁNDEZ GALLEGO, M' José - O Arquivo Histórico Provincial de Lugo, FERNÁNDEZ LÓPEZ, Gerardo - Cien cursos académicos del Seminario de Lugo, Cien años de docencia en el Seminaro de Lugo, FERNÁNDEZ LÓPEZ, Xoán Feo. - O Plan Forestal de Galicia, FERNÁNDEZ MARCOS, M.' Luisa -A muller na Igrexa hoxe e no futuro, FERNÁNDEZ PULPEIRO, Juan Carlos - Lugo, Universidad Agraria del NO peninsular, FONDEVILA CRESPO, Rocío - Xosé Ramón Freixeiro Mato, Antonio Noriega Vare/a (Recensión), Xosé Lois García, Lectura e itinerario pala Terra Chá de Manuel María (Recensión), Actas do simposio internacional de Antropoloxía (Recensión), Eduardo Jorge Bosco, Oito poemas en lingua galega (Recensión), FRAGA V ÁZQUEZ, Gonzalo - El nuevo seminario cumple un siglo, El lucense García Gil, cardenal de Zaragoza, Xesuítas na diócese de Lugo, Pedro Armas Vázquez, La organización del espacio lucense (Recensión), La capilla del Carmen de Lugo y su cofradía, Liceo Franciscano, Santa Clara de Allariz (Recensión), Antonio Prado Gómez, La Diputación Provincial y los inicios de la instrucción pública (Recensión), O Círculo das Artes de Lugo, O que custou cambia-la fachada da catedral de Lugo, GANDOY DÍAZ, Antonio - Preescolar na casa, unha realización de Cáritas de Lugo, GARBA YO, Javier - José López Calo, Documentario musical de la catedral de Segovia (Recesión),

200 198 INDICE POR AUTORES GARCÍA CORTÉS, Carlos - Novas informacións sobre Antonio Páramo Somoza, Xoán Vare/a Fondevila, un hispo melidense, GARCÍA FERNÁNDEZ, Efrén - Avatares en la construcción de tres iglesias lucenses (de 1954 a 1985) GARCÍA GARCÍA, Daniel - Rescatar o Concilio Pastoral de Galicia, GARCÍA ORO, José - La ciudad de Lugo y la Iglesia en la baja Edad Media, GARCÍA PORRAL, Xoán C. - Xoaquín Loriga, aviador do Deza GIL MATO, David - Meiraos do Courel, GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Begoña - Xesús Alonso Montero: Luis Pimentel, biografía da súa poesía (Recensión), María Jesús Yebra Biurrun: Geografía rural del municipio de Sarria (Recensión), Amparo Nieto y Jorge-Victor Sueiro, Esmorgantes (Recensión), Francisco Fernández, Alvaro Cunqueiro e o seu mundo {Recensión), Angel Luis Hueso Montón, Catálogo dos fondos cinematográficos galegas (recensión), Pilar Pallarés, Rosas na sombra (Recensión) Julio, El Belén de Begonte (Recensión), José García Oro-Miguel Romaní Martínez, Viveiro en el siglo XVI (Recensión), José María Barreiro Suarez, La temática jacobea en la poesía medieval (Recensión), Alvaro Cunqueiro, O reino da chuvia (Recensión), José David González Fraga, Lugo siglo XVIII: Educación e Ilustración (Recensión), Francisco Ordoñez Guevara, Mary Gueara. Perfil y obra (Recensión), Poetas lucenses vivos do século XX, Siro, O caricaturista X osé María Cao (Recensión), Antonio Gato Soengas, Francisco Salgado e López de Quiroga (Recensión), X. Ramón Ferreiro Mato, Da montana ó corazón (Recensión), Historia de Pe/údez, 1 O Miguel Ángel Baamonde, Medio siglo de periodismo monfortino (Recensión), Daría Xohán Cabana, Canta de ceruz a marte (Recensión), GONZÁLEZ RAMOS, Xosé M. - Actas do simposio internacional, Otero Pedrayo no panorama literario do século XX (Recensión) Paco Martín, Dende a muralla (Recensión) 2, GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Camilo - Purita Martul Vázquez, Niños (Recensión) Antonio Eiras Roe! e Ofelia Rey Castelao: Los gallegos y América (Recensión), Lois do Cando: A víspora de San Xoán de Montecubeiro ( ) e outros poemas galegas (Recensión) L. Alonso Álvarez y otros, Os interuzmbios entre Galicia e Amériuz Latina (Recensión), ULTREIA, Poesía, pintura (Recensión),

201 INDICE POR AUTORES 199 GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, M.' Teresa e E. MONTE TORREIRO -A requinta na U/la (Recensión), C.C. Rodríguez Núñez, Los conventos femeninos en Galicia (Recensión), Begoña Bas, Muiños de marés e de vento en Galicia (Recensión), Pegerto Saavedra, A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850 (Recensión), X. Ruiz Leivas, Don Celestino (Recensión), GONZÁLEZ, Ramiro - Los entierros con misa en domingo, GONZÁLEZ, Victoriano. OSB. - Samas y Lugo en la historia del Monasterio, GUERRA MOSQUERA, Jesús - Luis Pimentel, Poesías completas (Recensión) La sillería del coro del monasterio de Meira, María Rosa Piñeiro Pérez, El Arte Gótico en Lugo {Recensión), Juan Carlos Fernández Pulpeiro, Lugo y su provincia, reseña general (Recensión), Unamística gallega en el siglo XVII, La Venerable Madre Marta Antonia de Jesús (Recensión), Ángel Padín, Reedificación del templo de San Andrés y el gremio de mareantes de La Coruña (Recensión), Don Ramón García Abad, Frai Antonio de Guevara e a Cultura do Renacemento en Galicia (Recensión), Xornadas Xacobeas en Ourense. Ano Santo 1993 (Recensión), HERMIDA, Jesús - Los caracoles terrestres en la provincia de Lugo, HERNÁNDEZ, Ramón OP. - Los dominicos en Galicia y particularmente en Vivero, LAMELA VIEIRA, M.' del Carmen - Identidad urbana de la ciudad de Lugo, LENZAR. - Fernándo Bel Ortega, Vida e obra de Francisco Añón (Recensión), Alberte Martínez López, O cooperativismo católico no proc. de mod. da agric. galega (Recensión), Isaac Rielo Carballo, Cancións galegas (recolleita) (Recensión) Xosé de Cora, Barreiro contra Barreiro (Recensión), Manuel María, Cancioneiro de Monforte de Lemos (Recensión), O Centro Lucense de Buenos Aires, Manuel Regal Ledo, Co evanxeo pala man (Recensión) LOUZAO MARTÍNEZ, Francisco X. - O monumento ós caidos de Lugo, LÓPEZ LÓPEZ, Manuel - Cien años de actividad laboral en el Seminario Diocesano, LÓPEZ PACHO, Ricardo -San Facundo de Ribas de Miño (Recensión), LÓPEZ V ALCÁRCEL, Amador - Formación del clero lucense antes del Concilio de Trento, LÓPEZ-CALO S.J., José - Juan Bautista Varela de Vega, Juan Montes, un músico gallego (Recensión) 1199 MANUEL MARÍA - Escolma de poesías premiadas en América (Recensión),

202 200 INDICE POR AUTORES MATO MATO, Xesús - Os cantos do Nada/ na díócese de Lugo, "FUXAN OS VENTOS" no rexurdir musical de Galícia, MÉNDEZ PÉREZ,José - Relaciones entre el monasterio de Osera y el de San Salvador de Asma, MOLEJÓN RAÑÓN, José - Un siglo de ordenaciones presbiterales en la diócesis de Lugo, NEGRO EXPÓSITO, Aotón - A Doctrina Social da Igrexa e a vida crístiá, Actas, Simposio Internacional de Antropoloxía (Recensión), Julio Sequeiros Tizón, El talante del señor Breogán (Recensión), Amparo de Lorenzo Romero, Portomarín: población y economía (Recensión), Os intercambios entre Galicia e América Latina (Recensión), NOVO CAZÓN, José Luis - Layo cuna de la orden militar de Santiago?, NUEVO CAL, Carlos -A xénese do complexo industrial de Barro-Chavín ( ), NÚÑEZ GAMALLO, Ramón - Lugo dentro de la actual economía europea, NÚÑEZ GARCÍA, Berta - Carlos Casares, Ramón Piñeiro, unha vida por Galicia (Recensión), Xesús Rábade Paredes, Branca de Loboso (Recensión), Xosé Fernández Ferreiro, Agosto do 36 (Recensión), Eduardo Blanco Amor no día das letras galegas, Consello da cultura Galega, Galicia Terra Nai (Recensión), Avelino Gómez Ledo, No centenario do seu nacemento ( ) (Recensión), Cinco lendas escritas por Daría Xohán Cabana e Debuxadas por Xohán Balboa (Recensión) Frai antonio de Guevara e a cultura do Renacemento Galega (Recensión) ONDINA, Paz - Los caracoles en la provincia de Lugo, ONEGA LÓPEZ, José Ramón - Repercusión internacional de la e ecución del obispo Díaz Sanjurjo, Dositeo Rodríguez "Gallego", famoso picador de toros lucense, PAZ,Moncho - El Progreso, el Diario de Lugo y su provincia, PEIRÓ GRANER, M.' de las Nieves - A poboación da cidade de Lugo no século XVI, PÉREZ SÁNCHEZ, Elías - Marcial Gondar Portasany, Crítica da razón galega (Recensión), POLÍN, Ricardo G. - O Camifio Primitivo de Santiago (1. de Fonsagrada a Lugo) QUINTAS FERNANDEZ, José Carlos - Libros de medicina en la Biblioteca del Seminario de Lugo, RlELO CARBALLO, Isaac - Valiña Sampedro, El Camino de Santiago (Recensión),

203 INDICE POR AUTORES 201 -Pedro Arias Veira, Las 313 galicias (Recensión), Instituto da Língua Galega, Atlas Lingüistico de Galicia (Recensión), Barreiro Fernández e outros, O n1ovemento obreiro en Galicia, (Recensión), RIELO CARBALLO, Nicanor - Sacerdotes da diócese de Lugo que escribiron poesía en língua galega, Escolma poética en galega, Un escritor lucense, Don Evaristo Correa Calderón, José Ramón Onega López, José María Díaz Sanjurjo, un gallego en Vietnám (Recensión), Sacerdotes escritores da diócese de Lugo (prosistas en galego), Elías Valiña Sampedro, Catálogo de los archivos parroquiales de la diócesis de Lugo (Recensión), Galicia/Historia: Prehistoria, historia antigua (t. 1) e medieval (t. 11) (Recensión), Xosé María Gómez Vilabella, Historia intra da bisbarra Baleira-Castroverde Pol (Recensión) Marica Campo, Tras as portas do Rostro (Recensión), Sacerdotes que escribiro en galega {poética: ), Jaime Delgado, El Camino Francés de Santiago (Recensión), Jaime Delgado Gómez, Aspectos del mundo romano del que surgió nuestro "Lucus" (Recensión) Panorámica do Cristianisn10 en Galicia, RN AS QUINTAS, Eligio -Topónimos no suroeste de Lugo, RNERA CELA, Paco -La Radio en Lugo, RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ, Daniel - Eucaristía y Ecología en el paisaje y el arte de Galicia, Tres personalidades do Saviñao, RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel -Aureliano J. Pereira, Romancero de La ciudad de Lugo (Recensión), Xunta de Galicia, Lexislación sobre a Lingua galega (Recensión), Xosé Luis Novo Cazón, O legado santiaguista de Vi/ar de Donas (Recensión), Virgilio en la Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo, José Manuel Blanco Prado, Religiosidad popular en el municipio de Begonte (Recensión), Enrique, Historia de la prensa gallega ( ) (Recensión), J. Manuel González Reboredo y Joaquín Rodríguez Campos, Antropología... de La sierra de Aneares (Recensión), Diccionarios latinos en la Biblioteca del Seminario de Lugo, ROF CARBALLO, Juan - El hombre y la noche en San Juan de la Cruz, SALCINES CRISTAL, José V. - Lugo dentro de la actual economía europea, SAÁ FERNÁNDEZ, Xoán Xosé - Sara López-Andrés Pociña, Rosalía de castro (Recensión), Julius Pokorny, Cancioneiro de poesía céltica (Recensión), Francisco Mayán Fernández, Manuel Ledo Bermúdez, "O Pallarego" (Recensión), Xosé M.ª Álvarez Caccamo e outros, Alvaro Cunqueiro (Recensión), SÁNCHEZ MILAO, M.' del Carmen - Galicia no tempo. Unha exposición temporal,

204 202 INDICE POR AUTORES - Presente e Futuro do Museo Diocesano de Lugo, TIZÓN ESTÉVEZ, M.' del Carmen - A propósito de la repoblación forestal en Galicia Agricultura, Ana María Castelao Gegunde-Francisco Díaz Fierros Viqueira, Os solos da Terra Chá (Recensión), Fernando Lahuerte Mouriño-Nicolás Lucas Domínguez, Itinerario xeológico no norte de Galicia (Recensión), TRAPERO PARDO, José - Selección de artigas en la Voz de la Verdad, El ferrocarril y Lugo (primeros proyectos y situación actual} V ALIÑA SAMPEDRO, Elías - Galicia y el actual resurgimiento del Camino de Santiago, V ARELA DE VEGA, Juan Bautista - El músico Juan Montes en el Seminario de Lugo, Un singular organista de la catedral de Lugo, Isidoro Blanco ( ), V ARELA VEIGA, Manuel - O consumo de drogas na provincia de Lugo, V ÁZQUEZ FERNÁNDEZ, Lois - Romanceiro de soedade, V ÁZQUEZ RODRÍGUEZ, José M. - Construccións con cal en el sur de la Provincia de Lugo, 1 O YAÑEZ ANLLO, Lucila - El Museo Provincial de Lugo renovado, YAÑEZ NEIRA, Fr. Damián - El lucense Fray Agustín V ázquez V arela,

205 COLABORARON NICANDRO ARES VAZQUEZ MANUEL CARRIEDO TEJEDO CARLOS GARCÍA CORTÉS DANIEL GARcfA GARCÍA XOÁN C. GARCÍA PORRAL BEGOÑA GONZÁLEZ FERNÁNDEZ JESÚS GUERRA MOSQUERA JESÚS HERMIDA PAZ ONDINA CARLOS QUINTAS FERNANDEZ LOIS VAZQUEZ fernández XOSÉ M. V ÁZQUEZ RODRÍGUEZ LIBROS Profesor; Lic. en Filosofía; investigador. Investigador. Profesor; Dr. en Teología. Profesor; Lic. en Ciencias Morales. Alumno do Seminario Diocesano de Lugo. Profesora; Lic. en Filología Hispánica. Lic. en Teología; Director del Museo Diocesano de Lugo. Investigador; Lic. en Biología. Investigadora; Lic. en Biología. Médico; Responsable del servicio de Medicina Preventiva del Hosp. Xcral Caldc (Lugo). De la R. Academia de Doctores de Madrid; Dir. de la revista "Estudios". Lic. en Xeografía e Historia (Arte); Investigador do Patrimonio Etnográfico. M. ª Dolores Carmona Alvarez, Camilo González Rodríguez, Rocío Fondevila, Begoña González Fernándcz, Elías Pércz, Jesús Guerra Mosqucra.

206

207 Edición patrocinada por: W m EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO FUNDACÍON CAÍXAqAUCIA

Cobertura do bosque de ribeira do Sar e Sarela no concello de Santiago de Compostela

Cobertura do bosque de ribeira do Sar e Sarela no concello de Santiago de Compostela Cobertura do do Sar e Sarela no concello de Santiago de Compostela ALUMNADO: BIOLOXÍA-XEOLOXÍA - 4º ESO AB ( 2012-2013). PROFESOR: Leopoldo Bahillo Varela. Departamento: BIOLOXÍA-XEOLOXÍA do IES de Sar

More information

MA PROGRAMME IN ENGLISH LITERATURE AND LINGUISTICS CALENDAR AND SCHEDULE LAST UPDATE: 2 de October de 18, 9:55

MA PROGRAMME IN ENGLISH LITERATURE AND LINGUISTICS CALENDAR AND SCHEDULE LAST UPDATE: 2 de October de 18, 9:55 MA PROGRAMME IN ENGLISH LITERATURE AND LINGUISTICS CALENDAR AND SCHEDULE 2018 2019 LAST UPDATE: 2 de October de 18, 9:55 Attention: between 01/04/2019 and 15/05/2019 (both included), all mornings from

More information

Espacio para la pegatina de su hoja de etiquetas correspondiente a la asignatura indicada en la cabecera del examen: Calificación

Espacio para la pegatina de su hoja de etiquetas correspondiente a la asignatura indicada en la cabecera del examen: Calificación Examen 2010-11 / SEP Plan: [G25] ACCESO A GRADO PARA MAYORES DE 25 Asignatura: [538] INGLÉS Profesor: Ruth Amarilis Cotto Benitez Fecha: 10/09/2011 Horario peninsular 19:30 a 21:00 Modelo 1 Pegatina del

More information

Absorbentes solo aceites

Absorbentes solo aceites Absorbentes solo aceites SOLO ACEITES e hidrocarburos, rechaza el agua, por lo que está especialmente indicado para aplicaciones en acuíferos, puertos y lugares donde, en presencia de agua, se requiera

More information

O SIGNIFICADO DO DEBUXO: DETECCIÓN E PREVENCIÓN DE POSIBLES TRASTORNOS OU MALOS TRATOS NO ÁMBITO SOCIOFAMILIAR

O SIGNIFICADO DO DEBUXO: DETECCIÓN E PREVENCIÓN DE POSIBLES TRASTORNOS OU MALOS TRATOS NO ÁMBITO SOCIOFAMILIAR O SIGNIFICADO DO DEBUXO: DETECCIÓN E PREVENCIÓN DE POSIBLES TRASTORNOS OU MALOS TRATOS NO ÁMBITO SOCIOFAMILIAR Datas de celebración: 25 e 28 de xuño Dirección: María Lidia Platas Secretaría: Maricarmen

More information

Para ser tomadas en cuenta las tareas deben de ser presentadas con las siguientes características:

Para ser tomadas en cuenta las tareas deben de ser presentadas con las siguientes características: s INGLÉS Secundaria 2 Trimestre 3 2018- Prof. Gaby Rivero / Daniel Hernández TAREAS: 30% Para ser tomadas en cuenta las tareas deben de ser presentadas con las siguientes características: Debe de elaborarse

More information

BOARD OF DIRECTORS PRESIDENT Victor Vazquez vazquez_v@bellsouth.net VICE PRESIDENT Ego Gonzalez egogonza@gmail.com SECRETARY Madeline Vazquez vmadeline38@yahoo.com TREASURER Ziggy Zapata zapmex@hotmail.com

More information

O relevo e as costas de Galicia

O relevo e as costas de Galicia O relevo e as costas de Galicia As montañas de Galicia, forman o Macizo Galaico. Vanse facendo máis altas a medida que avanzamos cara o leste e cara o sur do país. O pico máis alto é o de Pena Trevinca,

More information

Institute for Public Opinion Research, Florida International University The Brookings Institution Cuba Study Group

Institute for Public Opinion Research, Florida International University The Brookings Institution Cuba Study Group 1 2008 Cuba/US Transition Poll Institute for Public Opinion Research, Florida International University The Brookings Institution Cuba Study Group Contents 2 - About the poll 3 - When do you think that

More information

MAQUINARIA PARA INSTALACIONES DE GRIFOS Y DISPENSADORES PORTÁTILES

MAQUINARIA PARA INSTALACIONES DE GRIFOS Y DISPENSADORES PORTÁTILES MAQUINARIA PARA INSTALACIONES DE GRIFOS DISTRIBUCIÓN DE CERVEZA ARTESANA Y DISTRIBUIDORES OFICIALES LINDR -PENÍNSULA IBÉRICA- www.beerbox.es MAQUINARIA PARA INSTALACIONES DE GRIFOS Lindr empresa Checa

More information

AS RUTAS DO ROMÁNICO. Las Rutas del Románico The Romanesque Routes

AS RUTAS DO ROMÁNICO. Las Rutas del Románico The Romanesque Routes A Estrada, moito máis que Cultura e patrimonio, ocio, gastronomía, pesca, sendeirismo e BTT... Toda a información en www.turismo.aestrada.com A Estrada, mucho más que Cultura y patrimonio, ocio, gastronomía,

More information

Apliques A BL

Apliques A BL Apliques A06 23 30 BL 45 Apliques A06 23 30 BL Apliques A06 14 30 Ne, A06 23 30 BL 48 LUMIK. IP40 Rectangular y estilizada. Gracias a su delicada luz esta luminaria de diseño sobrio envuelve los espacios

More information

La Guerra Y La Paz (Spanish Edition) By Leon Tolstoi

La Guerra Y La Paz (Spanish Edition) By Leon Tolstoi La Guerra Y La Paz (Spanish Edition) By Leon Tolstoi Filosofía de la guerra y de la paz (Spanish Edition) ebook - Filosofía de la guerra y de la paz (Spanish Edition) ebook: José Rafael Hernández Arias:

More information

Travel Getting Around

Travel Getting Around - Location I am lost. Not knowing where you are Can you show me where it is on the map? Asking for a specific location on a map Where can I find? Asking for a specific Estoy perdido. Me puede mostrar su

More information

Proyectores P NE

Proyectores P NE Proyectores P05 01 36 NE 91 Proyectores P05 01 36 NE 92 LUMIK. IP20 Base circular y cuerpo tubular. Este proyector montado en superficie es compacto y potente, a la vez que discreto y de líneas limpias.

More information

La Casa De Riverton (Spanish Edition) By Kate Morton READ ONLINE

La Casa De Riverton (Spanish Edition) By Kate Morton READ ONLINE La Casa De Riverton (Spanish Edition) By Kate Morton READ ONLINE If searched for the book by Kate Morton La casa de Riverton (Spanish Edition) in pdf form, then you have come on to the correct website.

More information

Youth Workshop/Taller de Jovenes

Youth Workshop/Taller de Jovenes 1 Nov. 8, 2014 Youth Workshop/Taller de Jovenes 2 Welcome/Bienvenidos Agenda 3 Registration and Coffee/Registración y Café (9:30-10:00) Presentation/Presentación (10:00-10:25) Small Group Discussion Discusión

More information

CHESTERFIELD COUNTY BOARD OF SUPERVISORS Page 1 of 1 AGENDA. Item Number: 15.C.

CHESTERFIELD COUNTY BOARD OF SUPERVISORS Page 1 of 1 AGENDA. Item Number: 15.C. CHESTERFIELD COUNTY BOARD OF SUPERVISORS Page 1 of 1 AGENDA Meeting Date: September 23, 2009 Item Number: 15.C. Subject: Resolution Recognizing October 2009, as Domestic Violence Awareness Month County

More information

A experiencia do Centro de Documentación Ambiental Domingo Quiroga. Ana B. Pardo documentalista ambiental do CEIDA

A experiencia do Centro de Documentación Ambiental Domingo Quiroga. Ana B. Pardo documentalista ambiental do CEIDA A experiencia do Centro de Documentación Ambiental Domingo Quiroga Ana B. Pardo documentalista ambiental do CEIDA Único servizo de documentación especializado en medio ambiente e aberto a todos os públicos

More information

Reseña Crítica De Una Introduccion Al Antiguo Testamento (Spanish Edition) By Gleason Archer READ ONLINE

Reseña Crítica De Una Introduccion Al Antiguo Testamento (Spanish Edition) By Gleason Archer READ ONLINE Reseña Crítica De Una Introduccion Al Antiguo Testamento (Spanish Edition) By Gleason Archer READ ONLINE If you are looking for a book Reseña crítica de una introduccion al Antiguo Testamento (Spanish

More information

St. Stephen s News WEEK AT A GLANCE ATTACHMENTS THE GOOD NEWS IN KINDERGARTEN. BLESSING OF THE ANIMALS Tuesday, October 4th 8:05am

St. Stephen s News WEEK AT A GLANCE ATTACHMENTS THE GOOD NEWS IN KINDERGARTEN. BLESSING OF THE ANIMALS Tuesday, October 4th 8:05am St. Stephen s News With Faith, Hope and Love we will make the ordinary into the extraordinary. www.scsglenwood.org Editor: Wendy Vanderhoof September 29, 2016 BLESSING OF THE ANIMALS Tuesday, October 4th

More information

22,23Y24DEAGOSTO REGIÓN DEMURCIA. GranPremioValverdeTeam-TeraFecundis IMemorialPedroGarcíaRuíz MemorialAntonioSarabiaGarcía

22,23Y24DEAGOSTO REGIÓN DEMURCIA. GranPremioValverdeTeam-TeraFecundis IMemorialPedroGarcíaRuíz MemorialAntonioSarabiaGarcía 22,23Y24DEAGOSTO REGIÓN DEMURCIA GranPremioValverdeTeam-TeraFecundis IMemorialPedroGarcíaRuíz MemorialAntonioSarabiaGarcía www.murciaturistica.es Índice.. PRESENTACIÓN RealFederaciónEspañoladeCiclismo

More information

Ingles En 100 Dias/english In 100 Days (Curso Completo) (Curso Completo) (Spanish Edition) By Aguilar

Ingles En 100 Dias/english In 100 Days (Curso Completo) (Curso Completo) (Spanish Edition) By Aguilar Ingles En 100 Dias/english In 100 Days (Curso Completo) (Curso Completo) (Spanish Edition) By Aguilar Books by Aguilar (Author of Es así) - Goodreads - Curso completo ingles para latinos by Aguilar Inglés

More information

LIBROS DE TEXTO E MATERIAL - ESO. Relación de libros de texto e material didáctico impreso para o curso 2018/2019

LIBROS DE TEXTO E MATERIAL - ESO. Relación de libros de texto e material didáctico impreso para o curso 2018/2019 LIBROS DE TEXTO E MATERIAL - Relación de libros de texto e material didáctico impreso para o curso 2018/2019 Denominación do centro: CPR Plurilingüe Ntr. Sra. de la Asunción Enderezo: Rúa da ASUNCIÓN Concello:

More information

FAMILY INDEPENDENCE ADMINISTRATION Seth W. Diamond, Executive Deputy Commissioner

FAMILY INDEPENDENCE ADMINISTRATION Seth W. Diamond, Executive Deputy Commissioner FAMILY INDEPENDENCE ADMINISTRATION Seth W. Diamond, Executive Deputy Commissioner ` James K. Whelan, Deputy Commissioner Policy, Procedures and Training Lisa C. Fitzpatrick, Assistant Deputy Commissioner

More information

#9 #10 Cuál es la fecha packet 2018.notebook. November 27, 2018

#9 #10 Cuál es la fecha packet 2018.notebook. November 27, 2018 1 2 3 4 5 Página 6 son The days of the week are What day is it today? What day is it tomorrow? Today is Tomorrow is (the) day today tomorrow (the) day (the) days (the) week el fin de semana weekend Monday

More information

Coleccion De Historiadores De Chile Y Documentos Relativos A La Historia Nacional, Issue (Spanish Edition) By Anonymous READ ONLINE

Coleccion De Historiadores De Chile Y Documentos Relativos A La Historia Nacional, Issue (Spanish Edition) By Anonymous READ ONLINE Coleccion De Historiadores De Chile Y Documentos Relativos A La Historia Nacional, Issue 24... (Spanish Edition) By Anonymous READ ONLINE If you are looking for the ebook Coleccion De Historiadores De

More information

BOARD OF DIRECTORS PRESIDENT Victor Vazquez vazquez_v@bellsouth.net VICE PRESIDENT Ego Gonzalez egogonza@gmail.com SECRETARY Madeline Vazquez vmadeline38@yahoo.com TREASURER Ziggy Zapata zapmex@hotmail.com

More information

PARTE COMÚN LENGUA EXTRANJERA INGLÉS

PARTE COMÚN LENGUA EXTRANJERA INGLÉS DIRECCIÓN GENERAL DE POLÍTICAS EDUCATIVAS Y ORDENCIÓN ACADÉMICA PRUEBA DE ACCESO A CICLOS FORMATIVOS DE GRADO SUPERIOR DE LA FORMACIÓN PROFESIONAL ESPECÍFICA 18 de junio de 2009 Centro donde se realiza

More information

90 HECTÁREAS DE PASTOS, JARDINES Y VIÑEDOS

90 HECTÁREAS DE PASTOS, JARDINES Y VIÑEDOS ESTATE EL ARENAL El Arenal Estate is located in the midst of the Cabañeros National Park, which is a refuge for large birds of prey, black storks and many other endangered species. Today, it is one of

More information

REIKI CURACION Y ARMONIA A TRAVES DE LAS MANOS (SPANISH EDITION) BY ALBERTO A LEAL

REIKI CURACION Y ARMONIA A TRAVES DE LAS MANOS (SPANISH EDITION) BY ALBERTO A LEAL REIKI CURACION Y ARMONIA A TRAVES DE LAS MANOS (SPANISH EDITION) BY ALBERTO A LEAL DOWNLOAD EBOOK : REIKI CURACION Y ARMONIA A TRAVES DE LAS MANOS Click link bellow and free register to download ebook:

More information

Indice Sobre Esclavos Y Esclavitud: (Seccion Civiles- Esclavos) (Biblioteca De La Academia Nacional De La Historia) (Spanish Edition) By Academia

Indice Sobre Esclavos Y Esclavitud: (Seccion Civiles- Esclavos) (Biblioteca De La Academia Nacional De La Historia) (Spanish Edition) By Academia Indice Sobre Esclavos Y Esclavitud: (Seccion Civiles- Esclavos) (Biblioteca De La Academia Nacional De La Historia) (Spanish Edition) By Academia Nacional De La Historia (Venezuela) If looking for a book

More information

SUMMER CAMP STAFF REGISTRATION 2018 REGISTRACION PARA EL CAMPAMENTO DE VERANO 2018

SUMMER CAMP STAFF REGISTRATION 2018 REGISTRACION PARA EL CAMPAMENTO DE VERANO 2018 SUMMER CAMP STAFF REGISTRATION 2018 REGISTRACION PARA EL CAMPAMENTO DE VERANO 2018 SUMMER CAMP ADMISSION AGREEMENT TO THE PARENT, GUARDIAN, OR TRUSTEE: THANK YOU FOR YOUR INTEREST IN CAMP ST. FRANCIS.

More information

Compete with other European teams and discover Barcelona city and all its highlights. INFO : Tel Mob

Compete with other European teams and discover Barcelona city and all its highlights. INFO : Tel Mob INFO : Tel +39 0774 523883 Mob +39 348 6003147 Fax +39 0774 324401 info@europatornei.it Compete with other European teams and discover Barcelona city and all its highlights. www.europatornei.it 1 BARCELONA

More information

Universitas Castellae SPANISH LITERATURE I (MIDDLE AGES GOLDEN AGE)

Universitas Castellae SPANISH LITERATURE I (MIDDLE AGES GOLDEN AGE) Course description Universitas Castellae SPANISH LITERATURE I (MIDDLE AGES GOLDEN AGE) Through a series of readings and other works, the course will seek to present the evolution of Spanish literature,

More information

O CO CO PO HUMANO E O MOVEMENTO

O CO CO PO HUMANO E O MOVEMENTO O CORPO HUMANO E O MOVEMENTO O APARELLO LOCOMOTOR ÓSOS ARTICULACIÓNS ESQUELETO SEGMENTOS CORPORAIS MÚSCULOS O APARELLO LOCOMOTOR PEZAS DURAS E ESTÁTICAS, FORMADAS POR TECIDO VIVO. 208 ÓSOS NUN ESQUELETO

More information

O día 12 de marzo de 2018, reúnense os membros do tribunal:

O día 12 de marzo de 2018, reúnense os membros do tribunal: Acta da reunión do tribunal encargado de resolver os premios extraordinarios de doutoramento da área de coñecemento de Ciencias, correspondentes ao curso 2015-2016 O día 12 de marzo de 2018, reúnense os

More information

Guia Oceano Cuba (Spanish Edition) READ ONLINE

Guia Oceano Cuba (Spanish Edition) READ ONLINE Guia Oceano Cuba (Spanish Edition) READ ONLINE Pisando Cuba con chancletas (Spanish Edition) ebook: Susana Sangrones: Amazon.co.uk: Kindle Store Gu a De Forasteros De La Siempre Fiel Isla De Cuba. [Followed

More information

Eva Y La Tarta (Spanish Edition) By Carmela damico

Eva Y La Tarta (Spanish Edition) By Carmela damico Eva Y La Tarta (Spanish Edition) By Carmela damico If searching for a ebook Eva y la tarta (Spanish Edition) by Carmela damico in pdf form, in that case you come on to the loyal site. We present the full

More information

Date 01/06/2018 Name and surname MERCEDES FERNÁNDEZ PARADAS DNI/NIE/passport L Age 47 Researcher identification number

Date 01/06/2018 Name and surname MERCEDES FERNÁNDEZ PARADAS DNI/NIE/passport L Age 47 Researcher identification number Part A. PERSONAL DATA Date 01/06/2018 Name and surname MERCEDES FERNÁNDEZ PARADAS DNI/NIE/passport 33389211L Age 47 Researcher identification number Researcher ID K-3970-2014 Orcid Code 0000-0002-3049-0907

More information

MALACOCENOSES OF THE NATURE RESERVE BUKI NAD JEZIOREM LUTOMSKIM

MALACOCENOSES OF THE NATURE RESERVE BUKI NAD JEZIOREM LUTOMSKIM Vol. 10(1): 25 32 MALACOCENOSES OF THE NATURE RESERVE BUKI NAD JEZIOREM LUTOMSKIM KRYSTYNA SZYBIAK Department of General Zoology, Adam Mickiewicz University, Fredry 10, 61-701 Poznañ, Poland ABSTRACT:

More information

Tengo seis años. At the end of each lesson, say adiós, chicos and elicit the reply, adiós, Señora/Señorita/Señor. (years old)? dentro de poco soon

Tengo seis años. At the end of each lesson, say adiós, chicos and elicit the reply, adiós, Señora/Señorita/Señor. (years old)? dentro de poco soon Tengo seis años Cinco minutos de español Start the lesson with Cinco minutos de español. Greet the pupils with buenos días, chicos eliciting buenos días, Señora/Señorita/Señor in reply. Ask: Qué tal? and

More information

Wildlife and Vegetation Fauna y Vegetación

Wildlife and Vegetation Fauna y Vegetación Wildlife and Vegetation Fauna y Vegetación 84th Ave Legend/Claves Allen Ditch This graphic shows the various wildlife and vegetation in the project area in relation to the alternatives that are being considered.

More information

MARIANA G. IRIARTE MASTRONARDO PO BOX , SAN JUAN, PR Tel

MARIANA G. IRIARTE MASTRONARDO PO BOX , SAN JUAN, PR Tel 1 BAR ADMISSION COMMONWEALTH OF PUERTO RICO March 2012 Score 677 94.9 percentile Bar Exam EDUCATION DIPLOMA, Ministry of Justices and Human Rights of the Republic of Argentina, Human Rights School, Economic,

More information

Routes of Santiago de Compostela: Camino Franc s and uitwisseling tussen het Iberisch schiereiland en de rest the Camino de Santiago in Camino de

Routes of Santiago de Compostela: Camino Franc s and uitwisseling tussen het Iberisch schiereiland en de rest the Camino de Santiago in Camino de El Camino De Santiago En Tu Mochila / The Santiago's Way In Your Backpack: Guia Del Peregrino Practico 2011 / 2011 Pilgrim's Practical Guide By Anton Pombo READ ONLINE Routes of Santiago de Compostela:

More information

Ben Trott Expert of the Sphingidae Gallery on BiodiversidadVirtual.org Essex (United Kingdom),

Ben Trott Expert of the Sphingidae Gallery on BiodiversidadVirtual.org Essex (United Kingdom), First identified wild shot photographs of Erinnyis yucatana (Druce, 1888) (Lepidoptera: Sphingidae: Macroglossinae: Dilophonotini) on the Internet Primeras fotografías de campo identificadas en la red

More information

Catálogo Técnico. Technical Info

Catálogo Técnico. Technical Info Catálogo Técnico Technical Info Todos nuestros productos han sido sometidos a los más rigurosos controles de Calidad, llevados a cabo por la prestigiosa entidad AIDIMA, la cual nos ha concedido satisfactoriamente

More information

Queres formar parte? Converter Galicia nun destino para gozar en familia

Queres formar parte? Converter Galicia nun destino para gozar en familia Converter Galicia nun destino para gozar en familia Clúster Turismo de Galicia Maior difusión do teu negocio + Distintivo de calidade + Máis visibilidade do sector + Promoción específica + Queres formar

More information

Presenting our sustainable tourism experience

Presenting our sustainable tourism experience The experience of small tourism enterprises on the island of La Gomera Presenting our sustainable tourism experience 1 0 t h C h a r t e r N e t w o r k M e e t i n g. I s o l a d e l G r a n S a s s o

More information

ALTADENA PT40. Lake. Allen PASADENA. Colorado Bl SAN MARINO. Del Mar Bl. Huntington Dr. Las Tunas Dr. Ramona St/ South. Norwood Pl Marshall St

ALTADENA PT40. Lake. Allen PASADENA. Colorado Bl SAN MARINO. Del Mar Bl. Huntington Dr. Las Tunas Dr. Ramona St/ South. Norwood Pl Marshall St METRO 267 M20 266 7:00 7:11 7:38 7:47 8:06 8:12 8:18 8:27 8:32 ROUTE MAP Alv 200 Westlake/ MacArthur Park 0 134 arado St 5 e Av Westlak 7th St 603 S/ 603 / onnie rae St Wilshire l METRO RED/PURPLE LIE

More information

Examples of Tasks from CCSS Edition Course 2, Unit 2

Examples of Tasks from CCSS Edition Course 2, Unit 2 Examples of Tasks from CCSS Edition Course 2, Unit 2 Getting Started The tasks below are selected with the intent of presenting key ideas and skills. Not every answer is complete, so that teachers can

More information

Kindergarten Spanish Curriculum Martha-Julia Renderos. Content Skills Resources/Assessment. September. October

Kindergarten Spanish Curriculum Martha-Julia Renderos. Content Skills Resources/Assessment. September. October September School routines Greetings Basic commands: Stand up Sit down Line up and Be quiet Creating classroom rules Following simple directions Saying hello, how are you and good bye Chant: 1,2,3 mírame-

More information

Travel Accommodations

Travel Accommodations - Finding En dónde puedo encontrar? Asking for directions to accommodation Where can I find?... una habitación para rentar?... a room to rent?... un hostal?... a hostel?... un hotel?... a hotel?... una

More information

ALL LINES. Timetable EFFECTIVE APRIL 8, metrolinktrains.com VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC

ALL LINES. Timetable EFFECTIVE APRIL 8, metrolinktrains.com VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC ALL LINES Timetable EFFECTIVE APRIL 8, 2019 VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC metrolinktrains.com NOTES A MA Train does not stop at this station Express train Transfer Amtrak train. Only Metrolink Monthly Pass

More information

the science at the heart of beauty IMCAS Americas centro de convenciones august 1 to 3

the science at the heart of beauty IMCAS Americas centro de convenciones august 1 to 3 the science at the heart of beauty IMCAS Americas 09 centro de convenciones c a r ta g e n a d e i n d i a s august to rd e d i t i o n EXHIBITION MAP Level Booth quantity: 49 Conference capacity: 600

More information

AmCham El Salvador AmCham El 3

AmCham El Salvador AmCham El   3 2 AmCham El Salvador AmCham El Salvador @amchamsal www.amchamsal.com 3 4 5 6 7 Es momento de sumarte al futuro 10 AMCHAM: RELIABLE AND TRANSPARENT PARTNERS MESSAGE FROM THE U.S. AMBASSOR IN EL SALVADOR.

More information

Dominican Republic route: Concepción de la Vega and

Dominican Republic route: Concepción de la Vega and Dominican Republic route: Concepción de la Vega and surroundings Day 1 Santiago The city of Santiago is located in the country Dominican Republic of Central America - Caribbean. Stands out for its buildings

More information

DECLARACIÓN Y PREGUNTAS Y RESPUESTAS DE APOYO SOBRE LA ACTUALIZACIÓN DE LA ALERTA DE VIAJES DEL 20 DE FEBRERO DE 2009

DECLARACIÓN Y PREGUNTAS Y RESPUESTAS DE APOYO SOBRE LA ACTUALIZACIÓN DE LA ALERTA DE VIAJES DEL 20 DE FEBRERO DE 2009 DECLARACIÓN Y PREGUNTAS Y RESPUESTAS DE APOYO SOBRE LA ACTUALIZACIÓN DE LA ALERTA DE VIAJES DEL 20 DE FEBRERO DE 2009 DECLARACION OFICIAL DEL CONSEJO: Mexico remains a safe tourist destination and this

More information

Diario De Los Literatos De España: En Que Se Reducen A Compendio Los Escritos De Los Autores Españoles, Y Se Hace Juicio De Sus Obras : Tomo Vi :...

Diario De Los Literatos De España: En Que Se Reducen A Compendio Los Escritos De Los Autores Españoles, Y Se Hace Juicio De Sus Obras : Tomo Vi :... Diario De Los Literatos De España: En Que Se Reducen A Compendio Los Escritos De Los Autores Españoles, Y Se Hace Juicio De Sus Obras : Tomo Vi :... Del Año De Mdccxxxviii (Spani By Juan Martinez Salafranca

More information

MISCELLANEA ZOOLOGICA HUNGARICA. Data to the mollusc fauna of the Carpathian Biosphere Reserve, Ukraine (Mollusca)

MISCELLANEA ZOOLOGICA HUNGARICA. Data to the mollusc fauna of the Carpathian Biosphere Reserve, Ukraine (Mollusca) MISCELLANEA ZOOLOGICA HUNGARICA Tomus 13. 2T)00 p. 85-90 Data to the mollusc fauna of the Carpathian Biosphere Reserve, Ukraine (Mollusca) by J. Pelbárt (Received January 17,1999) Abstract: Results of

More information

MANUAL DE FARMACIA CLINICA Y ATENCION FARMACEUTICA. EL PRECIO ES EN DOLARES BY JOAQUIN HERRERA CARRANZA

MANUAL DE FARMACIA CLINICA Y ATENCION FARMACEUTICA. EL PRECIO ES EN DOLARES BY JOAQUIN HERRERA CARRANZA Read Online and Download Ebook MANUAL DE FARMACIA CLINICA Y ATENCION FARMACEUTICA. EL PRECIO ES EN DOLARES BY JOAQUIN HERRERA CARRANZA DOWNLOAD EBOOK : MANUAL DE FARMACIA CLINICA Y ATENCION HERRERA CARRANZA

More information

WATERS GLOBAL SERVICES CUSTOMER FOCUS/OPERATIONAL EXCELLENCE PROGRAM

WATERS GLOBAL SERVICES CUSTOMER FOCUS/OPERATIONAL EXCELLENCE PROGRAM WATERS GLOBAL SERVICES CUSTOMER FOCUS/OPERATIONAL EXCELLENCE PROGRAM Juan Vicente Marí Service Manager España y Portugal juan_vicente_mari@waters.com 2012 Waters Corporation 1 Excelencia en el Servicio

More information

RIO DE DIOS By CHARLES HOOD

RIO DE DIOS By CHARLES HOOD RIO DE DIOS By CHARLES HOOD If searched for a book by CHARLES HOOD RIO DE DIOS in pdf form, then you have come on to the loyal site. We furnish utter edition of this book in epub, DjVu, txt, PDF, doc formats.

More information

Partnering to support sustainable development in Latin America and the Caribbean

Partnering to support sustainable development in Latin America and the Caribbean Partnering to support sustainable development in Latin America and the Caribbean organised and hosted by the European Investment Bank (EIB) Luxembourg, 3-5 July 2018 Programme & Logistics The below information

More information

Costas de Galicia route: A Corunya and surroundings

Costas de Galicia route: A Corunya and surroundings Costas de Galicia route: A Corunya and surroundings Day 1 El Ferrol The city of El Ferrol is located in the coastal region Costas de Galicia of Spain. Stands out for its several entertainment places, and

More information

CONCENTRACIÓN PARCELARIA PERIURBANA

CONCENTRACIÓN PARCELARIA PERIURBANA CONCENTRACIÓN PARCELARIA PERIURBANA O CASO DE CACHEIRAS RECESENDE 1 GALICIA 29.575 km2 con 93 hab/km2 Xente ocupada en actividades agrarias 7,3 % Tamaño medio de explotación: 10 ha MVMC: 22,4% Propietarios/habitante:

More information

COMMUNITY CONVERSATION: POLICE SERVICES AND LEADERSHIP

COMMUNITY CONVERSATION: POLICE SERVICES AND LEADERSHIP COMMUNITY CONVERSATION: POLICE SERVICES AND LEADERSHIP BACKGROUND The City of Burien is searching for a permanent Police Chief to lead the Department. This change in leadership provides an opportunity

More information

Our Lady of the Cenacle

Our Lady of the Cenacle Our Lady of the Cenacle OUR LADY OF THE CENACLE WWW.OURLADYOFTHECENACLE-QUEENS.ORG RICHMOND HILL, NEW YORK 11418 SANCTUARY LAMPS OFFERED FOR THE LIVING & DECEASED MEMBERS OF THE: VILLANUEVA & AREVALO FAMILIES

More information

STUDY ABROAD at UCLM

STUDY ABROAD at UCLM STUDY ABROAD at UCLM www.uclm.es SPANISH LANGUAGE AND CULTURE 1. The University of Castilla-La Mancha The University of Castilla-La Mancha is a modern and competitive institution, with almost 30,000 students,

More information

Tourism planning, promotion and environmental sustainability: the case of Spain

Tourism planning, promotion and environmental sustainability: the case of Spain Retos, nº 15, vol. VIII, 2018 Revista de Ciencias de la Administración y Economía www.retos.ups.edu.ec Tourism planning, promotion and environmental sustainability: the case of Spain Planificación turística,

More information

1914. De La Paz A La Guerra (Noema) (Spanish Edition) By Margaret MacMillan READ ONLINE

1914. De La Paz A La Guerra (Noema) (Spanish Edition) By Margaret MacMillan READ ONLINE 1914. De La Paz A La Guerra (Noema) (Spanish Edition) By Margaret MacMillan READ ONLINE If you are searching for the ebook 1914. De la paz a la guerra (Noema) (Spanish Edition) by Margaret MacMillan in

More information

EDUCACIÓN INFANTIL 4 ANOS PAPELIÑOS-4 ANOS- MÉTODO COMPLETO. EDITORIAL XERAIS. CAMPUZANO Mª DOLORES. ANO ISBN:

EDUCACIÓN INFANTIL 4 ANOS PAPELIÑOS-4 ANOS- MÉTODO COMPLETO. EDITORIAL XERAIS. CAMPUZANO Mª DOLORES. ANO ISBN: EDUCACIÓN INFANTIL 4 ANOS CURSO 2011-2012 PAPELIÑOS-4 ANOS- MÉTODO COMPLETO. EDITORIAL XERAIS. CAMPUZANO Mª DOLORES. ANO 2010. ISBN: 9788499141237 : ENGLISH ADVENTURE A LONGMAN ( EDICIÓN 2004 ) PUPIL S

More information

SPAIN'S COASTLINE LAND COVER CHANGES 7VCT VIRTUAL CITIES AND TERRITORIES

SPAIN'S COASTLINE LAND COVER CHANGES 7VCT VIRTUAL CITIES AND TERRITORIES 7VCT SPAIN'S COASTLINE LAND COVER CHANGES VIRTUAL CITIES AND TERRITORIES LISBON October 11TH to 13TH 2011 Introduction PhD THESIS El Urban Sprawl en la Costa Española: El Impacto de las Viviendas de Segunda

More information

SPORTS CAMP NY 8-16 USA. FECHAS: 1 27/ EDADES: 8 16 años PRECIO

SPORTS CAMP NY 8-16 USA. FECHAS: 1 27/ EDADES: 8 16 años PRECIO SPORTS CAMP NY 8-16 USA FECHAS: 1 27/07 2018 EDADES: 8 16 años PRECIO CAMPAMENTO: Los programas Sports Camps de BCNGROUPS tienen lugar en auténticos campamentos de verano americano. Este campamento fue

More information

- IGNACIO EISSMANN ARAYA Phone: EDUCATION

- IGNACIO EISSMANN ARAYA Phone: EDUCATION IGNACIO EISSMANN ARAYA Phone: 617-893-3826 E-mail eissmann@bc.edu EDUCATION 2016 at present PhD Student in Social Work and Welfare Policies at Alberto Hurtado University (Chile) PhD Student in Social Welfare

More information

BienvenidosaSevila,capitaldeAndalucíayunadelasciudadesmásbonitasyalegresdelmundo!

BienvenidosaSevila,capitaldeAndalucíayunadelasciudadesmásbonitasyalegresdelmundo! BienvenidosaSevila,capitaldeAndalucíayunadelasciudadesmásbonitasyalegresdelmundo! Sevilaesunaciudadconmuchahistoria.Piensaquefuefundadahace3.000años.PorSevilahanpasadotartessos, cartagineses,romanos,visigodos,musulmanesycristianos,dejandosuhuelaenlaciudad.traseldescubrimientodeamérica

More information

Spanish I. Unidad 1: La Educación Parte 3: El Aula y La Mochila. Nombre: Profesor(a): Fechas Importantes: Período

Spanish I. Unidad 1: La Educación Parte 3: El Aula y La Mochila. Nombre: Profesor(a): Fechas Importantes: Período Spanish I Unidad 1: La Educación Parte 3: El Aula y La Mochila Nombre: Profesor(a): Fechas Importantes: Período Statement of Inquiry Communication reflects personal, social and cultural experiences. Inquiry

More information

prowess as an on-the-spot improviser.

prowess as an on-the-spot improviser. Carlos Enrique Colón (born 2 September 1958) is a Puerto Rican Salsa singer[1] who is a native of San Juan., who is an albino, is nicknamed -and billed- as El ( The Light- Colored Haired One ), a word

More information

Oceanside Blvd. Coast Hwy. SPRINTER Station. 302, 318, SPRINTER (within 2 blocks)

Oceanside Blvd. Coast Hwy. SPRINTER Station. 302, 318, SPRINTER (within 2 blocks) Villa La Jolla 101 M-F SA SU H Destinations/Destinos Coast Hwy. SPRINTER of California, San Diego Green Hospital State Beach Fairgrounds Racetrack Cedros Design District, Solana Beach Birch Aquarium Salk

More information

BÁSICAS/BASIC 5 CLÁSICAS/CLASSIC 8 MODERNAS/MODERN 11 ESCLUSIVAS/EXCLUSIVE 14 TEMÁTICAS/THEMED 20 MARINERAS/NAUTICAL 30 ALAMBIQUES/STILLS 33

BÁSICAS/BASIC 5 CLÁSICAS/CLASSIC 8 MODERNAS/MODERN 11 ESCLUSIVAS/EXCLUSIVE 14 TEMÁTICAS/THEMED 20 MARINERAS/NAUTICAL 30 ALAMBIQUES/STILLS 33 ÍNDICE/INDEX BÁSICAS/BASIC 5 CLÁSICAS/CLASSIC 8 MODERNAS/MODERN ESCLUSIVAS/EXCLUSIVE 4 TEMÁTICAS/THEMED 20 MARINERAS/NAUTICAL 30 ALAMBIQUES/STILLS 33 A LA CARTA/CUSTOM 35 ACCESORIOS/ACCESSORIES 40 2 APLIMET

More information

La Esperanza Del T By Jos

La Esperanza Del T By Jos La Esperanza Del T By Jos If you are looking for the book La esperanza del T by Jos in pdf format, in that case you come on to the faithful site. We furnish full version of this ebook in doc, PDF, DjVu,

More information

DOS (Spanish Edition) By Sofia B. Jaimes

DOS (Spanish Edition) By Sofia B. Jaimes DOS (Spanish Edition) By Sofia B. Jaimes If searched for the ebook by Sofia B. Jaimes DOS (Spanish Edition) in pdf form, then you have come on to correct website. We furnish the complete edition of this

More information

cristales / verres / glasses tiradores / poignées / handle Ahumado / Fumé / Smoked Blanco / Blanc / White Ónix Mar Aluminio Cemento / Ciment / Cement

cristales / verres / glasses tiradores / poignées / handle Ahumado / Fumé / Smoked Blanco / Blanc / White Ónix Mar Aluminio Cemento / Ciment / Cement cristales / verres / glasses Ahumado / Fumé / Smoked Blanco / Blanc / White Mar Ónix tiradores / poignées / handle Aluminio Blanco / Blanc / White Mar Onix Cemento / Ciment / Cement En Salcedo diseñamos

More information

High Capacity Transit System Sistema de Transporte de Gran Capacidad

High Capacity Transit System Sistema de Transporte de Gran Capacidad High Capacity Transit System Sistema de Transporte de Gran Capacidad Bell Rd Thunderbird Rd Peoria Ave Northern Ave Bethany Home Rd Indian School Rd 1 Avondale Tolleson Peoria Glendale 2026 2023 Phoenix

More information

Diseno Grafico (Spanish Edition) By Vicente Rojo READ ONLINE

Diseno Grafico (Spanish Edition) By Vicente Rojo READ ONLINE Diseno Grafico (Spanish Edition) By Vicente Rojo READ ONLINE If you are searching for the book by Vicente Rojo Diseno grafico (Spanish Edition) in pdf form, then you've come to right site. We present utter

More information

Argentina's Santa Fe Province "Provincia De Santa Fe" Map By AutoMapa By AutoMapa

Argentina's Santa Fe Province Provincia De Santa Fe Map By AutoMapa By AutoMapa Argentina's Santa Fe Province "Provincia De Santa Fe" Map By AutoMapa By AutoMapa Amazon.com : magflags Flag Provincia de Santa Fe - Amazon.com : magflags Flag Provincia de Santa Fe Santa Fe province,

More information

Bay Area Community Resources: Caliber Academy Registration Packet 1

Bay Area Community Resources: Caliber Academy Registration Packet 1 Dear Parents/ Caregivers, The After School Program at Caliber Academy, will begin on the first day of school, August 23, 2016 and run until the end of the school year. The program will serve Kindergarten-

More information

Anexo. Título, autor, editorial e ano de publicación

Anexo. Título, autor, editorial e ano de publicación Mecanizado Mecanizado Básico. Autor/es: Esteban José Dominguez, Julián Ferrer. 1º C.M. 9788491610137 castelán Básico Editex. 1º C.M. Motores Motores. Autor/es:Santiago Sanz. Editex. 9788491610090 castelán

More information

ALL LINES. Timetable EFFECTIVE MAY 14, metrolinktrains.com VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC

ALL LINES. Timetable EFFECTIVE MAY 14, metrolinktrains.com VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC ALL LINES Timetable EFFECTIVE MAY 14, 2018 VC AV SB RIV 91/PV OC IEOC metrolinktrains.com NOTES Train does not stop at this station Express train TABLE OF CONTENTS 3-4 Notes and Information 6-7 System

More information

Logistic information for CeDInt visitors: How to get to CeDInt.

Logistic information for CeDInt visitors: How to get to CeDInt. Logistic information for CeDInt visitors: How to get to CeDInt. CeDInt is located in Campus de Montegancedo, 14 Km from the center of Madrid, in a specially protected natural environment. If you drive

More information

WORLDWIND TABLE OF CONTENTS ISSUE 6 / AUGUST 2018

WORLDWIND TABLE OF CONTENTS ISSUE 6 / AUGUST 2018 www.windaid.org ISSUE 6 / AUGUST 2018 WORLDWIND Welcome to the sixth issue of WorldWind, WindAid Institute s quarterly newsletter. We find it hard to believe that 2018 is already halfway through! It s

More information

Sede Central Cement Design

Sede Central Cement Design PROYECTOS PROJECTS Quienes somos Cement Design es una compañía internacional de origen español con más de 10 años de experiencia en revestimiento continuo decorativo. Cuenta con 3 millones de m² aplicados

More information

La Casa Del Angel De La Guarda: Un Refugio Para Ninas Judias (Bambu Vivencias) (Spanish Edition) By Kathy Clark READ ONLINE

La Casa Del Angel De La Guarda: Un Refugio Para Ninas Judias (Bambu Vivencias) (Spanish Edition) By Kathy Clark READ ONLINE La Casa Del Angel De La Guarda: Un Refugio Para Ninas Judias (Bambu Vivencias) (Spanish Edition) By Kathy Clark READ ONLINE If you are searching for the book La Casa del Angel de la Guarda: Un refugio

More information

El Mundo Del Petróleo. Origen, Usos Y Escenarios (La Ciencia Para Todos / Science For All) (Spanish Edition) By Ortuño Arzate Salvador

El Mundo Del Petróleo. Origen, Usos Y Escenarios (La Ciencia Para Todos / Science For All) (Spanish Edition) By Ortuño Arzate Salvador El Mundo Del Petróleo. Origen, Usos Y Escenarios (La Ciencia Para Todos / Science For All) (Spanish Edition) By Ortuño Arzate Salvador If searching for a ebook by Ortuño Arzate Salvador El mundo del petróleo.

More information

Hoja De Ejercicios 1 Superlativos English Area

Hoja De Ejercicios 1 Superlativos English Area We have made it easy for you to find a PDF Ebooks without any digging. And by having access to our ebooks online or by storing it on your computer, you have convenient answers with hoja de ejercicios 1

More information

SINALÉCTICA CONCELLOS

SINALÉCTICA CONCELLOS SINALÉCTICA S A IMAXE TIPOGRAFÍAS CORPORATIVAS DIN Bold DIN Regular abab01 abab01 CORES CORPORATIVAS PANTONE 7420 C CMYK: 13/100/54/30 RGB: 155/34/66 RAL 3027 PANTONE COOL GRAY 9 C CMYK: 30/22/17/57 RGB:

More information

Montego Bay to Ocho Rios in One Hour at the Cost of Essential Fish Habitat

Montego Bay to Ocho Rios in One Hour at the Cost of Essential Fish Habitat Montego Bay to Ocho Rios in One Hour at the Cost of Essential Fish Habitat NORMAN JOHN QUINN Discovery Bay Marine Laboratory University of the West Indies Discovery Bay, St. Ann Jamaica ABSTRACT Between

More information

l McConnell Public Safety and Transportation Operations Center

l McConnell Public Safety and Transportation Operations Center How to use this timetable Use the map to find the stops closest to where you will get on and off the bus. Select the schedule (Weekday, Surday, Sunday) for when you will travel. Along the top of the schedule,

More information

LO ESENCIAL EN SISTEMA CARDIOVASCULAR

LO ESENCIAL EN SISTEMA CARDIOVASCULAR LO ESENCIAL EN SISTEMA CARDIOVASCULAR Page 1 Page 2 lo esencial en sistema cardiovascular lo esencial en sistema pdf lo esencial en sistema cardiovascular Libro Lo Esencial En El Sistema Renal Y Urinario

More information

00. PRESENTATION GENERAL INFORMATION OFFICIAL SPONSORSHIP OPTIONS... 5 COMMERCIAL AREA... 5

00. PRESENTATION GENERAL INFORMATION OFFICIAL SPONSORSHIP OPTIONS... 5 COMMERCIAL AREA... 5 INDEX 00. PRESENTATION... 3 01. GENERAL INFORMATION... 4 02. OFFICIAL SPONSORSHIP OPTIONS... 5 COMMERCIAL AREA... 5 03. OFFICIAL SPONSORSHIP OPTIONS II... 6 0.4 SPONSORSHIP FORM... 7 2 0.0 PRESENTATION

More information