PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM BASHKIMI DEMOKRATIK PËR INTEGRIM

Transcription

1 PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM BASHKIMI DEMOKRATIK PËR INTEGRIM ZGJEDHJET 2011

2

3 PLATFORMË PËR BASHKIM ZHVILLIM DHE INTEGRIM BASHKIMI DEMOKRATIK PËR INTEGRIM ZGJEDHJET 2011

4

5 PËRMBAJTJA FJALA E KRYETARIT, 7 BASHKIMI DEMOKRATIK PËR INTEGRIM, 9 KUSH JEMI NE, 10 Identiteti ynë, 10 Misioni ynë, 11 Vlerat tona, 11 Parimet e veprimit tonë politik, 12 Për një qeverisje ndryshe, 13 VEPRAT TONA, 14 Maqedonia me status kandidati për BE, 14 Liberalizim i vizave për BE, 14 Njohja e pavarësisë së Kosovës, 16 Funksionimi i votimit të dyishtë, 16 Gjyqësori dhe prokuroria me votim të dyishtë, 17 Parlamenti let dhe shkruan shqip, 17 Administrata publike let shqip, 17 Dokumentet personale në gjuhën shqipe, 18 Shkupi dygjuhësor, 18 Decentralizimi dhe komuna të zhvilluara më afër qytetarëve, 18 Universiteti Shtetëror i Tetovës i barabartë në garë për cilësi, 19 Arsim cilësor, 19 Institucionalizim i vlerave kombëtare, 20 Biznesi shqiptar faktor në ekonomi, 21 Modernizimi i shëndetësisë, 21 VIZIONI DHE PRIORITETET TONA, 22 Marrëveshja Paqësore e Ohrit, 22 Integrimet euroatlantike, 23 Zhvillim ekonomik dhe shanse të barabarta, 23 SHTET I PERBASHKËT DHE DEMOKRACI KONSENSUALE, 27 MARRËVESHJA PAQËSORE E OHRIT, 30 Politika gjuhësore, 30 Përdorimi i simboleve etnike, 31 Përfaqësimi i drejtë, 32 Votimi i dyishtë (Parimi i Badinterit), 33 INTEGRIMET EURO-ATLANTIKE, 34 Integrimi në NATO, 35 Integrimi në Bashkimin Evropian, 35 Integrimi rajonal, 37 QEVERISJE E MIRË, 38 Gjyqësori i besueshëm dhe administrata eikase publike, 38 Jurisprudencë dhe administratë publike sipas standardeve evropiane, 39 Rendi dhe sundimi i ligjit, 40 ZHVILLIM EKONOMIK DHE SHANSE TË BARABARTA, 43 INTEGRIM EKONOMIK, 50 Integrimi ekonomik i brendshëm (vendor), 50 Integrimi ekonomik ndërkombëtar (rajonal, evropian dhe global), 52 Bashkimi Evropian - partner në zhvillim, 52 Projektet strategjike integruese, 54 Projektet për zhvillim të barabartë regjional, 55 EKONOMI KONKURRUESE, 58 Politika iskale zhvillimore, 58 Politika monetare stabile, 60 Sistemi inanciar stabil dhe kredi më të lira, 60 Ekonomi e hapur, 61 Biznes klima garanci për investime, 61 Nxitja e afarizmit, 64 Ekonomia e bazuar në dije, 65 Ekonomia digjitale dhe teknologjia informatike, 66 Partneriteti privat publik, 67 Zonat teknologjike industriale zhvillimore, 67 Ndihmat shtetërore, 68 ZHVILLIM I QËNDRUESHËM, 70 Transport dhe urbanizëm bashkëkohor, 70 Energji e përhershme, 73 Mjedis i pastër, 77 Bujqësi e denjë, 82 Turizëm përfaqësues, 84 KOHEZIONI EKONOMIK, SOCIAL DHE TERRITORIAL, 86 Pushtet vendor dhe zhvillim i barabartë, 86 Arsim dhe shkencë moderne, 88 Shëndet për të gjithë, 93 Barazi sociale, 101 SHOQËRI TOLERANTE DHE E RESPEKTUAR, 107 Kultura, 109 Rinia dhe sporti, 111 Çlirimtarët, 113 Diaspora, 115 Barazia gjinore, 117 Mediat dhe shoqëria civile, 120 TRANSPARENT PËR PUNËN TONË, 123 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 5

6

7 FJALA E KRYETARIT Të nderuar qytetarë, Në dorë keni Platformën për Bashkim, Zhvillim dhe Integrim të Bashkimit Demokratik për Integrim, për Zgjedhjet parlamentare Qytetari shqiptar sot është para një side të madhe, para momentit kur duhet të vendos në mes më shumë ofertash e opcionesh, në mes më shumë programesh e konceptesh. Kjo është vlera e vërtetë e demokracisë: gara në mes ideve dhe vizioneve, në mes ilozoive të ndryshme dhe ekipeve që do i realizojnë ato. Bashkimi Demokratik për Integrim garon në këto zgjedhje si opcion i provuar dhe i dëshmuar, sepse pas vetes kemi shumë më shumë vepra dhe arritje se sa të gjithë konkurrentët tanë politik së bashku. Që nga themelimi i partisë sonë, kemi punuar me përkushtimin më të madh në jetësimin e idealeve të brezave që shkuan dhe për brezat që vijnë drejt qëllimit për një jetë më të mirë. Sot, ne promovojmë një platformë për të forcuar votën tonë, për të mos lejuar përçarjen e mëtejmë të faktorit shqiptar. Ne ofrojmë Platformë që është vazhdimësi e aspiratave për barazi, të drejta dhe mirëqenie. Kjo ofertë synon që të avancojë edhe më shumë frymën dhe përcaktimet themelore të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, e cila angazhohet për arritjen e barazisë ndërmjet shqiptarëve, maqedonasve, dhe komuniteteve tjera. Ne vimë para Jush për të kërkuar mandat për qeverisje, të bindur se Ju do të dini të vlerësoni drejt sidat e mëdha të cilat i kemi kaluar dhe sidat që qëndrojnë para nesh në periudhën që vijon. Populli shqiptar meriton pozitë dinjitoze në trojet e veta. Sot shqiptarët janë faktor relevant politik dhe ekonomik në rajon. Ne zotohemi për ta avancuar edhe më shumë relevancën tonë duke rritur bashkëpunimin rajonal dhe duke krijuar shanse të barabarta si garancë për një zhvillim të mirëilltë ekonomik dhe një jetë më cilësore për çdo qytetar. Që nga themelimi, Bashkimi Demokratik për Integrim ka promovuar një kulturë politike të ndryshme nga konkurrentët politikë, një kulturë që ngritet përtej arrogancës dhe konliktualitetit si dukuri të cilat vazhdojnë ta karakterizojnë politikën në vendet e Ballkanit. Ne jemi të përkushtuar në përcaktimin tonë për t i shërbyer qëllimit për bashkim, zhvillim dhe integrim. Po ashtu, ne jemi të bindur se në këtë rrugë të drejtë si edhe deri tani do të kemi përkrahjen e popullit, sepse vetëm të bashkuar mund t ia dalim! Kjo Platformë, vlerat, morali dhe kompetencat profesionale të kandidatëve tanë për deputetë, ekipit të ardhshëm qeverisës të Bashkimit Demokratik për Integrim, dhe në mënyrë të veçantë vota e qytetarit shqiptar, janë garanca më e sigurt për itoren tonë të përbashkët edhe në këto zgjedhje. Bashkë drejt qëllimit! Ali Ahmeti BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 7

8

9 BASHKIMI DEMOKRATIK PËR INTEGRIM Bashkë drejt qëllimit! Kush jemi ne» Veprat tona» Vizioni dhe prioritetet tona»

10 Ne kemi guximin politik që të ju prijmë shqiptarëve, bashkohuni drejt qëllimt! KUSH JEMI NE» Identiteti ynë» Misioni ynë» Vlerat tona» Parimet e veprimit tonë politik» Për një qeverisje ndryshe Identiteti ynë Bashkimi Demokratik për Integrim është parti politike, që u krijua si vazhdimësi e idealeve të brezave që i siduan dhe i lutuan regjimet majorizuese, diskriminuese dhe antidemokratike. Kryengritja e vitit 2001, që rezultoi me Marrëveshjen Paqësore të Ohrit, ishte kthesë që i hapi rrugë demokratizimit të shtetit, përmes ndryshimit të kushtetutës dhe vendosjes së parimeve bazë për njohjen e shqiptarëve si popull shtetformues. Kryengritja e vitit 2001 në Maqedoni solli deri te ndryshimi rrënjësor i konceptit të deriatëhershëm të sistemit politik, që bazohej në modelin etnocentrik të shtetit. Rrethanat e reja kërkonin një organizim tjetërfare politik për të shtruar kërkesat legjitime të shqiptarëve etnikë në Republikën e Maqedonisë. Më 5 Qershor 2002 u mblodhën bartësit e kryengritjes, patriotë të përkushtuar, intelektualë dhe demokratë dhe themeluan Bashkimin Demokratik për Integrim. Si forcë politike, Bashkimi Demokratik për Integrim dha përgjigje për dilemat siduese për perspektivat e shqiptarëve: vendosja e modelit të shtetit mutietnik, integrimi i brendshëm dhe kohezioni etnik dhe integrimi euroatlantik si alternativë e vetme për vendin. Asokohe, ne patëm guximin politik për të marrë përgjegjësinë për realizimin e obligimeve të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit. Ne besuam fuqishëm se fryma, parimet dhe aspektet normative që burojnë nga ky dokument me garanci ndërkombëtare do të jenë përgjigje optimale e kohës për dilemat dhe sidat e shoqërisë shqiptare. Ishim të vetëdijshëm se do të ballafaqohemi me shumë rezistencë,

11 kundërshtim dhe pengesa. Por, kjo nuk na ndali dhe, gjatë gjithë kësaj periudhe, gati dhjetëvjeçare, ishim të bindur se jemi në rrugë të drejtë. Sot proceset politike të shoqërisë shqiptare kanë marrë kahje pozitive. Këta hapa janë progresive dhe të pakthyeshëm. Këto trende janë inkurajuese dhe optimiste për arritjen e qëllimit tonë. Misioni ynë Bashkimi Demokratik për Integrim dallon nga subjektet tjera politike, sepse paraqet një lëvizje politike e cila përmban bashkimin autentik (origjinal) të disa brezave për të realizuar të drejtat kombëtare, politike, shoqërore etj. Bashkimi Demokratik për Integrim nuk është produkt i konjukturave, interesave, fraksioneve, por është vazhdimësi e një lëvizjeje kryengritëse dhe patriotike, që imponoi ndryshime rrënjësore në sistemin politik. Bashkimi Demokratik për Integrim është rezultat i mobilizimit të përgjithshëm dhe kontribut i secilit prej nesh dhe paraqet një pasuri historike dhe dinjitoze të shqiptarëve për sot dhe për të ardhmen. Rruga e Bashkimit Demokratik për Integrim është amanet i brezave që sakriikuan edhe jetët e tyre për jetë më dinjitoze. Bashkimi Demokratik për Integrim bart amanetin e brezave nga e kaluara në të ardhmen. Këto vlera që sollën ndryshimet janë investim për perspektivën e brezit të ri, i cili do të avancojë edhe më shumë shoqërinë shqiptare. Bashkimi Demokratik për Integrim është parti politike progresive, dhe ilozoia jonë politike bazohet mbi qëllimet tona madhore, siç janë emancipimi, modernizimi dhe përparimi i shoqërisë shqiptare në Maqedoni. Bashkimi Demokratik për Integrim promovon barazi të plotë mes të gjithë komuniteteve, forcon dhe kultivon identitetin gjuhësor, kulturor dhe kombëtar; ndërton institucione dhe bashkëpunim të qëndrueshëm për integrime në raportet e brendshme dhe në kontekst rajonal dhe ndërkombëtar. Vlerat tona Dinjiteti dhe ndershmëria. Ndershmëria dhe përgjegjësia ndaj qytetareve është vlera jonë themelore. Bazat etike të dinjitetit dhe ndershmërisë, të përmbajtura në mendimin politik botëror, që nga antika deri në traditën e vjetër zakonore shqiptare si dhe në mendimin politik të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, janë orientim për të ndërtuar një politikë të mirëilltë dhe të përgjegjshme. Bashkimi Demokratik për Integrim veprimin e vet politik e bazon në ndershmëri, përgjegjësi dhe respekt të dinjitetit njerëzor. Bashkimi Demokratik për Integrim garanton ndershmëri të plotë në veprimtarinë politike dhe në menaxhimin e institucioneve dhe pasurisë publike, si dhe mbrojtje të pronës private. Liria. Liria individuale është e mundshme vetëm në suaza brenda ekzistimit të lirisë kolektive. Për Bashkimin Demokratik për Integrim është imperativ sigurimi i lirisë së plotë kombëtare si bazë e domosdoshme e funksionimit të mirëilltë të shoqërisë sonë. E drejtë e pacenueshme e individit është zhvillimi në mënyrë të lire i personalitetit të tij dhe sjellja e vendimeve të lira mbi jetën e tij. Si qenie morale, njeriu është i atë të veprojë dhe të sjellë vendime në mënyrë të përgjegjshme. Ndërkaq, është obligim i shtetit dhe partive politike që të sigurojnë që qytetari të ketë kornizën e nevojshme për të realizuar lirinë e tij. Liria nënkupton të drejtat dhe obligimet. Secili që angazhohet për lirinë e tij duhet të njohë lirinë e bashkëqytetarëve të vet. Liria e individit kuizohet me lirinë e të tjerëve dhe me anë të ndjenjës së përgjegjësisë për gjeneratat e reja. Barazia. Barazia mes njerëzve përben bazën e ndërtimit të një shoqërie të drejtë. Dallimet mes kombeve, racave apo gjinive historikisht kanë sjellë diskriminim, konlikt apo margjinalizim. Dallimet duhet të jenë bazë për ndërtim BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 11

12 të shoqërive demokratike, gjithnjë duke respektuar parimin: të barabartë në dallime. Vetëm të ndryshmit mund të integrohen pasi që integrojnë vlera të ndryshme. Vetëm me shanse të barabarta për të gjithë mund të ndërtohet një shoqëri e barabartë. Bashkimi Demokratik për Integrim është promotor i barazisë së plotë në mes të të gjitha komuniteteve, me qëllim që ato të arrijnë idealin e përbashkët për një shoqëri të drejtë dhe demokratike. Të gjithë qytetarët duhet të jenë pronarë të proceseve me qëllim që të jenë pjesë e vlerave të përbashkëta. Njëkohësisht, Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për distribuim dhe shfrytëzim të barabartë të begative materiale si parakusht për një zhvillim të harmonizuar të të gjitha komuniteteve dhe për arritjen e kohezionit social. Solidariteti. Solidariteti nënkupton të qenit afër njëri-tjetrit, sepse individët dhe bashkësia varen nga një solidaritet i tillë. Solidariteti është shprehje e natyrës sociale të njeriut dhe del nga tradita e gjatë e respektit ndërnjerëzor dhe ndërfqinjësor. Solidariteti është vlerë etike, e cila del nga dinjiteti njerëzor. Prandaj, solidariteti duhet vënë në veprim për të ndihmuar ata të cilët nuk kanë fuqi të mjatueshme për të realizuar një jetë të dinjitetshme njerëzore. Solidariteti duhet dëshmuar edhe ndaj grupacioneve etnike të cilat janë në numër shumë më të vogël se sa shqiptarët në Maqedoni. Këtyre komuniteteve ne duhet t u ofrojmë mundësi që të shprehin interesat e tyre në kuadër të Bashkimit Demokratik për Integrim. Solidaritet duhet treguar ndaj invalidëve dhe personave të traumatizuar nga luta duke u mundësuar trajtim të veçantë, rehabilitim dhe inkuadrim në rrjedhat shoqërore. Parimet e veprimit tonë politik Partneriteti. Politika jonë bazohet në partneritetin si formë e bashkëpunimit, si bashkëpërgjegjësi për të qeverisur dhe përkushtim për një ardhmëri më të begatë. Ne do të insistojmë që në proceset politike, ekonomike dhe shoqërore të përfshihen të gjitha resurset që ka vendi ynë, mbi bazë të partneritetit, çka do të mundësonte bashkimin e të gjitha energjive për të përmbushur interesat e të gjithëve. Bashkimi Demokratik për Integrim do të airmojë fuqishëm participimin e të gjitha grupeve etnike, të gjinive dhe të shoqërisë civile, si partnerë të barabartë. Forca jonë politike bazohet në partneritet të vazhdueshëm me popullin (votuesit). Bashkimi Demokratik për Integrim, si parti politike me kredibilitet dhe atësi për të qeverisur me përgjegjësi, angazhohet për respektimin e votës së qytetarëve të shprehur në zgjedhje të lira, fer e demokratike, si shtyllë themelore e sistemeve demokratike. Demokracia ka kuptim vetëm nëse qeverisja bazohet mbi pajtueshmërinë dhe vullnetin e të qeverisurve. Vetëm struktura politike e cila do të jetë shprehje e vullnetit të qytetarëve të shprehur në një proces demokratik zgjedhor ka mandat legjitim për të udhëhequr shtetin dhe për të kërkuar besimin dhe mbështetjen e të gjithë qytetarëve ndaj institucioneve të shtetit. Konsensusi politik. Vetëm respektimi i dy shumicave si vullnet i dalur nga zgjedhjet e lira demokratike është parimi kyç për një qeverisje legjitime. Bashkimi Demokratik për Integrim zotohet për ndërtimin e një bazë të shëndoshë të vendimmarrjes politike mbi parimet e dialogut, konsensusit dhe partneritetit me partitë tjera politike në vend. Ne angazhohemi për ndërtim të një shteti demokratik me modelin e vendimmarrjes konsensuale lidhur me çështjet kyçe të karakterit kombëtar dhe shtetëror. Konsensusi midis dy komuniteteve më të mëdha etnike në Maqedoni është çelësi i stabilitetit, zhvillimit dhe integrimit të vendit. Zhvillimet politike në Maqedoni dëshmuan se dialogu politik ndërmjet përfaqësuesve legjitimë të komuniteteve që kanë mbështetje më të madhe nga votuesit është faktor stabiliteti të brendshëm politik, dhe parakusht për avancim 12 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

13 të proceseve integruese euroatlantike. Dialogu i mirëilltë ndëretnik është garanci për kohezion dhe stabilitet në vend. Idetë nacionalshoviniste kanë përjashtuar dhe ndëshkuar pjesëmarrjen publike të etnive joshumicë në krijimin e politikës në përgjithësi dhe e kanë llogaritur shtetin si pronë etnike të popullatës shumicë. Pas Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, Republika e Maqedonisë po ndërtohet si shtet multietnik, i cili promovon diversitetin etnik, gjuhësor e kulturor, si vlera themelore të shoqërisë. Diversiteti i shoqërisë imponon nevojën për një dialog permanent në mes të të gjitha grupeve politike, për të arritur koalicione stabile dhe efektive, të cilat e forcojnë partneritetin etnik në çdo nivel të funksionimit të institucioneve drejtuese. Transparenca. Ne lasim dhe veprojmë në mënyrë transparente. Ne konsiderojmë se procesi politik është një proces publik, i cili për bazë ka interesat publike. Idetë tona politike janë të hapura dhe të afërta me qytetarët. Veprimet tona politike janë transparente dhe të kuptueshme e të shpjegueshme për të gjithë. Duke u nisur nga ky parim ne angazhohemi për aplikimin e transparencës në veprimtarinë politike si masë, në mes tjerash, për të lutuar kundër korrupsionit, krimit të organizuar dhe dukurive tjera negative, të cilat rrezikojnë shoqërinë dhe proceset e demokratizimit dhe integrimit. Toleranca. Për ne toleranca është një ndër parimet kryesore të veprimit politik. Ne angazhohemi për rritje të tolerancës ndëretnike, interkulturore, ndërfetare dhe politike. Ne konsiderojmë se vetëm ndërtimi i parimeve të thella të tolerancës mund të stabilizojë shoqërinë tonë dhe të vendosë bazat e demokracisë së mirëilltë. Për një qeverisje ndryshe Në këto zgjedhje ne dalim me një ofertë gjithpërfshirëse dhe jomajorizuese; ne dalim me një ofertë që bashkon, nuk përçan; që forcon, nuk dobëson; që faktorizon, nuk defaktorizon! Në vitin 2008, ne dëshmuam se vetëm vullneti i qytetarëve, i shprehur përmes votës së lirë dhe demokratike, mund të jetë faktori vendimtar dhe garanti i stabilitetit institucional për secilën qeveri që do të dalë nga zgjedhjet. Tre vjet më vonë, të gjitha subjektet politike e potencojnë rëndësinë e përfaqësimit legjitim të të zgjedhurve në qeverisje. Por, për të qenë faktor, vota duhet të jetë e fuqishme, duhet të jetë unike, duhet të jetë e bashkuar! Prandaj, sot, ne promovojmë një platformë për të forcuar votën tonë, për të mos lejuar përçarjen dhe fragmentimin e mëtejmë të faktorit shqiptar. Ne ofrojmë një platformë që buron nga fryma dhe përcaktimet themelore të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, e cila angazhohet për arritjen e balancit institucional ndërmjet shqiptarëve, maqedonasve, dhe komuniteteve tjera. Ne vimë para jush për të kërkuar mandat për qeverisje, të bindur se ju do të dini të vlerësoni drejt sidat e mëdha të cilat i kemi kaluar dhe sidat që qëndrojnë para nesh në periudhën që vijon. Që nga themelimi i saj Bashkimi Demokratik për Integrim ka promovuar një kulturë politike të ndryshme nga rivalët politikë; një kulturë politike që ngritet përtej arrogancës dhe konliktualitetit, si dukuri të cilat vazhdojnë ta karakterizojnë politikën në vendet e Ballkanit. Për këto dhjetë vite, vazhdimisht kemi qenë cak i drejtpërdrejtë i fushatave më të ashpra dhe sulmeve më arrogante që na i kanë drejtuar rivalët tanë. Kemi zgjedhur të mos përgjigjemi, të bindur se përgjigjen tonë e meriton vetëm sovrani, vetëm populli, vetëm ai që na vlerëson për punën që kryejmë. Ne kemi promovuar dhe vazhdojmë të promovojmë një kulturë politike, e cila ka vendosur interesat e qytetarit në qendër të vëmendjes së politikëbërësit. Për ne, çdoherë në rradhë të parë ka qenë dhe do të ngelet pikërisht qytetari, brengat dhe hallet e tij. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 13

14 Ne ralizojmë aspiratat e shqiptarëve, bashkohuni drejt qëllimit! VEPRAT TONA Bashkimi Demokratik për Integrim garon në këto zgjedhje si opcion i provuar dhe i dëshmuar. Pas vetes kemi shumë më shumë vepra dhe arritje se sa të gjithë rivalët tanë politik së bashku. Që nga viti 2002 e këtej kemi punuar me përkushtimin më të lartë në jetësimin e idealeve të brezave që shkuan dhe me admirimin më të lartë për brezat që vijnë drejt qëllimit për një jetë më të mirë. Maqedonia me status kandidati për BE Bashkimi Demokratik për Integrim është i bindur në perspektivën evropiane si e vetmja alternativë për ardhmërinë e rajonit tonë. Duke u nisur nga ky përkushtim themelor, ne jemi angazhuar dhe kemi punuar në plotësimin e kritereve të përcaktuara nga ana e Komisionit Evropian dhe, si rezultat i kësaj pune, në dhjetor të vitit 2005, Maqedonia mori statusin e vendit kandidat për anëtarësim në BE. Liberalizim i vizave për BE Bashkimi Demokratik për Integrim vazhdon rrugën për integrim të Maqedonisë, duke punuar me të njejtin përkushtim për realizimin e detyrimeve dhe kritereve që na i parashtron Bashkimi Evropian. Si pjesë e Qeverisë, ne kemi punuar në realizimin e reformave që përfshijnë: futjen në përdorim të pasaportave biometrike të cilësisë së lartë, krijimin e Viza-qendrës kombëtare, vendosjen e sistemit koordinues për udhëheqjen e kontrollit të kuijve. U bë lidhja e kalimeve kuitare me bazën e të dhënave të Ministrisë së Punëve të Brendshme, vazhdon me përkushtim luta kundër të gjitha formave të traikimit, dhe

15 » Maqedonia me status kandidati për BE» Liberalizim i vizave për BE» Njohja e pavarësisë së Kosovës» Funksionimi i votimit të dyishtë» Gjyqësori dhe prokuroria me votim të dyishtë» Parlamenti let dhe shkruan shqip» Administrata publike let shqip» Dokumentat personale në gjuhën shqipe» Shkupi dygjuhësor» Decentralizimi dhe komuna të zhvilluara më afër qytetarëve» Universiteti Shtetëror i Tetovës i barabartë në garë për cilësi» Arsim cilësor» Institucionalizim i vlerave kombëtare» Biznesi shqiptar faktor në ekonomi» Modernizim i shëndetësisë

16 u nënshkrua marrëveshja për riatdhesimin me BE. Si rezultat i këtyre reformave, Maqedonia në dhjetor të vitit 2009 itoi liberalizimin e vizave me shtetet e Evropës. Njohja e pavarësisë së Kosovës Në zgjedhjet parlamentare të vitit 2008, Bashkimi Demokratik për Integrim premtoi se me ardhjen në pushtet do të bëjë njohjen e pavarësisë së Kosovës. Njohja e Kosovës si shtet i pavarur u bë me 9 tetor 2008 dhe ishte një ndër vendimet më të para që mori Qeveria e Maqedonisë, si rezultat i angazhimit të drejtpërdrejtë dhe pa hezitim të Bashkimit Demokratik për Integrim. Brenda një viti, Maqedonia dhe Kosova vendosën marrëdhënie diplomatike, çka i hapi rrugë nënshkrimit të dhjetëra marrëveshjeve bilaterale nga fusha e ekonomisë, energjetikës, tregtisë, sigurisë, arsimit, shëndetësisë, punëve sociale, etj. Marrëveshje bilaterale Maqedoni-Kosovë 1. Marrëveshje për tregti të lirë midis Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Kosovës ( ) 2. Marrëveshje për demarkacionin izik të kuirit midis Maqedonisë dhe Kosovës ( ) 3. Deklaratë e përbashkët për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Kosovës ( ) 4. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Kosovës dhe Qeverisë së Maqedonisë për bashkëpunim policor ( ) 5. Marrëveshje për bashkëpunim ekonomik në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës ( ) 6. Marrëveshje për bashkëpunim në mes të Arkivit shtetëror të Republikës së Maqedonisë dhe Agjencionit shtetëror të arkivave të Kosovës ( ) 7. Memorandum per marrëveshje midis Ministrisë së mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë dhe Ministrisë së forcave dhe sigurisë së Republikës së Kosovës për bashkëpunim në siguri dhe mbrojtje ( ) 8. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për bashkëpunim në fushën e shëndetësisë dhe mjekësisë ( ) 9. Protokoli për bashkëpunim midis Ministrisë së punëve të jashtme të Republikës së Maqedonisë dhe Ministrisë së punëve të jashtme të Republikës së Kosovës ( ) 10. Memorandum për bashkëpunim në fushën e energjetikës midis Ministrisë së ekonomisë së Republikës së Maqedonisë dhe të Ministrisë së energjisë dhe minierave të Republikës së Kosovës ( ) 11. Protokoll i takimit të delegacioneve të Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Kosovës në komision të përzier për transportin e udhëtarëve në traikun ndërkombëtar ( ) 12. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për bashkëpunim dhe ndihmë të ndërsjellë në çështjet doganore ( ) 13. Projekt Protokol ndërmjet Ministrisë së Bujqësisë, pylltarisë dhe ujërave të Republikës së Maqdonisë dhe Ministrisë së Bujqësisë, pylltarisë dhe zhvillimit rural të Republikës së Kosovës ( ) 14. Protokol midis Ministrisë së punëve të brendshme të Republikës së Maqedonisë dhe Ministrisë së punëve të brendshme të Republikës së Kosovës për kryerjen e patrullave të përziera përgjatë kuirit të përbashkët ( ) 15. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për shmangien e taksimit të dyishtë dhe parandalimin e evazionit iskal lidhur me tatimet mbi të ardhurat dhe kapitalin ( ) 16. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për ndihmë të ndërsjelltë ligjore për çështjet penale ( ) 17. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për ekstradim ( ) 18. Marrëveshje në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Kosovës për transferimin e personave të dënuar ( ) Me një fushë Funksionimi i votimit të dyishtë Një nga parimet kryesore të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit është ndërtimi i mirëbesimit nëpërmjet vendimmarrjes konsensuale. Kjo bashkë me parimin e votimit të dyishtë në Parlamentin e Maqedonisë dhe në këshillat komunale realizohet edhe nëpërmjet Komitetit për marrëdhënie ndëretnike dhe aplikohet edhe në insitucionet tjera (Aneks C i Marrëveshjes Paqësore të Ohrit). Komiteti për marrëdhënie ndëretnike, që është kategori kushtetuese, paraqet dhomën e përfaqësuesve të popujve që jetojnë në Maqedoni. Duke parë rrezikun e manipulimit me këtë organ dhe nënvlerësimit të vendimmarrjes konsensuale, ne iniciuam 16 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

17 dhe miratuam ligjin për funksionimin e Komitetit për marrëdhënie ndëretnike (që ishte një nga pikat e Marrëveshjes së Majit). Edhe krahas tendencave për manipulim me votimin e dyishtë dhe qëllimeve për majorizim të shqiptarëve, votimi i dyishtë ngelet një nga mekanizmat më funksionalë që garanton vendimmarrjen konsensuale, që nënkupton edhe bazë për marrëdhënie të mira ndëretnike. Gjyqësori dhe prokuroria me votim të dyishtë Bashkimi Demokratik për Integrim, gjatë qeverisjes së vet ka punuar për reformim të pushtetit gjyqësor, për ta bërë atë më të besueshëm dhe më të pranueshëm për shqiptarët. Në vitin 2006, ne vendosëm votimin e dyishtë në zgjedhjen e gjykatësve nëpër gjykata dhe nëpër prokurori. Si rezultat i kësaj, sot kryetarët e gjykatave themelore në Shkup, Kumanovë, Tetovë, Gostivar, Kërçovë, Dibër dhe Strugë janë shqiptarë. Përveç vendosjes së parimit të votimit të dyishtë gjatë procesit të përzgjedhjes së gjykatësve, Bashkimi Demokratik për Integrim krijoi rrethana politike dhe ligjore për themelimin e Gjykatës së Apelit në Gostivar. Sot, kjo gjykatë paraqet institucion rajonal për shqiptarët dhe për apelimin e proceseve gjyqësore në shkallë të dytë, ata më nuk kanë nevojë të drejtohen në Gjykatën e Apelit në Shkup, siç ka qenë rasti deri para pak viteve. Si rezultat i vendosjes së parimit të dyishtë në gjyqësor, sot në Gostivar është themeluar dhe funksionon edhe Prokuroria e Lartë Gostivar. Parlamenti let dhe shkruan shqip Si rrjedhojë e ndryshimeve të Kushtetutës së Maqedonisë që dolën si rezultat i Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, nga viti 2003 deputetët shqiptarë lasin shqip në Parlamentin e Maqedonisë. Nga viti 2008, kur Bashkimi Demokratik për Integrim bëhet pjesë e Qeverisë, përdorimi i gjuhës shqipe në Parlament avancohet edhe ne dokumentet zyrtare. Dokumentet që diskutohen në Parlament janë edhe në gjuhën shqipe. Administrata publike let shqip Bashkimi Demokratik për Integrim prej illimit ka zhvilluar politika për rritjen e besueshmërisë së qytetarëve ndaj administratës dhe institucioneve shtetërore. Përfaqësimi i drejtë në administratë publike. Duke ndërtuar bazën ligjore për përfaqësim të drejtë, pra punësimit të shqiptarëve në institucionet e shtetit, ne arritëm të përmirësojmë gabimet që ishin bërë me dekada ndaj shqiptarëve. Avancuam përfaqësimin e drejtë dhe adekuat të shqiptarëve dhe vetëm gjatë ka afër 3,000 të punësuar shqiptar. Kjo frymë e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit vazhdon të relektohet edhe më gjërë se sektori publik. Sipas të dhënave të agjencisë për punësim punësimet e reja të regjistruara nga 59,000 punësime të regjistruara rreth 12,300 janë shqiptar (rreth 21%). Nashkimi Demokratik për Integrim nuk mendon se kjo është mjat, por ky proces duhet të vazhdojë edhe me dinamikë më të theksuar. Bashkimi Demokratik për Integrim punësimin e shqiptarëve nuk e kupton vetëm si të dhënë statistikore, por nga afër ka ndjekur edhe karrierën e të nëpunësve. Fryma e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit është që shqiptarët nëpërmjet përfaqësimit të tyre në institucionet e shtetit të jenë pjesë e krijimit të politikave shtetërore. Sot falë këtij përcaktimi në çdo institucion të shtetit ka shqiptarë në pozita dhe nivele të ndryshme. Avancimi i përdorimit të gjuhës shqipe. Në procedurat gjyqësore përdorimi i gjuhës është avancuar, kurse në gjykatat themelore dhe të apelit, selitë e të cilave janë në komunat me mbi 20% shqiptarë, tabelat (ose mbishkrimet) BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 17

18 dhe vulat e tyre janë edhe në gjuhën shqipe. E njëjta vlen edhe për Prokurorinë publike. Numri i gjykatësve, prokurorëve dhe administratës gjyqësore për çdo vit rritet. Me qëllim që përfaqësimi i drejtë të jetë normë që respektohet nga çdo bartës i institucioneve Bashkimi Demokratik për Integrim miratoi ligj ku parashihet përpilim i programeve të veçanta dhe sankcionim për ata që nuk e respektojnë të njëjtën. Dokumentet personale në gjuhën shqipe Bashkimi Demokratik për Integrim gjithmonë, duke u udhëhequr nga parimi se shteti është i të gjithë qytetarëve dhe se gjuha shqipe duhet të gjejë zbatim në të gjitha procedurat, u angazhua dhe arriti që dokumentet personale të jenë edhe në gjuhën shqipe. Çdo shqiptar, pa marrë parasysh ku jeton, dokumentet personale i ka edhe në gjuhën e vet amtare. Jo vetëm kaq, por edhe ballina e pasaportës, dokument me të cilin qytetari udhëton jashtë shtetit, është edhe në gjuhën shqipe! Të gjitha aplikimet për realizimin e të drejtave të qytetarëve gjithashtu janë në gjuhën shqipe. Bashkimi Demokratik për Integrim miratoi ligj për evidencën pedagogjike, me çka garantoi përdorimin e plotë të gjuhës shqipe në procedurat pedagogjike. Indeksi dhe dokumentet tjera për studentin shqiptar, pa marrë parasysh në cilin Universitet studion janë edhe në gjuhën shqipe. Shkupi dygjuhësor Në Shkup illoi përdorimi i gjuhës shqipe si gjuhë e dytë zyrtare, si parim që del nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit. Përdoret në administratë dhe dokumentet zyrtare, në ndërmarrjet publike dhe shenjat e sinajlizimit të traikut, si dhe insitucione të ndryshme të qytetit të Shkupit. Decentralizimi dhe komuna të zhvilluara më afër qytetarëve Decentralizimi është një nga shtyllat e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit që ka për qëllim të afrojë pushtetin te qytetarët duke krijuar komuna me më shumë kompetenca dhe inanca që do të mundësonin autonomi në zhvilimin e tyre ekonomik. Decentralizimi i pushtetit. Transferimi i kompetencave në komunat i afron dhe rrit cilësinë e shërbimeve publike dhe administrative ndaj qytetarëve. Me ligjin për vetëqeverisje lokale (2002) komunat morën më shumë kompetenca si vijon: urbanizëm, 18 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

19 mbrojtje e ambientit, zhvillim ekonomik lokal, shërbimet komunale, kulturë, sport dhe rekreacion, mbrojtja sociale dhe përkujdesja e fëmijëve, arsimi illor dhe i mesëm, shëndetësia primare, shëbimet zjarrëikëse, etj. Organizimi i ri territorial. Organizimi territorial ishte sida e krijimit të një modeli optimal që do të ofrojë jetë më cilësore për qytetarët në nivel optimal. Me këtë avancohet pushteti vendor dhe zhvillimi vendor dhe regjional. Me ligjin për organizim territorial të vetëqeverisjes lokale (2004) nga 123 komuna jofunksionale të bëjë një organiziim të ri territorial me 84 komuna. Me këtë ndarje shqiptarët ituan më shumë pushtet dhe mundësi për zhvillim. Organizimi i ri territorial kishte nën konisderatë përfaqësimin etnik që të mund në mënyrë maksimale të realizohen të drejtat që dalin nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit lidhur me përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare dhe përdorimi i lamurit kombëtar dhe aspekteve tjera etnike dhe kulturore. Gjithashtu, me relevancë kanë qenë edhe indikatorët ekonomik, gjeograik dhe hapësiror që të sigurojmë se këta komuna do të jenë të qëndrueshme me potencial për zhvillim ekonomik. Decentralizimi iskal. Me ligjin për inancim të njësive të vetëqeverisjes lokale (2004), buxheti i komunave rritet deri në dhjetëish nga ato që kishin paraprakisht me qëllim që të mund të inancojnë kompetencat e reja. Komunat tani kanë burime vetanake të inancimit (tatimi në pronë, taksat komunale, vetëkontributet etj.) dhe burime buxhetore (3% e vlerës së tatimit personal, 3% e tatimit në vlerë të shtuar, dotacione të dedikuara, kapitale, blok dhe për kompetenca të deleguara) si dhe hua brenda dhe jashtë vendit që mund komuna drjtpërdrejtë të shfrytëzojë. Gjithashtu, me ndryshimet e ligjit në 2009 rritet pjesa e TVSHsë që shkon për komuna nga 3% në 4.5% dhe ndërkohë rriten të hyrat nga koncesionet dhe shitja e tokës shtetërore nga 0% në 2002, në 40% në 2006 dhederi në 2009 rriten në 80%. Menaxhimi me tokat nërtimore nga viti 2011 do jetë kompetencë e komunave. Zhvillim regjional i barabartë. hemelohet Komiteti për zhvillim regjional të barabartë dhe avancohet implementimi i ligjit që të inancohen komunat në projektet infrastrukturore për të balancuar dallimet në nivelin e zhvillimit ndërmjet regjioneve të ndryshme në Maqedoni. Universiteti Shtetëror i Tetovës i barabartë në garë për cilësi Kërkesa e shqiptarëve për universitet në gjuhën shqipe u anashkalua tërësisht. Bashkimi Demokratik për Integrim duke pasur për qëllim realizimin e kësaj kërkese legjitime dhe duke dashur të ndërtojë shoqëri të arsimuar dhe individë të kualiikuar u zotua që këtë ëndër të shqiptarëve ta bëjë realitet. Në vitin 2004 legalizoi Universitetin e Tetovës, me çka u konirmua e drejta legjitime e shqiptarëve për arsim të lartë në gjuhën shqipe. Me këtë u garantua edhe inancimi nga buxheti dhe trajtim të barabartë me universitetet tjera në vend. Vetëm për investime kapitale, nga viti 2008 e deri në 2011, janë ndarë 9 milion euro, dhe janë transferuar objekte ekzistuese në pronësi të Universitetit Shtetëror të Tetovës (p.sh. ish-kazerma ushtarake në Kumanovë, Kerçove, Dibër etj.). Sot Universiteti Shtetëror i Tetovës është shembull i funksionimit dhe implementimit të standardeve ndërkombëtare. Nëse deri në vitin 2004 universiteti përballej me vështirësitë dhe tendencat për mbylljen e tij, sot ai, përveç në Tetovë, është i disperzuar edhe në Shkup, Kërçovë, Strugë dhe Dibër. Ndërkaq, në Gostivar dhe Kumanovë janë themeluar fakultete të veçanta në kuadër të Universitetit Shtetëror të Tetovës. Arsim cilësor Arsimi është shtylla kryesore e zhvillimit të shoqërisë, prandaj Bashkimi Demokratik BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 19

20 për Integrim këtë fushë e ka pasur një nga prioritetet kryesore. Arsimit në të gjitha nivelet dhe format i është kushtuar vëmendje e veçantë. Zhvillimi i infrastrukturës, ose ndërtimi i objekteve të reja për shkollat, është dëshmi e qartë se ne kemi investuar jo vetëm për të përmirësuar gabimet e të tjerëve, por edhe për të siguruar kushte më të mira dhe për të garantuar arsim cilësor. Në të gjitha komunat dhe vendbanimet shqiptare kemi ndërtuar objekte dhe kemi rinovuar ato që kanë pasur nevojë. hemelimi i shkollave të reja illore dhe të mesme është bërë me qëllim të funksionimit më të mirë. Kështu, themeluam shkollën e mesme në Kumanovë, Likovë, Dollnen, Kërçovë. Në Kumanovë e emëruam Sami Frashëri, në Likovë Ismet Jashari, në Kërçovë Dituria, kurse në Dollnen Ismail Qemali. Në gjuhën shqipe përkthehen 1,000 tituj (libra) që përdoren në universitetet më me renome në botë, me qëllim që të munden edhe studentët shqiptarë të mësojnë me cilësi botërore edhe në shqip. Për zhvillim të shkencës dhe arsimit kualitativ, si dhe lidhjes më të mirë të universitetit me sektorin privat kemi siguruar laboratorë për nevojat e Universitetit. Kualiikimi i arsimtarëve dhe mësimdhënësve është realizuar konform reformave të parapara në programin tonë. Siguruam që gjatë emërimit të udhëheqësve të shkollave të mos ketë ndikime politike dhe arsimi të depolitizohet plotësisht. Për çdo nxënës siguruam libra falas, kurse për nxënësit e talentuar kemi siguruar bursa. Për të gjitha familjet me nevojë për çdo fëmijë të tyre siguruam mjete inanciare shtesë. Përmirësimi i teksteve shkollore dhe sigurimi i përmbajtjes së tyre të relektojë karakterin e shtetit ka illuar dhe do të realizohet në bashkëpunim me ekspertë dhe me ndihmën e komunitetit ndërkombëtar. Kompjuterizimi i shkollave dhe sigurimi i kompjuterëve për çdo nxënës ka ndikuar në rritjen e mësimit të lëndës së informatikës si nevojë e kohës moderne. Institucionalizim i vlerave kombëtare Institucionalizimi i vlerave kombëtare ka qenë një nga prioritetet e Bashkimi Demokratik për Integrim. Vendoset përmendorja e heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti - Skënderbeu, në Shkup. Udhëheqës shqiptar që i bën krenar shqiptarët në qendrat e qyteteve Tiranë, Prishtinë dhe Shkup. Shënohet 100-vjetori i Kongresit të Manastirit dhe themelohet Muzeu i alfabetit të gjuhës shqipe në Manastir. Bashkimi Demokratik për Integrim rëndësi të veçantë i ka kushtuar institucionalizimit të vlerave tona kombëtare të cilat janë lënë anash dekada të tëra. Duke u nisur nga kjo, illimisht, për herë të parë, në mënyrë madhështore dhe institucionale, u shënua njëqindvjetori i Kongresit të Manastirit, së bashku me Prishtinën dhe Tiranën zyrtare. Gjatë këtij mandati u themelua Muzeu i alfabetit në qytetin e Manastirit. hemelohet Muzeu i lirisë në Shkup. Muzeu i lirisë sot mban vlerat e historisë më të re dhe krenarisë së shqiptarëve të Maqedonisë i vendosur në Komunën e Çairit, në Shkup. Nderojmë personalitetet kombëtare me përmasa botërore. Përveç këtyre dy muzeve është themeluar dhe ndërtuar Muzeu i Nënës Terëzë, humanistes së madhe shqiptare. Emrin e humanistes sot e mban spitali gjinekologjik i Çairit, ndërsa spitali i Gostivarit mori emrin e nobelistit me prejardhje shqiptare, Ferit Murat. Ndërtohen dhe promovohen vlera të kulturës dhe historisë shqiptare. Me këtë nuk u ndal angazhimi ynë për institucionalizimin e vlerave kombëtare. Pas kërkesës së banorëve 20 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

21 dhe artdashësve të qytetit, themeluam Dramën shqipe në Kumanovë. Në qytetin e Tetovës gjithashtu është bërë rinovimi i shtëpisë së kulturës, e së shpejti do të illojë ndërtimi i objekteve të reja për nevojat e teatrit dhe bibliotekës. Institucionet kulturore e shkencore janë të një rëndësie të madhe për ne. Krijuam kushte më të mira dhe ekipuam me kuadro profesionale dhe adekuate Institutin për Trashëgimi Kulturore e Shpirtërore të Shqiptarëve në Maqedoni. Ndërkaq, në qytetin e Gostivarit themeluam Qendrën konservatore dhe ekipuam këtë qendër me kuadër adekuat dhe profesional që do të kujdeset për ruajtjen e trashëgimisë kulturore në Maqedoninë veriperëndimorë. Rivitalizimi i Çarshisë së vjetër, në Shkup. Janë ndërmarrë hapa konkrete për kthimin e imazhit dhe pamjes së Çarshisë, me ç rast u miratua program i veçantë për ringjalljen e Çarshisë së Vjetër. Sheshi Skënderbeu në Shkup. Vendosëm që në Çarshinë e vjetër të Shkupit të ndërtojmë edhe sheshin më të madh që do ta mbaj emrin e heroit tonë kombëtar Sheshin Skënderbe. Nderohen vlerat e vitit Jemi përkujdesur për vendet ku prehen dëshmorët, martirët e Kombit, kemi ndërtuar përmendoret e dëshmorëve të kombit. Shumë institucione arsimore e kulturore morën emrin e heronjve tanë. Shkolla e mesme në Komunën e Likovës u emërua me emrin e heroit nga Kumanova Ismet Jashari, i cili ra dëshmor në lutën e Kosovës. Gjithashtu, janë ndërtuar: Memorial i dëshmorëve në Hotle, Memorial i dëshmorëve në Haraqinë, Memorial i heroit të kombit Ismet Jashari në Orizarë, Memorial i Fadil Limanit, Kalaja në Sellcë të Tetovës, etj. Biznesi shqiptar faktor në ekonomi Bashkimi Demokratik për Integrim është për një ekonomi tregu dhe konkurrencë të lirë me mundësi të barabarta për të gjithë. Duke u nisur nga fakti që biznesi shqiptar në të kaluarën nuk ka pasur trajtim të barabartë nga institucionet e shtetit dhe politikë-bërësit, Bashkimi Demokrati për Integrim vendosi në vëmendjen e vet avancimin e biznesit shqiptar në Maqedoni. Me qëllim që t i jepet një mundësi organizimit institucional të biznesit në një odë ekonomike, në vitin 2005 u soll ligj i ri për odat ekonomike, me të cilin u dha mundësi ligjore për regjistrim të një ode të re ekonomike të biznesit shqiptar, e cila u bë e njohur si Oda Ekonomike e Maqedonisë Veriperëndimore. Me këtë, biznesi u bë zë që dëgjohet nga politikë-bërësit dhe qeveria. Rritet numri i kompanive shqiptare që marrin me koncesion shfrytëzimin e mineraleve natyrore dhe përfaqësimi i tyre nga 3% para 2004 tani arrin në 18% në nivel shtetëror. Kompanitë shqiptare hyjnë në sektorin inanciar, në biznesin e sigurimit dhe transferimit të shpejtë të parasë. Kapitali shqiptar depërton në mediat elektronike me licenca për TV në nivel shtetëror (2005 dhe 2010). Kompanitë shqiptare hynë në sektorin energjetik duke marrë nën koncesion ndërtimin e hidrocentraleve (2010 dhe 2011). Modernizimi i shëndetësisë Shëndetësi cilësore dhe qasje për të gjithë është orientim i Bashkimit Demokratik për Integrim. U investuan rreth 100 milion euro në pajisje dhe rreth 100 milion euro në rikonstruktim dhe spitale të reja. U themelua Klinika universitare në spitalin e Tetovës dhe për dy vite u investuan mbi 10 milion euro, vlerë e cila nuk është investuar gjatë 20 viteve të fundit. Gjithashtu, u investua në ngritjen e ambulancave në dhjetra vendbanime rurale shqiptare, me vlerë prej 1 milion euro. Librezat njëgjuhëshe të shëndetsisë shndërohen në kartela elektronike edhe në gjuhën shqipe dhe illoi informatizimi i shëndetësisë deri në arritjen e shëndetësisë moderne pa letra. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 21

22 Ne jemi të vendosur, bashkohuni drejt qëllimit! VIZIONI DHE PRIORITETET TONA» Marrëveshja Paqësore e Ohrit» Integrimet euroatlantike» Zhvillim ekonomik dhe shanse të barabarta Bashkimi Demokratik për Integrim del në këto zgjedhje me ofertë të qartë për avancimin e pozitës politike dhe faktorizimin ekonomik të shqiptarëve: Marrëveshja Paqësore e Ohrit, integrimi euroatlantik dhe zhvillim dhe mundësi të barabarta ekonomike. Këto janë tre shtyllat themelore mbi të cilat ne e bazojmë veprimin tonë politik. Si parti e dëshmuar politike ne ofrojmë një platformë realiste e pragmatiste politike për mandatin e ardhshëm. Nacional-romantizmi, spekulimet në emër të radikalizmit për interes të votës nuk kanë qenë dhe nuk do të jenë pjesë e ilozoisë politike të Bashkimit Demokratik për Integrim dhe ne do t i qëndrojmë konsekuent këtij përcaktimi. Me këtë platformë, ne qytetarit i kërkojmë partneritet dhe aleancë edhe më të fuqishme për realizimin e objektivave tona të përbashkëta. Ky bashkim është garanci mbi të cilën ne e mbështesim të ardhmen e Bashkimit Demokratik për Integrim. Marrëveshja Paqësore e Ohrit Ngjarjet e vitit 2001 krijuan rrethana politike për të arritur një marrëveshje paqësore ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve, me ndërmjetësimin e faktorit ndërkombëtar amerikan dhe evropian. Këto ngjarje ishin rezultat i kontributit të drejtpërdrejtë të lidershipit aktual të Bashkimi Demokratik për Integrim. Për këto arsye, ne qëndrojmë konsistentë në përcaktimin tonë për respektimin e plotë të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit si zgjidhje optimale për ndalimin e konliktit etnik në Maqedoni, dhe bazë për avancimin e mëtejshëm të statusit politik të shqiptarëve. Strukturat që sot drejtojnë Bashkimin Demokratik

23 për Integrim kanë qenë aktorët kryesorë në zhvillimet, të cilat i paraprinë Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, në vitin 2001, dhe e vlerësojnë këtë si një arritje kombëtare dhe demokratike të kohës. Ndërsa rivalët tanë e kanë kundërshtuar, kritikuar, anuluar dhe kanë kërkuar marrëveshje të re për shkak se ata e konsiderojnë Marrëveshjen Paqësore të Ohrit si të huaj, jo rezultat i përpjekjeve të tyre për të adresuar çështjet dhe interesat e shqiptarëve në mënyrë institucionale. Marrëveshja Paqësore e Ohrit është kriteri themelor për integrimin e Maqedonisë në NATO dhe BE. Perspektiva integruese është ngusht e lidhur me suksesin ose mossuksesin e integrimit të brendshëm, i cili garantohet me parimet dhe frymën e Marrëveshjes së Ohrit. Marrëveshja Paqësore e Ohrit në 10 vjetorin e saj del me mesazhin e qartë se edhe pse mund të pengohet ose të shantazhohet nga kundërshtarët e saj, ajo nuk mund të zhbëhet, por mund vetëm të avancohet. Integrimet euroatlantike Bashkimi Demokratik për Integrim është i bindur se interesat e shqiptarëve të Maqedonisë mund të realizohen vetëm atëherë kur shteti dhe shoqëria jonë do të jenë anëtare të respektuara të NATO-s dhe Bashkimit Evropian. Shteti multietnik, anëtarësimi në Bashkimin Evropian dhe NATO dhe demokracia funksionale janë vlera themelore të idesë politike të Bashkimit Demokratik për Integrim. Procesin e reformimit të shtetit që nisi me arritjen e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, Bashkimi Demokratik për Integrim do ta vazhdojë më tej deri në plotësimin e të gjitha standardeve demokratike të nevojshme për t i siguruar Maqedonisë vendin e merituar në familjen e shteteve të zhvilluara demokratike. Ne jemi të bindur se me integrime do të ruhet paqja dhe do të arrihet mirëqenia e të gjithë qytetarëve, stabiliteti i plotë i shtetit dhe rajonit, si dhe zgjidhja e problemeve etnike në një Maqedoni dhe Ballkan multietnik, multigjuhësor, multikulturor dhe multikonfesional. Bashkimi Demokratik për Integrim i përkushtohet jetësisht transformimit të plotë të Ballkanit, nga një zonë krizash dhe konliktesh, në promotor paqeje, stabiliteti, prosperiteti dhe bashkëpunimi të mirëilltë rajonal. Që nga themelimi i partisë, ne kemi promovuar një ilozoi të re të veprimit politik në kontekstin historik të Republikës së Maqedonisë dhe Ballkanit. Ne u bazuam në guximin politik, të përgjegjshëm për të bërë ndryshime rrënjësore, me qëllim të daljes nga politika e urrejtjes, hakmarrjes dhe mosbesimit, e cila po shkatërronte Ballkanin, për të illuar një politikë të re të pajtimit, tolerancës dhe mirëbesimit. Rruga për integrimet euroatlantike ka shumë vështirësi dhe pengesa. Në këtë rrugë, idealet e shqiptarëve të Maqedonisë nuk janë në kundërshtim me interesat e maqedonasve etnikë. Përkundrazi, ato bashkërenditen në përkushtimin për NATO-n, Bashkimin Evropian dhe përpjekjet e përgjithshme për një Maqedoni stabile e të prosperuar. Zhvillim ekonomik dhe shanse të barabarta Ekonomia e integruar nënkupton orientim drejt ndërtimit të sistemit ekonomik të bazuar në konceptin e ekonomisë së tregut funksional dhe të sinkronizuar me reforma dhe politika adekuate ekonomike dhe institucionale për integrim në Bashkimin Evropian dhe strukturat euroatlantike, që synon ngritjen e standardit jetësor dhe mirëqenies së qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për një model ekonomik që ofron rritje të shpejtë, të balancuar dhe shanse të barabarta për të gjithë. Nisur nga kjo, integrimi BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 23

24 ekonomik do të fokusohet në tre nivele: integrim të ekonomisë së brendshme me qasje të drejtë dhe të barabartë në fondet publike, lirisë së biznesit dhe zhvillimit të barabartë regjional; integrim ekonomik rajonal, nëpërmjet avancimit të infrastrukturës dhe bashkëpunimit ekonomik për ndërtimin e një tregu të përbashkët, dhe integrim evropian dhe global në funksion të arritjes së standardeve dhe cilësive më të larta konkurruese. Për shqiptarët, ky integrim ekonomik do të ofrojë qasje të barabartë në fondet publike, mundësi të barabarta për biznes dhe zhvillim regjional të barabartë brenda vendit. Gjithashtu, integrimi i ekonomisë nëpërmjet avancimit të infrastrukturës dhe rrjetit informativ, bashkimit të kapitalit dhe i dijes (resurseve njerëzore), si dhe bashkëpunimit ndërkuitar dhe menaxhimit të resurseve natyrore dhe energjetike, do të mundësojë bashkim të tregut shqiptar rajonal, me çka do të jemi më konkurrues në tregun evropian dhe global. Kështu do të jemi më relevant brenda vendit, në rajon, në Evropë dhe në botë. 24 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

25 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 25

26

27 SHTET I PËRBASHKËT DHE DEMOKRACI KONSENSUALE Ndarja e pushtetit forcon besimin ndaj shtetit! Marrëveshja Paqësore e Ohrit» Integrimet euro-atlantike» Qeverisje e mirë»

28

29 SHTET I PËRBASHKËT DHE DEMOKRACI KONSENSUALE Politika jonë bazohet në partneritetin si formë e bashkëpunimit, si bashkëpërgjegjësi për të qeverisur dhe përkushtim për një ardhmëri më të begatë. Ne do të insistojmë që në proceset politike, ekonomike dhe shoqërore të përfshihen të gjitha resurset që ka vendi ynë, mbi bazë të partneritetit, çka do të mundësonte bashkimin e të gjitha energjive për të përmbushur interesat e të gjithëve. Bashkimi Demokratik për Integrim do të airmojë fuqishëm participimin e të gjitha grupeve etnike, të gjinive dhe të shoqërisë civile, si partnerë të barabartë. Diversiteti i shoqërisë imponon nevojën për një dialog permanent ne mes të të gjitha grupeve politike, për të siguruar që politikat qeveritare janë legjitime dhe efektive si kusht për forcimin e partneritetit etnik në çdo nivel të funksionimit të institucioneve drejtuese. Përkatësia etnike është element themelor në drejtimin e shteteve multietnike. Etnia është burimi kryesor për të ruajtur rendin dhe koherencën dhe do të mbetet kështu përderisa shteti të itojë autoritetin e nevojshëm për të krijuar kornizën për funksionimin e shoqërisë qytetare. pushtet edhe në opozitë. Dialogu shqiptaromaqedonas sot zhvillohet në institucione. Për te dhe për nevojën e kultivimit, forcimit dhe avancimit edhe më të madh të tij sot duhet të kontribuojmë të gjithë. Bashkimi Demokratik për Integrim, veprimin e vet strategjik e bazon në përforcimin e paqes dhe stabilitetit në Republikën e Maqedonisë dhe në rajon si dhe në përpjekjen e integrimit të R. Maqedonisë në strukturat euroatlantike. Ne besojmë se integrimi sa më i shpejtë i Maqedonisë në NATO dhe illimi i negociatave për anëtarësim në Bashkimin Evropian do të vulosin stabilitetin e vendit dhe të rajonit. Rol të posaçëm në këtë drejtim kanë marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si partner yni strategjik. Qeverisja e mirë është themeli i shëndoshë mbi të cilin ngriten demokracitë e zhvilluara. Prandaj, ne jemi të vendosur që të vazhdojmë drejt ndërtimit të institucioneve profesionale, të besueshme dhe të përgjegjshme, që do jenë në funksion të qytetarit. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për të ndërtuar një sistem të rendit dhe ligjit që është i barabartë për të gjithë. Marrëveshja Paqësore e Ohrit, arriti që dialogun shqiptaro-maqedonas ta vendosë në kuadër të institucioneve. Ky dialog sot është obligues për subjektet politike, si në BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 29

30 Një shtet bashkëkohor demokratik, në rrjedhën natyrore të zhvillimit dhe krijimit të vet, duhet vazhdimisht të sigurojë Kushtetutën e tij, që tërësisht t i plotësojë nevojat e të gjithë qytetarëve të saj, në pajtim me standardet më të larta ndërkombëtare, si dhe vetë të zhvillohen vazhdimisht. (Pika 1.4, Marrëveshja e Ohrit, )» Politika gjuhësore» Përdorimi i simboleve etnike» Përfaqësimi i drejtë» Votimi i dyishtë (Parimi i Badinterit) MARRËVESHJA PAQËSORE E OHRIT Marrëveshja Paqësore e Ohrit solli ndryshime rrënjësore në funksionimin e shtetit tonë. Kjo marrëveshje, duke i dhënë fund konliktit të armatosur ndëretnik, e hapi rrugën për demokratizimin e shoqërisë dhe institucioneve të shtetit. Sot përgjegjësia e elitës politike qëndron në guximin për të avancuar më tej konceptin e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, duke relektuar nevojat e kohës për barazi të plotë. Prandaj, respektimi i plotë i dispozitave të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, kultivimi i frymës së saj dhe mbrojtja e institucioneve që burojnë nga ky dokument i garantuar ndërkombëtarisht, mbesin detyrim parësor i Bashkimit Demokratik për Integrim. Viti 2011 shënon 10 vjetorin e Marrëveshjes Paqësore të Ohrit. Sida jonë për të ardhmen është avancimi i mëtejmë i mekanizmave dhe institucioneve, të cilat në themelin e tyre bartin pikërisht respektin dhe njohjen e dallimeve etnike, gjuhësore e kulturore. Procesi modernizues i shoqërisë shqiptare në Maqedoni, që nisi pas vitit 2001, sot ka marrë formë dhe karakteristika të dallueshme. Arsimimi sipëror në gjuhën amtare, punësimi në administratën shtetërore, kultivimi dhe mbrojtja e identitetit etnik e kombëtar, të ndryshëm nga ai i komunitetit dominues, sot paraqesin realitet të pamohueshëm. Politika gjuhësore Bashkimi Demokratik për Integrim do të punojë për krijimin e politikës gjuhësore, e cila në çdo moment do të relektojë karakterin multietnik të shtetit. Bazuar në vlerat, traditën dhe standardet e Evropës së bashkuar, Maqedonia duhet të airmojë dhe zbatojë politikë gjuhësore, e cila do të jetë në favor të solidaritetit ndërmjet

31 popujve në Maqedoni, që do të jetë rezultat i respektimit të historisë, kulturës dhe traditave të ndërsjella, dhe, në këtë mënyrë, do të krijohet një ndjenjë e përkatësisë dhe përkushtimit ndaj shtetit tek të gjitha grupet etnike që jetojnë në Maqedoni. Politika jonë gjuhësore buron nga motoja e Bashkimit Evropian që është Unitet në dallime (Unity in diversity). Diversiteti gjuhësor është dëshmuar si zgjidhja më e mirë në tentimet për të bashkuar popujt e ndarë dhe të armiqësuar në Evropën e pas Lutës së Dytë Botërore. Respektimi pa kushte i identiteteve nacionale dhe gjuhësore është bazamenti më i fortë i një projekti që duhet të ngadhënjejë mbi animozitetet dhe jotolerancat etnike. Mbi këtë bazë ne do të angazhohemi për ndërtimin e politikës së drejtë gjuhësore në Maqedoninë multietnike. E drejta për përdorimin zyrtar të gjuhës shqipe buron nga përcaktimet bazë të shtetit për ndërtimin e Maqedonisë multietnike, multigjuhësore dhe multikulturore. Këto përcaktime janë të inkorporuara në Kushtetutën e Maqedonisë, si bazament politik për ndërtimin e Maqedonisë multietnike demokratike. Prandaj, Bashkimi Demokratik për Integrim do të punojë për realizimin e dispozitave kushtetuese për përdorim zyrtar të gjuhës shqipe gjatë legjislacionit të ardhshëm. Përdorimi i simboleve etnike Marrëveshja Paqësore e Ohrit përjashton zgjidhjet territoriale të problemeve etnike dhe krijon barazi ndërmjet dy komuniteteve më të mëdha në Maqedoni, duke krijuar hapësirë për kultivimin e plotë të identitetit gjuhësor dhe përdorimin e simboleve kombëtare të shqiptarëve. Duke u nisur nga teoritë bashkëkohore për qeverisjen konsensuale në shtetet e fragmentuara, Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron se sistemi ynë politik ofron zgjidhje funksionale për përdorimin e simboleve kombëtare. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 31

32 Marrëveshja e Ohrit, si marrëveshje paqësore politike e garanton të drejtën e kultivimit të identiteteve kolektive të grupeve etnike në Maqedoni. Identiteti etnik i shqiptarëve të Maqedonisë është identitet i veçantë dhe kultivimi i tij nuk e cënon identitetin shtetëror. Në rastin e Maqedonisë, identitetet e veçanta kombëtare e ndërtojnë identitetin e veçantë shtetëror, por e ruajnë organizimin politik të shtetit, dhe kjo e bën Maqedoninë një model unik. Në këtë drejtim, e drejta për përdorimin e simbolit kombëtar shqiptar në nivel nacional nuk e cënon identitetin shtetëror, por e forcon ndjenjën e të qenit pjesëtar i komunitetit etnopolitik në Republikën e Maqedonisë, njashtu siç përdorimi i gjuhës shqipe, si gjuhë zyrtare, nuk e cënon identitetin shtetëror të Maqedonisë. Mbi këtë themel, identiteti etnik i shprehur me simbolikën e lamurit tonë kombëtar duhet të përdoret pa censura apo restrikcione të motivuara politikisht. Modeli i Ohrit synon pajtimin mes dy komuniteteve më të mëdha në Maqedoni dhe ky model vendosi kornizën politike për ndërtimin e shtetit multietnik. Me këtë model garantohet edhe kultivimi i identitetit gjuhësor dhe etnik i etnitetit shqiptar. Andaj, një zgjidhje e mirë dhe e qëndrueshme për përdorimin e simboleve eviton rrezikun për konlikte ndërmjet grupeve etnike. Përfaqësimi i drejtë Arritja e përfaqësimit të drejtë të shqiptarëve dhe komuniteteve joshumicë në institucionet e administratës shtetërore dhe publike proporcionalisht me numrin e popullatës është qëllim strategjik afatgjatë i Bashkimit Demokratik për Integrim. Gjatë qeverisjes , ne e avancuam përfaqësimin e drejtë të shqiptarëve në administratën publike dhe shtetërore deri në 16.5%. Realizimi i përfaqësimit të drejtë kontribuon për stabilizimin e Republikës së Maqedonisë dhe për kthimin e besimit të qytetarëve që nuk janë shumicë tek institucionet e shtetit. Përfaqësimi i drejtë i grupeve etnike do të vazhdojë procesin e nisur të ndërtimit dhe modernizimit të shtetit multietnik në Maqedoni përmes shfrytëzimit të kapaciteteve të plota njerëzore, dhe padyshim do të rrisë eikasitetin e dhënies së shërbimeve publike. Bashkimi Demokratik për Integrim ka përgatitur strategji për realizimin e përfaqësimit të drejtë. Kjo strategji është projektuar në katër plane aksionare vjetore për procesin e përfaqësimit të shqiptarëve në institucionet e administratës shtetërore. Në projeksionet për rritjen e përfaqësimit të shqiptarëve në institucionet e administratës publike Bashkimi Demokratik për Integrim ka parashikuar instrumentet buxhetore, administrative, normative dhe përgatitjen kadrovike. Bashkimi Demokratik për Integrim gjatë mandatit të ardhshëm ka për objektiv që ta optimalizojë obligimin kushtetues për përfaqësim të drejtë deri në shkallën e proporcionalitetit, sipas rezultateve të regjistrimit të popullsisë. Strategjia jonë parasheh masa të cilat i përforcojnë procedurat e punësimit, vlerësimit dhe monitorimit, në përputhshmëri me parimet dhe dispozitat ligjore për shërbim publik jopartiak, profesional dhe eikas. Bashkimi Demokratik për Integrim ka përcaktuar si prioritare segmentet që kanë ngecur prapa në realizimin e procesit të përfaqësimit të drejtë: gjyqësia, institucionet inanciare, kulturore (drama, teatri, baleti, opera, orkestra ilharmonike), institucionet e kontrollit, etj. Në këtë drejtim, rëndësi të veçantë duhet të ketë përfaqësimi gjuhësor i të gjitha grupeve për të arritur kualitet të shërbimeve dhe komunikim më eikas. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet që Qeveria të rivendosë përqindjen e saktë për punësime të rezervuara për kandidatët, të cilët i lasin dy gjuhë. Ne do të rishqyrtojmë procedurat e deritashme të shpalljes së vendeve të punës; do të sigurojmë 32 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

33 njohjen e plotë të diplomave të kandidatëve shqiptarë; do të rishqyrtojmë Rregulloret mbi procedurat e punësimit, për sa i përket përfaqësimit të drejtë. Bashkimi Demokratik për Integrim nuk do të zbatojë revanshizmin partiak dhe do të angazhohet për qasje të drejtë dhe të barabartë të të gjithë të kualiikuarve për vendet e punës në administratën shtetërore dhe publike. Pas zgjidhjes së çështjes së arsimit të lartë në gjuhën shqipe, Republika e Maqedonisë disponon me kuadro kualitative, të mjatueshme për implementimin e përfaqësimit të drejtë, sipas një dinamike adekuate. Sekretariati për Implementimin e Marrëveshjes së Ohrit, si organ përgjegjës për realizimin e kësaj dispozite kushtetuese, në kuadër të Qeverisë së Maqedonisë do të ketë autorizime më të mëdha për të sanksionuar ministritë, agjencitë dhe organet tjera të administratës shtetërore, në rastet kur ato nuk e zbatojnë detyrimin kushtetues për përfaqësim të drejtë. joshumicë në procesin e vendimmarrjes, dhe nga ana tjetër siguron se vendimet kanë mbështetje të gjerë, e cila është kruciale për funksionalitetin e demokracive multietnike. Shoqëritë e fragmentuara kanë nevojë për zhvillimin e dialogut permanent mes grupeve etnike dhe parimi i votimit të dyishtë paraqet mekanizëm, i cili, duke ruajtur balancin etnik, i detyron palët për një dialog të këtillë dhe kërkim të vazhdueshëm të konsensusit. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për zbatimin e përfaqësimit të drejtë edhe në nivel lokal. Në komunat ku grupet e caktuara etnike nuk janë shumicë, autoritetet lokale do t i kushtojnë vëmendje të veçantë përfaqësimit proporcional të tyre në organet e administratës vendore. Votimi i dyishtë (Parimi i Badinterit) Rregullimi i raporteve në mes dy shumicave nëpërmjet votimit me shumicë të dyishtë, i njohur si Parimi i Badinterit, paraqet mënyrën më legjitime për të përforcuar paritetin etnik dhe politik. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet që ky mekanizëm të zbatohet në institucionet e shtetit. Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron se avancimi i zbatimit të parimit të votimit të dyishtë në njërën anë krijon hapësirë për participim kualitativ të komuniteteve BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 33

34 Vetëm të barabartët mund të integrohen. INTEGRIMET EURO-ATLANTIKE» Integrimi në NATO» Integrimi në Bashkimin Evropian» Integrimi rajonal Nuk ka dyshim se anëtarësimi në NATO garanton siguri dhe stabilitet, përforcon demokracinë dhe garanton investime të huaja, dhe fuqizon kapacitetet e sigurisë evropiane. Anëtarësimi në NATO do të hapë rrugë për integrim sa më të shpejtë të vendit në Bashkimin Evropian. Bashkimi Demokratik për Integrim, është angazhuar dhe do të vazhdojë të angazhohet që të plotësohen të gjitha standardet, të cilat i kërkon Aleanca veriatlantike, i bindur se Ballkani Perëndimor nuk ka asnjë alternativë tjetër, përpos asaj integrueses. Bashkimi Demokratik për Integrim, si pjesëmarrëse në pushtetin ekzekutiv, ka dhënë dhe vazhdon të japë kontribut të pakontestueshëm për transformimin e Maqedonisë nga një shtet-importues, në një shtet-eksportues të stabilitetit dhe sigurisë. Në këtë drejtim, ne si parti plotësisht kemi përkrahur dhe vazhdojmë të përkrahim misionet paqësore të Aleancës veriatlantike kudo në botë. Anëtarësimi i Republikës së Maqedonisë në Bashkimin Evropian, si vatër e paqes së qëndrueshme, lirisë dhe mirëqenies ekonomike, është në qendër të vëmendjes së angazhimit tonë politik. Evropa e unitetit të diversiteteve, Evropa e pasuruar me dallime kulturore, gjuhësore, historike e nacionale, të cilat i respekton dhe kultivon, është Evropa të cilën ne e synojmë. Evropa është shtëpia ynë e përbashkët dhe një ndër prioritetet e angazhimit tonë politik. Për të ndërtuar një shoqëri të lirë dhe stabile për të ardhmen, është i nevojshëm ndërtimi dhe ruajtja e paqes, një ekonomi liberale dhe e zhvilluar dhe respektim i vlerave demokratike. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për krijimin e

35 institucioneve me qeverisje demokratike, për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe për ekonomi të lirë të tregut. Integrimi në NATO Bashkimi Demokratik për Integrim fuqishëm beson se samiti i NATO-s në Bukuresht ishte një sukses i madh për Ballkanin Perëndimor. Anëtarësimi i Shqipërisë dhe Kroacisë në aleancën më të fuqishme ushtarake është garanci për stabilizim afatgjatë të rajonit tonë. Anëtarësimi i Maqedonisë në NATO nuk ka alternativë. Ai duhet të ndodhë sa më shpejt. NATO nuk është më vetëm një ideal i largët, por është realitet që do të jetësohet. Nuk ka dyshim se anëtarësimi në NATO garanton siguri dhe stabilitet, përforcon demokracinë dhe garanton investime të huaja, dhe fuqizon kapacitetet e sigurisë evropiane. Anëtarësimi në NATO hap rrugën për anëtarësimin sa më të shpejtë të vendit tonë në Bashkimin Evropian. Bashkimi Demokratik për Integrim, me të gjithë partnerët e vet do të angazhohet që në kontinuitet të plotësohen të gjitha standardet, të cilat i kërkon aleanca veriatlantike, nga aspekti logjistik deri te sistemet e reformuara të mbrojtjes. Bashkimi Demokratik për Integrim, si pjesëmarrëse në pushtetin ekzekutiv, dha kontribut të pakontestueshëm për transformimin e Maqedonisë nga shtetiimportues në shtet-eksportues të sigurisë. Në këtë drejtim, ne si parti, plotësisht kemi përkrahur dhe vazhdojmë të përkrahim misionet paqësore të aleancës veriatlantike. Si shtet aspirant për anëtarësim në NATO, ne fuqimisht përkrahim rolin e ri të aleancës kudo në botë. Bashkimi Demokratik për Integrim padyshim prioritet të saj strategjik ka anëtarësimin e Republikës së Maqedonisë në Aleancën veriatlantike. Kontributi ynë politik dhe demokratik do të vazhdojë edhe më tutje në përmbushjen e obligimeve të shtetit tonë me qëllim të anëtarësimit të plotë në NATO. Ne aktivisht e përkrahim pjesëmarrjen e ushtrisë së Republikës së Maqedonisë në misionet paqëruajtëse në të cilat marrin pjesë edhe shqiptarët. Bashkimi Demokratik për Integrim shënon se RM i ka përmbushur të gjitha kriteret për anëtarësim në NATO, kontesti i emrit me Greqinë sërish ngel pengesë e vetme. Kyçja e drejtpërdrejtë e Bashkimit Demokratik për Integrim përmes inkuadrimit të përfaqësuesit të vet në Këshillin nacional të RM-së, dëshmon determinimin politik të Bashkimit Demokratik për Integrim dhe ngritjes së vlerave të përgjithshme të faktorit shqiptar në Maqedoni. Integrimi në Bashkimin Evropian Alternativa e vetme e Republikës së Maqedonisë është anëtarësimi i plotë në Bashkimin Evropian, si vatër e paqes së qëndrueshme, lirisë dhe mirëqenies ekonomike. Evropa e unitetit të diversiteteve, Evropa e pasuruar me dallime kulturore, historike dhe nacionale të cilat i respekton, është Evropa të cilën ne e synojmë. Evropa është shtëpia ynë e përbashkët dhe një BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 35

36 ndër prioritetet e angazhimit tonë politik. Për të ndërtuar një shoqëri të lirë dhe stabile për të ardhmen, është i nevojshëm ndërtimi dhe ruajtja e paqes, një ekonomi liberale dhe e zhvilluar dhe respektim i vlerave demokratike. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për krijimin e institucioneve me qeverisje demokratike, për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe për ekonomi të lirë të tregut. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për implementimin e plotë të detyrimeve që Republika e Maqedonisë i ka marrë si pjesë e Marrëveshjes për Stabilizim e Asociim. Ne në vazhdimësi kemi theksuar nevojën dhe kemi mbështetur të gjitha iniciativat për të vendosur një dialog konstruktiv dhe gjithëpërfshirës ndërmjet aktorëve politikë të të gjitha proveniencave lidhur me çështjet madhore në Maqedoni. Arritja e konsensusit politik lidhur me çështjet kryesore dhe përfshirja e partive nga pushteti dhe opozita në gjetjen e këtyre zgjidhjeve ka qenë dhe mbetet prioritet për partinë tonë. Vetëm dialogu i mirëilltë politik garanton funksionalitetin e institucioneve dhe çuarjen e procesit politik përpara. Për ne Evropa përbën shtëpinë tonë të përbashkët dhe idealin e angazhimit tonë politik. Pas përfundimit të lutës së tohtë dhe zhdukjes së blloqeve, u krijua mundësia për të ndërtuar së bashku një Evropë të re të bazuar në parimet e lirisë dhe demokracisë. Për të ndërtuar një shoqëri të lirë dhe stabile, është i nevojshëm ndërtimi i paqes, ekonomisë transparente dhe të zhvilluar, ndërtimi i respektimit të vlerave demokratike si dhe shtytja e procesit të integrimit të shteteve të rajonit të Evropës Juglindore në Bashkimin Evropian. Është fakt se popujt e Evropës kanë karakteristika të ndryshme kulturore, që gjatë historisë i kanë zhvilluar në kushte të ndryshme shoqërore-politike, por, po ashtu është fakt se popujt e Evropës kanë edhe shumë vlera kulturore të përbashkëta, të cilat determinojnë harmonizimin e tyre në shtëpinë e përbashkët. Rrjedhimisht, për ne Evropa përbën një bashkësi të diversiteteve, që siguron një perspektivë të përbashkët për të gjithë popujt e Evropës. Ne e shohim Evropën si një rajon të integruar me një ardhmëri, e cila duhet ndërtuar në baza të bashkëpunimit dhe mirëkuptimit midis popujve. Bashkimi Evropian si model i suksesshëm. Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron se, duke u dhënë fund animoziteteve dhe lutërave shumëshekullore të popujve të Evropës, Bashkimi Evropian paraqet modelin më të suksesshëm të integrimeve që është arritur në shoqërinë moderne. Me realizimin e idesë isnike për bashkëpunim të ngushtë ekonomik Bashkimi Evropian arriti, të integrojë ekonominë, të ketë monedhë të përbashkët, institucione të përbashkëta dhe politikë të përbashkët në shumë lëmi, t i heqë kuijtë që mbeten relikte të së kaluarës, të mundësojë qarkullim të lirë të njerëzve, mallit dhe kapitalit, të instalojë idenë e përkatësisë së përbashkët evropiane dhe ardhmërisë së përbashkët të qytetarëve të saj. Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson lart irmosjen e Traktatit të Lisbonës, me të cilin vazhdon procesi i zgjerimit i Bashkimit Evropian dhe përshëndet nominimin e strukturave udhëheqëse të BE-së. Anëtarësimi në Bashkimin Evropian varet nga ne. Bashkimi Demokratik për Integrim në kontinuitet vepron në drejtim të bashkërenditjes së vlerave dhe standardeve evropiane në Maqedoni. Ne konsiderojmë se vetëm me instalimin e vlerave të larta civilizuese, me demokraci funksionale, stabilitet të plotë, sundim të shtetit ligjor, ekonomi të hapur dhe konkurrente, lutim të korrupsionit dhe dukurive tjera të shëmtuara mund të arrijmë anëtarësimin e plotë në Bashkimin Evropian. Për këtë synim strategjik ekziston konsensusi i plotë etnik dhe politik në Maqedoni. Vendi ynë në Bashkimin Evropian. Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron që bashkimi i Evropës do të ishte i papërfunduar pa anëtarësimin e Maqedonisë dhe Ballkanit 36 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

37 në BE. Për ne nuk ka alternativë tjetër dhe konsiderojmë që Maqedonia në BE do të arrinte një zhvillim të gjithanshëm, ashtu siç kanë arritur shumë shtete në të kaluarën. Ne e shohim Maqedoninë dhe rajonin përfundimisht në Bashkimin Evropian, ku do të vinte në shprehje i tërë potenciali ynë njerëzor për të pasuruar mozaikun dhe diversitetin e Evropës së bashkuar. Integrimi rajonal Përcaktim i përhershëm i Bashkimit Demokratik për Integrim është promovimi i bashkëpunimit rajonal dhe kontributi në ndërtimin e marrëdhënieve për fqinjësi të mirë, siguri dhe stabilitet me të gjitha vendet e Evropës Juglindore. Rritja e bashkëpunimit rajonal, me respekt të ndërsjellë të vlerave, si pjesë e proceseve integruese globale, bëhet conditio sine qua non, pa të cilën integrimet progresive janë të paparamenduara. Me atë illojnë proceset drejt ndërtimit të sigurisë më të lartë në planin ndërkombëtar dhe përparimit në planin ekonomik të regjionit. Sot në botën moderne asnjë shtet nuk mund t`i realizojë vetë prioritetet nacionale, pa zhvilluar bashkëpunim me të tjerët dhe pa ndjenjën e varshmërisë reciproke. Në këtë kontekst, integrimin në NATO dhe BE, në bashkëpunim me vendet e tjera të rajonit të Evropës Juglindore, Bashkimi Demokratik për Integrimin e konsideron si përitim plotësues për stabilitet, demokratizim dhe prosperitet të mëtutjeshëm të Republikës së Maqedonisë. Më këtë zgjerohen mundësitë për përforcimin dhe thellimin e bashkëpunimit të shteteve në kuadër të iniciativave të ndryshme (A3, A3+2,...). Bashkimi Demokratik për Integrim mbështet përfshirjen e Republikës së Kosovës në integrimet euroatlantike, respektivisht në Kartën e Adriatikut dhe në të gjitha iniciativat rajonale dhe më gjerë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të inkurajojë participimin e RM-së në mënyrë aktive në iniciativat e përhershme për bashkëpunim regjional dhe do të intensiikojë rolin e RM-së në gjithë regjionin e Evropës Juglindore për integrimin e tij evropian dhe euroatlantik. Bashkimi Demokratik për Integrim mbështet format e organizimit rajonal dhe aktivitetet e tyre që shtynë kah ngritja e mirëqenies shoqërore në Maqedoni dhe rajon, siç janë: Procesi për bashkëpunim të Evropës juglindore, Këshilli për bashkëpunim rajonal, Iniciativa qendrore evropiane, Qendra regjionale për migracion e azil dhe kthim të refugjatëve, etj. Bashkimi Demokratik do të vazhdojë të mbështesë pjesëmarrjen e RM-së në iniciativat rajonale, në veçanti ato me fqinjët, të cilat çojnë në ngritjen e bashkëpunimit, tolerancës, mirëkuptimit dhe mirëqenies shoqërore. Politika e fqinjësisë së mirë. Fqinjësia e mirë është një nga faktorët kryesorë për arritjen e paqes, sigurisë dhe mirëqenies së një individi, familjeje, fshati, qyteti apo shteti. Ky parim universal, me vlerë dhe rëndësi globale, potencohet edhe në kriteret për anëtarësim në NATO dhe BE. Parë nga këto aspekte, është esenciale për Republikën e Maqedonisë, si shtet i ri dhe ende i brishtë, në një konstelacion të Ballkanit në tranzicion, të ketë marrëdhënie sa më të mira me të gjithë fqinjët. Për ne kuijtë e së kaluarës - aty ku dikur popujt ndaheshin, sot duhet të shndërrohen në pikëtakime të reja mes popujve të së tashmes dhe të së ardhmes. Me krijimin e perspektivës evropiane për të gjitha vendet e Ballkanit, kuijtë mes popujve bëhen relativë. Ideja e integrimit në strukturat euroatlantike ka si parakusht ndërtimin e marrëdhënieve të mira ndërfqinjësore. Bashkëpunimi i mirë ndërmjet fqinjëve mundëson zhvillim më të shpejtë ekonomik dhe forcon kapacitetet e shtetit për t u bërë konkurrent në Evropë. Prandaj, ndërtimi dhe ruajtja e marrëdhënieve të mira mes shteteve fqinje është imperativ për Bashkimin Demokratik për Integrim. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 37

38 Për një sistem të besueshëm dhe transparent sipas standardeve euroatlantike. QEVERISJE E MIRË» Gjyqësori i besueshëm dhe administrata eikase publike» Jurisprudenca dhe administrata publike sipas standardeve evropiane» Rendi dhe sundimi i ligjit Gjyqësori i besueshëm dhe administrata eikase publike Gjyqësori. Sundimi i së drejtës, si fundament kryesor i funksionimit të shoqërisë demokratike, paraqet një ndër kriteret themelore për integrimin e Maqedonisë në NATO dhe Bashkimin Evropian. Jetësimi i këtij parimi ka domethënie të veçantë për funksionimin e shoqërisë demokratike. Sistemi i avancuar që e karakterizon pavarësia, eikasiteti dhe kualiteti paraqet synimin tonë të nivelit të demokracisë, i cili do të garantojë realizim të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe të subjekteve tjera juridike dhe siguri të plotë juridike. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për sistem gjyqësor konsistent, efektiv dhe kompatibil me standardet euroatlantike. Ne si bartës të sendërtimit thelbësor të gjyqësorit do të vazhdojmë të angazhohemi edhe më tej në realizimin e plotë të reformimit dhe modernizimit të këtij sistemi. Administrata publike. Duke pasur parasysh se shërbimet e administratës kanë rëndësi jetike për qytetarët e shoqërisë sonë multietnike, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për krijimin e një administrate publike bashkëkohore, profesionale dhe eikase, e cila do ta avancojë raportin e saj me qytetarët, duke u vënë në shërbim të plotë të qytetarëve. Mbrojtja e identitetit dhe ndërtimi i kulturës politike, e cila e airmon përfaqësimin gjuhësor, do të jetë pjesë përbërëse e reformës së përgjithshme ligjore dhe institucionale të administratës shtetërore. Në shoqëritë

39 multietnike shoqëria është funksionale kur shteti përmes konsensusit i integron në vete, në institucionet e saj, të gjitha grupet etnike mbi bazë të barazisë së potë. Zhvillimi i sistemeve të qeverisjes pjesëmarrëse që u përgjigjet nevojave të veçanta të grupeve etnike është çelës për funksionimin e demokracisë në vendin tonë. Ngritja e administratës publike në shërbim të atë dhe profesional, kompatibil me sistemit e Bashkimit Evropian është prioritet i Bashkimi Demokratik për Integrim. Bashkimi Demokratik për Integrim në administratën publike do të rekrutojë edhe përfaqësues të gjeneratës së re me orientim evropian, gjeneratë pa ngarkesa dhe me mentalitet modern. Jurisprudencë dhe administratë publike sipas standardeve evropiane Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë që deri në fund t i përfundojë reformat në sistemin e jurisprudencës, me qëllim që të vendosë sistem konsistent dhe konform standardeve të Bashkimit Evropian. Gjykatat. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet dhe do insistojë në reformim të plotë të sistemit gjyqësor, me qëllim që i njëjti të garantojë eikasitet, profesionalizëm, pavarësi të plotë nga ndikimet e ndryshme, me çka ky sistem do të paraqes shtyllë kryesore të shoqërisë sonë multietnike në funksion të realizimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe subjekteve tjera juridike dhe i cili do të garantojë siguri të plotë juridike. do të angazhohemi dhe do të insistojmë për rideinimin e mënyrës së zgjedhjes së gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese dhe vendosjes së parimit të votimit të dyishtë gjatë marrjes së vendimeve, do të angazhohemi dhe do të insistojmë për rideinimin e përbërjes, mënyrës së zgjedhjes dhe të punës të Këshillit Gjyqësor dhe vendosjes së parimit të votimit të dyishtë edhe për shkarkimin e gjyqtarëve. Prokuroria. Bashkimi Demokratik për Integrim do t i nxisë reformat në sistemin e prokurorisë publike, në drejtim të rritjes së eikasitetit, profesionalizmit dhe mëvetësisë së këtij organi. Do të angazhohemi për ngritje të Këshillit të Prokurorëve në kategori kushtetuese si dhe rideinim të përbërjes, mënyrës së zgjedhjes dhe të punës dhe të vendosjes së parimit të votimit të dyishtë, si dhe për shkarkimin e prokurorëve në të gjitha nivelet. Institucionet që ushtrojnë shërbime publike. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për avancim të mëtejmë të pozitës dhe autorizimeve të institucioneve publike të drejtësisë, siç janë: avokatura, noteria, mediacioni dhe përmbarimi dhe do të ndërmarrë veprime në drejtim të stimulimit të kuadrit shqiptar që i ushtrojnë këto profesione. Administrata publike. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për vazhdimësi të reformimit të administratës publike në administratë eikase, profesionale, të depolitizuar, me qëllim që ajo të shndërrohet në servis të vërtetë për qytetarët. Forcimi i kapaciteteve kadrovike të ushtruesve të funksioneve dhe nëpunësve në sistemin e jurisprudencës dhe administratës. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për trajnim dhe edukim të vazhdueshëm të ushtruesve të funksioneve dhe nënpunësve në sistemin e jurisprudencës dhe administratës publike. Gjuha shqipe në sistemin e jurisprudencës dhe administratës publike. Bashkimi Demokratik për Integrim, funksionalizimin e përdorimit të gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare do ta fuqizojë me implementimin e saj në të gjitha BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 39

40 institucionet e sistemit të drejtësisë, si dhe do ta avancojë atë edhe më tej. Përfaqësimi i drejtë dhe adekuat në jurisprudencë dhe administratë publike. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me intensitet akoma më të madh në rritjen e përfaqësimit të drejtë dhe adekuat në të gjitha institucionet e sistemit të drejtësisë, me qëllim që në këto institucione qytetarët shqiptarë të kenë besim dhe t i ndjejnë si të tyre, siç relekton fryma e Marrëveshjes së Ohrit. Rendi dhe sundimi i ligjit Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për të ndërtuar një sistem të rendit dhe ligjit, që është i barabartë për të gjithë, që nuk përjashton dhe që është i besueshëm nga qytetarët. Në mandatin e ardhshëm, qëllimi ynë është që sistemin që vendosëm në vitin 2002 ta avancojmë në drejtim të arritjes së standardit tashmë të pranuar në të gjitha shtetet me traditë demokratike, ku qytetari dhe interesat e tij janë të parët. Do të vazhdojmë të investojmë në forcimin e masave të mirëbesimit në mënyrë që çdo qytetar, pavarësisht dallimeve etnike, gjuhësore dhe kulturore të trajtohet në mënyrë të barabartë nga ligjet dhe institucionet. Ne zotohemi se do të stimulojmë, inkurajojmë dhe mbështesim çdo nismë apo projekt që ka për qëllim arritjen sa më të shpejtë të këtyre standardeve. Bashkimi Demokratik për Integrim është e vetëdijshme se reformimi i shtetit në tërësi është një sidë e madhe. Dukuritë e shumta devijante, tipike për shtetet në zhvillim, por edhe të trashëguara nga sistemi i kaluar, vazhdojnë të duken edhe sot. Prandaj, ne jemi të vendosur që në mandatin e ardhshëm ta vazhdojmë përkushtimin tonë në lutën e pakompromis me krimin e organizuar, korrupsionin, traikimin. 40 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

41 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 41

42

43 ZHVILLIM EKONOMIK DHE SHANSE TË BARABARTA Për një ekonomi të integruar, të zhvilluar dhe shanse të barabarta për të gjithë. Integrimi ekonomik» Ekonomi konkurruese» Zhvillim i qëndrueshëm» Kohezion ekonomik, social dhe territorial»

44

45 ZHVILLIM EKONOMIK DHE SHANSE TË BARABARTA Zhvillimi i një vendi varet nga atësia për të organizuar një ekonomi, e cila do të gjenerojë rritje më të shpejtë dhe standard më të lartë të jetesës. Gjegjësisht, një ekonomi që ofron rritje të balancuar dhe shanse të barabarta për të gjithë. Maqedonia prej pavarësimit të saj ka shënuar një rritje ekonomike mesatare vjetore prej 2-3% dhe në 2010 arrin një nivel të bruto prodhimit vendor për krye banori prej 3,353 euro dhe kjo është më pak se 40% e mesatares evropiane (EU-27). Kjo dinamikë e rritjes ekonomike ka diktuar që papunësia të arrijë edhe 37.2% (2004) që në vitin 2010 bie në 30.9% dhe kjo është tri herë më e lartë se mesatarja evropiane (EU-27, 9.5%). Gjithashtu, rritja ekonomike ka ndryshuar sipas regjioneve gjatë kësaj periudhe, duke veçuar si dy skajshmëri regjionin e Pollogut me nivel të bruto prodhimit vendor prej 47.4% dhe regjionin e Shkupit me 156.4% të mesatares së bruto prodhimit vendor të Maqedonisë. Menaxhimi me efektet e krizës globale ekonomike. Vitet e kaluara ishin vite të sidave më të mëdha në ekonominë botërore dhe në ekonominë e Maqedonisë gjithashtu. Rritja e çmimeve të prodhimeve ushqimore dhe energjetikëve në 2008 dhe 2011, kriza inanciare dhe ekonomike në vitet 2009 dhe Bashkimi Demokratik për Integrim vazhdon të angazhohet për zhvillimin ekonomik dhe është e gatshme të ballafaqohet me sidat që dalin. Edhe gjatë krizës më të madhe ekonomike botërore, arritëm të ruajmë stabilitetin makroekonomik dhe realizuam reformat e rëndësishme ekonomike. Gjatë viteve të krizës, për të zbutur pasojat e saj, ndërmorrëm katër pakete antikrizë për mbështetje të biznesit, ekonomisë dhe qytetarëve me një vlerë prej rreth 500 milion euro. Prej në illim të krizës, në fund të vitit 2008 u aplikua paketi i parë i masave antikrizë, i cili përfshinte masa për përmirësimin e likuiditetit të irmave përmes riprogramimit të detyrimeve ndaj shtetit, të cilave u kishte kaluar afati, si dhe falje të kamatave për një pjesë të detyrimeve; lirim i plotë i irmave nga pagesa e tatimit në itim, për aq kohë sa ky tatim nuk shpërndahet si dividentë; ulje e normës së kontributeve sociale nga 21.2% në 18.0%, kurse norma e kontributeve për sigurim shëndetësor u ul nga 9.2% në 7.3%, ulje e doganave e tjerë. Vlera e kësaj pakete përfshinte më shumë se 330 milion euro. Në dy vitet në vazhdim u sollën edhe tri paketa të tjera me masa antikrizë, të cilat përfshinin masa për uljen e shpenzimeve buxhetore dhe rritje të investimeve kapitale, BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 45

46 të cilat ndikuan drejtpërdrejt në nxitje të aktiviteteve në ndërtimtari, si dhe në 20 degë të lidhura të industrisë. Përmes realizimit të projekteve kapitale në infrastrukturën rrugore dhe hekurudhore, arsimin, shëndetësinë dhe energjetikën, sistemet e ujësjellësit dhe kanalizimeve, ndërtimit të banesave sociale, objekte të sportit dhe të kulturës u mundësua puna e qindra irmave dhe paga për dhjetëra mijëra të punësuar në këto irma. Koncesionet e dhëna, si ai për aeroportet, përfaqësojnë investime shtesë, të cilat e nxitën aktivitetin ekonomik të vendit. Për mbështetjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, qeveria, gjatë viteve të krizës botërore, siguroi kredi me kushte të volitshme nga Banka Evropiane për Investime, në vlerë prej 100 milion euro, të destinuara për likuiditet dhe investime. U realizuan 70 masa të reja në kuadër të projektit Gijotina regullative. Gjithashtu u bë zvogëlimi i normës së TVSH-së për ndërtim të banesave dhe për ndërtimtari, ulje të akcizave për automobila si dhe masa të tjera për mbështetje të irmave dhe mbrojtje të standardit të qytetarëve. Me të gjitha këto angazhime u ruajt stabiliteti makroekonomik edhe përkundër sidave të krizës globale ekonomike. Çmimet janë mbajtur stabël në nivel inlacioni 1.2% (2005) dhe 1.6% (2010) dhe kursi devizor gjithashtu është mbajtur stabël në nivel 61.5 denar/euro. Bruto prodhimi vendor ka shënuar rritje nga 4.1% (2005) në 4.9% (2008) si dhe 0.7% (2010) edhe pse në vit krize, dhe papunësia është zvogëluar nga 37.3% (2005) në 33.8% (2008) dhe 30.9% (2010). Bashkimi Demokratik për Integrim premtoi dhe realizoi politikë iskale pro-biznesit dhe mundësi për politikë më të relaksuar monetare. Këto reforma kanë ndikuar në zvogëlimin e kostove të biznesit (tatime dhe kamata më të ulëta). Tatimi në itim është zvogëluar nga 15% (2005) në 10% (2009) dhe 0% nëse shfrytëzohet për biznes brenda ndërmarrjes. Tatimi në të ardhurat personale është zvogëluar nga 18% dhe 23% (2005) në 10% (2009). Kontributet sociale si pjesë e bruto rrogave janë zvogëluar nga 32% (2005) në 22% (2009). Politikat makroekonomike mundësuan politikë monetare relaksuese, e cila ndikoi në zvogëlimin e kamatave nga 13% (2005) në 9% (2008). Shkalla e papunësië nga 33.8% në vitin 2008 u zvogëlua në 30.9% në janar të vitit Numri i të punësuarve në Republikën e Maqedonisë në vitin 2011 u rrit me 50,000 në krahasim me 2008, edhe përkundrejt vështirësive të krizës ekonomike globale. Republika e Maqedonisë është një ndër vendet e rralla në Evropë e cila gjatë krizës ekonomike botërore jo vetëm që nuk shënoi rritjë të papunësisë, por e zvogëloi atë. Mbeshtetja e biznesit, masat antikrizë si dhe investimet kapitale nga buxheti siguruan stabilitet social edhe në kushtet me të vështira dhe me siduese, të cilat i imponoi kriza ekonomike botërore. Të përkushtuar ndaj premtimeve... Vitet që shkuan ishin të vështira për ekonominë e vendit. Ishin vite krize dhe shumë aspekte ndryshuan dhe kjo bëri të pamundur disa premtime ekonomike të realizohen plotësisht, por përsëri me përkushtim të plotë disa trende tregojnë rezulate të punës rreth asaj që premtuam: Rritje reale e bruto prodhimit vendor - Premtuam: rritja vjetore do arrijë 6-8%, - Realizuam: në periudhe të krizës globale nuk arritëm të realizojmë këtë premtim, por mbrojtëm ekonomine nga kriza dhe në tremujorin e pare të vitit 2011 rritja e bruto prodhimit vendor arrin 5.1% (sipas projekcioneve të Bankës Popullore të Maqedonisë). Punësime të reja - Premtuam: 100,000 punësime për katër vite ( ), - Realizuam: u shënuan 50,000 punësime për dy vite ( ). Investime direkte të huaja - Premtuam: 2 miljardë dollarë investime direkte të huaja për katër vite ( ), - Realizuam: 1 miljardë dollarë u realizuan për tre vite edhe në periudhë krize ( ). 46 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

47 Ekonomia illoi rimëkëmbjen pas krizës. Si rezultat i masave antikrizë, reformave dhe politikave ekonomike zhvillimore në vazhdimësi, ekonomia e Maqedonisë illoi të tregojë shenjat e para të rimëkëmbjes, me një dinamikë optimiste në tremujorin e parë të vitit 2011 krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit 2010, edhe atë: rritja e prodhimit industrial prej 13.8% (rritja vjetore mars 2011 krahasuar me mars 2010 arrin 24.5%); rritja e eksporteve prej 40.2%; dhe rritje e bruto prodhimit të vendit prej 5.1% (sipas projeksionit të Bankës Popullore të Maqedonisë, ). Indikatorët ekonomik janar-mars 2011/2010 Bruto prodhimi i vendit 5.1% Prodhimi industrial 13.8% Eksportet 40.2% Shënim: Prodhimi industrial mars 2011/2010 shënon rritje prej 24.5% Objektivat ekonomike. Nisur nga këto zhvillime ekonomike dhe objektivi kryesor ekonomik i Bashkimit Demokratik për Integrim është rritja dhe zhvillimi ekonomik i shpejtë dhe i qëndrueshëm, si dhe përmirësimi dhe ngritja e standardit jetësor dhe mirëqenies ekonomike. Për arritjen e këtij objektivi, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për një koordinim të suksesshëm të politikave makroekonomike dhe reformave strukturore. Gjegjësisht, do të angazhohet në: stabilitet makroekonomik, rritje ekonomike të shpejtë dhe të qëndrueshme dhe punësime të reja. Stabilitet makroekonomik. Stabiliteti makroekonomik paraqet kusht të nevojshëm, por jo edhe të mjatueshëm për një rritje ekonomike. Rëndësia e stabilitetit makroekonomik u aktualizua edhe në aspekt ndërkombëtar, me rrethanat e krijuara gjatë krizës globale ekonomike. Stabiliteti makroekonomik qëndron në atë se garanton një ambient të parashikueshëm ekonomik për investitorët. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për një stabilitet makroekonomik që do të mundësojë një baraspeshë afatmesme në të gjitha segmentet ekonomike të vendit si: stabilitet të çmimeve dhe kursit devizor, stabilitet iskal (deicit buxhetor dhe borxhi publik) dhe stabilitet në sektorin e jashtëm. Rritje ekonomike e shpejtë dhe e qëndrueshme. Ekonomia e Maqedonisë karakterizohet me një rritje ekonomike modeste, papunësi dhe deicit tregtar. Përmirësimi i standardit të jetesës detyrimisht kërkon një rritje më të shpejtë ekonomike e cila duhet të bazohet në krijim të një ambienti më të mirë për investime, krijimit të vendeve të reja të punës dhe rritjes së atësisë konkurruese të ekonomisë së vendit. Bashkimi Demokratik për Integrim synon të arrijë rritje ekonomike vjetore 6-8% në afat të mesëm. Një rritje e tillë ekonomike garanton standard më të lartë të jetesës që paraqet synimin kryesor të Bashkimit Demokratik për Integrim dhe do të arrihet me: rritje të investimeve (investimet e vendit, investimet e huaja, kthimi i kapitalit nga mërgata); nxitje e eksporteve (ndërmarrje të orientuara në eksport, standarde, inovacione dhe teknologji te reja); zhvillim të sistemit inanciar (kthimi i besimit dhe rritja e konkurrencës dhe eikasitetit në sistemin inanciar-bankar, dhe zhvillimi i tregjeve inanciare); optimizim të sektorit publik (ristrukturimi korporativmenaxhues, privatizimi, partneritet privat publik, koncesionimi dhe shfrytëzimi racional i resurseve natyrore); dinamizim të biznesit (afarizëm kreativ, që janë konkurrues dhe do të punësojnë një numër të konsiderueshëm të punëtorëve); rritja e investimeve në arsim me qëllim të rritjes së kapitalit njerëzor dhe inovacioneve si bazë e krijimit të një ekonomie të bazuar në dije; dhe rritja e atësisë konkurruese të ekonomisë së vendit. Punësime të reja. Duke marrë parasysh gjendjen aktuale ekonomike, proceset për anëtarësimin e Maqedonisë në NATO dhe BE që jep siguri për investime të jashtme, trendet e rritjes së BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 47

48 Bruto Prodhimit Vendor (BPV) gjatë viteve të fundit, Bashkimi Demokratik për Integrim ka si objektiv që gjatë mandatit katërvjeçar të hap vende të reja të punës, si hap konkret për të zbutur varfërinë dhe për të ruajtur paqen sociale në vend. Zvogëlimi i papunësisë, përveç se dhe krijimi i vendeve të reja të punës do të arrihet me: rritje të investimeve, dhe rritje të leksibilitetit dhe eikasitetit në tregun e punës. Projekcionet ekonomike Rritja reale e bruto prodhimit të vendit (BPV) Inlacioni Deiçit buxhetor Investimet bruto (vjetor, % e BPV) Investimet e huaja (katër vite, milion euro) Kamatat bankare Punësime të reja (katër vite) Rroga bruto mesatare 4-7% 2-3% 2-3% 27-32% 1,500-2,000 nën 8% 60-80,000 mbi 500 Modeli i zhvillimit ekonomik. Bashkimi Demokratik për Integrim promovon një model të zhvillimit ekonomik të bazuar në një ekonomi konkurruese dhe të integruar me mundësi të barabarta për të gjithë, që do jetë i suksesshëm në realizimin e objektivave ekonomike: stabilitet makroekonomik, rritje e shpejtë ekonomike dhe punësime të reja. Rrethanat dëshmojnë se Maqedonia është një ekonomi e vogël dhe zhvillimi ekonomik i saj detyrimisht lidhet ngushtë me bashkëpunimin ekonomik ndërkombëtar të bazuar në një ekonomi të hapur. Zhvillimi ekonomik duhet të bazohet në resurset vendore dhe ato të huaja që të mund të përshpejtohet rritja ekonomike. Sidoqotë, në të kaluarën, prej pavarësimit të saj, Maqedonia ka shpenzuar më shumë se që ka krijuar në ekonomi. Investimet gjatë kësaj periudhe në nivel vjetor kanë qenë rreth 20% e bruto prodhimit të vendit (në vitin 2009 arrin 26.2%), ndërsa konsumi i përgjithshëm ka qenë rreth 100% të bruto prodhimit të vendit. Kjo ka ndikuar që bilanci tregtar gjatë kësaj 48 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

49 periudhe të shënojë deicit prej rreth 20% të BPV (21.3% në vitin 2010). Kryesisht ky deicit është mbuluar me remitanca nga diaspora, që në vitet e fundit kanë arritur afër 1 miliard euro në nivel vjetor dhe pjesërisht me borxh të jashtëm që në vitin 2010 niveli arrin në 60.4% e BPV. Maqedonia është një ekonomi e vogël dhe e hapur (tregtia e jashtme përfshin mbi 100% të bruto prodhimit vendor), që në rrethana të globalizimit dhe zhvillimit të shpejtë teknologjik, model i qëndrueshëm për një ekonomi të zhvilluar është rritja e atësisë konkurruese të ekonomisë së vendit, rritja e investimeve, eksporteve dhe gjenerimi i tregjeve të reja nëpërmjet një ekonomie të integruar. Ky model, duke pasur parasysh speciikat dhe prioritetet e Maqedonisë për integrim në Bashkimin Evropian është i bazuar edhe në Strategjinë e Bashkimit Evropian për zhvillim ekonomik, i njohur si Evropa Evropa 2020 Rritje e zgjuar (arsim dhe edukim, kërkim dhe inovacione, shoqëri digjitale) Rritje e qëndrueshme (mbrojtja e mjedisit, biznes konkurrues dhe i pranueshëm për mjedisin, teknologji ekologjike, biznes, klimë e favorshme, mbrojtja e konsumatorëve) Rritje përfshirëse (punësime të reja dhe më të mira, trajnim dhe edukim, modernizim i punës, beneitet e zhvillimit ekonomik të arrijnë te të gjithë) Dalje nga kriza (konsolidim i inancave publike, përforcim i sistemit inanciar, përkrahja e biznesit në rimëkëmbje nga kriza) Ekonomia e integruar nënkupton orientim drejt ndërtimit të sistemit ekonomik të bazuar në konceptin e ekonomisë së tregut funksional dhe të sinkronizuar me reforma dhe politika adekuate ekonomike dhe institucionale për integrim në Bashkimin Evropian dhe strukturat euroatlantike, që synon ngritjen e standardit jetësor dhe mirëqenies së qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. Bashkimi Demokratik për Integrim është për model të zhvillimit ekonomik të bazuar në një ekonomi konkurruese dhe të integruar me mundësi të barabarta për të gjithë, e cila përfshin: integrim ekonomik brenda vendit, rajonal, evropian dhe global, ndërtimi i një ekonomie konkurruese që mundëson promovim të afarizmit, rritje të investimeve, rritje të eksporteve dhe rritje të shpejtë ekonomike, rritje e qëndrueshme me infrastrukturë të avancuar, dhe kohezion ekonomik, social dhe territorial që do të mundësojë rritje përfshirëse ashtuqë beneitet e zhvillimit ekonomik t i ndjejnë të gjithë. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 49

50 Integrimi ekonomik i shqiptarëve faktorizon rajonin. INTEGRIM EKONOMIK» Integrim i brendshëm (vendor)» Integrim ndërkombëtar (rajonal, evropian dhe global)» Bashkimi Evropianpartner në zhvillim» Projekte strategjike integruese rajonale» Projekte për zhvillim të barabartë regjional Duke pasur parasysh speciikat e Maqedonisë si ekonomi e vogël dhe trendet e globalizimit për të realizuar objektivat për rritje të shpejtë e të qëndrueshme dhe punësime të reja, Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson se integrimi ekonomik është i detyrueshëm në të gjitha aspektet: integrimi ekonomik i brendshëm (vendor) dhe ndërkombëtar (rajonal, evropian dhe global). Integrimi ekonomik i brendshëm (vendor) Bashkimi Demokratik për Integrim do të realizojë nëpërmjet integrimit të barabartë në ekonominë e vendit të qytetarëve, diasporës dhe gjithë resurseve vendore, përmes ofrimit të mundësive të njëjta ekonomike dhe zbatimit efektiv të ligjit. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për integrim të brendshëm me qëllim të inkuadrimit të gjithë potencialeve (resurseve) të zhvillimit: qasje e barabartë në fondeve publike; decentralizim iskal, zhvillim regjional i barabartë; dhe integrim i diasporës. Shpërndarja e drejtë dhe transparente e buxhetit dhe fondeve publike. Do të krijojë një besim më të lartë te taksapaguesit për arsyeshmërinë e shpenzimeve publike në interes të qytetarëve dhe, njëherësh, do të kontribuojë në integrimin e tyre në ekonominë formale dhe rritje të mundësive për investime të reja, vende të reja të punës, si

51 dhe përmirësim të infrastrukturës. Biznesi do të jetë i barabartë në ligjet dhe institucionet e vendit pavarësisht përkatësisë etnike dhe do të motivohet bashkëpunimi në bazë të cilësisë dhe ndershmërisë. Qasja e barabartë në fondet publike ka legjitimitet ekonomik nga fakti që kontribues në inancim të buxhetit janë të gjithë qytetarët dhe subjektet juridike që jetojnë dhe veprojnë në vend. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për institucionalizimin e qasjes së drejtë në fondet publike, parim që del nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit. Tërësisht do të respektohet parimi i jodiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të të gjithëve para ligjit. Ky parim do të aplikohet sidomos në raport me punësimet në administratën publike dhe në ndërmarrje publike, si dhe në qasje te inancimi publik për zhvillim të biznesit. (Pika 4.1, Marrëveshja e Ohrit, ) Decentralizimi iskal. Është parim që buron nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit që garanton pushtet vendor të suksesshëm. Bashkimi Demokratik për Integrim premtoi dhe realizoi decentralizim iskal më të shprehur. Të hyrat nga koncesionet e ndryshme (pasuri natyrore, ujë, minerale, toka bujqësore dhe ndërtimore) që shkojnë për pushtetin vendor u rritën nga 40% në 80%. Gjithashtu u rritën të hyrat për pushtetin vendor nga TVSH prej 3% në 4.5%. Decentralizimi iskal do të vazhdojë me trend në favor të pushtetit vendor. Një mundësi që do shqyrtohet është të hyrat nga TVSH-ja që shkojnë për komunat të rritet në 5-10%. Zhvillimi regjional i barabartë. Duhet të ndihmojë në përafrimin e kushteve në regjionet e ndryshme brenda Maqedonisë me qëllim që të munden të integrohen në ekonominë e vendit duke përmirësuar infrastrukturën. E kaluara në Maqedoni dëshmoi që rritja ekonomike ka ndryshuar sipas regjioneve. Regjioni BPV (2008) Popullsia (%) Vardarit Lindor Jugperëndimor Juglindor Pellagonia Pollogu Verilindor Shkupi Maqedoni ,022,547 Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për rritje ekonomike më të balancuar ndërmjet regjioneve veçanërisht regjionet e Pollogut (47.4%), Verilindor (60.7%) dhe Jugperëndimor (75.0%) si më pak të zhvilluara. Kjo do të realizohet nëpërmjet një sistemi iskal përkatës dhe investimeve në infrastrukturë (rrugë, ujësjellës, kanalizime ), shkolla, spitale etj. (shiko Projektet për zhvillim të barabartë regjional). Diaspora. Është një potencial i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik duke u nisur nga fakti se është një numër i konsideruar i bashkëvendësve tanë që emigruan në vendet e zhvilluara të botës. Ato sot paraqesin një kategori e rëndësishme që mund të kthehen me dije dhe kapital dhe të investojnë në vendin tone të përbashkët. Ky potencial dhe afërsia e tyre është dëshmuar me faktin se në vazhdimësi remitancat kanë inancuar ekonominë e vendit me rreth 1 miliard euro (16% e BPV) në nivel vjetor që për ekonominë e Maqedonisë që në periudhën e krizës më të madhe ekonomike vitet e fundit ishte kontributi kryesor për ruajtjen e stabilitetit makroekonomik të vendit. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për komunikim dhe tërheqje të diasporës për kthim dhe investime në vendin tone të përbashkët. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 51

52 Integrimi ekonomik ndërkombëtar (rajonal, evropian dhe global) Bashkimi Demokratik për Integrim do të realizoje nëpërmjet promovimit të qarkullimit të lirë të mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve, si dhe zhvillimit të infrastrukturës strategjike të komunikacionit, transportit dhe energjetikës. Integrimi rajonal. Maqedonia dhe rajoni që të jenë më atraktivë duhet patjetër të promovojnë treg të përbashkët duke realizuar projekte me interes të përbashkët me karakter rajonal, si dhe politika dhe reforma të sinkronizuara. Maqedonia do të jetë aktive në iniciativat rajonale siç janë: CEFTA, EFTA, Bashkësia Energjetike e Evropës Juglindore, Këshilli për koordinim rajonal,etj. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet në avancimin e bashkëpunimit ekonomik rajonal me qëllim të ndërtimit të një tregu të përbashkët. Bashkëpunimi do të avancohet me Kosovë, Shqipëri, Mal të Zi, me të cilat tani Maqedonia ka tregti të lire dhe pa dogana. Do të angazhohemi në përmirësimin e infrastrukturës së transportit, energjetikës dhe avancimin e bashkëpunimit ekonomik më të gjerë, me qëllim të tërheqjes së investimeve dhe të nxitim rritjen ekonomike në rajon si pretendent për integrim në Bashkimin Evropian. Integrimi ekonomik evropian. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në harmonizim të vazhdueshëm me legjislacionin dhe standardet e BE-së. Lëvizje e lirë e mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve dhe arritja e kritereve të Kopenhagës dhe Maastritit janë përcaktim kryesor i Bashkimit Demokratik për Integrim. Implementimi i standardeve dhe kritereve evropiane do të jetë një garanci plotësuese për investitorët (biznesin) dhe të drejtat e konsumatorëve. Kriteret e Kopenhagës Ekonomi e tregut funksional Ekonomi konkurruese Kriteret e Maastritit Deiciti buxhetor nën 3% e BPV Borxhi publik nën 60% e BPV Kursi devizor stabil (luhatje ±15% ndaj Euros dy vjet para adaptimit të Euros) Normat afatgjatë të interesit nën 2 pika të përqindjes mbi mesataren e tre vendeve europiane me normë më të ulët Bashkimi Evropian - partner në zhvillim Roli i instrumenteve të ndihmës së BE-së është i pazëvendësueshëm në procesin e integrimit të vendit tonë në familjen evropiane. Për këtë qëllim Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë të angazhohet në mënyrë të veçantë për qasjen më efektive dhe të suksesshme në fondet dhe programet e Bashkimit Evropian. Instrumentet e para-aderimit (IPA) Instrumentet e para-aderimit (IPA) ofrojnë ndihmë për shtetet e angazhuara në procesin e aderimit në Bashkimin Evropian, për periudhën Në periudhën që vijon planiikimi i IPA për Maqedoni është milion euro IPA Komponentët Ndërtimi institucional Bashkëpunimi ndërkuitar Zhvillimi rajonal Zhvillim i resurseve njerëzore Zhvillimi rural Total (milion euro) , Për t u arritur veprim efektiv, i planiikuar dhe koherent, IPA përbëhet prej pesë komponentesh, ku secila prej tyre mbulon prioritet të deinuar sipas nevojave të shteteve shfrytëzuese, të cilat janë siç vijon: Ndihma teknike për ndërtim institucional. 52 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

53 Kjo është në thelb ndihmë për ndërtimin e kapaciteteve të institucioneve dhe përkrahje për plotësimin e kritereve të lidhura me miratimin e të drejtës së Bashkimit Evropian. Kjo paraqet edhe një fond me të cilin mbulohen masat nga komponentët 3, 4 dhe 5, ndërsa, njëkohësisht, përmes këtij komponenti përkrahet pjesëmarrja e Republikës së Maqedonisë në programet dhe agjencitë e Bashkësisë Evropiane. Ndihma inanciare realizohet si ndihmë nacionale dhe rajonale. Bashkëpunimi ndërkuitar. Qëllimi themelor i këtij komponenti për bashkëpunim ndërkuitar është të kultivojë stabilitetin, sigurinë dhe prosperitetin që është interes i përbashkët i vendeve të interesuara dhe të inkurajojë zhvillimin e harmonizuar ndërkuitar, të balancuar dhe të qëndrueshëm Në kuadër të komponentit të dytë të IPA, Republika e Maqedonisë do të vazhdojë me bashkëpunimin ndërkuitar me vendet anëtare të BE ( Republikën e Bullgarisë dhe Republikën e Greqisë), i cili zhvillohej në kuadër të programit CARDS. Njëkohësisht në kuadër të këtij komponenti, Republika e Maqedonisë do të realizojë edhe bashkëpunimin ndërkuitar me Republikën e Shqipërisë dhe Republikën e Kosovës. Më në fund, Republika e Maqedonisë do të marrë pjesë në Programin Transnacional për Evropën Juglindore, që është vazhdimësi e programit CADSES. Zhvillimi rajonal. Me komponentin për zhvillim rajonal përkrahen vendet për zhvillimin e politikave si dhe për përgatitjen për zbatimin dhe udhëheqjen e politikës kohezive të Bashkësisë Evropiane, veçanërisht për përgatitjen e tyre për Fondin Evropian për zhvillim rajonal dhe Fondin koheziv. Кomponenti përkrah tre fusha kryesore: transportin, mjedisin jetësor, konkurrencën rajonale. Zhvillim i resurseve njerëzore. Komponenti për zhvillimin e resurseve njerëzore ka për qëllim të përkrahë vendet kandidate në zhvillimin e politikave si dhe në përgatitjen dhe udhëheqjen e politikës kohezive të bashkësisë. Prioritetet e komponentit 4 për zhvillimin e resurseve njerëzore janë: rritja e atësimit të punëtorëve dhe të ndërmarrjeve, veçanërisht mësimi i përjetshëm, nxitja e sipërmarrësisë dhe shërbimeve për përkrahjen në kontekst të ristrukturimit. Zhvillimi rural (IPARD). Qëllimet e komponentit për zhvillim rural janë: përmirësimi i eikasitetit të tregut dhe aplikimi i standardeve të Unionit; të përkrahen aktivitetet përgatitore për aplikimin e masave agroekologjike dhe strategjitë lokale për zhvillim rural dhe të nxitet zhvillimi i ekonomive rurale. Qeveria e Republikës së Maqedonisë në mënyrë iniciale i përcaktoi këto sektorë si prioritete të cilat do të përkrahen me IPARD: mishi dhe qumështi; pemët dhe perimet, si dhe rrushi e vera. Programi për Konkurrencën dhe Inovacionet - CIP ( ). Programi kornizë për konkurrencë dhe inovacione - CIP paraqet një përpjekje për të krijuar një kornizë të vetme për të mbështetur konkurrencën, produktivitetin, inovacionet dhe zhvillimin e qëndrueshëm. Qëllimi kryesor i këtij programi është të ris konkurrencën e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, në mënyrë që të forcojë kapacitetin e tyre për të sjell risi. Me këtë program u mundësohet mbështetje bizneseve në rajon, në aspekt të aktiviteteve inovative, ekoinovacionet, qasje më të mirë në inanca, madje kontribuon në zhvillim të shoqërisë informatike dhe të komunikimit, si dhe nxit rritjen e përdorimit të burimeve të rinovueshme të energjisë dhe eikasitetin e energjisë. Programi përbëhet nga tri nën-programe: Programi për ndërmarrësi dhe inovacione Programi për mbështetjen e politikave të teknologjisë informatike dhe të komunikimit Energjia inteligjente në Evropë Asistenca Teknike dhe Shkëmbimi i Informacionit (TAIEX). Asistenca Teknike dhe Shkëmbimi i Informacionit (TAIEX) BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 53

54 është instrument i Drejtorisë së Përgjithshme për Zgjerim të Komisionit Evropian. TAIEX-i ndihmon vendet e Ballkanit lidhur me përafrimin e legjislacionit, aplikimin dhe përdorimin e legjislacionit të BE-së. Shërbimet e veta i ofron në bazë të kërkesave të cilat i koordinon dhe njëkohësisht kontribuon me ekspertiza në zgjidhjen e problemeve sa më shpejt që është e mundur. Twinning (binjakëzimi). Binjakëzimi është një instrument i rëndësishëm i KE-së për ndërtim të institucioneve, respektivisht ndihmë dhe mbështetje shteteve kandidate dhe kandidatët për anëtarësim, në zhvillimin e strukturave, strategjive, burimeve njerëzore dhe atësive menaxhuese, të nevojshme për forcimin e objektet e tyre politike, ekonomike, sociale dhe administrative. Programet e BE-së përfaqësojnë një paketë të integruar të aktiviteteve që janë miratuar nga BE për të nxitur bashkëpunimin ne mes vendeve anëtare të BE-së në fusha të ndryshme, që ndërlidhen me politikat e BE-së, për një periudhë disavjeçare. Programet e BE-së përfshijnë pothuajse çdo sferë të jetës socio-ekonomike të qytetarëve evropianë: arsimin, kulturën, rininë, mediat, çështjet sociale, zhvillimin e bizneseve te vogla dhe të mesme, mjedisin, transportin, shëndetin publik, bashkëpunimin ligjor, lutën kundër dhunës, kriminalitetit, terrorizmit, shoqërinë informatike, doganat dhe tatimet. Programe më të njohura të BE-së për zhvillim janë: Programi i shtatë Kornizë për hulumtim ( ); Programi për mësim gjatë gjithë jetës ( ); Qytetarët e Evropës ( ); Rinia në Veprim ( ); Programi për konkurrencën dhe inovacionet - CIP ( ); Jeta + ( ); Kultura ( ); Media ( ); PROGRESI ( ); Dogana 2013 ( ); Fiscalis 2013 ( ); Programe në fushën e shëndetësisë ( ); etj. Projektet strategjike integruese Transport: Autostrada Korridori 8 (Shkup- Bllacë; Shkup-Qafë hanë). Ankandi ndërkombëtar i hapur për koncesionim, për investim me vlerë rreth 600 milion euro. Hekurudha Korridori 8 (Kërçovë-Lin). Ka përfunduar projekti ideor, do të illojë projekti themelor dhe studimi i izibilitetit për ndërtim të hekurudhës dhe investim rreth 300 milion euro. Gjithashtu, me rëndësi është modernizimi i hekurudhës gjatë gjithë Korridorit 8 me qëllim që të bëjë atraktiv këtë trajektore të rëndësishme të transportit. Autostrada Korridori 10. Përfundimi sekcionve përkatëse në nivel autostrade afër 100 milion euro. Hekurudha Korridor 10. Modernizimi i hekurudhës që të jetë kompatibil me shtet tjera të rajonit me vlerë afër 18 milion euro. Rruga e Arbërit (Kërçovë Urra e Boshkut). Do të ndërtohet rrugë e re, që paraqet një krah të ri në trajektoren e Rrugës së Arbërit, e cila do të lidhë Kërçovën dhe Dibrën, dhe do të vazhdojë në pjesën që ndërtohet në Shqipëri. Rruga Tetovë-Jazhincë. Zgjerim i rrugës dhe studim izibiliteti për analizuar mundësinë për rrugë të re. Rruga Tetovë-Prizren. Studim izibilitet për të analizuar mundësinë e një rruge të re që mund të lidhë këto dy vendbanime dhe arsyeshmërinë ekonomike. Rrugë dhe vendkalime të reja kuitare. Rruga Llojane-Miratovc (Kumanovë- Preshevë), Stançiq-Bellanovc (Likovë- Gjilan), Tanushë-Debëllde, si dhe me Shqipëri - Trebishtë-Xhepishtë dhe Prespë- Korçë. 54 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

55 Energjetikë: Interkonekcionet elektrike (Shkup- Prishtinë; Manastir-Elbasan). Në bashkëpunim me BERZH do illojnë studimet për ndërtim të largpërçuesve elektrikë me Shqipëri dhe Kosovë, dhe investim me vlerë prej 16.7 dhe 6.4 milion euro respektivisht. Gaziikimi. Trajektorja Shkup-Tetovë- Gostivar-Kërçovë do të jetë prioritet. Investimi i përgjithshëm parashihet të kap vlerën prej rreth 250 milion eurosh. Gjithashtu, në periudhë më afatgjate do të bëhen lidhje me Kosovën dhe Shqipërinë. Telekomunikim: WIFI, WiMAX dhe kablli optik. Bashkëpunimi në fushën e telekomunikimimt dhe informatikës si mundësi për ekonomi digjitale dhe një treg të integruar. Kz sektor është i liberalizuar dhe do jepet hapësirë që sekotri privat të gjeje interesin për investime. Iniciativa për bashkëpunim ndërkuitar: Liqeni i Prespës. Si rajon i përbashkët zhvillimi në më shumë aspekt, ekonomi, kulturë turizëm, etj. (Maqedoni, Shqipëri, Greqi). Kodra e diellit dhe Brezovica. Do të përkrahen incijativa të bashkëpunimit me ofertë të përbashkët turistike (Maqedoni, Kosovë). Brezi i Sharrit si park nacional. Duke patur parasysh vlerat dhe pasuritë natyrore të Sharrit, do të promovohen inicijativa të shaplles së brezit të Sharrit si park nacional që është në vijë me Brezin e gjelbër Evropian (Maqedoni, Shqipëri, Kosovë). nisur nga përcaktimi që qytetarët meritojnë shanse të barabarta do të vazhdojë të promovojë projekte që ofrojnë kohezion ekonomik, social dhe territorial brenda Maqedonisë me një qasje gjithëpërfshirëse (si një nga shtyllat kryesore të strategjisë së zhvillimit të Bashkimit Evropian, Europe 2020). Nisur nga kjo, Bashkimi Demokratik për integrim do të vazhdojë të përkrahë projekte ekonomike që do të përmirësojnë cilësinë e jetës. Duke respektuar përcaktimin për shanse të barabarta në nivel të gjithë vendit dhe për të gjitha komuniteitet, në vazhdim paraqesim disa projekte në regjionet me popullsi shqiptare të cilat në diskutime e përbashkëta me popullatën vendase kanë dalë si projekte me rëndësi: Regjioni verilindor Ndërtimi i rrugës Likovë-Gjilan, Përmirsimi i sistemit të ujësjellësit në Likovë, Vazhdon ndërtimi i gjimanzit në Likovë Ismet Jashari në Likovë, Funskionimi eikas i shtëpisë së re të shëndetit në Likovë, Përkrahja e hapjes së një qendre për grumbullimin e produkteve bujqësore, Hapja e qendrës për përkujdesje të fëmijëve Projektet për zhvillim të barabartë regjional Bashkimi Demokratik për Integrim, duke u BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 55

56 me nevoja të veçanta në Likovë, Zhvillimi i mëtutjetshëm i fakultetit ekonomik dhe akomodimi në hapësirat e donuara për Universitetit Shtetëror të Tetovës në Kumanovë, Përkrahja e zhvillimit të mëtejmë të Dramës së gjuhës shqipe pranë Teatrit të qytetit në Kumanovë, Hapja e vendkalimit kuitar me Kosovë (Bellanovc-Stançiq), Rikonstruimi i rrugës regjionale Haraqinë- Nikushtak-Likovë. Regjioni i Pollogut Ndërtimi i deponisë regjionale (tenderimi për investitor është në vijim), Stacion iltrimi për pastrimin e ujërave të zeza (do të bëhet studim izibiliteti për Tetovë, Gostivar dhe Tearcë), Hidrosistemi për ujitje në fushën e Pollogut (do të bëhet studim izibiliteti), Qendra turistike Kodra e Diellit (investime dhe modernizim), Finalizimi sistemit të ujësjellësit në Tetovë, Ndërtimi i bibliotekës dhe teatrit të qytetit në Tetovë, Teatri i qytetit në Tetovë, Basen olimpik në Tetovë, Zona teknologjike industriale zhvillimore në Tetovë, Qendër për grumbullimin e produkteve bujqësore në Pollog, Ndërtimi i stacionit iltrues të ujit të pijshëm në Gostivar, Rikonstruim i sallës së sportit në Gostivar, Ndërtim i sallës së sportit për Universitet Shtetëror i Tetovës, Rikonstruim i rrugës regjionale Tetovë- Gosivar, Regjioni Jugperendimor Rruga e Arbrit. Ndërtimi i rrugës së re Kërçovë-Dibër dhe rikonstruim i rrugës Dibër Mavrovë, Vazhdon rikonstruimi i rrugës Dibër- Strugë, Pastrimi i ujërave të zeza (Kërçovë, Zajas, Osllomej, Pllasnicë,...), hemelimi i zonës teknologjike industriale zhvillimore në Kërçovë, hemelimi i zonës teknologjike industriale zhvillimore në Strugë, Promovimi i turizmit liqenor dhe banjave termomale në Dibër, Promovimi i turizmi liqenor në Strugë dhe zhvillimi i plazheve të Strugës dhe 56 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

57 rekonstrimi i rrugës turistike Strugë- Kalishtë, Stacion ilitrimi për pastrimin e ujërave të zeza (do të bëhet studim izibiliteti për Kërçovë-Zajas-Osllome-Pllasnicë), Stacion ilitrimi për pastrimin e ujërave të zeza në Dibër (do të bëhet studim izibiliteti). Regjioni i Shkupit Ndërtimi i Sheshit Skënderbeu, Restaurimi i Muzeut të lirisë, Revitalizimi i Çarshisë së vjetër, Rikonstruim i Teatrit shqiptar në Çarshinë e vjetër, Përkrahja e Teatrit të fëmijëve në Çarshinë e vjetër, Gjetje e hapësiravë për Universitetin Shtetëror të Tetovës, Dislokimi i higjienës komunale dhe shfrytëzimi i hapësirës për nevoja me interes publik në Çair, Rekonstruimi i rrugës së Jahja Pashës, Asfaltimi i pjesës së mbetur të rrugës Shkup-Tanushë dhe akset për Brezë dhe Malinë, Përkrahje institucionale në ndërtimin e kompleksit të ri të Universitetit i Evropës Juglindore (si iniciativë e pavarur) në Saraj, Stacioni ilitrimit për ujëra të zeza në Saraj (studim itim Gllomovë dhe Shishove), Rikonstruim i urrës së Sarajit, Revitalizim i zonave rekreative: parku i Sarajit, liqeni Matka dhe liqeni Treska, Hapje e një shkolle të mesme në Saraj, Hapje e një poliklinike shëndetësor në Saraj, Hapje e një çerdheje për fëmijë në Saraj. Regjioni i Pellagonisë dhe Vardarit Studim izibiliteti për rrugë që do lidhë vendbanimet rurale të Dollnenit, Çashkë, Karshijakë dhe Shkup (Dollnen- Çrnilishtë-Paligrad-Crnivrv-Studeniçan- Shkup), Bashkëpunimi ndërkuitar në Liqenin e Prespës dhe zhvillimi i turizmit. Bashkimi Demokratik për Integrim me përkushtimin të plotë do të shqyrtojë mundësinë e realizimit të projekteve të paraqitura më lartë dhe projekteve tjera që mund të dalin si nevojë e kohës dhe me relevancë për popullsinë vendase në periudhën që do të vijë. Do të bëhen studime izibiliteti dhe për projektet me arsyeshmëri ekonomike dhe mundësi inancimi do të illojë realizimi. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 57

58 Ekonomia konkurruese dhe investimet - parakusht për punësime të reja dhe zhvillim. EKONOMI KONKURRUESE» Politikë iskale zhvillimore» Politikë monetare stabile» Sistem inanciar stabël dhe kredi më të lira» Ekonomi e hapur» Biznes klima garanci për investime» Nxitja e afarizmit» Ekonomi e bazuar në dije» Ekonomia digjitale dhe teknologjia informatike» Partneriteti privat publik» Zonat teknologjike industriale zhvillimore» Ndihma shtetërore Politikat ekonomike kryesisht do të dizajnohen në funksion të rritjes së shpejtë ekonomike e të qëndrueshme si dhe të krijimit të një baze për ekonomi konkurruese. World Economic Forum (indeks i konkurrueshmërisë) Institucionet Infrastruktura Ambienti makroekonomik Shëndetësia dhe arsimi illor Arsimi i lartë dhe trajnimi Eiçienca e tregut të mallrave Eiçienca e tregut të punës Zhvillimi i tregut inanciar Gatishmëria teknologjike Madhësia e tregut Soistikimi i biznesit Inovacionet Politika iskale zhvillimore Vitet e fundit ishin tipike me efektet e krizës ekonomike botërore edhe përkundrejt masave antikrizë, deiciti buxhetor u mbajt në nivel të ulët: 2.7% e GDP-së (2009) dhe 2.5% (2010), që ishte edhe deicit i tretë më i ulët në Evropë. Synim i politikës iskale në të ardhmen do të jetë shndërrimi i buxhetit qendror nga një mekanizëm i pastër iskal në mekanizëm zhvillimor. Për të arritur këtë, gjegjësisht për ta vënë politikën iskale në funksion të zhvillimit ekonomik, Bashkimi Demokratik për Integrim i propozon këto masa: zvogëlim dhe stabilizim të shpenzimeve publike në afat të mesëm dhe përmirësim të strukturës së shpenzimeve publike në drejtim të zvogëlimit të shpenzimeve administrative dhe joekonomike dhe

59 rritje të shpenzimeve ekonomike (investimet kapitale nga buxheti qendror). Në emër të barazisë, transparencës dhe besueshmërisë... Bashkimi Demokratik për Integrim do të iniciojë dhe përkrahë një studim objektiv dhe profesional lidhur me buxhetin, gjegjësisht sa paguajnë tatime dhe sa ju kthehen mjete qytetarëve. Me këtë do të sqarohet një dilemë dydekadëshe dhe përceptimi paralel kontradiktor: nga një anë, shqiptarët konsiderojnë se janë të diskriminuar dhe nuk e marrin hisen që u takon nga arka e shtetit, dhe në anën tjetër, maqedonasit mendojnë se shqiptarët nuk paguajnë tatimet e shtetit. Nga rezultatet e studimit do të merren edhe orientime konkrete për aplikim objektiv në të mirë të gjithë qytetarëve....bashkimi Demokratik për Integrim konsideron që shqiptarët kanë kontribut relevant në buxhet dhe qasja në fondet publike duhet të avancohet në bazë fer dhe transparente si një parim që del nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit (Pika 4.1). Programi për investimet publike. Në kuadër të rritjes së investimeve publike në strukturën buxhetore, do të përgatitet Program për investime publike me karakter zhvillimor duke respektuar kriterin e barazisë rajonale të investimeve. Gjithashtu, duhet të rritet eikasiteti i mbledhjes së tatimeve, me qëllim të ruajtjes së parimit të barazisë së ngarkesës iskale, pra do të lutohet evazioni tatimor në ngarkesë të shtresave sociale me standarde të rrezikuara. Politika tatimore. Në politikën tatimore Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet të krijojë ambient të volitshëm për investime dhe të stimulojë legalizimin e ekonomisë joformale, me çka do të lehtësohet qasja e tyre në burime inanciare për zhvillim të biznesit. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke respektuar stabilitetin iskal, do të përkrahë politikë tatimore atraktive për investitorët krahasuar me vendet tjera, duke përfshirë tatimin në itim, tatimin në të ardhurat personale, TVSH-ja, kontributet dhe format tjera tatimore. Në këtë kontekst, do të shqyrtohen mundesitë reale për ulje të tatimeve sidomos për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme me qarkullim të vogël tregtar, lehtësime tatimore (dhe thjeshtësim procedurash) për pazarxhinjtë, si dhe lehtësime eventuale për bujqësi dhe turizëm dhe sektor tjerë. Duke u nisur nga fakti se rreth 70% e të hyrave buxhetore janë nga tatime indirekte (TVSH, akcizat dhe tatime ndërkomëtare) do të shqyrtohet mundësia e konsiderimit të ndonjë ristrukturimi të sistemit dhe politikës tatimore në drejtim të balancimit të ngarkesës tatimore lidhur me konsumin (pjesa e konsiderueshme e shqiptarëve itojnë jashtë dhe shpenzojnë në Maqedoni), invesimet dhe kursimet. Rrjedhimisht, do të kemi në konsideratë edhe ujlen eventuale të TVSH-së dhe akcizës për produkte vitale për ekonominë e vendit dhe standardin e jetesës (p.sh. disa produkte bujqësore, karburente, turizëm, ndërtimtari etj.). Me jalë tjera, një qasje e hapur drejt investitorëve do jetë orientimi i politikave tatimore dhe iskale në përgjithësi që do të ndikojnë pozitivisht në atësinë konkurruese të vendit. Gjithashtu, në funksion të zhvillimit ekonomik do të rekomandohen stimulime iskale, gjegjësisht zbritje tatimesh doganore për import të lëndëve të para për prodhim që ka performansa konkurruese dhe eksportuese, duke respektuar konventat ndërkombëtare dhe parimet që dalin nga anëtarësia në Organizatën Botërore të Tregtisë. Bilanci buxhetor. Deiciti buxhetor dhe borxhi publik (i jashtëm dhe i brendshëm) do të menaxhohen të jenë në kuadër të kritereve të Mastritit (deiciti buxhetor 2-3% dhe borxhi publik 60% e BPV) për integrim të vendit në Bashkësinë Evropiane. Do të implementohet politikë për menaxhim me borxhin publik, në interes të zhvillimit ekonomik dhe, kryesisht, do të bazohet në inancim të projekteve zhvillimore ekonomike dhe sociale. Do të zhvillohet tregu inanciar i letrave me vlerë të caktuara nga shteti për inancim të shpenzimeve të buxhetit. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 59

60 Huatë publike. Gjithashtu, si opsion i mundshëm i inancimit iskal do të jetë emetimi i eurobondeve, letobligacioneve në euro, të emetuara në tregjet inanciare, të cilat do të jenë me norma relativisht të ulëta të kamatës. Një infuzion inanciar i këtillë do të rritë masën monetare dhe me këtë do të ndikohet në zvogëlimin e kamatave reale në ekonominë e vendit, që është një faktor i rëndësishëm që ndikon në rentabilitetin e investimeve. Shpërndarje fer dhe transparente e buxhetit dhe fondeve publike. Shpërndarje e drejtë dhe transparente e buxhetit dhe fondeve publike vazhdon të jetë përcaktim i Bashkimit Demokratik për Integrim si parim që del nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit dhe kjo do të ndihmojë për menaxhim më eikas të shpenzimit të mjeteve buxhetore. Kjo do të realizohet me revidimin e mekanizmave për shpërndarje të mjeteve publike në institucionet shtetërore dhe publike si dhe avancimin e procedurave buxhetore dhe rritjes së transparencës. Gjithashtu, në politikbërjen do të përcakton mundësi ligjore ose formalejuridike në përcaktimin e prioriteteve. Politika monetare stabile Meqenëse është e liberalizuar lëvizja e kapitalit, Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson se variant më i përshtatshëm do të jetë një leksibilitet i kursit devizor në kuadër të margjinave të ngushta ±5%, me qëllim që të ruhet stabiliteti i kursit devizor dhe njëherësh do të krijohen kushte politike monetare më relaksuese që duhet të rezultojë me zvogëlim të normave të kamatës. Orientimi i Bankës Qendrore në të ardhmen do të jetë në drejtim të konvergjencës së politikës monetare të Bankës Qendrore të Maqedonisë me politikën monetare të Sistemit Evropian të Bankave Qendrore, që do të thotë në periudhë afatmesme, Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron se zëvendësimi i denarit me valutën euro do të jetë një politikë adekuate. Sistemi inanciar stabil dhe kredi më të lira Sistemi inanciar është sektor vital për funksionimin dhe zhvillimin e ekonomisë së vendit. Sistemin inanciar në Maqedoni e përbëjnë: bankat, kursimoret, kompanitë e sigurimit, tregjet e kapitalit dhe institucionet inanciare jobankare. Reformat e sistemit inanciar kryesisht do të fokusohen në: sigurim të stabilitetit të sistemit inanciar, rritje të eikasitetit të sektorit inanciar dhe zgjerimin e sektorit inanciar me institucione të reja inanciare. Financimi i biznesit është një nga funksionet bazë ekonomike që duhet të mbajë sektori inanciar. Një sistem inansiar stabil dhe rentabël me një politikë iskale dhe monetare koherente do të rezultojë norma më të ulta të intresit(kamatës) për inansim të biznesit. Bankat. Reformat në sektorin bankar do të fokusohen në ristrukturim, konsolidim dhe koncentrim të sektorit bankar, gjegjësisht zvogëlimin e numrit të bankave dhe fuzionimin e tyre në banka më të mëdha. Gjithashtu, do të rritet mbikëqyrja ndaj sektorit bankar me qëllim të rritjes së stabilitetit dhe sigurisë në banka. Kjo do të rritë besimin në bankat dhe kështu do të ndikojë në rritje të kursimeve dhe investimeve në ekonominë e vendit. Si rezultat, rritja e eikasitetit të sektorit bankar do të kontribuojë për uljen e normës së kamatës për inancim të bizneseve, madje inancim më të lirë të zhvillimit ekonomik. Në kuadër të prioriteteve strategjike zhvillimore, në sistemin bankar do të përkrahen bankat speciale, siç janë: banka për mikrokreditim dhe banka për përkrahje të eksportit (a.q. Banka për përkrahje të zhvillimit dhe eksportit BZHE); me qëllim të mbështetjes inanciare, zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe ndërmarrjeve eksportuese. Gjithashtu, do të airmohen forma të reja të ndërmjetësimit inanciar që do të 60 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

61 garantonin kreditimin që bankat duhet t u bëjnë ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, të cilat shpesh ballafaqohen me problemin e kolateralit. Tregjet inanciare. Do të përgatitet korniza ligjore dhe reforma tjera adekuate për zhvillim të tregjeve të parave dhe tregjeve të kapitalit. Sidomos, do të përkrahet nxitja e zhvillimit të tregjeve sekondare të kapitalit dhe kjo do të stimulojë një numër më të madh të subjekteve ekonomike që të paraqiten në tregjet inanciare. Në vazhdim do të përkrahen edhe proceset e integrimit me tregjet inanciare ndërkombëtare. Kompanitë e sigurimit. Sektori i sigurimit në Maqedoni është në fazë të ulët të zhvillimit, si rezultat ekziston një asortiment relativisht i vogël i shërbimeve që ofrojnë kompanitë e sigurimit në krahasim me vendet e zhvilluara (sigurimi i jetës, risigurimi, etj.). Në të ardhmen do të insistohet në liberalizim më të madh, stimulim të investimeve të huaja dhe rritje të konkurrencës kualitative nga kompani të njohura botërore. Institucionet inanciare jobankare. Rolin kryesor në sistemin inanciar në Maqedoni e mbajnë bankat. Mirëpo, bankat në vete nuk janë të mjatueshme për mbështetje inanciare të ekonomisë, pasi nevojat inanciare janë më të mëdha dhe më të diversiikuara se ç i ofron sektori bankar. Si rezultat do të përkrahet zhvillimi i institucioneve inanciare jobankare, siç janë institucionet për: lizing, faktoring dhe forferting, transferim të shpejtë të parave, kreditim jobankar, hedxhing (blerja e rrezikut) etj. Ekonomi e hapur Siç u përmend më lart, do të udhëhiqet politikë e kursit stabil devizor ndaj euros, si një nga valutat që përbën pjesën më të madhe të tregtisë së jashtme të vendit dhe si synim i ardhshëm i integrimit të vendit në Bashkësinë Evropiane dhe implementimin e euros si valutë e vendit. Do të synohet liberalizim i plotë i tregtisë së jashtme me lëvizje të lirë të mallrave dhe shërbimeve. Kjo del edhe si rezultat i anëtarësisë në Organizatën Botërore të Tregtisë. Gjithashtu do të promovohet liberalizim i lëndëve të para për prodhimtaritë e orientimit eksportues. Maqedonia ka nënshkruar 29 marrëveshje për mbrojtje të investimeve, 38 marrëveshje për evitim të tatimimit të dyishtë, 30 marrëveshje për bashkëpunim ekonomik, 3 marrëveshje multilaterale për tregti të lire (Stabilizim Asocim me EU, CEFTA, EFTA) dhe dy marrëveshje bilaterale për tregti të lire (Turqia dhe Ukraina). Kryesisht mbi 80% e tregtisë së jashtme të Maqedonisë realizohet me vendet që ka marrëveshje për tregti të lire dhe tregtia e jashtme rezulton me deicit tregtar, viteve te fundit prej 17-20% e bruto prodhimit vendor. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në revidim të këtyre marrëveshjeve në favor të ekonomisë së vendit që të përmirësohet bilanci tregtar. Me qëllim të zvogëlimit të deicitit tregtar, do të përkrahen projekte dhe reforma strukturore për rritjen e atësisë konkurruese të prodhimeve dhe shërbimeve të vendit. Do të përkrahen të a.q. klastere industriale (bashkësi industriale), që do të kenë atësi më të larta konkurruese. Do të stimulohen investimet e huaja direkte dhe do të insistohet që të arrijnë një nivel më të lartë, si formë më kualitative të inancimit të hendekut në bilancin tregtar. Gjithashtu do të vazhdojë, promovimi i zonave të lira ekonomike si një nga mundësitë e tërheqjes së investimeve të huaja direkte. Biznes klima garanci për investime Bashkimi Demokratik për Integrim është e angazhuar në përmirësimin e klimës së biznesit, si parakusht për nxitjen e investimeve të përgjithshme si dhe tërheqjen e investimeve dhe kapitalit të huaj. Gjatë viteve që Bashkimi BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 61

62 Demokratik për Integrim ka qenë në qeveri, Maqedonia ka përmirësuar në mënyrë të dukshme klimën e biznesit. Rangimi i Maqedonisë në raportin e Doing Business 2010 të Bankës Botërore renditet e 32-ta nga 185 shtetet, (nga vendi i 69-të në vitin 2009 dhe vendi i 92-të në vitin 2006). Në vitin 2010 Maqedonia u shpall vendi i tretë në botë si reformues më i mirë. Si rezultat i ligjit të ri për regjistrimin e biznesit, koha për regjistrimin e një kompanie u shkurtua nga 48 ditë në vitin 2006 në 4 orë në vitin 2010 dhe shpenzimet në më pak se 50 euro. Rregullativa e biznesit gjithashtu është reduktuar përmes Gijotinës regullative. Po ashtu është rritur leksibiliteti i tregut të punës përmes ligjit të ri të punës. Për illimin e biznesit Maqedonia rangohet e 5-ta nga 183 shtete në raportin Doing Business Trende të tilla të përmirësimit të kushteve dhe mundësive për biznes do të vazhdojnë edhe në të ardhmen. Bashkimi Demokratik për Integrim premtoi dhe realizoi klimë të mirë për biznes. Koha mesatare e nevojshme për regjistrimin e një subjekti juridik është ulur në 4 orë. Përmes fazës së dytë të sistemit një-sportel, gjatë këtij viti do të mundësohet që sipërmarrësit potencial të aplikojnë në mënyrë elektronike dhe të paraqesin dokumentet për hapjen e irmës. Në të gjitha raportet ndërkombëtare është përmirësuar rangimi i Maqedonisë; sipas klimës së biznesit në vitin 2010 krahasuar me vitin 2005, si vijon: nga pozicioni 81 në 32 (Doing Business, Banka Botërore), nga pozicioni 85 në 79 (Atësia konkurruese, Forumit Ekonomik Botëror), nga pozicioni 103 në 62 (Indeksi i transparencës, Transparency International) dhe nga pozicioni 96 në 65 (Indeksi i lirisë ekonomike, Heritage Founation). Indeksat sipas raporteve botërore Doing Business Banka Botërore Global competitiveness Index Forumi Ekonomik Botëror Economic Freedom Heritage Foundation Corruption perception index Transparency International l62 Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me reformat strukturore, të cilat do të fokusohen në: harmonizimin e sistemit ekonomik me atë të Bashkimit Evropian, si destinacion strategjik i ekonomisë vendore në agjendën politike të Bashkimit Demokratik për Integrim; përmirësimin e ambientit të përgjithshëm ekonomik, gjegjësisht kushteve për biznes, me qëllim të stimulimit të investimeve, si komponentë e rëndësishme e zhvillimit ekonomik; dhe avancim dhe rritje të atësisë konkurruese të ekonomisë së vendit. Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson se për zhvillim ekonomik të qëndrueshëm, përveç reformave të përmendura më lart pas një stabiliteti të arritur makroekonomik, fokusi kryesor do të mbetet në reformat strukturore, të cilat do të kenë qasje sistemore dhe do të përfshijnë të gjithë aspektet ekonomike: illim i biznesit, lejet e ndërtimit, regjistrimi i pasurisë, qasje në kredi, mbrojtja e investitorëve, pagesa e tatimeve, tregtia e jashtme, implementimi i kontratave dhe mbyllja e biznesit. Doing Business Fillim i biznesit Lejet e ndërtimit Regjistrimi i pasurisë Qasje në kredi Mbrojtja e investitorëve Pagesa e tatimeve Tregtia e jashtme Implementimi i kontratave Mbyllja e biznesit Dinamizim i biznesit. Reformat në sektorin 62 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

63 privat do të fokusohen në disa aspekte më të ndjeshme ekonomike si: stimulimi i investimeve, ristrukturim dhe ngritje të menaxhmentit korporativ në sektorin real; ngritja e atësisë konkurruese të prodhimeve të vendit, zhvillimi i institucioneve për standarde dhe kualitet, zhvillimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, dhe zhvillimi i sektorëve ekonomik të industrisë, bujqësisë, telekomunikacionit, energjetikës, turizmit etj. Institucione të besueshme dhe gjyqësia efektive. Nga të dhënat statistikore për punën e gjykatave për vitin 2010, sasia e lëndëve të reja të procesuara është 41%. Sasia e lëndëve të reja në të gjitha gjykatat për periudhën është zvogëluar për 23%. Gjithashtu është zvogëluar numri i lëndëve të pazgjidhura në 22%. Të dhënat më lart lasin për angazhimin e Bashkimit Demokratik për Integrim në forcimin e institucioneve si dhe në krijimin e një sistemi efektiv gjyqësor, të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë ndikojnë në kushtet për biznes, klimën e përgjithshme të biznesit, atësinë për të tërhequr dhe nxitur investime të reja. Ritmi i tillë i rritjes së kapaciteteve institucionale dhe gjyqësore do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Reformat në sistemin juridik dhe gjyqësi do të fokusohen edhe më tutje në drejtim të rritjes së eikasitetit dhe mbrojtjes së kreditorëve. Kjo do të mundësojë një funksionim më eikas të biznesit në sistem barazie. Administratë eikase dhe profesionale. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për reforma në administratën publike në drejtim të profesionalizimit të administratës dhe zvogëlimit të burokracisë. Do të bëhen reforma për rritjen e cilësisë së punës duke vendosur mekanizma eikase për vlerësim të punës. Gjithashtu, do të promovohen reforma institucionale në drejtim të reduktimit të institucioneve joeikase duke i bashkuar në institucione më të forta. Kështu do të promovohet formimi i një agjencie për zhvillim që do të përfshijë më shumë agjenci aktuale për promovim dhe përkrahje të biznesit; do shqyrtohen mundësitë e integrimit disa inspektorateve që janë të përafërta me punën, etj. Agjenci e zhvillimit. Në këtë drejtim Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në konsolidim të institucioneve dhe agjencive, siç janë agjencia për investime të huaja dhe përkrahje të eksporteve; agjencia për përkrahje të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe agjencia e turizmit në një institucion të përbashkët dhe të fortë, gjegjësisht agjenci për zhvillim. Kështu do të ndihmohen më mirë ndërmarrësia, eksporti, turizmi dhe investimet e huaja. Në bashkëpunim me Bankën e Maqedonisë për përkrahje të zhvillimit do të jetë një kornizë e mirëilltë institucionale për përkrahje të biznesit. Luta kundër ekonomisë joformale dhe konkurrencës jolojale. Ekonomia joformale është rezultat i sistemeve në zhvillim dhe ajo pengon zhvillimin e shëndoshë ekonomik të vendit në tërësi, pasi krijon pozicione të pabarabarta për subjektet ekonomike në treg. Për pasojë, ekonomia joformale paraqet kancer ekonomik, i cili vetëgjenerohet dhe krijon metastaza, d.m.th zgjerohet shpejt në sistem. Promovim i konkurrencës dhe luta kundër monopoleve. Konkurrenca paraqet garanci të cilësisë dhe eikasitetit ekonomik, dhe njëkohësisht është themeli i ekonomisë së tregut. Andaj, koncepti zhvillimor ekonomik i Bashkimit Demokratik për Integrim bazohet në promovimin e konkurrencës në ekonominë vendore, gjegjësisht, liberalizim të tregut dhe eliminim të monopoleve. Korrupsioni si pengesë e zhvillimit ekonomik - luta kundër tij. Korrupsioni, gjithashtu paraqet kancer të ekonomive në zhvillim. Kryesisht më e shprehur është në sektorin publik dhe si e tillë duhet të lutohet me çdo kusht, pasi e kërcënon seriozisht etikën e biznesit dhe ngulfat zhvillimin ekonomik. Bashkimi Demokratik për Integrim ngelet e BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 63

64 vendosur në lutën ndaj korrupsionit, si dhe të gjitha formave të shfaqjes së tij. Për këtë arsye gjatë periudhës që Bashkimi Demokratik për Integrim ka qenë në qeveri u bë lutë e rëndë dhe e pa kompromis ndaj korrupsionit. Si rezultat i reformave të ndërmarra gjatë këtyre viteve është bërë përparim domethënës në rangimin e Republikës së Maqedonisë. Në krahasim me periudhën , kur Maqedonia rangohej në vendin e 105 nga Transparency International, në periudhën , ajo u rangua në vendin e 43-të. Nxitja e afarizmit Ndërmarrësia dhe inovacionet si nxitës dhe krijues të rritjes ekonomike kanë vëmendje të veçantë në politikat ekonomike të Bashkimit Demokratik për Integrim. Nxitja e ndërmararësisë, përkrahja dhe krijimi i kushteve për ndërmarrësit mbetet një ndër prioritetet tona kryesore. Për këtë qëllim për herë të parë u përgatit matrica e unionit inovativ për vitin 2010, e cila do të mundësojë që të identiikohet gjendja në sferën e inovacioneve, të përcaktojë trendet në këtë sferë, të shërbejë si përmirësues gjatë përpilimit të dokumenteve zhvillimore dhe të jetë input i fortë dhe bazik për krijimin e politikave. Gjithashtu u përfundua Strategjia për zhvillimin e zejtarisë në RM , e cila përmban drejtimet kryesore për jetësimin e zejtarisë, me qëllim sërish ta merr rrolin e saj në ekonominë nacionale. Filluan aktivitetet operative për përpilimin e dokumentit Politika inovative në RM Qëllimi i politikës inovative është përforcimi i kompanive në Maqedoni nëpërmjet komercializimit të kërkimeve dhe zhvillimit; implementimi i teknologjive të reja, avancimi i mendimit inovativ dhe frymës ndërmarrëse, forcimin e bashkëpunimit ndërmjet akademisë dhe industrisë; sigurimin e klimës më të favorshme me qëllim që të pengohet rrjedhja (emigrimi) i të diplomuarve në sferën e shkencës, teknologjisë dhe inovacioneve. Përmes programit për zhvillimin e ndërmarrësisë, konkurrencës së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme është bërë përkrahje inanciare e projekteve të parashtruara dhe të miratuara për organizim të trajnimeve bazë për start-up biznese, trajnime për ndërmarrësit ekzistues, promovim të ndërmarrësisë dhe riorganizim të panaireve, ko-inancim të shpenzimeve të biznes inkubatorëve, si dhe ko-inancim të projekteve për përkrahjen dhe promovimin e zejtarisë. Subvencione për standarde. Në ndihmë të ndërmarrësise kanë qenë edhe subvencionet për ndërmarrjet private si dhe përkrahje inanciare për trajnim, për vënien, mirëmbajtjen dhe modiikimin e sistemit HACCP, Hallall, organizim dhe pjesëmarrje në seminare dhe tryeza te rrumbullakëta, prezantimi i degëve të veçanta industriale në stendën e përbashkët nacionale në panaire te ndryshme jashtë vendit. Përmes programit për përkrahjen e ndërmarrësisë bëhet përkrahja e ndërmarrësisë në aktivitete të ndërlidhura me funksionimin e mëtutjeshëm të rrjetit të qendrave dhe implementimin e programeve për ndihmë, informim dhe këshillim të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe krijim të bazave të të dhënave për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme nëpër komuna. Voucher për këshillim. Ky program ofron përkrahje të ndërmarrësve potencialë si dhe të ndërmarrjeve ekzistuese, të cilat dëshirojnë të realizojnë ndonjë biznes ide. Sistemi voucher për këshillim mbështet përkrahjen e shërbimeve të këshillimit dhe zhvillimin e aktivitetit ekonomik në formë të vauçerëve të paguar. Ko-inancimi i shpenzimeve të biznes inkubatorëve. Kjo realizohet përmes organizimit të trajnimeve për kompanitë në biznes inkubator, shërbimeve konsultative, rrjetëzim nacional dhe ndërkombëtar, organizim të takimeve B2B ; pajisjen e objekteve, sigurimin e shërbimeve për 64 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

65 themelimin dhe zhvillimin e kompanive te orientuara nga teknologjia, si dhe përmes shërbimeve për realizimin e projekteve innovative per zhvillimin e kompanive te fokusuara ne inovacione. Klasteret (bashkësitë) ekonomike. Koncepti i klastereve ekonomike, do të vazhdojë të jetë një orientim për zhvillim të disa sektorëve ekonomik me qëllim të arritjes së atësive konkurruese në drejtim të ballafaqimit me sidat ekonomike të liberalizimit dhe integrimit, si procese moderne të globalizimit. Në këtë drejtim do të përkrahen ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në sektorët progresiv me orientim eksportues, ku sektori privat do të organizohet në bashkësi (klastere), që do të kenë qasje të organizuar dhe më eikase në sigurimin e resurseve prodhuese, ku pritet të kenë një bashkëpunim më të avancuar në nivel horizontal dhe vertikal në procesin e prodhimit të tyre. Gjithashtu pritet një qasje e organizuar dhe më e suksesshme në tregjet regjionale dhe ato ndërkombëtare. Tashmë përmes programit për përkrahjen dhe zhvillimin e shoqatave të klasterëve në Republikën e Maqedonisë mundësohet njohja e ndërmarrësve për dobitë e krijimit dhe zhvillimit të klasterëve; procedurat për formimin e tyre, udhëheqja me klasterët si dhe menaxhimi i projekteve të biznesit në kuadër të klasterit. Po ashtu, mundësohet përkrahja inanciare për projektet nga shoqatat e klasterëve. Ekonomia e bazuar në dije Investimi në arsim dhe shkencë paraqet një trend botëror në krijimin e një ekonomie konkurruese të bazuar në dije dhe teknologj të re. Investimet buxhetore në arsim dhe shkencë shënojnë rritje si përqindje e bruto prodhimit vendor: 3.2% (2008), 4.3% (2009), 3.8% (2010) dhe 4.0% (2011). Buxheti për arsim dhe shkencë (% e BPV) Në Bashkimin Evropian në strategjinë Europe 2020, targjeti i investimeve në shkencë (hulumtime dhe zhvillim) është 3% e bruto prodhimit vendor deri vitin 2020 (nga buxheti dhe investime private). Bashkimi Demokratik për Integrim do angazhohet për realizimin e këtij targjeti edhe në Maqedoni në 2020 të rritet investimet në hulumtime dhe zhvillim deri në 3% e bruto prodhimit vendor. Ndërsa, buxheti për arsim të arrijë 5% e bruto prodhimit vendor. Shkenca dhe zhvillimi teknologjik. Në hap me të arriturat në të gjitha nivelet e arsimit, Bashkimi Demokratik për Integrim preokupim e ka edhe pjesën e shkencës. Në këtë drejtim, u punua në përforcimin e kapaciteteve hulumtuese, me ç rast gjatë periudhës trevjeçare të pjesëmarrjes në qeveri u nënshkruan shumë dokumente me karakter ndërkombëtar, që kanë për qëllim hulumtimin e problematikave që janë në interes të zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi. Përpjekjet e Bashkimit Demokratik për Integrim në këtë fushë do të orientohen edhe në thellimin e bashkëpunimit interdisciplinar në sferën e hulumtimit shkencor, përmes Universiteteve ku mësimi zhvillohet edhe në gjuhën shqipe, si në Shqipëri dhe Kosovë. Në kuadër të aktiviteteve hulumtuese që janë në vijë me zhvillimet më të reja teknikoteknologjike në botë, në kontinuitet Ministria e arsimit dhe shkencës ka ndihmuar inanciarisht shumë projekte hulumtuese dhe BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 65

66 krijuese, individuale dhe grupore, me karakter shoqëror, ku në masë të konsiderueshme janë përfshirë edhe autorë shqiptarë. Promovimi i projektit për pajisjen e Universiteteve me laboratore është një mundësi në vete dhe i llojit të veçantë në promovimin e karakterit hulumtues të veprimtarisë së Universiteteve, duke mos lënë anash në asnjë mënyrë edhe veprimtarinë arsimore dhe atë aplikative. Synim kryesor i Bashkimit Demokratik për Integrim në këtë drejtim do të mbetet krijimi i mundësive për lidhshmërinë e shkencës dhe hulumtimeve shkencore, në funksion të zhvillimit teknologjik të vendit dhe lidhshmërisë me ekonominë e vendit. Investimi në kapitalin njerëzor të vendit. Bashkimi Demokratik për Integrim vazhdon të konsiderojë si interes strategjik të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror-politik të vendit investimin në kuadër të ri dhe me perspektivë të edukuar në qendrat botërore nga sfera të ndryshme. Kryesisht do të investohet në kuadro në sfera për kërkime shkencore dhe teknologjike. Gjithashtu, do të intervenohet në rregulativat për pronën intelektuale që të stimulohen aktivitete produktive teknologjikeshkencore. Ekonomia digjitale dhe teknologjia informatike Bashkimi Demokratik për Integrim premtoi dhe realizoi zhvillim të shoqërisë informatike. Gjatë përiudhës së qeverisjes së Bashkimit Demokratik për Integrim, u themelua Ministria për Teknologji Informatike, u themelua Universiteti Rajonal për Informatikë dhe Komunikim, si dhe u realizua projekti për internet falas në të gjitha shkollat dhe pajisja me kompjuter, si dhe projekti për përfshirje me internet Wireless/WiMAX në gjithë teritorin e Maqedonisë. U bë liberalizimi i telefonisë ikse. Projektet: E-Binzes, E-Kadaster, E-Arsim, E-Infrastruktura, E-Shëndetësi, E-Dokumenta, të cilat janë fazë realizimi do të ndryshojnë në mënyrë rrënjësore konceptin mbi përdorimin e teknoligjisë informatike, si dhe efektivitetin e administratës në përgjithësi. Teknologjitë e Informacionit dhe Komunikimit (TIK) luajnë rol të rëndësishëm në zhvillimin e shoqërisë moderne. Ata paraqesin një mjet të rëndësishëm komunikimi dhe janë bërë pjesë e pashmangshme e qytetarëve. Në linjë me strategjinë Evropiane Agjenda Digjitale (he Digital Agenda), Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në maksimizimin e beneicioneve që ofron teknologjia dhe ekonomia digjitale, edhe atë: Shfrytëzimi i Internetit. Interneti si medium për komunikim dhe zhvillim të shoqërisë nga ana e familjeve në Republikën e Maqedonisë, sipas Entit Statistikor, arrin 46,1% (viti 2010) në krahasim me përqindjen Evropiane, që është 65%. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në liberalizimin e mëtutjeshëm të shërbimeve të telekomunikacionit për qytetarët me ç rast rritja e ofertës do të mundëson edhe uljen e çmimeve për qytetarët, kështu dhe në rritjen e shfrytëzimit te Internetit si dhe Internet më të shpejtë! E-shkathtësitë. Gjatë qeverisjes së fundit, Ministria për Teknologji Informative organizoi kurse për shkathtësitë TI për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë, ku rreth 40,000 qytetarë janë trajnuar. Duke patur parasysh faktin se mbi 50% e popullatës në R.M. nuk kan shfrytëzuar ndonjëhere Internetin dhe teknologjitë dhe fakti që shumë shërbime qeveritare kalojnë në e-shërbime, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në rritjen e shkathtësive TI për qytetarët që kanë vështirësi në shfrytëzimin e teknologjive dhe Internetit duke ofruar kurse të vazhdueshme, si në vitet e kaluara. Shërbimet Elektronike (e-shërbimet). Qeveria e Republikës së Maqedonisë viteve të fundit 66 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

67 ka implementuar disa projekte të cilat ofrojnë shërbime elektronike për qytetarët. Shërbime nëpërmjet Internetit janë mjat të rëndësishme për qytetarët dhe ofrojnë lehtësim në zgjedhjen e problemeve të ndryshme administrative. Bashkimi Demokratik për Integrim duke udhëhequr Ministrinë për Shëndetësi përfundoi me sukses dhe projektin e Sistemit të informacionit të integruar shëndetsor (IHIS) dhe Kartelën shëndetsore lektronike, ku bëhet ndërlidhja elektronike e të gjitha subjekteve në shëndetësi, si: ministria, fondi shëndetësor, spitalet, shtëpitë e shëndetit, farmacitë dhe pacientët. Vlen të përmenden edhe shërbimet tjera elektronike, si ato të Ministrive, të Kadastrës ( të tregut elektronik ( portali për personat me të meta izike (www. sakamznammozam.gov.mk), ditari elektronik për shkolla ( shërbimet për taksa (etax.ujp.gov.mk), sistemi i një sporteli për Eksport-Import (One Stop Shop), etj. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në veçanti në ofertën e shërbimeve në gjuhën shqipe dhe krijimin e shërbimeve të reja elektronike që do të lehtësojnë jetën e qytetarëve. Tregtia elektronike (e-tregëtia). Kalimi I kompanive të vogla dhe të mesme nga tregtia tradicionale në atë elektronike është proces i cili në një far mënyre ka qenë i bllokuar. Arsyet kanë qenë të ndryshme, duke illuar nga mosinteresimi i kompanive, frika nga siguria në internet, numri i vogël i konsumatorëve që blejnë nëpërmjet internetit, etj. Tregtia elektronike është dera që hap tregjet e reja të pazbuluara për kompanitë e vogla dhe të mesme. Prioritet I Bashkimit Demokratik për Integrim do të jetë që të stimulon këta kompani të participojnë në tregëtinë elektronike që të ofrojnë produktet e tyre për konsumatorët nëpërmjet internetit, duke ofruar subvencione për përkrahje gjatë zhvillimit të sistemeve elektronike dhe prezencën e tyre elektronike. Hulumtimi dhe inovacionet. Pjesë e rëndësishme në zhvillimin e TIK-ut dhe ekonomisë digjitale luan edhe hulumtimi dhe inovacionet. Në kuadër të aktiviteteve hulumtuese që janë në vijë me zhvillimet më të reja tekniko-teknologjike në botë, në kontuinitet Ministria e arsimit dhe shkencës ka ndihmuar inanciarisht shumë projekte hulumtuese dhe krijuese, individuale dhe grupore, me karakter shoqëror, ku në masë të konsiderueshme janë përfshirë edhe autorë shqiptarë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet të përkrah institucionalisht hulumtuesit e rinjë, idetë e të cilëve mund të kalojnë në produkte apo shërbime tregu. Mungesa e hulumtimeve kualitative në sferën e TIK-ut nëpër Universitete është sidë për të cilën Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet duke ofruar rritje të buxhetit për këtë qëllim. Partneriteti privat publik Sektori publik do të reformohet në drejtim të rritjes së eikasitetit dhe kualitetit të shërbimeve që ofron ky sektor. Kryesisht do të orientohen në rritje të konkurrencës, komercializim të shërbimeve, privatizim, koncesionim dhe rregullim të çmimeve. Gjithashtu, do të racionalizohet dhe optimizohet shfrytëzimi i resurseve natyrore në funksion të zhvillimit ekonomik. Modelet e partneritetit privat publik duke përcjellë praktikat e suksesshme botërore dhe duke pasur parasysh speciikat e vendit tonë do të promovohen në sektor të ndryshëm: infrastrukturë transporti, energjetikë, arsim, shëndetësi, bujqësi, turizëm, zonat teknologjike industrial zhvillimore etj. Zonat teknologjike industriale zhvillimore Zonat teknologjike industriale ofrojnë shumë lehtësime ekonomike (p.sh. janë të liruar nga taksat, doganat etj.). Ata do të rritin punësimin, investimet e huaja dhe do të sjellin BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 67

68 teknologji më moderne. Andaj edhe Bashkimi Demokratik për Integrim është zotuar në zhvillimin e zonave të lira ekonomike si qendra të zhvillimit ekonomik të vendit. Në Republikën e Maqedonisë aktualisht janë në procedurë për themelim 11 zona teknologjike industriale, ndër të cilat edhe zonat në Kërçovë dhe në Strugë, të cilat janë në proces të rregullimit të çështjeve pronësore. Me u themelua Zona teknologjike industriale zhvillimore në Tetovë dhe me shpallet ankënd ndërkombëtar për investitor që do e zhvillojë këtë zonë, Në vijim është procedura për shpallje të zonave teknologjike industriale zhvillimore në Strugë dhe Kërçovë. Për Bashkimin Demokratik për Integrim vazhdon të ngelet prioritet Zona teknologjike industriale e Tetovës, të cilën e themeluam më 28 Maj të vitit 2010 dhe parashihet që aty të ndërtohen rreth komplekse industriale. Zona Teknologjike Industriale e Tetovës do të menaxhohet përmes modelit të partneritetit publik privat. Kjo bëhet me qëllim menaxhimin më të mirë të kësaj zone ekonomike, pra për zhvillim më të mirë dhe më të shpejtë të saj, përmes kompanive me përvojë në këtë fushë. Arritja deri në momentin e illimit të aplikimit të këtij modeli ka qenë rezultat i një angazhimi intensiv të të gjitha institucioneve shtetërore, duke illuar prej ndryshimit të ligjit për zonat teknologjike industriale, deri te studimi i izibilitetit, i realizuar nga ekspertë të Bankës Botërore. Me anë të këtij modeli do të mundësohet qe investitorë serioz ndërkombëtarë, me përvojë në menaxhimin e zonave ekonomike, përmes koncesionit dhe partneritetit publik privat, të zhvillojnë zonën ekonomike të Tetovës, duke krijuar ambient më të mirë për tërheqjen e investimeve të tjera, si dhe teknologji më të përparuar. Zhvillimi i zonës ekonomike të Tetovës ka ndikim të drejtpërdrejtë në prosperitetin ekonomik të zonës, si dhe pritet të krijojë rreth 7,000 vende të reja pune për qytetarët e Tetovës dhe më gjerë. Lehtësirat ekonomike. Për investime në zonat teknologjike industriale zhvillimore ofrohen këto lehtësime: 0% tatim mbi itim për 10 vitet e para (10% tatim për vitet në vazhdim), 0% tatim mbi të ardhurat personale për 10 vitet e para (10% tatim për vitet në vazhdim), Lirim nga detyrimi për TVSH dhe taksat doganore për produktet e eksportit, Lidhje e lirë me gazin natyror, energjinë elektrike, ujin dhe kanalizimet, Qasje e menjëhershme në aeroportin kryesor ndërkombëtar, hekurudhën dhe korridoret kryesore rrugore, Marrje me koncesion të tokës deri 99 vjet me norma tërheqëse koncesioni, Lehtësira speciale për ndërtim të objekteve në vlerë prej 500,000 euro, të denominuara në denarë, varësisht nga vlera e investimit dhe numri i të punësuarve që pritet të punësohen, Paketa e beneiteve për investitorët do të miratohet brenda 10 ditëve të punës. Me ndryshimet e reja të ligjit, shfrytëzuesit e zonës me investim illestar mbi 10 milionë euro, në kundërvlerë të denarit, apo mbi 100 punësime të reja, mund ti ndahet ndihma për krijimin e vendeve të reja të punës, në formë të ndihmës së drejtpërdrejtë inanciare apo me lirime të përcaktuara tatimore. Gjithashtu mundësohet ndarja e ndihmës inanciare në mënyrë edhe më të volitshme për investimin e shfrytëzuesit të zonës me investim illestar mbi 20 milionë euro në kundërvlerë të denarit apo mbi 200 punësime të reja për përkrahjen e investimit. Ndihmat shtetërore Për të ndihmuar ekonominë dhe biznesin do të aplikohen edhe ndihma shtetërore në harmoni me direktivat dhe standardet e Bashkimit Evropian. Llojet e ndihmës shtetërore: 68 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

69 Ndihma regjionale për rritjen e zhvillimit ekonomik të Republikës së Maqedonisë, për regjionet në të cilat standardi jetësor është i ulët, ose ekziston papunësi e lartë Ndihmë e destinuar për shmangien e vështirësive të ekonomisë vendase, ose për avancimin e implementimit të projekteve me interes ekonomik të rëndësishëm të Republikës së Maqedonisë. Ndihmë për shpëtimin dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve në vështirësi Ndihmë e destinuar në avancimin e kulturës dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, në rastet kur ajo nuk ndikon në kushtet e tregtisë dhe konkurrencës së tregut. Ndihmë horizontale (përfshin ndarjen e ndihmës në fushën e kërkimit dhe zhvillimit, mbrojtje të mjedisit, punësimet, trajnime, shërbime për interes të përgjithshëm ekonomik, si dhe në forma të kapitalit të rrezikshëm me qëllim zgjidhjen e problemeve në të gjitha degët e industrisë, përkatësisht regjioneve. Firmat mund të përitojnë nga ndihma tshtetërore për këto raste: Investime produktive illestare në mjete themelore (patenta, licenca, apo knowhow të pa patentuara) për themelim të ndërmarrjeve të reja, zgjerim të ndërmarrjeve ekzistuese, apo angazhim në aktivitete që përfshijnë ndryshime përmbajtësore të produktit apo procesit prodhues të ndërmarrjes ekzistuese (përmes racionalizimit, diversiikimit apo modernizimit). Si investim produktiv do të llogaritet gjithashtu investimi në mjete themelore, i cili kryhet në formë të përvetësimit të kompanisë, e cila është e mbyllur, apo që do të mbyllej, nëse nuk do të blihet. Hapje të vendeve të reja të punës të lidhura me investimet, si dhe për hapje të vendeve të punës për persona me nevoja të veçanta, si dhe të kategorisë së personave, që me vështirësi mund të gjejnë punë. Ndërmarrja nuk është në gjendje ti shlyejë detyrimet me resurset vetjake, apo me mjetet që mund të sigurojë nga pronari/ aksionarët apo kreditorët, më qëllim që ti ndërpresë humbjet, të cilat pa ndërhyrjen e ndihmës shtetërore, me siguri në afat të shkurtër apo afat të gjatë, do të çojë deri në ndërprerje të veprimtarisë së ndërmarrjes. Kërkime themelore, kërkime industriale, zhvillim eksperimental (nuk mund të ndahet ndihmë shtetërore për aktivitete për kërkim dhe zhvillim në traikun hekurudhor, rrugor dhe tokësor. Studime izibiliteti si përgatitje për kërkime industriale apo aktivitete për zhvillim eksperimental. Inovacione organizative të shërbimeve. Angazhim të personelit shumë të kualiikuar nga ndonjë organizatë kërkimore apo ndërmarrje e madhe, për ndërmarrje të vogla dhe të mesme. Për përgatitje, ekspansion dhe animim të klasterëve në objekte për trajnim dhe qendra kërkimore, infrastruktura të hapura për kërkime: laboratorë, objekte për testim dhe infrastruktura rrjetore të gjera ndërlidhëse. Trajnime dhe ngritje të nivelit profesional të të punësuarve. Vlera e ndihmës shtetërore arrin nga 10% deri 100% të investimit të kombinuar sipas strukturës që mund të arrijë vlerë maksimale deri 50 milion euro. Dinamika si dhe sasia e mjeteve që do të jetë në dispozicion për ndihmën shtetërore do të varet nga kapacitetet e buxhetit në vitet e ardhshme. Economic freedom Liria e biznesit Liria e tregtisë Liria iskale Konsumi buxhetor/publik Liria monetare Liria e investimeve Liria inanciare E drejta e pronës Liria nga korrupsioni Liria e punës BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 69

70 Infrastrukturë që integron rajonin. ZHVILLIM I QËNDRUESHËM» Transport dhe urbanizëm bashkëkohor» Energji e përhershme» Telekomunikim i avancuar» Mjedis i pastër» Bujqësi e denjë» Turizëm përfaqësues Transport dhe urbanizëm bashkëkohor Integrimi evropian si një objektiv strategjik kërkon që sistemet, strukturat dhe infrastruktura e transportit të ndihmojnë krijimin e një hapësire unike ekonomike, illimisht brenda vendit, më pas në rrafshin rajonal e panevropian. Kjo do të arrihej me krijimin e një rrjeti unik transporti që do të shërbente si një strukturë komunikuese, që do realizonte gradualisht barazimin e niveleve ekonomike, sepse: afrohen tregjet, bëhet traik i sigurt për banorët dhe një organizim optimal i traikut, që do të ulte nivelin e ndotjes dhe aksidenteve. Zhvillimi i barabartë i rrjetit të transportit është një shtytje e fortë drejt zhvillimit të barabartë ekonomik të regjioneve të ndryshme të vendit dhe më gjerë. Bashkimit Demokratik për Integrim, angazhohet për realizim të projekteve që ndihmojnë për komunikim të lirë, të shpejtë dhe të sigurt, në të gjitha sferat e komunikacionit dhe transportit. Bashkimi Demokratik për Integrim, promovon tregtinë e lirë dhe plotësisht të liberalizuar, që stimulon konkurrencën dhe pamundëson diskriminimin, sidomos duke lutuar monopolizimin e shërbimeve dhe kompanive të favorizuara. Kjo do të ndikojë, që qytetarët e Maqedonisë të kenë shërbime më kualitative dhe me të lira të të gjitha llojeve, duke ngritur standardin dhe kualitetin e kushteve të tyre të jetesës.

71 Kujdes të veçantë, Bashkimi Demokratik për Integrim i kushton ndërtimit dhe mirëmbajtjes së infrastrukturës rrugore dhe hekurudhore, duke insistuar në funksionalitet, proitabilitet dhe qëndrueshmëri ekonomike. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për administrim dhe menaxhim eikas të investimeve publike. Ai të jetë funksional dhe në përputhshmëri me standardet e Bashkimit Evropian, në mënyrë që shfrytëzimi i mjeteve buxhetore të jetë racional, transparent, në pajtueshmëri me nevojat. Bashkimi Demokratik për Integrim do të kujdeset që investimet buxhetore të kenë shpërndarje proporcionale dhe adekuate. Komunikacioni rrugor. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë të favorizojë projektet e infrastrukturës rrugore që të mundësojë lidhje funksionale rrugore me shtetet fqinje dhe me korridoret panevropiane: Autostrada Korridori 8 (Shkup-Bllacë; Shkup- Qafë hanë). Ankandi ndërkombëtar i hapur për koncesionim për investim me vlerë rreth 600 milion euro. Autostrada Korridori 10. Përfundimi sekcionve përkatëse në nivel autostrade afër 100 milion euro. Rruga e Arbërit (Kërçovë Urra e Boshkut). Do të ndërtohet rrugë e re që paraqet një krah të ri në trajektoren e Rrugës së Arbrit, e cila do të lidhë Kërçovën dhe Dibrën, dhe do të vazhdojë në pjesën që ndërtohet në Shqipëri. Rruga Tetovë-Prizren. Studim izibiliteti për të shqyrtuar mundësinë e një rruge të re që mund të lidhë këta dy vendbanime dhe arsyeshmërinë ekonomike. Rrugë dhe vendkalimet të reja kuitare. Rruga Llojanë-Miratovcë (Kumanovë- Preshevë), Stançiq-Bellanovcë (Likovë- Gjilan), Tanushë-Debëllde, si dhe me Shqipërinë, Trebishtë-Xhepishtë dhe Prespë-Korçë. Projekte të tjera rrugore regjionale brenda Maqedonisë që janë paraparë në vitin 2011 dhe do të realizohen në vazhdimësi: Zgjerimi i rrugës Haraçinë-Nikushtak- Likovë. Fillimisht do bëhet rehabilitimi dhe pastaj edhe rikonstruktimi dhe zgjerimi. Rikonstruktimi i rrugës Shkup-Tanushë dhe aksi rrugor me Brezë dhe Malinë. Rikonstruktimi i pjesës së mbetur të rrugës Shkup-Tanushë do vazhdojë deri në asfaltimin e plotë të saj. Rikonstruktimi i rrugës Tetovë-Gostivar. Rikonstruktimi dhe zgjerimi i rrugës regjionale që lidh vendbanimet rurale rrëzë Sharrit ndërmjet Tetovës dhe Gostivarit. Gjithashtu, do të realizohen edhe rrugë tjera regjionale dhe rrugë lokale në kuadër të kredisë me Bankën Botërore dhe Bankën Evropiane për Rikonstruim dhe Zhvillim. Komunikacioni hekurudhor. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë për reformim dhe menaxhim eikas të sistemit hekurudhor të vendit. Prioriteti do të vazhdojë në ndërtimin e Korridorit 8 dhe një rrjeti të integruar hekurudhor me vendet fqinje, që do të lehtësonte qarkullimin e njerëzve dhe mallrave. Modernizimin e infrastrukturës hekurudhore Korridori 8 Kërçovë-Linë (përpilimi i projektit kryesor dhe nisja e ndërtimit). Ka përfunduar projekti ideor, do të illojë projekti themelor dhe studimi i izibilitetit për ndërtim të hekurudhës me një investim rreth 300 milion euro. Hekurudha Korridor 10. Modernizimi i hekurudhës që të jetë kompatibil me shtet tjera të rajonit me vlerë afër 18 milion euro. Rindërtimin e stacioneve hekurudhore Komunikacioni ajror. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë të angazhohet që të udhëhiqet politikë me të cilën do të tërhiqen BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 71

72 kompani të komunikacionit ajror, që do të ofrojnë kosto më të ulëta të luturimit. Konform kësaj politike në navigacionin e Maqedonisë do të bëhet ulja e çmimeve për shërbimet ajrore, që do të ndikojë kompanitë ajrore t i ulin kostot e luturimit. Implementimin e lidhjeve të reja me të gjitha qendrat evropiane dhe shqiptare; Implementimin e fazës përfundimtare Qielli i përbashkët Evropian, Menaxhim i përbashkët i hapësirës ajrore Maqedoni-Shqipëri-Kosovë Komunikacioni postar. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë të angazhohet për liberalizimin e mëtutjeshëm të tregut të shërbimeve postare, me qëllim të zhvillimit të konkurrencës në treg dhe rritjes së kualitetit të shërbimeve. Në këtë frymë, Bashkimi Demokratik për Integrim do t i kushtojë rol të posaçëm mbrojtjes së operatorëve postarë nga konkurrenca jolojale në treg; do të angazhohet për stimulim të përdorimit të teknologjive të reja dhe futjes së shërbimeve të reja e moderne, në kuadër të industrisë postare, për të ndihmuar atë gjatë përballjes me sidat që has kjo industri në përmasa globale. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me menaxhimin eikas të sh.a. Posta e Maqedonisë me strukturën ekzistuese të kapitalit shtetëror dhe kombinimin e të njëjtit edhe me kapital privat, të vendit ose të jashtëm, që të jetë një shtytje shtesë për zhvillimin e mëtutjeshëm të sh.a. Posta e Maqedonisë si operator individual për ofrim të shërbimeve universale postare në tregun postar të Maqedonisë. Komunikimet elektronike. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për avancimin e mëtutjeshëm të fushës së komunikimeve elektronike, fushë e cila në periudhën e kaluar u tregua si një ndër më tërheqëset për investime të huaja. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në drejtim të liberalizmit si dhe harmonizimit të kësaj fushe me të gjitha standardet dhe normat ndërkombëtare. E gjithë kjo në favor të tërheqjes së investimeve të reja në këtë sektor, që do të thotë edhe punësime të reja në vend, liberalizimi do të jetë edhe në favor të një niveli më të lartë dhe më të lirë të shërbimeve për qytetarët e Maqedonisë. Në këtë drejtim Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në drejtim të liberalizimit të tregut të telefonisë, si asaj ikse dhe mobile, por edhe të ofertës së internetit. Në këtë fushë vëmendje e veçantë do t i kushtohet zhvillimit të rrjetit të kabllos iberoptike, si dhe liberalizimit të tij, që bashkë me angazhimet komplementare do të thotë edhe avancim i depërtimit të broadband internetit në vend. Po ashtu, angazhim i posaçëm në këtë sferë do t i kushtohet edhe procesit të digjitalizimit në sferën e radiodifuzionit, sidomos nga aspekti i DVB-T. Planiikimi urbanistik. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për urbanizim të planiikuar dhe konform standardeve bashkëkohore, të zonave të paurbanizuara, sidomos atyre rurale, duke u kujdesur për ruajtjen e ambientit dhe duke zbatuar standardet ekologjike. Politika banesore. Politika banesore, sidomos zgjidhja e çështjes së strehimit për rastet sociale është parësore për Bashkimin Demokratik për Integrim. Bashkëpunimi me institucionet ndërkombëtare, si Banka Evropiane për Rikonstruktim dhe Zhvillim, Pakti i Stabilitetit dhe të tjera, do të krijojë mundësi reale për realizimin e politikës banesore të Bashkimit Demokratik për Integrim. Stimulimi i sektorit privat, me lehtësime tatimore dhe ko-inancime shtetërore do të mundësonte uljen e kostos së ndërtimit. Në kuadër të politikës banesore do të vazhdohet me ndërtim të banesave për 72 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

73 kategoritë sociale të shoqërisë dhe kjo do të bëhet proporcionalisht sipas nevojave edhe në të gjitha regjionet. Menaxhimi me tokat ndërtuese në funksion të investimeve. Privatizimi i tokave ndërtimore konform planeve urbanistike, do të jetë stimulimi kryesor për investimet e jashtme dhe ato të vendit. Me privatizimin e tokave shtetërore të parapara për ndërtim të objekteve prodhuese, Bashkimi Demokratik për Integrim do të krijojë klimë të volitshme investuese, dhe do të ndihmojë në rritjen e kapaciteteve ekonomike të vendit. Menaxhimi me tokat ndërtuese do të bartet nga niveli qendror në atë lokal. Infrastruktura komunale. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet në përmirësimine standardit jetësor të qytetarëve dhe në këtë aspekt të krijimit të një infrastrukture komunale të qëndrueshme. Investohet në ujësjellës dhe kanalizime dhe në vitin 2010 u akordua kredi nga Banka Evropiane për Investim në një vlerë prej 50 milion euro për komuna me mundësi të tërheqjes së një transhe të dytë prej 50 miliona eurosh dhe kështu për katër vite të realizohen projekte në komuna në vlerë prej 100 milion euro. Këta mjete janë shpërndarë nëpër komuna duke patur parasysh kriterin për zhvillim të barabartë regjional në Maqedoni. Nga shpërndarja e mjeteve nga kredia e Bankës Europiane të Investimeve, për ndërtimin dhe rikonstruktimin e ujësjellësve dhe kanalizimeve, nga 50 milion të akorduar 14,753,509 euro u shpërndan në vendbanime shqiptare. Komuna Euro Haraçinë 100,000 Bogovinë 523,957 Brvenicë 356,383 Vrapçishtë 505,100 Gostivar 1,482,745 Dibër 462,368 Dollnen 495,049 Zhelinë 548,365 Jegunovcë 382,895 Zajas 317,695 Kërçovë 503,839 Kumanovë 3,451,355 Butel 155,983 Likovë 1,108,746 Osllomej 305,222 Pllasnicë 113,628 Strugë 1,448,706 Studeniçan 270,463 Tearcë 441,885 Tetovë 1,252,598 Saraj 332,107 Çair 194,420 Energji e përhershme EU /20/20 Energji prej resurseve ripërtëritëse 20% Kursim i energjisë 20% Zvogëlim i emetimit të gazrave 20% Energjia është një nga resurset kryesore të zhvillimit ekonomik dhe e një standardi më të mire të jetesës. Energjetika paraqet një segment të rëndësishëm ekonomik, prandaj, në periudhën që vijon, Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me ristrukturim, liberalizim dhe privatizim të sektorëve energjetikë, në bazë të direktivave të Bashkësisë Evropiane dhe parimeve të ekonomisë së tregut. Gjithashtu, orientim kryesor në reformat dhe politikën në energjetikë do të jetë evitimi i monopolizimit të sektorit, si dhe dizajnim të sistemit të energjetikës në segment që duhet të rregullohet dhe atë që liberalizohet. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 73

74 Kjo qasje do të respektohet në tre sektorët energjetikë: elektrik, gaz dhe natë. Reformat në dizajnimin e sistemit energjetik konzistent, me rekomandimet e Bashkësisë Evropiane, synojnë harmonizimin me Bashkësinë Energjetike të Evropës Juglindore, si paradhomë e integrimit në tregun energjetik të Bashkësisë Evropiane. Maqedonia lider në Evropën Juglindore me reformat në energjetikë Në vitin 2010 Maqedonia kryesoi me Bashkësinë Energjetike të Evropës Juglindore dhe kjo llogaritet si kryesim më i suksesshëm prej themelimit të këtij institucioni, në vitin Me një përkushtim të plotë në dizajnimin e sektorit energjetik me reforma dhe kornizë ligjore sipas standardeve evropiane në vitin 2009 dhe 2010, Maqedonia tani llogaritet si një nga vendet e Evropës Juglindore me sistem energjetik më të avancuar në aspekt të politikave dhe kornizës ligjore. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për një sektor energjetik eikas, konkurrent dhe të qëndrueshëm inanciarisht, ku respektohen parimet e jodiskriminimit, objektivitetit dhe transparencës, për një furnizim të sigurt, të garantuar dhe kualitativ të konsumatorëve me energji dhe lëndë energjetike. Ne jemi të përkushtuar për integrim të tregjeve energjetike të Republikës së Maqedonisë në tregjet energjetike rajonale dhe ndërkombëtare në pajtim me obligimet e ndërmarra me marrëveshjet e ratiikuara ndërkombëtare, si dhe në rritjen e eikasitetit energjetik dhe nxitjen e investimeve në përdorimin e burimeve ripërtëritëse të energjisë, gjithmonë duke i kushtuar një vëmendje të veçantë mbrojtjes së ambientit jetësor nga ndikimet negative gjatë kryerjes së veprimtarive të caktuara nga sfera e energjetikës. Me qëllim të funksionimit eikas të sistemit energjetik, do të përkrahet funksionimi i sistemit rregullator energjetik, i cili ka për detyrë të rregullojë tregun. Gjithashtu do të përkrahet liberalizimi i segmentit energjetik, i cili do të bazohet në parimet e konkurrencës në tregun e hapur rajonal, ndërsa do të vazhdojë përkrahja e pronës dhe kontrollit shtetëror në të ashtuquajturin monopol natyror, ku për shkak të karakterit të veprimtarisë së tyre ( infrastrukturës energjetike : largpërçuesit elektro-energjetik, gazit dhe natë-sjellësit), nuk mund të ketë konkurrencë dhe në raste të tilla shteti do të interesohet për qasje të barabartë dhe jodiskriminues për çdo shfrytëzues potencial të rrjetit energjetik. Në sistemin e energjetikës janë të rëndësishme projektet ndërkombëtare, të cilat e lidhin sistemin tonë energjetik me ato rajonale dhe ndërkombëtare, gjegjësisht, vendit tonë i japin karakter të rëndësishëm gjeostrategjik në projektet interkontinentale, që lidhin lindjen me perëndimin, gjegjësisht Azinë me Evropën dhe Amerikën. Zhvillimi i sektorit energjetik do të bazohet në këto parime dhe prioritete: liberalizimi i tregut, siguria energjetike, rritja e prodhimit të energjisë, diversiikimi i resurseve energjetike, rritja interkonekcioneve me vendet e rajonit, rritja e eikasitetit energjetik dhe rritja e kapaciteteve energjetike nga resurset ripërtëritëse energjetike. Duke pasur parasysh faktin që vendi ynë është neto-importues i energjisë dhe standardet për mbrojtje të ambientit jetësor, Bashkimi Demokratik për Integrim do të fokusohet në përkrahjen e projekteve për prodhim të energjisë me theks të veçantë për zhvillim të burimeve alternative të energjisë (të diellit dhe erës) si dhe rritjes së eikasitetit energjetik. Me miratimin e strategjisë për zhvillimin e energjetikës në RM deri në vitin 2030, të strategjisë për burime të ripërtëritëse të energjisë në RM deri në vitin 2020 si dhe të 74 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

75 strategjisë për eikasitet energjetik të RM deri në vitin 2020 nga ana e qeverise së RM-së gjatë vitit 2010, krijohet baza për arritjen e qëllimeve të EU /20/20. Në strategjitë përkatëse planiikohet që pjesëmarrja e burimeve ripërtritëse të energjisë nga 16.3% sa është sot të arrijë në 21% të konsumit inal gjer në vitin Me implementimin e masave për eikasitet energjetik, konsumi inal në vitin 2020 nga 2,703 ktoe (sa planiikohet te jetë) do të zvogëlohet në 2,466 ktoe. Poashtu, në bazë të skenarit me masa përforcuese, emetimit të CO2 në vitin 2020 do zvogëlohet për rreth 30% në raport me skenarin bazë. Sektori elektro-energjetik. Në drejtim të rritjes së cilësisë dhe sigurisë të furnizimit me energji elektrike do të vazhdojmë me modelin që është në pajtim me rekomandimet dhe standardet e Bashkësisë Evropiane. Më tutje përcaktimi është që shteti të menaxhojë me infrastrukturën elektro-energjetike, duke mbajtur transmetimin dhe operacionet në tregun e energjetikës, e, po ashtu, do të mundësojë konkurrencën dhe ndërhyrjen e sektorit privat në prodhimin e energjisë elektrike. Meqë Maqedonia është importues i energjisë elektrike, në të ardhmen Bashkimi Demokratik për Integrim do të përkrahë investime të reja në rritjen e kapaciteteve prodhuese të energjisë elektrike. Në sferën e prodhimit të energjisë elektrike aktivitetet do të shtrihen në dy drejtime edhe atë: në drejtim të aktivizimit të kapitalit privat për ndërtimin e kapaciteteve të mëdha prodhuese dhe në drejtim të ndërtimit të kapaciteteve të vogla prodhuese. Në sistemin e termocentraleve do të mundësohen projekte private, ndërsa në hidrocentrale do të shfrytëzohet koncepti i koncesionit të resurseve ujore dhe, gjithmonë, si opsion optimal do të preferohen projektet PPP (partneriteti publik dhe privat). Gjithashtu, do të stimulohen investimet në hidrocentrale të vogla, që pritet të ketë ndikim pozitiv ekonomik edhe në nivel lokal dhe më gjerë, duke pasur parasysh relievin kodrinor-malor dhe pasurinë me ujë në vendin tonë. Projekte të ngjashme mund të zhvillohen për centralet me gaz, stacionet ko-gjenerative me gaz, për energji elektrike dhe nxehtësi, dhe burimet alternative me energji eolike (të erës). Me qëllim të rritjes së sigurisë me furnizim të energjisë elektrike do të përkrahen projektet për ndërtim të lidhjeve me shtetet fqinje për përcjellje të energjisë elektrike. Sektori i gazit natyror. Gazi natyror është një pasuri, e cila në vendet e zhvilluara ka një gamë të gjerë të shfrytëzimit, duke illuar nga amvisëritë e deri tek kapacitetet e mëdha industriale dhe paraqet një alternativë energjetike kundruall energjisë elektrike dhe energjisë së ituar nga nata dhe derivatet e saj. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në zhvillimin e rrjetit të gazsjellësit edhe në Maqedoninë Perëndimore, gjegjësisht Korridorit 8, dhe të vazhdojë edhe modernizimi i përcjellësit të gazit natyror edhe në Kosovë dhe në Korridorin 10. Kjo është me rëndësi, për shkak se në këtë mënyrë do të mundësohet gaziikimi i më shumë qyteteve. Pra, amvisëritë dhe kapacitetet industriale do të kenë mundësi alternative të shfrytëzimit të energjisë. Sektori i natës dhe derivateve të natës. Duke u nisur nga fakti se Maqedonia nuk disponon rezerva natyrore të natës, por ka raineri të përpunimit të saj me kapacitet rajonal, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për liberalizim të mëtutjeshëm në tregun e derivateve të natës dhe harmonizim me standardet evropiane, me qëllim të hapjes së perspektivave për prodhim të derivateve të natës dhe eksport në rajon. Ndërkaq, në projektet rajonale për përcjelljen e natës do të synohet në ndërtimin e natë-përçuesit për Kosovë, që do të sigurojë përparësi komparative për natën e prodhuar në vendin tonë (në rainerinë e Shkupit). Kështu, synimi përfundimtar është përmirësimi i pozicionit të vendit tonë në tregun e natës në rajonin e Evropës Jug-Lindore. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 75

76 Projektet kryesore në energjetikë Lugina e Vardarit, 12 HEC (1.5 miljardë euro) HEC Çebren dhe HEC Galishtë (600 milion euro) HEC Ura e Boshkut (80 milion euro) HEC të vogla, rreth 200 HEC në nivel të Maqedonisë (200 milion euro) Central me erë, tre lokacione (200 milion euro) Centrale me diell (50 milion euro) Largpërëuesit elektroenergjetik Maqedoni- Kosovë dhe Maqedoni-Shqipëri (23 milion euro) Gasiikimi (250 milion euro) Hidrocentralet e vogla. Nga viti 2009 deri më tani janë nënshkruar gjithsej 47 Kontrata për dhënien e koncesioneve të ujit për prodhimin e energjisë elektrike nga centralet e vogla hidroelektrike, me 12 koncesionerë. Kapaciteti i përgjithshëm instalues është MW, prodhimi mesatar vjetor është GWh ndërsa investimet që priten janë në nivelin 63.5 milion euro. Në vazhdim është tenderi i radhës, në të cilin janë planiikuar të jepen me koncesion 44 lokacione të reja për ndërtimin e hidrocentraleve të vogla. Lugina e Vardarit (12 HEC). Projekti Lugina e Vardarit paraqet një projekt shumvëllimësh, me qëllim të përforcimit të sektorit energjetik, transportues, bujqësor, turistik dhe të industrisë, e gjithë kjo në drejtim të zhvillimit të qëndrueshëm dhe mbrojtjes së mjedisit jetësor. Në pjesën e energjetikës parashikohet ndërtimi i 12 centraleve hidroelektrike në lumin Vardar me kapacitet të përgjithshëm instalues rreth 320 МW, me prodhim vjetor rreth 1050 GWh dhe vlerë të përgjithshme investuese rreth 1.5 miliard euro. Me 11 prill 2011 në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë u nënshkrua Memorandumi për Mirëkuptim për zhvillim të projekteve hidroenergjetike në Luginën e Vardarit, ndërmjet Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe Bankës Kineze për Zhvillim. Lumi i Zi (HEC Çebren dhe Galishtë). Centralet hidroelektrike Çebren dhe Galishtë është planiikuar të ndërtohen mbi Lumin e Zi, që është degë e djathtë e lumit Vardar dhe një nga lumenjtë më të mëdhenj në deltën e saj. HEC Çebren është projektuar me agregatë reverzibil dhe me regjim pompe me fuqi instaluese (turbinë/pompë) 333/347 MW, prodhim vjetor të energjisë elektrike 840/786 GWh. Investimi i përgjithshëm për ndërtimin e HEC Çebren është rreth 400 milion euro, koha e ndërtimit është planiikuar të zgjasë 6 vjet. HEC Galishtë është me fuqi instaluese MW, prodhimi mesatar vjetor GWh, investimi i përgjithshëm mbi 200 milion euro dhe koha për ndërtim 7 vjet. Me 28 janar 2011 u shpall hirrja publike tesë për pjesëmarrje në procedurën për dhënien e koncesionit të ujit për prodhim të energjisë elektrike nga centralet hidroelektrike të Lumit të Zi dhe pjesëmarrje në partneritet publiko-privat me AD ELEM. 10 kandidatë u kualiikuan në fazën e dytë. Afati i fundit për dërgimin e ofertave është 29 korrik Realizimi i këtij projekti do ketë ndikim pozitiv edhe në zhvillimin e bujqësisë në këtë regjion, sepse do mundësohet ujitja e tokës përreth liqeneve artiiciale që do krijohen me ndërtimin e dy hidrocentraleve. HEC Ura e Boshkut. Vazhdojnë aktivitet për realizimin e projektit HEC Ura e Boshkut me një fuqi instaluese rreth 70 MW, prodhim vjetor 117 GWh, investimi total 80 milion euro. Në vazhdim janë bisedimet me EBRD për arritjen e marrëveshjes për kredi, për ndërtimin e këtij hidrocentrali. TEC Negotinë dhe TEC Osllomej. Rezultatet e hulumtimeve të bëra gjatë vitit 2009 dhe 2010 tregojnë se ekzistojnë rezerva plotësuese të thëngjillit, me eksploatimin e të cilit sigurohet lëndë e parë për prodhimin e energjisë elektrike gjer në vitet , në këta dy termocentrale mjat të rëndësishëm në sistemin energjetik të vendit. Gaziikimi. Gaziikimi i vendit është njëri 76 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

77 ndër projektet prioritare të Bashkimit Demokratik për Integrim. Nëpërmjet studimit për arsyeshmërinë ekonomike të sistemit gazsjellës me projekt ideor, i cili u përpilua në vitin 2010, u përcaktuan prioritete dhe fazat e sistemit gazsjellës. Në vazhdë është përpilimi i dokumentacionit projektues dhe teknik. Nga studimi është përcaktuar që në Maqedoni të ndërtohet një unazë magjistrale për gaz, ku si fazë e parë është parashikuar ndërtimi i magjistrales Shkup-Tetovë-Gostivar dhe Kleçovce-Shtip-Kavadar, ndërtimi i së cilës duhet të përfundojë në vitin Gjer në vitin 2019 duhet të përfundojë magjistralja Gostivar-Kërçovë-Strugë, si dhe në jug gjer në kui me Greqinë. Centralet me erë. Me mbështetje të Bankës Botërore është duke u përgatitur studimi për potencialet që ka Maqedonia për ndërtimin e mullinjve me erë si dhe për kapacitetet në rrjetin energjetik. Gjithashtu janë të përcaktuara edhe feed in tarifat për subvencionim të subjekteve që do ndërtojnë mullinj me erë. Centralet me diell. Me sjelljen e ligjit për energjetikë dhe rregulloreve për rregullimin e feed-in tarifave për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme, janë krijuar kushte më të volitshme që prodhimi i energjisë elektrike nga panelet solare të gjejë nje aplikim më të gjerë që do ndikojë në qëllimin e përgjithshëm-rritje e sasisë së energjisë të prodhuar nga burime të rinovueshme. Central bërthamor. Sipas strategjisë energjetike të Maqedonisë për të siguruar energji të mjatueshme rekomandohet shqyrtimi i mundësisë për central bërthamor në Maqedoni. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke pasur parasysh të gjitha normat ndërkombëtare dhe kriteret për mbrojtje të mjedisit, do të angazhohet për shqyrtimin e të gjitha mundësive për studim të mundësive dhe arsyeshmërisë për central bërthamor. GEF (Global Environmental Fund). Projekti për energji të qëndrueshme inancohet nga Fondi Global Ekologjik (GEF) me qëllim të promovimit të investimeve në eikasitet energjetik dhe burime ripërtëritëse të energjisë, duke e mbështetur krijimin e kornizës, kapacitetet institucionale dhe mekanizmat e nevojshme inanciare. Me ristrukturimin e projektit GEF për energji të qëndrueshme janë duke u realizuar aktivitetet në komponentët vijues: Komponenti 1 Përkrahje institucionale, asistencë teknike dhe menaxhim të projektit; Komponenti 2 Mbështetje inanciare për realizimin e masave për përmirësimin e eikasitetit energjetik në ndërtesa nga sektori publik; Komponenti 3 Mbështetje inanciare për projekte për eikasitet energjetik dhe burime ripërtëritëse të energjisë. Projekti për eikasitet energjetik në sektorin rezidencial tek familjet me të ardhura të ulëta. Me mbështetje inanciare dhe teknike nga USAID-i në realizim e sipër është Projekti për eikasitet energjetik në sektorin rezidencial tek familjet me të ardhura të ulëta. Janë zgjedhur tri pilot-ndërtesa edhe atë: dy në Shkup dhe një në Kumanovë (gjithsej 57 apartamente), në të cilat jetojnë familje me të ardhura të ulëta. Me këtë Projekt do të zbatohen masat përkatëse për eikasitet energjetik në banesa, me çka duhet të tregohet se investimet në përmirësimin e eikasitetit energjetik duhet të shfrytëzohen si model për reduktimin e varfërisë energjetike. Realizimi i Projektit ka illuar në dhjetor të vitit 2009, në ndërkohë në bashkëpunim me USAID planiikohet që projekti të zgjerohet edhe në komuna të tjera. Kolektorët solarë. Do të vazhdojë përkrahja e familjeve që do të vendosin kolektorë solarë në shtëpitë (banesat) e tyre. Me këtë do të kursehet energji dhe do te mbrohet mjedisi. Mjedis i pastër Mbrojtja e mjedisit jetësor dhe zhvillimi i qëndrueshëm janë midis prioriteteve të Bashkimit Demokratik për Integrim si dhe kanë të bëjnë me të drejtën themelore të njeriut BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 77

78 që të jetojë në mjedis jetësor të pastër dhe të shëndoshë dhe njëkohësisht me plotësimin e qëllimit të Republikës së Maqedonisë për qasje drejt Bashkimit Evropian. Procesi i decentralizimit, si marrëveshje e Qeverisë në plotësimin e obligimeve të Marrëveshjes Paqësore të Ohrit, përfshin riorganizimin e gjerë, përmes delegimit të obligimeve thelbësore dhe kompetencave të vetëqeverisjes. Në kontekstin e mësipërm, Bashkimi Demokratik për Integrim në sferën e mjedisit jetësor në drejtim të krijimit të politikave për periudhën e ardhshme, do të implementojë një sërë masash dhe aktivitetesh në këto drejtime: Vendosjen e sistemit të integruar për menaxhimin me mbeturinat (vendosja e menaxhimit rajonal me mbeturinat, përmes dhënies së koncesioneve të IPA inancimit) Vendosja e sistemit për menaxhimin e integruar me ujërat ( në pellgun e lumit) dhe trajtimi i ujërave të ndotura (posaçërisht për aglomerimin me mbi banorë) Mbrojtja e natyrës dhe llojllojshmërisë biologjike (përmes valorizimit dhe rivalorizimit) Mbrojtja e ajrit nga ndotja (përmes plotësimit të rrjetit të monitorimit të ajrit) Vendosja e sistemit të monitorimit te të gjitha mediat nga mjedisi jetësor. Rritja e shkallës së investimeve kapitale në sferën e mjedisit jetësor, veçanërisht për trajtimin e ujërave të ndotura dhe menaxhimi me mbeturinat. Përmirësimet në gjendjen e mjedisit jetësor dhe mbrojtja efektive e mjedisit jetësor kërkojnë investime të mëdha, si dhe kapacitete administrative për realizimin e tyre. Këto aktivitete mund të çojnë dhe deri te rritja e harxhimeve, që është me rëndësi të jashtëzakonshme për Republikën e Maqedonisë, duke i marrë parasysh PBN dhe nevojat për zvogëlimin e varfërisë. Shumë prej sidave të përgjithshme me të cilat ballafaqohet sektori inanciar janë relevante edhe për sigurimin e mjeteve inanciare për investime në mjedisin jetësor. Reformat e mëtutjeshme zhvillimore, siç janë: reformat bankare, kontabiliste, revizioni inanciar dhe kadastra, do të kenë efekte pozitive për inancimin e përmirësimit të mjedisit jetësor. Njëherësh njëri prej prioriteteve dhe sidave është sigurimi i burimeve për inancimin e projekteve kapitale investuese (burimet nacionale të inancimit, donacionet, kreditë dhe huatë nga donatorët dhe institucionet ndërkombëtare inanciare). Përforcimi i strukturave administrative, të nevojshme për menaxhimin më eikas në mjedisin jetësor. Kjo posaçërisht ka të bëjë me kompetencat e reja të vetëqeverisjes vendore në procesin e decentralizimit dhe i kushton vëmendje të posaçme ndarjes përkatëse të kompetencave dhe përgjegjësive. Gjithashtu, theks duhet të vihet edhe në përforcimin e strukturave rajonale ose lokale, me të cilat Republika e Maqedonisë do të përgatitet për implementimin e rregullativës, por edhe shfrytëzimin e tërësishëm të fondeve të BE-së (në vitin 2009 u formuan qendra për zhvillim rajonal). Në këtë kontekst, masat duhet të jenë në drejtim të ndihmës në procesin e vendosjes së sistemit të decentralizuar për menaxhimin me projekte; identiikimin e resurseve njerëzore të nevojshme për përgatitjen dhe realizimin e projekteve investuese në nivel qendror dhe lokal dhe përforcimin e kapaciteteve të tyre si dhe formimin e sektorëve dhe departamenteve për përgatitjen dhe zbatimin e projekteve infrastrukturore me punësime të reja. Menaxhimi me mbeturinat. Shumë nga proceset dhe prodhimet që lidhen me mënyrën bashkëkohore të jetës kanë efekte negative ndaj mjedisit jetësor. Ndër pasojat më të rëndësishme janë dhe shpenzimet e rritura për menaxhimin e sasisë së tepërt me mbeturinat. 78 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

79 Menaxhimi i duhur me mbeturinat që krijohen nga amvisëritë, industritë dhe subjektet afariste është me rëndësi të madhe për mirëqenien e shoqërisë. Në periudhën e kaluar përvojat e këqija të menaxhimit me mbeturinat çuan deri te degradimi i ekosistemit, si dhe deri te humbja e resurseve të çmuara natyrore dhe rreziqet potenciale shëndetësore. Partneriteti publik privat (koncesionet) u identiikua si njëra nga mundësitë për zgjidhjen e problemit me deponitë rajonale, në bazë të së cilës në rrjedhë janë procedurat për ndarjen e koncesionit përmes Dialogut konkurrues për inancim, projektim, ndërtim, dhe menaxhimin me deponitë rajonale për mbeturinën e fortë komunale në Rajonin juglindor planor të Pollogut. Njëherësh programet operative të fondeve paraqasëse të BE-së e vërtetuan si prioritet menaxhimin rajonal me mbeturinat, kështu që ky mekanizëm hap mundësi të reja për inancimin e dy rajoneve planore në RM- lindje dhe verilindje. Në lidhje me llojet e veçanta të mbeturinave (medicinale, mbeturinat nga pajisjet elektrike dhe elektronike, bateritë dhe akumulatorët, gomat e vjetra etj) intenzivisht punohet për identiikimin e gjendjes, për qasje drejt vendosjes së sistemeve për menaxhimin me të njëjtat. Në këtë sferë zbatohen edhe dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare (siç është Konventa e Bazelit etj). Projekti rajonal për menaxhimin me mbeturinat në rajonin planor të Pollogut është në procedurë të koncesionimit dhe pritet të realizohet me investitor që kanë përvojë. Vendosja e menaxhimit rajonal integral me mbeturinat dhe sistemi inanciar i qëndrueshëm për menaxhim me mbeturinat. Masa dhe aktivitete: Vendosja e infrastrukturës për menaxhim me mbeturinat, e bazuar në ndërtimin e deponive rajonale në sistemin për menaxhimin e integruar me mbeturinat (Rajoni Planor i Pollogut, Rajoni Planor Juglindor, Rajoni Planor Lindor, Rajoni Planor Verilindor, Rajoni Planor i Shkupit etj.) Mbyllja dhe rivitalizimi i deponive të egra dhe sanimi i deponive komunale dhe vatrave ekologjike Vendosja e sistemit nacional për menaxhim me llojet e veçanta të mbeturinave, si: vajrat e mbeturinave, gomave, mbeturinat elektronike etj. Vendosja e sistemit nacional për menaxhim me mbeturinat e rrezikshme mbeturinat industriale, medicinale etj. Përgatitja e akteve nënligjore në pajtim me Ligjin e Mbeturinave dhe përgatitjen e planeve lokale dhe programeve për menaxhim me mbeturinat ; Vendosja e strukturës eikase institucionale dhe organizative, me kapacitete përkatëse kadrovike dhe administrative në të gjitha nivelet e menaxhimit me mbeturinat. Menaxhimi me ujërat. Uji si e mirë me interes të përgjithshëm dhe pasuri natyrore nacionale është i një rëndësie të shkallës së parë në jetën e përditshme. Ai paraqet një faktor që ndikon në mënyrë të rëndësishme ndaj zhvillimit, ndërsa në të njëjtën kohë zhvillimi dhe rritja ekonomike në popullsi bëjnë një trusni ndaj cilësisë dhe kuantitetit të ujit. Republika e Maqedonisë bie në grupin e vendeve që nuk kanë resurse ujore të mjatueshme, ndërsa mungesa e tyre posaçërisht ndjehet në periudha të caktuara të vitit. Resurset më të mëdha të ujërave janë vendosur në pjesët perëndimore të vendit, përderisa pjesa lindore përballet me mungesë të vazhdueshme të ujit me cilësi të përshtatshme për pije dhe ujitje. Mungesa e ujit në periudha të caktuara të vitit, veçanërisht në muajt e verës, është e pranishme në tërë territorin e vendit. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 79

80 Gjendja e cilësisë së ujit në Republikën e Maqedonisë tregon ekulibrin e dëmtuar natyror të rrjedhave të ujit, si pasojë e ndotjes së lumenjve me materie organike, metale të rënda dhe ndotës të caktuar (pesticidet, komponimet toksike dhe organike). Ndotja është veçanërisht e madhe nga ujërat e qyteteve, si rezultat i lëshimit të ujërave të zeza komunale, industriale dhe mbeturinave. Niveli i ndotjes në pjesët e rrjedhave të ujit që kalojnë nëpër rajonet më pak të banuara është pak më i ulët. Përpos ndikimit të aktiviteteve njerëzore, cilësia e ujërave është në varësi të drejtpërdrejt nga sasia e ujit, kështuqë sasia më e madhe e ujit do të thotë kapacitet i rëndësishëm i shtratit të ujit për vetëpastrim. Sasia e ujit, nga ana tjetër, është e lidhur me faktorët klimatik. Faktorët e këtillë janë shkak për rritjen e sasisë së ujërave në muajt e pranverës, si rezultat i rritjes së reshjeve të shiut dhe shkrirjes së borës nga rajonet malore dhe zvogëlimi i konsiderueshëm i sasisë se ujit në periudhën verore, si rezultat i avullimit nga temperaturat e larta dhe periudhat e thata. Tërë kjo, imponon nevojën për përcjelljen e rregullt të cilësisë dhe kuantitetit të rrjedhave ujore në Republikën e Maqedonisë. Territori i Republikës së Maqedonisë disponon me sipërfaqe të kuizuara ujore dhe prej këtu edhe shfrytëzimi, mbrojtja dhe ruajtja e resurseve ujore kanë një rëndësi të jashtëzakonshme. Sipas gjendjes hidrograike në vend, ekzistojnë katër zona të pellgjeve të lumenjve: Pellgu i lumit Vardar, i lumit Drini i Zi, i lumit Strumicë dhe pellgu i lumit Morava e Jugut; dhe tri liqene të mëdha: Liqeni i Ohrit, Prespës dhe Dojranit. Pjesa më e madhe e ujërave sipërfaqësorë janë domicilë, të formuar në këtë territor përmes reshjeve. Duke pasur parasysh faktin se grumbullimi dhe trajtimi i ujërave të ndotura është prioritet, i cili identiikohet në dokumentet strategjike, përpunimi i dokumentacionit teknik dhe ndërtimi i sistemit për grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të ndotura do të inancohet përmes fondeve paraqasëse të Bashkimt Evropian-IPA. Projektet aktuale në pjesën e ujërave të ndotura janë: Stacione iltrimi në vendbanime të komunës së Sarajit (4,5 milion euro). Projekti për përmirësimin e regjimit hidrologjik të lumit Vardar (ndërtimi i kaskadave të lumit Vardar) (4,9 milion euro) Janë përgatitur programe operative në pjesën e trajtimit të ujrave të ndotura të cilat do të inancohen nga masa 3.1 nga komponenta e tretë e IPA-s (në vlerë prej rreth 43,2 milion euro). Në pajtim me programin, mjetet janë paraparë për: përpunim të projektit kryesor për trajtimin e ujërave të ndotura në qytetin e Shkupit, përpunimin e studimit izibiliti për Manastirin, Tetovën, Dibrën, Kavadarin, Gostivarin dhe Tearcën. Menaxhimi i integruar i ujërave përmes themelimit të Planit për menaxhimin e pellgut të lumit dhe trajtimin e ujërave të ndotura. Masat dhe aktivitetet: Përpunimi i dokumentacionit teknik për sistemin e grumbullimit, përcjelljes dhe trajtimit të ujërave të ndotura në komunat e RM. Ndërtimi i sistemit të furnizimit të ujit, grumbullimi dhe trajtimi i ujërave të ndotura (kanalizimet, kolektorët dhe stacionet për pastrim) Ndërtimi ose rikonstruksioni i sistemeve infrastrukturore për furnizimin e ujit, rrjeteve të kanalizimit, sistemeve kolektorale dhe stacioneve për pastrimin e ujërave të ndotura Nxjerrjen e strategjisë nacionale për ujëra, si dhe përgatitjen e bazës së administrimit 80 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

81 të ujit dhe planet për menaxhimin e pellgjeve të lumenjve. Përpunimi i akteve nënligjore në pajtim me Ligjin e ujërave Përmirësimi i rrjetit për monitorimin e ujërave Përforcimi i kapaciteteve administrative në nivel nacional dhe lokal Përforcimi dhe riorganizimi i sistemit për arkëtimin efektiv të kompensimeve për ujë dhe inkorporimin e shpenzimeve reale për menaxhimin e ujërave të ndotura. Cilësia e ajrit dhe atmosfera. Njohuritë dhe treguesit në vitet e fundit e vënë në pah faktin se baraspesha në atmosferë është prishur. Ndodhin dukuri, të cilat vështirë kontrollohen, lëshohen sasi të mëdha të substancave ndotëse, dukuria e efektit të kopshtit të qelqtë, dëmtimi i mbështjellësit të ozonit, zmadhimi i emisioneve të substancave të ndotura, të cilat japin efektin e acidimit dhe e shkatërrojnë atmosferën, ndikojnë në tokë dhe kështu me radhë. Këto janë efektet e zhvillimit tepër të shpejtë të teknologjisë, zhvillimit të industrisë dhe aktiviteteve të tjera të dirigjuara nga jeta bashkëkohore e njeriut. Duke i marrë parasysh gjithë këta tregues, përkatësisht ndryshimet në nivel global, bashkësia ndërkombëtare angazhohet me ndërmarrjen e masave për përmirësimin e gjendjes, sidomos të cilësisë së ajrit. Vendet nxjerrin një varg aktesh nënligjore, me të cilat duhet të arrihet implementimi i aksioneve për përmirësimin e cilësisë së ajrit. Mu për këtë u imponua nevoja e përcjelljes së sasisë së emisioneve dhe cilësisë së ajrit ambiental. Në nivel nacional, emisionet në ajër të substancave të ndotura dhe jo të ndotura ende nuk janë identiikuar, por është përcaktuar se cilësia e ajrit ambiental është posaçërisht brengosës në zonat qytetare, me çka në rrezik potencial drejtpërdrejt është ekspozuar rreth 60% e popullsisë nga numri i përgjithshëm i popullsisë në Republikën e Maqedonisë. Rol më të madh në ndotjen kanë burimet ndotëse mobile dhe stacionare edhe atë: prodhimi dhe transformimi i energjisë, djegia e karburanteve, prodhimi i nxehtësisë për industrinë dhe ngrohja e shtëpive individuale dhe e institucioneve administrative, si dhe pjesëmarrësit në komunikacion me automjete motorike. Përmirësimi i cilësisë së ajrit përmes zvogëlimit të emisioneve të substancave themelore ndotëse të sektorëve relevant në ekonominë e vendit dhe kontributi drejt zvogëlimit të ndotjes globale. Masat dhe aktivitetet: Përpunimi i Planit nacional për mbrojtjen e ajrit ambiental në nivel nacional, si dhe Programeve për zvogëlimin e ndotjes së ajrit dhe përmirësimit të cilësisë së ajrit ambiental dhe planeve aksionale për mbrojtjen e ajrit ambiental në nivel lokal. Formimi përfundimtar i Sistemit shtetëror automatik monitorues dhe mbajtja e rregullt e sistemit të monitorimit të ajrit. Mbindërtimin e sistemit informativ me themelimin e bazës për menaxhim me të dhënat për cilësinë e ajrit ambiental Implementimi i projekteve në sferën e ndryshimeve klimatike në pajtim me Mekanizmin për zhvillim të pastër. (Protokolli i Kioto-s) Sigurimi i kontrollit permanent dhe monitorimi i përdorimit, importit dhe eksportit të substancave tjera, të cilat e varfërojnë mbështjellësin e ozonit, të përmendura në anekset e Protokollit të Montrealit Përforcimi i kapaciteteve administrative në nivel nacional dhe lokal Natyra dhe biodiversiteti. Pasuria dhe llojllojshmëria e llojeve dhe ekosistemeve paraqet karakteristikën themelore të biodiversitetit në vend. Prania e një numri të madh të llojeve dhe ekosistemeve relikte dëshmon për ndikimin e rëndësishëm të BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 81

82 ndryshimeve gjeologjike dhe antropogjene mbi biodiversitet në të kaluarën. Pasuria e biodiversitetit mund të paraqitet përmes numrit të jashtëzakonshëm prej mbi lloje bimore dhe shtazore, si dhe llojeve të këpurdhave, nga të cilat mbi 85 lloje janë endeme, ndërsa ekosistemet e llojllojshme paraqesin vendbanimin e mbi 260 bashkësive bimore. Janë regjistruar një numër i madh i ekosistemeve relikte dhe reçente (ekosisteme ujore, vendbanime ujore, livadhe, haloite, stepolite, ekosistemet e barërave të thata, pyjore, malore-alpike dhe subalpike, si dhe ekosistemet e modiikuara antropogjene ekosistemet plevele ruderale dhe kulturore). Biodiversiteti i ekspozohet një numri të madh të kërcënimeve direkte dhe indirekte. Nga ato direkte, efektet më të rëndësishme negative për stabilitet të ekosistemeve dhe kërcënimi dhe rrezikimi për shkatërrimin e biodiversitetit përfshijnë humbjen, modoikimin dhe fragmentimin e vendbanimeve dhe shfrytëzimin e tepruar të resurseve bioligjike (gjuajtja, peshkimi, tregtia me bimë aromatike dhe shëruese, kërmijve, breshkave, kërpudhave dhe nxjerrjen e ujit, rërës, zhavorrin e liqeneve, shtretërve të lumenjve dhe brigjeve.). Ekzistojnë disa probleme, të cilat identiikohen në këtë sferë edhe atë: nuk është vendosur mekanizmi ndërmjet resorëve, i paraparë me Strategjinë nacionale për biodiversitetin, me Planin aksional për mbrojtjen e natyrës dhe biodiversitetit, legjislatura nacionale edhe më tej harmonizohet me legjislaturën e BEsë. Në mënyrë jopërkatëse shfrytëzohet toka dhe ekziston urbanizimi i pakontrolluar, mungesa e informatave për menaxhimin e mbrojtjes së natyrës (sidomos në fushat rurale), niveli i ulët i vetëdijes te publiku dhe institucionet, eksploatimi i paligjshëm i pyjeve dhe i llojeve bimore të egra të kërpudhave, gjuetia dhe peshkimi i tepruar, mungesa e pastrimit të ujërave të ndotura, e cila shkakton përkeqësimin e gjendjes së natyrës. Gjithashtu, mungon sistemi nacional për monitorim dhe indikatorët për llojllojshmërinë biologjike. Brezi i Malit Sharr potencial i mirë pë park nacional dhe bashkëpunim rajonal Maqedoni, Shqipëri dhe Kosovë në kuadër të Brezit të gjelbërt Evropian. hemelimi i sistemit të integruar për mbrojtjen e natyrës dhe ruajtjen e biodiversitetit, në pajtim me standardet e BE-së dhe marrëveshjet ndërkombëtare. Masat dhe aktivitetet: Përpunimi i Strategjisë nacionale për mbrojtjen e natyrës Valorizimi dhe rivalorizimi i trashëgimisë natyrore dhe kategorizimi i saj hemelimi i NATURA 2000 Përgatitja e Listës së kuqe dhe Librit të kuq Përforcimi i kapaciteteve institucionale dhe njerëzore për drejtimin e aspekteve të natyrës dhe biodiversitetit në sektorë të ndryshëm dhe për implementimin e mëtejshëm të strategjive Zhvillimin e programit nacional për monitorimin e komponentëve të biodiversitetit dhe indikatorët e biodiversitetit hemelimi i rrjetit ekologjik nacional Bujqësi e denjë 82 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

83 Bujqësia në Maqedoni kryesisht është tradicionale dhe e organizuar në baza individuale dhe familjare. Pasi që ky sektor luan rol të rëndësishëm në ekonominë e vendit (përbën 12% të BPV dhe 18% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve, ndërsa në eksport merr pjesë me 19%), Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për modernizimin e këtij sektori dhe vënien e tij në funksion të zhvillimit ekonomik. Synim kryesor i Bashkimit Demokratik për Integrim është që të zhvillojë sektorin e bujqësisë, të jetë konkurrues në tregun rajonal dhe atë evropian. Gjithashtu, duke pasur parasysh rëndësinë e zhvillimit të bujqësisë në procesin e integrimit në Bashkësinë Evropiane, Bashkimi Demokratik për Integrim do të synojë që strategjia dhe reformat institucionale, politike dhe legjislative në sektorin e bujqësisë të jenë në harmoni me standardet evropiane. Rrjedhimisht, Bashkimi Demokratik për Integrim do te angazhohet që institucionet shtetërore dhe sektori i bujqësisë të jenë të përgatitur për procesin e integrimit ne Bashkësinë Evropiane; për përmirësimin e përkrahjes buxhetore sipas nevojës së sektorit të bujqësisë; dhe për rregullimin e sektorit dhe politikave në sektorin e bujqësisë qe do të mundësojnë zhvillimin e sektorit privat dhe funksionimin e tregut në sektorin e bujqësisë. Përgatitja për plotësimin e standardeve të Bashkësisë Evropiane dhe qasje në fondet për paraanëtarësim në Bashkësinë Evropiane. Do të krijohen kushte për investitor privat ose me partneritet privat publik për themelim të qendrave për grumbullimin e produkteve bujqësore në regjionin e Pollogut dhe të Likovës e Kumanovës. Ndërtimi i institucioneve dhe përgatitje e trajnimeve për bujqit dhe pjesëmarrësit tjerë në sektorin e bujqësisë që të aplikojnë në fondet e Bashkësisë Evropiane për asistencë të zhvillimit të sektorit rural (EU IPARD), ku janë të paraparë mbi 30 milion euro për katër vitet e ardhshme. Ndërsa, ndihmat e ndryshme, lehtësimet tatimore dhe investimet e huaja në sektorin e bujqësisë, do të arrijnë mbi 100 milion euro në katër vitet e ardhshme. Avancimi i përkrahjes buxhetore sipas nevojës së sektorit të bujqësisë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në tre shtylla: përmirësimin e kualitetit, strukturës dhe rritjes të subvencioneve nga buxheti për bujqësinë. Përmirësimi i kualitetit do të arrihet duke: alokuar subvencione në bazë sistematike që do të mundësojë planiikim adekuat nga bujqit, rritjen e produktivitetit dhe modernizim të teknologjisë, si dhe duke përmirësuar infrastrukturën rurale. Përmirësimi i strukturës së subvencioneve dhe përkrahjes buxhetore do të arrihet me: riorientim të ndihmave drejt përforcimit të institucioneve dhe rritjen e produktivitetit sipas modelit të Bashkësisë Evropiane. Në koordinim me modernizimin e përkrahjes buxhetore dhe subvencioneve, gjatë mandatit katërvjeçar Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për rritje të përkrahjes buxhetore deri në 1.5% e BPV në nivel vjetor, dhe me këtë të jetë afër mesatares së Bashkësisë Evropiane dhe vendeve të reja anëtare të Bashkësisë Evropiane. Përkrahje buxhetore e ekuilibruar rajonale për bujqësi. Duke respektuar parimet e lartpërmendura dhe duke u bazuar në praktikat më të mira të politikave rajonale të bujqësisë të Bashkimit Evropian, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet fuqimisht për respektimin e parimit rajonal që të sigurojë që përkrahja buxhetore dhe subvencionet të ndahen në mënyrë transparente dhe objektive në gjithë territorin e Maqedonisë. Me këtë do të garantojmë mundësi të barabarta për zhvillimin e bujqësisë në të gjithë pjesët e Maqedonisë që do të ketë efekt plotësues politik BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 83

84 duke pasur parasysh karakterin multietnik të shtetit dhe gjendjen sociale në Maqedoni. Në periudhën janë ndarë subvencione prej 220 milion euro nga të cilat 55 milion euro janë shpërndarë në regjione me popullsi shqiptare: Kumanovë, Tetovë, Gostivar, Dibër, Strugë, Dollnen, Gazibabë, Çair, K. Vodë, Kerçovë). Në periudhën do të ndahen rreth 545 milion euro. Masat për zhvillimin e bujqësisë dhe të blegtorisë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në modernizimin dhe zhvillimin e mëtejmë të sektorit të bujqësisë dhe blegtorisë, duke zbatuar këto masa: Insistim në kualitet dhe çmim të volitshëm për lëndët e para; Rregullim të pronësisë së tokave bujqësore (menaxhim transparent i tokave shtetërore dhe rregullimi i kadastrës për toka bujqësore); Implementim rigoroz të standardeve për ushqim të shëndoshë; Ndërtim të sistemeve të qëndrueshme për ujitje; Përkrahje të zhvillimit të fermave familjare, asociacioneve fermere dhe korporatave bujqësore, dhe Stimulim të kulturave strategjike të vendit si: duhani, verërat, perime-kulturat dhe mishi i qengjit, me vëmendje të veçantë të promovimit të bio-produkteve. Turizëm përfaqësues Turizëm i qëndrueshëm në promovim të pasurive natyrore dhe vlerave multikulturore është qasje që garanton sukses. Turizmi, produktet dhe ofertat turistike janë karta e identitetit të një shteti. Imazhi i një shteti deinohet sipas potencialeve dhe produkteve turistike, ku turizmi është lëmi e barabartë me teknologjinë e lartë, shëndetësinë, arsimin, ekonominë dhe lëmenj të tjerë relevantë industrialë. Shtetet të cilat janë multietnike janë në avantazh ndaj shteteve monoetnike, pasi që kanë një diversitet kulturor, gjuhësor, fetar dhe kanë një laramani inspiruese për të shijuar dhe njohur. Gjuha, kultura, igurat eminente kombëtare, etnograia, pasuria historike kulturore, pasuritë natyrore dhe potencialet turistike shqiptare në Maqedoni janë një perlë e patjetërsueshme e zinxhirit të perlave rajonale dhe botërore. Andaj, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në zhvillimin e turizmit si sektor për përmirësimin e imazhit të vendit. Në këtë drejtim, do të përkrahen investime në zhvillimin e infrastrukturës dhe kapaciteteve turistike dhe gjithashtu do të përkrahen politikat për standarde dhe kualitete të shërbimeve turistike. Gjithashtu, do të zgjerohet portofoli i ofertës turistike me zhvillim të rrjetit të turizmit alternativ, krahas atij tradicional. Me qëllim të promovimit të vendit si destinacion i preferuar turistik, do të angazhohemi në përfaqësimin ndërkombëtar të vendit dhe bashkëpunimit rajonal dhe bilateral për qasje të përbashkët në zhvillim dhe promovim të turizmit. Struga dhe Prespa si qendra turistike liqenore paraqesin një potencial të mirë për zhvillimin e turizmit nëpërmjet rregullimit të plazheve, investime në hotele dhe organizim të aktiviteteve kulturore e rekreative. Ky rajon sidomos është i rëndësishëm në sezonin e pushimeve kur kthehet diaspora për pushime dhe disa nga ato që duan te investojnë do përkrahen për investime të reja në vendlindjen e tyre. Gjatë viteve të bashkëqeverisjes së Bashkimit Demokratik për Integrim ne lëmenj të turizmit janë miratuar strategjitë dhe studimet e mëposhtme: Strategjia nacionale për zhvillimin e turizmit 84 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

85 ( ), Strategjia për zhvillimin e turizmit në regjionon e Malit Sharr (2010), Studimi për zhvillimin e turizmit tranzitor (2011), dhe Studimi për zhvillimin e turizmit alternativ (2011) Strategjia për zhvillimin e turizmit. Turizmi do të zhvillohet në disa drejtime: turizëm liqenor; turizëm malor; turizëm rural; turizëm shëndetësor dhe i banjave termale; dhe turizëm kulturor: Turizmi liqenor: Regjioni i Ohrit, Strugës, Prespës dhe Dojranit. Turizmi malor dhe rekreacion: Mali Sharr, Kodra e Diellit, Kozhui, Molika etj. Turizmi rural: Mavrova, Saraj, Kumanovë, Likovë etj Turizmi shëndetësor dhe i banjave. Banjat e Kosovrastit (Dibër), Banjat e Katllanovës (Shkup), etj. Turizmi kulturor. Çarshia e vjetër (Shkup), Sheshi Skënderbeu (Shkup), Xhamia e Pashës (Tetovë), etj. Strategjia për zhvillimin e turizmin në regjionin e Malit Sharr. Strategjia për zhvillimin e turizmit në regjionin e Malit Sharr u përpilua gjatë viti 2010 ku morën pjesë mbi 60 përfaqësues. Përfaqësues të komunave të regjionit të Pollogut, shoqata joqeveritare dhe shoqata të ndryshme malore sportive ku u deinuan këto lëmi të turizmit: Turizmi dimëror dhe zhvillimi i Kodrës së Diellit dhe formimi i terreneve të reja për skijim në Malin Sharr. Shpallja e Malit Sharr si park nacional. Zhvillimi i turizmit rural dhe alternativ. Kodra e Diellit me investime që do e modernizojnë dhe shndërojnë në qendër të njohur rajonale për skijim dhe turizëm alternativ. Studimi për zhvillimin e turizmit tranzitor. Pozita gjeostrategjike e Maqedonisë si dhe Koridoret 8 dhe 10 mundësojnë tranzitimin e afër 2,000,000 turistëve, të cilët vetëm kalojnë nëpër Maqedoni dhe, duke parë përvojën e disa shteteve, këta turistë tranzitorë duhet të animohen në formë adekuate,edhe atë me këta pakete turistike: Ndërtimin e ishujve (vende pushimesh) përgjatë Korridorit 8 dhe 10. Ndërtimin e logjistikës (pompa te benzinës, tualete dhe objekte sanitare, restorante, shërbime të ndryshme) nëpër këta ishuj Sinjalizimi dhe informimi më i soistikuar për qytetet dhe regjionet nëpër këta pika të qëndrimit. Atraksione turistike (Aqua parqe, Eko parqe dhe atraksione të tjera që do të tërheqin vëmendjen e kalimtarëve). Studimi për zhvillimin e turizmit alternativ dhe rural. Turizmi alternativ është një lëmi shumë e gjerë, e cila në vetvete përfshin disa lloje të paketave turistike. Shumica e fshatrave shqiptare në Maqedoni, duke illuar prej regjionit të Prespës, Dibrës, Kumanovës, Tetovës, rrethinës së Shkupit si dhe regjionet tjera, kanë potenciale për zhvillimin e turizmit rural dhe alternativ. Gjithashtu, do të realizohen edhe aktivitete të tjera: web-portal për informim të potencialeve turistike në Maqedoni dhe mundësi për lidhje në rrjet rajonal për të krijuar një bazë të qëndrueshme për ofertë të përbashkët rajonale; materiale promovuese (guide turistik dhe material promovues ); sinjalizime (tabela informative, harta turistike të qyteteve, sinjalizimi i shtigjeve për çiklizëm dhe shëtitje, tabelat informative në pikat kuitare, etj.); manifestime (Gara mbarëkombetare në skijim në Kodrën e Diellit; Dialogjet e Sharrit, Sharri Këndon, Netët strugane të poezisë, festivali Vera e Ohrit, etj.). BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 85

86 Rritje dhe zhvillim gjithëpërfshirës për një jetë më cilësore. KOHEZIONI EKONOMIK, SOCIAL DHE TERRITORIAL» Pushteti vendor dhe zhvillimi i barabartë» Arsimi dhe shkenca moderne» Shëndet për të gjithë» Barazi sociale Pushtet vendor dhe zhvillim i barabartë Bashkimi Demokratik për Integrim pushtetin vendor e sheh si një mundësi për të afruar pushtetin më afër qytetarëve dhe në mënyrë më eikase të menaxhohet me resurse dhe të ndihmohet zhvillimi ekonomik. Në këtë aspekt Bashkimi Demokratik për Integrim promovon zhvillimin e barabartë regjional si bazë e një barazie ekonomike. Decentralizimi. Bashkimi Demokratik për Integrim beson se decentralizimi i pushtetit, si mekanizëm institucional i veriikuar për shtetet multietnike siguron garanci për kontinuitet si dhe shmang rrezikun e dezintegrimit. Ai paraqet mundësi për avancimin e demokracisë direkte, për zhvillim sa më të shpejtë, më efektiv dhe më eikas të shtetit tonë. Decentralizimi është një mundësi për kultivimin e veçorive kulturore dhe kombëtare të të gjithë qytetarëve, pavarësisht përkatësisë etnike. Marrëveshja Paqësore e Ohrit dhe procesi i integrimit në Bashkimin Evropian kërkojnë që Maqedonia të realizojë një proces substancial të decentralizimit të pushtetit qendror dhe forcim të pushtetit lokal përmes rritjes së kompetencave të komunave. Zhvillimi i pushtetit lokal si dhe zhvillimi i strukturave rajonale paraqesin trend evropian. Për këto arsye, decentralizimi ka qenë dhe mbetet i rëndësisë primare për Bashkimin Demokratik për Integrim. Për Bashkimin Demokratik për Integrim, procesi i decentralizimit ka rëndësi të veçantë për shkak se

87 mundëson shpërndarjen më të drejtë të mjeteve inanciare, si në aspektin horizontal edhe në atë vertikal, andaj: Ne do të angazhohemi për zvogëlimin maksimal të dispariteteve ekzistuese në zhvillimin e rajoneve të ndryshme të Maqedonisë. Politika jonë do të drejtohet sipas praktikave të njohura dhe eikase të BE-së, në zhvillim të përshpejtuar të pjesëve më të pazhvilluara të vendit, duke drejtuar mjetet investuese të buxhetit dhe të fondeve dhe donacioneve evropiane dhe ndërkombëtare në drejtim të këtyre rajoneve; Bashkimi Demokratik për Integrim vazhdon të mbetet i angazhuar për shpërndarjen e 1% të BPV për zhvillim të barabartë regjional me qëllim të zvogëlimit të dispariteteve në mes regjioneve; Ne do të angazhohemi për plotësimin dhe ndryshimin e ligjit për tokën ndërtimore, në drejtim të kalimit të tokës ndërtimore në pronësi të komunave; Ne angazhohemi për thjeshtësimin e procedurave për sjelljen dhe miratimin e planeve gjenerale urbanistike dhe atyre detale; Ne angazhohemi për plotësimin e ligjeve ekzistuese me qëllim të bartjes së disa kompetencave në fushën e mbrojtjes sociale, kulturës dhe mbrojtjes primare shëndetësore me çka do të rritet numri i personave të përfshirë nga institucionet paraprake si dhe në rritjen e kualitetit të shërbimeve shëndetësore; Ne do të angazhohemi për illimin e reformës për subvencione kapitale dhe grantet që u transferohen komunave me shfrytëzimin e një metodologjie adekuate; Ne angazhohemi për inicimin e bashkëpunimit ndërkomunal, duke siguruar grante për komunat që realizojnë një bashkëpunim të tillë; Bashkimi Demokratik për Integrim i kushton rëndësi bashkëpunimit ndërkuitarë të komunave për afrimin e njerëzve, komunikime ndërkulturore dhe relaksimin e raporteve ndërkuitare; Ne angazhohemi për krijimin dhe implementimin e një politike integruese për ndërtimin e kapaciteteve të resurseve njerëzore të NjVQL, qendrave rajonale për zhvillim të barabartë, ndërmarrjeve komunale dhe rajonale, sektorit privat dhe atij joqeveritar, duke gjetur mënyrë më adekuate institucionale për ngritjen e kapaciteteve për nevojat e tyre; Ne angazhohemi për ngritjen e vetëdijes qytetare për nevojën e pjesëmarrjes aktive gjatë procesit të vendimmarrjes në NjVQL, si dhe kyçje më aktive të gjinisë femërore dhe rinise; Ne do të vazhdojmë të avancojmë procesin e decentralizimit që nëpërmjet dekoncentrimit dhe delegimit të barten kompentenca tek komunat dhe në këtë mënyrë, mbi parimin e subsidiaritetit të ushtrohet në mënyrë më eikase pushteti nëpër komuna. Decentralizimi iskal. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke u bazuar në Kushtetutën e RM-së, e sidomos ne Marrëveshjen Paqësore të Ohrit, ku garantohet qasja universale për të gjithë qytetarët deri tek shërbimet publike bazike, angazhohet për një shpërndarje të drejtë të mjeteve buxhetore mes pushtetit qendror dhe atij vendor. Me qëllim të realizimit të drejtës kushtetuese dhe obligimeve që dalin nga Marrëveshja Paqësore e Ohrit në drejtim të sigurimit të qasjes së njëjtë deri tek shërbimet për të gjithë qytetarët e Maqedonisë, Bashkimi Demokratik për Integrim në bazë të konsulencave të shumta me ekspertë ndërkombëtarë, me renome në këtë fushë, do të angazhohet për Ndryshimin e Ligjit për inancim të NjVQL, edhe atë në drejtim të: Ndryshimit të sistemit të deritashëm BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 87

88 të transferit të dotacioneve, duke ndryshuar kriteriumet e deritanishme për shpërndarjen e dotacioneve (formula për barazim), me qëllim të arritjes së transferit efektiv për barazim, me çka sigurohet e drejta për qasje të njëjtë deri tek shërbimet për të gjithë qytetarët; Rritjes së përqindjes së TVSH-së në ndryshimet dhe plotësimet e ligjit per inancim të komunave të fundit ( nga 3 ne 4.5%) qe është tani në 5-10%; Zgjerimit të gamës së tatimeve lokale, tatimi i të ardhurave të lojrave të fatit jashtë kazinove, tatimi i furnizimit lokal, tatimi i automjeteve, tatimi i rrugëve (krejt këto të kalojnë në buxhetin lokal e jo në buxhetin qendror); Arritjes së barazisë iskale midis komunave (dispariteti zhvillimor ekonomik i komunave rurale). Bashkimi Demokratik për Integrim, angazhohet edhe për: Ngritjen e kapaciteteve iskale dhe administrative të NjVQL duke promovuar politikat, që kanë për qëllim ngritjen e kapaciteteve të NjVQL por edhe rritjen e të hyrave lokale vetanake; ngritjen e kapaciteteve për mobilizim të resurseve, thithjen e fondeve të BE-së, administratës lokale dhe funksionarëve lokalë; Përmirësimin e shërbimeve kadastrale në pushtetin lokal, të cilat kanë rol të rëndësishëm dhe i mundësojnë komunës zhvillim më të shpejtë ekonomik. Zhvillimi ekonomik lokal dhe regjional. Gjatë viteve që Bashkimi Demokratik për Integrim ka qenë në qeveri është miratuar ligji për zhvillim të barabartë lokal, si dhe Strategjia për zhvillim rajonal , si dhe Plan aksional për implementim të Strategjisë për zhvillim rajonal në Republikën e Maqedonisë ndërkuitar me Republikën e Shqipërisë, Republikën e Greqisë, Republikën e Bullgarisë dhe Republikën e Kosovës. Janë rritur të ardhurat për pushtetin lokal masa të realizuara në përputhje me Programin për implementim të procesit per decentralizim Megjithatë vazhdon të ekzistojë disproporcion në zhvillimin rajonal në raport kryeqytet - qytete dhe vendbanime rurale. Me organizimin e ri territorial dhe rritjen e autonomisë së komunave me decentralizimin, do të mundësohet zhvillim më i mirë ekonomik për komunat. Gjithashtu, një fokus i veçantë do të jetë në revitalizimin ekonomik ishzonave të krizës, me çka synohet të tejkalohen disadvantazhet që këto rajone kanë në drejtim të zhvillimit ekonomik dhe inancimit të projekteve zhvillimore ekonomike. Decentralizimi si koncept ekonomik. Decentralizimi si koncept i ri ekonomik për organizimin e vendit është shumë i rëndësishëm për përmirësimin e cilësisë dhe eikasitetit të shërbimeve shtetërore. Si formë e tillë e organizimit të jetës, komunat do të jenë më afër realitetit të qytetarëve, duke organizuar jetën në më shumë sfera, si: shërbimet komunale dhe infrastrukturë, zhvillim ekonomik lokal, aspektet sociale dhe shëndetësore, arsim dhe edukim, mbrojtje të ambientit, aktivitetet kulturore dhe rekreative, etj. Arsim dhe shkencë moderne Arsimi, pa mëdyshje, është çelësi i zhvillimit të qëndrueshëm, faktor kyç i paqes dhe stabilitetit në vend e më gjerë, udhërrëfyes i sigurt i një shoqërie drejt perspektivës dhe mirëqenies. Është mjeti dhe rruga për t u bërë pjesë efektive e zhvillimeve shoqërore dhe ekonomike të shekullit të ri, i kësaj epoke dinamike me sida dhe efekte të paparashikueshme globalizuese. Janë përgatitur programe për bashkëpunim 88 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

89 Investimi në arsim dhe shkencë është investimnë ardhmërinë. Kjo bëhet edhe më e rëndësishm nëse kemi parasysh se Maqedonia ka relativisht moshë të re (mbi 45% janë nën 30 vjet). Bashkimi Demokratik për Integrim do angazhohet për realizimin e këtij targjeti edhe në Maqedoni në 2020 të rritet investimet në hulumtime dhe zhvillim deri në 3% e bruto prodhimit vendor. Ndërsa, buxheti për arsim të arrijë 5% e bruto prodhimit vendor. Në këtë horizont, Bashkimi Demokratik për Integrim, me seriozitet dhe me plot përkushtim, punon në krijimin e kushteve dhe rrethanave për shanse të barabarta për të gjithë qytetarët, pa marrë parasysh përkatësinë nacionale e fetare. Në funksion të realizimit të pikësynimeve të tilla të një interesi jetik për popullatën në përgjithësi të këtij nënqielli, tanimë janë standardet e vendosura të qeverisjes, të vendimmarrjes, të bashkëpunimit ndëretnik, të respektimit të ndërsjellë të vlerave dhe të arriturave kulturore e më gjerë, të politikës racionale. Vënia në jetë e Marrëveshjes së Ohrit dhe mandatit të saj implementues është pikërisht një garanci se në një të ardhme shumë të afërt do të kemi një evitim sa më të lartë të padrejtësive të natyrave të ndryshme. Në funksion të saj ishte edhe realizimi me përpikëri, seriozitet dhe përgjegjësi të lartë i pltaformës zgjedhore të Bashkimit Demokratik për Integrim në fushën e arsimit, gjatë mandatit të participimit qeveritar. Maqedonia si shtet multietnik, multikulturor dhe demokratik, mund të kyçet në këto rrjedha qytetëruese dhe integruese vetëm me dije, shkencë, kompetenca dhe atësi krahasuese. Një synim i tillë mund të arrihet vetëm me forcimin e sistemit arsimor, avancimin kualitativ të përcaktimeve të tij në të gjitha nivelet, duke synuar vlera kompetitive edhe në rrafshin ndërkombëtar. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke e konsoliduar të drejtën për arsim në gjuhën amtare në të gjitha nivelet, duke e bërë atë të afërt për çdo qytetar shqiptar dhe të tjerë (me hapjen e Fakultetit të administratës dhe biznesit në Kumanovë dhe të Fakultetit për teknologji të ushqimit në Gostivar, si dhe të studimeve të reja të disperzuara, pothuajse në të gjitha qytetet e banuara edhe me shqiptarë), obligohet që të punojë në drejtim të realizimit të synimeve civilizuese, të theksuara më lart, duke mobilizuar dhe vënë në lëvizje të gjitha resurset, si ato njerëzore, po ashtu edhe ato inanciare (buxhetore), si ato lokale po ashtu edhe ato qendrore. Arsimi illor në hap me shekullin XXI. Një ndër përcaktimet strategjike të lidhura me zhvillimin e Republikës së Maqedonisë është sigurimi i arsimit cilësor, konform standardeve dhe kërkesave bashkëkohore të shoqërisë. Resursi njerëzor është faktori më kryesor, i cili mundëson kyçjen në proceset e zhvillimit global. Me promovimin e decentralizimit edhe në sferën e arsimit illoi një erë e re në mënyrën e konceptimit dhe mbarëvajtjes së veprimtarisë së tillë. Me ato procese illon bartja e përgjegjësive në këtë fushë, nga ai qendror në rrafshin lokal. Këto përgjegjësi publike që barten në nivel të pushtetit lokal dhe të vetë shkollës e bëjnë atë më transparent dhe të përgjegjshëm ndaj komunitetit. Ato hapin rrugë për procese reformuese në qendër të të cilës do të jenë nxënësit. Reformimi i programeve mësimore dhe implementimi i qasjeve të reja bashkëkohore të mësimdhënies, ndikuan me të madhe në pasqyrimin e një realiteti të ri në shkollë e më gjerë. Kompjuterizimi dhe internetizimi i çdo shkolle, i cili është në rrumbullakimin e tërësishëm të jetësimit, veprim ky që u vu në shërbim të çdo nxënësi, hap dritaren e dijes drejt botës civilizuese dhe e përgatit atë përballë sidave që BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 89

90 janë pjellë e globalizimit. Nisur nga fakti se Bashkimi Demokratik për Integrim me participimin e tij në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë në këtë mandat, bazuar mbi programin e vet zgjedhor, zgjodhi shumë çështje dhe tejkaloi shumë sida dhe vështirësi të trashëguara në këtë nivel arsimor, duke ndërtuar dhe meremetuar shumë shkolla illore, kryesisht objekte ku mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe dhe ku me të madhe ndjehej mungesa hapësinore dhe infrastrukturore, si dhe duke ndërmarrë aktivitete tjera reformuese në funksion të ngritjes së kualitetit në mësim, angazhimet e kësaj strukture politike ne mandatin e ardhshëm do të përqendrohen në: vazhdimin e përmirësimit të infrastrukturës dhe krijimin e hapësirave të nevojshme për arsimin illor në Republikë dhe në veçanti në vendbanimet shqiptare, për të siguruar kushte dhe standarde të barabarta për të gjithë nxënësit, për të evituar me çdo kusht punën në më shumë se dy ndërrime në shkollat illore shqipe dhe për planiikimin në vijim të rrethanave dhe kushteve për mësim gjithëditor; vazhdimi i proceseve reformuese të illuara edhe në kushte të decentralizimit, me kyçjen e të gjithë faktorëve të komunitetit lokal, organeve qendrore të reformuara dhe të adaptuara për këto rrethana, në funksion të konsolidimit të një shkolle efektive, shkollë ajo e cila në qendër të vëmendjes do ta ketë nxënësin dhe kërkesat e tij; konsolidimin e sistemit të obligueshëm nëntëvjeçar, me orientim që ajo të pasqyrojë shkollë bashkëkohore, arsim cilësor dhe qendër që prodhon gjenerata të shëndosha, ku për bazë do të ketë kahjet e deinuara tani më në dokumentin strategjik Programi nacional për zhvillimin e arsimit ; në vazhdimin e rishikimit edhe të planeve dhe programeve tjera mësimore në këtë nivel të shkollimit, me qëllim relektimi të realiteteve të reja shoqërore, në funksion të politikave integruese dhe në shërbim të përgatitjes së nxënësve për t i përballuar sidave globalizuse; shqyrtimi i mundësisë, për promovim të arsimit illor privat në interes të rritjes së konkurrencës, e me të edhe cilësisë në këtë nivel të arsimit; krijimin e kushteve për rikomponimin e sistemit arsimor illor në drejtim të parashikimit të mundësisë së ndarjes së këtij sistemi në tre cikle (4+3+2); në rrumbullakimin e përpjekjes që kompjuteri të jetë mjet i përditshëm i punës i çdo nxënësi, kurse interneti burim i rëndësishëm i njohurive të reja dhe rrugë drejt jetësimit të vizioneve të tyre rinore. Për një përpjekje të tillë janë krijuar kushtet, ngase gjatë këtij mandati bashkëqeverisës, sitemi arsimor i Maqedonisë në tërësi, në të dy nivelet shkollore (atë illor dhe të mesëm), u kompjuterizua dhe siguroi kyçjen e saj në rrjetin e internetit, duke shënuar në këtë mënyrë hapin më serioz dhe më domethënës drejt modernizimit të sitemit arsimor, që Republikën e Maqedonisë e rreshtoi në grupin e vendeve që përbejnë shoqërinë e informatizuar. Arsimi i mesëm i reformuar. Sigurimi i zgjidhjes së qëndrushme në arsimin e lartë u mundësoi shkollarëve të mesëm që të vetmen brengë gjatë kësaj periudhe të rritjes së tyre ta kenë cilësinë e arsimit dhe përgatitjen e tyre për vijimin e shkollimit të mëtutjeshëm universitar. Bazuar në kërkesat e ekonomisë dhe mbi bazë të dokumenteve përkatëse ndërkombëtare, do të vazhdohet me forcimin e kompetencave dhe atësive në shkollimin profesional, me kompletimin e tyre me shkolla të larta profesionale, bazuar në përvojat më të avancuara perëndimore në këtë drejtim (inxhinieri, veterinari, shëndetësi etj.). 90 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

91 Bashkimi Demokratik për Integrim përmbushi synimet programore duke krijuar hapësira te reja shkollore për shkollim në gjuhën shqipe në këtë nivel, duke ofruar një paletë të gjerë të drejtimeve dhe proileve, duke hapur paralele të reja të drejtimeve dhe proileve të ndryshme, duke punësuar kuadër të ri arsimor. Me promovimin e arsimit të mesëm të obligueshëm, u krijuan kushte që çdo nxënës të vazhdojë shkollimin e mesëm, të dalë më i pjekur në dituri dhe shkathtësi dhe të jetë një i ri, ashtu siç e koncepton dhe e dëshiron shekulli i ri i 21-të. Në funksion të kësaj u ndërtuan edhe katër shkolla të mesme (në Tetovë, në Kumanovë, në Likovë dhe në Shkup), po vazhdohet me rindërtimin dhe sanimin e shumë shkollave tjera të mesme, po investohet në infrastrukturën dhe modernizimin e tyre, po hapen paralele të reja në Veles, Ohër, Resnjë, Manastir e gjetiu. Bashkimi Demokratik për Integrim në mandatin e ardhshëm do të vazhdojë me: përmirësimin e kushteve infrastrukturore dhe hapësinore për mësim në shkollë të mesme, në të gjitha komunat, e në veçanti për shkollimin në gjuhën shqipe, ku kërkesat janë në rritje kontinuitive; rishikimi i planeve dhe programeve mësimore në funksion të implementimit të standardeve bashkëkohore të mësimdhënies; zgjerimin e listës së lëndëve zgjedhore, me përfshirjen edhe të së paku dy lëndëve mësimore, të cilat do të ligjërohen në gjuhët evropiane; reformimin e planeve dhe programeve mësimore, konform kërkesave të tregut të punës; hapjen e drejtimeve dhe proileve që janë në funksion të promovimit të politikës së kërkesës së tregut të punës dhe të zhvillimit të ekonomisë së vogël në vend; implementimin e vlerësimit ekstern, si instrument që siguron kualitet dhe kalim objektiv nga një nivel në nivel tjetër të arsimit. Kjo domosdoshmëri e kohës dhe tendencë progresive është e ngritur mbi bazë të përgatitjeve profesionale të bëra për gjatë kohë dhe në bazë të konceptit të konsoliduar të provimit ekstern, procese këto që rrjedhin në kuadër të reformimit qenësor të arsimit të mesëm; konsolidimin dhe kompletimin e arsimit të mesëm profesional me elemente plotësuese që do të jenë në funksion të zhvillimit ekonomik të gjithmbarshëm, nevojave të tregut të punës, por edhe në funksion të rajoneve të caktuara, respektivisht komunave, të cilat, në kushte të decentralizuara, nëpërmjet të arsimit të mesëm profesional si dhe atij postsekondar (pas shkollës së mesme), do t u jepet mundësia të krijojnë kuadro në përputhje me planet e tyre zhvillimore. Këtë përpjekje për përforcimin e arsimit profesional, që çojnë edhe deri te sigurimi i shkollimit të lartë profesional, sidomos për profesionet rregullatore, janë në përputhje me standardet dhe direktivat evropiane si dhe konceptit tani më të përgatitur dhe të mbështetur edhe nga Pakti i stabilitetit; zhvillimin e karrierës profesionale të arsimtarit, si dhe atë të nxënësit, që është pjesë përbërëse e reformave në këtë nivel; përkujdesjen për standardin e nxënësve, duke u angazhuar që të participojë në mënyrë adekuate në funksionimin e qëlluar të konvikteve për nxënës, në kushtet e reja të funksionimit të komunave, në funksion të mbështetjes për kuadro të caktuara të nevojshme për disa zona të veçanta. Kjo përkujdesje e veçantë e Bashkimit Demokratik për Integrim dhe e pushtetit qendror do të jetë në korelacion permanent me pushtetin lokal. Arsimtari - promotor i mësimit cilësor. Zhvillimi i karrierës së arsimtarit, ndërtimi i tij si pedagog dhe standardi i tij, duke përfshirë BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 91

92 edhe shqyrtimin e pagave të punëtorëve arsimorë në përgjithësi, është kusht për sistem arsimor stabil, dinjitoz dhe motivues. Do të rrumbullakohet aktiviteti rreth marrjes së vendimeve të të punësuarve arsimorë, që kanë më së paku dy vjet përvojë pune, me mundësi shikimi që kjo kohëzgjatje të bjerë deri në një vit, në mënyrë që e ardhmja e tyre të mos jetë pre e politikës ditore. Bashkimi Demokratik për Integrim do të shqyrtojë politikat motivuse për arsimtarin, duke synuar një standard që do të mund të bartë mbi vete detyrat sublime të kësaj veprimtarie me interes të veçantë. Bashkimi Demokratik për Integrim, edhe në nivel lokal, do të adaptojë politika përkatëse (në arsimin e decentralizuar) që do të jenë në funksion të standardit më të lartë të punëtorëve të arsimit, të stimulojë me masa të posaçme arsimtarët në vendet kodrinore-malore dhe të ndërmarrë masa plotësuese në këtë nivel për arsim më cilësor. Arsimi i lartë, pararendës i politikave dhe synimeve tona eurointegruese. Shkollimi universitar, i konsoliduar dhe i përshtatur nevojave të një shoqërie të hapur dhe demokratike, i një ekonomie të bazuar në dije dhe shkencë, duke u reformuar mbi bazë të Deklaratës së Bolonjës, do të jetë baza dhe mjeti, shpresa jonë legjitime, për të përgatitur individin që të bëhet bartës i devotshëm i përgjegjësive individuale, familjare, qytetare dhe kombëtare. Sistemi shkollor dhe në veçanti universiteti do të jetë ndërtuesi dhe kalitësi i individit që kultivon dinjitetin dhe vetërespektin, si dhe respektin ndaj të tjerëve. Universiteti Shtetëror i Tetovës konirmoi të drejtën legjitime të shqiptarëve për arsim të lartë në gjuhën amtare. Konsolidimi i tij akademik dhe airmimi si pjesë dinjitoze e hapësirës universitare, i hapur për bashkëpunim si me universitetet brenda vendit po ashtu edhe ato ndërkombëtare, do të hapë rrugët për një kualitet të ri raportesh, si mes rinisë studentore, po ashtu edhe mes popujve në rajon dhe me gjerë. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke respektuar autonominë universitare, do të adaptojë politika qeveritare që do të krijojnë hapësirë të nevojshme për reformim të universiteteve në përputhje me procesin e Bolonjës, do të inkurajojë bashkëpunimin ndëruniversitar në mes të universiteteve në Maqedoni dhe sidomos në mes të Universitetit Shtetëror të Tetovës dhe Universitetit të Evropës Juglindore në Tetovë, si nevojë e ndërsjellë dhe në interes të studentëve dhe të kualitetit në arsimin e lart. Gjithashtu, në këtë drejtim, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet me përkushtim në operacionalizimin e statusit privato-publik të UEJL, në funksion të krijimit të një konkurrence reale në këtë nivel të arsimit, duke kontribuar në rritjen e kualitetit të studentëve dhe kuadrit akademik. Bashkimi Demokratik për Integrim përkrahë politikat e promovimit të studimeve interdisciplinare në tri ciklet studimore, e sidomos në ciklin e tretë (studimet e doktoratës). Bashkimi Demokratik për Integrim, gjithashtu do të inkurajojë edhe bashkëpunimin ndërmjet universiteteve që zhvillojnë mësim në gjuhën shqipe në rajon, me synim bashkëpunimi të ndërsjellë, si dhe konsolidimin dhe promovimin e standardeve dhe kualitetit. Përkujdesje e detyrueshme do t i kushtohet kushteve më të mira për mësim dhe standardit të studentëve në përgjithësi, si dhe të studentëve në Universitetet e Tetovës në veçanti. Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me hapjen e programeve të reja studimore, të drejtimeve të ndryshme, duke shikuar që programet e tilla studimore të jenë të një karakteri gjithpërfshirës edhe jashta kornizave shtetërore. 92 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

93 Gjatë mandatit të ardhshëm, do të bëhen përpjekje që programet studimore, krahas krijimit të kushteve hapësinore, të ngriten në nivel të fakulteteve të reja. Ndërtimi dhe adaptimi i objekteve për mbarëvajtje të arsimit të lartë në Kërçovë, Dibër, Shkup e Kumanovë janë vetëm një pararojë e asaj që do të pasojë në mandatin e ardhshëm. Përcaktim në këtë vijë e Bashkimi Demokratik për Integrim për mandatin që do pasojë do të jetë edhe nevoja për hapjen e Bibliotekës Universitare në Tetovë, kurse ndërtimi i konviktit për studentët e USHT do të bëhet realitet. Në veçanti, Bashkimi Demokratik për Integrim gjatë periudhës së ardhëshme do të angazhohet për themelimin e institucioneve shkencore INSTITUTE, të cilat do ruajnë, kultivojnë dhe airmojnë veçori kombëtare dhe trashëgimi tjera kulturore, letrare, historike të popullit shqiptar, ku do të angazhohen kuadro tani më të airmuar dhe kuadro që dalin nga Universitetet ekzistuese. Politikat mbështetëse për arsimin dhe shkencën. Për realizimin e politikave ambicioze, por të bazuara në nevojën e kohës dhe të argumentuara me fakte, padyshim që duhet adaptuar politika qeveritare të qarta, programore dhe në veçanti mbështetje buxhetore përkatëse. Bashkimi Demokratik për Integrim, i bindur në rolin e arsimit dhe shkencës për të ardhmen e njerëzimit, për një të ardhme më të mirë dhe të begatshme të shqiptarëve, por edhe të gjithë qytetarëve, do të imponojë politika qeveritare që arsimin dhe shkencën mos ta trajtojnë më si harxhim i nevojshëm konjuktural, por si investim për të ardhmen. Me trajtimin e këtyre veprimtarive si investim i qenësishëm, do të bëhet kthesë vendimtare drejt reformimit, jo vetëm të arsimit, por edhe të shoqërisë në përgjithësi. Mbi këtë fakt, i natyrshëm do të ishte përcaktimi për politika mbështetëse inanciare dhe buxhetore në funksion të qëllimit të caktuar. Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson se buxheti i ndarë në të kaluarën dhe aktualisht, vështirë se mund të jetë në funksion të këtyre qëllimeve dhe nuk mund të krijojë hapësirë të mjatueshme për zhvillimet e tilla në këtë fushë. Prandaj, Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet dhe merr përsipër që të rrisë mbështetjen buxhetore për këtë qëllim, për të arritur synimet e cekura në programin tonë për arsim, shkencë dhe zhvillim teknologjik. Shëndet për të gjithë Tashmë është e qartë për të gjithë se shëndetësia kudo ne botë është ndër sektorët më të rëndësishëm të shoqërisë. Pikërisht ky sektor është ndër më të ndjeshmit, sepse prek segmentin më vital të secilës shoqëri shëndetin e njeriut. Por, për fat të keq, në Republikën e Maqedonisë dy-tre dekada me radhë ky sektor ishte lënë në margjina të zhvillimeve shoqërore. Të gjendur në këtë situatë, Bashkimi Demokratik për Integrim seriozisht iu qas këtij sektori. Në këtë detyrë ne kishim vetëm dy rrugë, pa zgjidhje të tretë: të merremi me sanimin e problemeve vijuese, që paraqiteshin çdo ditë, ose t u hyjmë ndryshimeve serioze rrënjësore për realizimin e të cilave nevojiten mjete të shumta inanciare, shumë energji dhe mund nga të gjithë që janë të inkuadruar në sistem. Të përballur me këto dy sida, ne vendosëm t i bëjmë paralelisht të dyja, (që në fakt ishte detyra më e vështirë.) Për këtë qëllim iu përveshëm punës që së pari t i detektojmë të gjitha temat e ndjeshme dhe problemet e grumbulluara dhe pastaj të ofrojmë edhe zgjidhje reale për to. Ndonëse gjetja e zgjidhjeve dhe realizimi i tyre nuk është edhe aq detyrë e lehtë, megjithatë ne kishim vendosur të mos i lëmë problemet të mbishtresohen, siç ishte vepruar disa herë në të kaluarën. Pas kësaj periudhe thuaja trevjeçare të mandatit tonë, qëkur Bashkimi Demokratik për Integrim udhëheq me këtë resor, tani kur jemi në gjysmë BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 93

94 të rrugës, pjesërisht mund të mburremi se një pjesë të kësaj rruge e kemi kaluar më mirë se ç kemi pritur, sidomos në ato pika ku kjo është varur nga faktori njeri dhe drejtpërdrejt nga puna jonë, ndërsa në disa raste janë shfaqur edhe ngecje, që rëndom kanë qenë pasojë e gjendjeve të përgjithshme në vend dhe në botë. Gjatë këtyre viteve Bashkimi Demokratik për Integrim në fushën e shëndetësisë është fokusuar në realizimin e projekteve kapitale, të cilat ne për arsye praktike i kemi ndarë në tre grupe kryesore: (1) Ndryshimi i mënyrës së organizimit të sistemit, që përfshin edhe menaxhimin dhe mënyrën e funksionimit të tij; (2) Ndryshimi i mënyrës së inancimit të sistemit dhe (3) Ripërtëritja dhe modernizimi i përgjithshëm i sistemit shëndetësor, që përfshin përmirësimin e kushteve të kapaciteteve shëndetësore përmes rikonstruksionit, rindërtimit dhe ndërtimit të plotë të kapaciteteve të reja, pajimin e tyre me pajisje bashkëkohore mjekësore dhe kompjuterizimin e tyre. Paralelisht me këtë vazhdojmë të punojmë edhe në ripërtëritjen e gjithë sistemit të edukimit permanent të kuadrit, ku po ashtu gjatë 20 viteve të kaluara janë shënuar ngecje. Këto tre segmente janë shtyllat e reformave në shëndetësinë tonë, të cilat ndonëse të dhimbshme dhe herë-herë të pakalueshme, jemi të sigurt se në plan afatgjatë do të krijojnë një shëndetësi, që me të gjitha tiparet do të mburret se është moderne. Besojmë se sukseset e kësaj pune, me kalimin e kohës, do të bëhen më të dukshme dhe ato gjithnjë e më mirë do t i ndjejmë pacientët dhe personeli mjekësor, veçmas pasi që të përmbyllet cikli i illuar për modernizimin dhe transformimin e nevojshëm të sistemit shëndetësor, në të cilin po investohet shumë energji dhe mjete inanciare Një segment edhe më i rëndësishëm në këtë kontekst është fuqizimi i elementit shqiptar në resorin e shëndetësisë në vend, kjo jo vetëm nëpër institucionet administrative të Ministrisë, ku ky numër ka shënuar rritje historike si kurrë më parë në këtë resor, por së fundi, janë bërë përparime po kaq të rëndësishme edhe në punësimin e kuadrove shqiptare nëpër klinikat e vendit. Në presim që e nesërmja të lasë më shumë për punën tonë të sotme. Trysni të reja, detyra të reja. Sistemi ynë shëndetësor është nën një sërë trysnish për ndryshime, të cilat vazhdojnë t i vinë nga brenda e jashtë vendit, ndërsa janë të trashëguara nga sistemi shëndetësor i kaluar i tipit rigid centralisto-burokratik (alla Semashko) prej një sërë evolucionesh që kanë ndodhur në dy dekadat e fundit në Evropë në planin ideologjik, politik, ekonomik e shoqëror. Brenda vendit tonë është instaluar tashmë një rend i ri ekonomiko-shoqëror i bazuar në demokracinë perëndimore me respektim të të drejtave universale njerëzore dhe të drejtave speciike për të sëmurët, një sistem i ri i iniciativës së lirë private të tregut të hapur të lirë dhe konkurrencës së ndershme. Tregu i hapur i lirë, ndryshimet e shpejta demograike me urbanizim të vrullshëm prej emigrimit të brendshëm dhe të jashtëm të stilit të ri të jetës me psikologjinë konsumatore me rritje të sedentaritetit, pakësim të aktivitetit izik, me shtim të abuzimeve shëndetësore nga individët, pastaj agresioni ushqimor hiperkalorik, alkooli, duhani, evolucioni i principeve tradicionale etike, jeta më pak të ndërlikuar seksuale, automobilomania me trauma e aksidente të shumta rrugore, konliktet e dhunshme të pronësisë dhe stresi i konkurrencës, janë faktorë të rinj me potencial të madh dëmtues ndaj shëndetit, që përplasen për ndihmë dhe zgjidhje në dyert e institucioneve shëndetësore. Këta faktorë erdhën dhe ende po vijnë te ne me hapjen ndaj botës dhe demokracinë, por e gjetën sistemin tonë shëndetësor dhe kulturën shëndetësore të qytetarëve tanë të papërgatitur sa duhej për t i menaxhuar e konkurruar ata 94 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

95 dhe për ta përballuar barrën suplementare inanciare dhe shoqërore të tyre të varur nga proili i ri i sëmundshmërisë dhe kostos gjithnjë e më të lartë që ato e krijojnë për shëndetësinë tonë. Bashkimi Demokratik për Integrim konsideron se shëndeti i popullatës nuk mund të jetë kurrsesi vetëm mandat, e as përgjegjësi. Aq më pak mund të jetë meritë vetëm e sistemit shëndetësor. Ai është produkt multifaktorial i shoqërisë e me kontribut të përbashkët harmonik të shumë sektorëve që e mbështesin atë, si: ushqimi, uji i pijshëm, arsimimi, kultura qytetare, të ardhurat inanciare, transporti, komunikacioni, punësimi, banimi, të drejtat, siguria, paqja sociale etj. Ato e determinojnë shkallën e ruajtjes, forcimit të shëndetit dhe të progresit shoqëror në tërësi. Varfëria, padrejtësia dhe padituria (analfabetizmi shëndetësor) janë armiqtë më dëmprurës të shëndetit të popullatës. Veç kësaj, nuk duhet harruar se mjat nga problemet shëndetësore të cilat imponohen si më urgjente për zgjidhje në kontekst të sistemit tonë shëndetësor nuk janë me origjinë lokale, por janë të bartura, të ardhura në mënyrë të paparashikueshme nga jashtë dhe kanë origjinë globale, si: gripi i derrit, gripi i pulave, virusi i lopës së marrë, në një masë të madhe SIDA, katastrofat rajonale ekologjike etj. Por, zhvillimet globalizuese jashtë vendit, proceset e integrimit rajonal dhe evropian, marrëveshjet, konventat e standardet e miratuara bashkërisht, i imponojnë edhe shëndetësisë sonë adaptim dhe respektim të detyrueshëm të tyre. Kohe e re, vizion dhe sistem i ri shëndetësor. Për të gjitha këto rrethana të reja të mësipërme sistemi ynë shëndetësor është i detyruar t i nënshtrohet një reformimi të thellë, një modernizimi strukturor dhe funksional që të mund të adaptohet ndaj kërkesave reale të kohës dhe ta përmbushë me dinamizëm dhe leksibilitet maksimal arritjen e objektivave madhore shëndetësore të tij. Modernizimi konsiston me zhvillimin e një vizioni të ri dhe me krijimin e mekanizmave të duhur për implementimin e suksesshëm të tij. Vizioni ynë është ai, që praktikisht është i rekomanduar edhe nga OBSH-ja, e cila u vë sistemeve shëndetësore tre objektiva madhore: (1) Përmirësimi e fuqizimi i mëtejmë i shëndetit të përgjithshëm të popullatës, i cili matet me treguesit LE (Life Expectancy), HALE (Healthy Life Experctansy) dhe DALY (Deases Ajusted Life Years); (2) Ballafaqimi me kërkesat shëndetësore legjitime të qytetarëve dhe pacientëve, i cili matet me shkallën e kënaqësisë së tyre, qasjet e sistemit shëndetësor në aspektet e të drejtave themelore humane dhe me aspektin e trajtimit të tyre si përdorues, konsumator dhe klientë të sistemit; (3) Financimi i drejtë në kuptimin e mbrojtjes inanciare të qytetarëve, sidomos i qytetarëve më të varfër, nga katastrofat e mundshme inanciare që janë të lidhura me shpenzimet për sëmundje, që maten me përqindjen e BPV-së të vendit të alokuar në shëndetësi, me shpërndarjen dhe shpenzimin e drejtë të inancimit në vartësi të nevojave të popullatës dhe me numrin e katastrofave inanciare që u krijohen qytetarëve nga sëmundjet. Për arritjen me sukses të këtyre objektivave edhe sistemi ynë shëndetësor po modernizohet njëherazi në harmoni me të katër funksionet që OBSH-ja i ka përcaktuar si më kryesore për të: Funksioni politik i mbikëqyrjes Gjenerimi, sigurimi e përmirësimi i pandërprerë i resurseve njerëzore, teknologjike e strukturore Funksioni inancues Funksioni i ofrimit të shërbimeve të duhura shëndetësore: atyre të shëndetit publik dhe ofrimi i shërbimeve të gjithanshme speciike mjekësore për individët e sëmurë. Faktet dhe rezultatet e deritanishme provojnë BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 95

96 se sistemi shëndetësor aktual i RM-së e kryen përgjithësisht me sukses e në mënyrë të admirueshme misionin e tij, duke i ofruar popullatës sonë shërbime të shumta dhe mjat të dobishme shëndetësore. Domosdoshmëria e reformimit dhe perfeksionimit të mëtejshëm lidhet me nevojën për të maksimalizuar produktivitetin, performansën, cilësinë, sigurinë dhe kostoefektivitetin e tij, në mënyrë që të mund të përballohen kërkesat dhe faktorët e mësipërm, të cilët imponohen prej zhvillimit tonë të pandalshëm shoqëror, por edhe prej integrimeve rajonale e evropiane, si dhe prej konkurrencës gjithnjë më të madhe në tregun global të shërbimeve shendetesore. Jetësimi i vizionit të ri. Kur lasim për pikat në të cilat do të fokusohet puna jonë gjatë periudhës së ardhshme, duhet të kemi parasysh që ne duke qenë se në periudhën e kaluar kemi udhëhequr me sektorin e shëndetësisë gjatë kësaj kohe kemi ndërmarrë shumë projekte me qëllim të ballafaqimit me sidat dhe realizimin e vizionit që u përmend më herët. Në të ardhmen, përveç në realizimin e ideve dhe projekteve të reja, obligim i yni është të fokusohemi në rrumbullakimin e projekteve të illuara. Bashkimi Demokratik për Integrim realizoi sigurim shëndetësor për të gjithë qytetaret e R.M-së. Kjo nënkuptonte mbulimin e plotë me sigurim shëndetësor të qytetarëve të R.M.-së, mbrojtjen e tyre shëndetësore nga sëmundjet dhe pasojat individuale e sociale të tyre, pakësimin e papunësisë iktive, si dhe pakësimin afatmesëm e afatgjatë të shpenzimeve shëndetësore në kontingjentin e sotëm të pasiguruar. Me këtë program nëpërmjet zbatimit të masave dhe aktiviteteve për sigurim shëndetësor të përgjithshëm u sigurua qasje universale në shfrytëzimin e mbrojtjes shëndetësore për gjithë popullatën. Me transformimin e ish-spitalit Ushtarak në spital të përgjithshëm të kujdesit dytësor për banorët e Shkupit, me rikonstruksionin dhe pajisjen e tij me teknologji të re, është arritur një ndikim i ndjeshëm në përmirësimin e volumit, gamës dhe cilësisë së kujdesit të popullatës së Shkupit dhe të gjithë Maqedonisë. Ish-Spitali ushtarak zë një sipërfaqe gjigande prej 35,000 m², ndërkohë që kapacitet e tij shfrytëzohen më pak se 10%. Ndërkohë Qyteti i Shkupit nuk ka asnjë spital civil të përgjithshëm që ofron kujdes dytësor. Proili i gama e shërbimeve që ai ofron deri tani ka qenë mjat e kuizuar. Teknologjia dhe pajisjet e tij janë mjat të vjetruara dhe jo të dobishme. Klinikat Universitare terciare e Shkupit është e mbingarkuar kryesisht me problemet e të sëmurëve të kujdesit dytësor. Përmes projektit për Furnizimi i IPSH-ve me pajisje mjekësore të ndërmarre nga Bashkimi Demokratik për Integrim u arrit: Përmirësimi i gjendjes së përgjithshme shëndetësore të popullatës. Sigurimi i pajisjeve të teknologjisë bashkëkohore për spitalet terciare dhe sekondare, si dhe të specializimeve. Përmirësimi i performansës diagnostike e mjekuese. Shkurtimi i kohës mesatare të kaluar në pritje. Konkurrimi dinjitoz me sektorin privat. Rritja e kapaciteteve për kërkime shkencore. Shërbimet me standarde më të larta. Duke u nisur nga parimi i ofrimit të qasjes në shërbimet shëndetësore për të gjithë qytetarët e vendit dhe nga parimi i barazisë së tyre në shfrytëzimin e shërbimeve shëndetësore, u hartua projekti për ndërtimin e ambulancave në zonat më të thella rurale. Nëpërmjet këtij projekti kemi ndërtuar 17 ambulanca në fshatrat malore, me çka banoreve të këtyre fshatrave u është ofruar qasje e lehtë deri te mjeku dhe shërbimet shëndetësore ashtu siç i shfrytëzojnë edhe të 96 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

97 gjithë qytetarët e tjerë të vendit. 11 nga këto ambulanca ndodhen në fshatra të banuar me shqiptarë, me çka përmbushim përcaktimin tonë që të gjithë banorëve shqiptarë t u ofrohen shërbime cilësore shëndetësore, pavarësisht sa larg qendrës banojnë. Ambulanca të këtilla janë ndërtuar në këto fshatra: Kopanicë, Merovë, Shutovë, Kalishtë, Frëngovë, Cërn Vërv, Kosovrast, Skudrinjë. Në kuadër të projektit për përkthimin e literaturës botërore nga fusha e mjekësisë në gjuhën shqipe janë përkthyer 70 tituj nga autorët me eminentë të disiplinave përkatëse mjekësore. Kjo literaturë e përkthyer do t u mundësojë studentëve shqiptarë të mjekësisë dhe të gjithë profesionistëve të kësaj fushe t i kenë ne dispozicion të gjithë titujt me të cilët shërbehen kolegët e tyre nga universitetet me prestigjioze evropiane dhe botërore. Punësimi i të gjithë mjekëve shqiptarë. Edhe gjatë mandatit të kaluar përcaktimi i jonë ka qenë rritja e numrit të mjekeve dhe personelit tjetër mjekësor në institucionet publike shëndetësore, prandaj ne fuqishëm jemi angazhuar për punësimin e numrit sa më të madh të mjekëve shqiptarë në IPSH. Edhe në të ardhmen ne do të qëndrojmë ne këtë përcaktim tonin, ndërsa intenca jonë përfundimtare do të jetë asnjë mjek shqiptarë pa punë. Së fundi, vendime pune nëpër klinikat e vendit kanë marrë 70 mjekë shqiptarë, që është hapi më i madh i cilësdo kohë për punësimin e mjekëve shqiptarë në shëndetësinë publike në vend. Rrjeti i institucioneve shëndetësore. Bashkimi Demokratik për Integrim promovoi konceptin e Rrjetit të Institucioneve shëndetësore. Ky koncept parasheh rrjetin e institucioneve shëndetësore, të cilin e siguron dhe garanton shteti dhe të cilin do ta përbëjnë institucionet shëndetësore publike dhe private, të cilat do t i plotësojnë kriteret dhe kushtet dhe të cilat në mënyrë të përpiktë do të përkuizohen në ligj. Veprimtaria shëndetësore të cilën do ta zhvillojnë institucionet të cilat janë pjesë e rrjetit, për nevojat e të gjithë qytetarëve të saj, janë joitimprurëse, do të inancohet nga FSSHM-ja, dhe njëkohësisht nga buxheti i shtetit. Institucionet të cilat do të jenë pjesë e rrjetit do t i mundësojnë shërbimet shëndetësore në përputhshmëri me shërbimet e përfshira me paketën e shërbimeve shëndetësore në kushte të njëjta dhe me çmim të njëjtë për të gjithë personat e siguruar. Për qytetarët me sigurim shëndetësor të detyrueshëm (me të ashtuquajturat kartonë të kaltër), institucionet e përfshira në rrjet, pa marrë parasysh a janë publike ose private, duhet t u shërbejnë pa pasur nevojë të paguajnë jashtë participimit të përkuizuar me ligj. Lëvizja e pacientëve. Për t u zbutur pasojat e shkaktuara nga udhëzimi joadekuat i pacienteve është hartuar projekti, i cili ka për qëllim kuizimin e qasjes së drejtpërdrejte të pacientëve në Klinikën Universitare të Shkupit, para se të shfrytëzohen të gjitha mundësitë që gjendja shëndetësore e pacienteve të zgjidhet në nivele më të ulëta përkatëse të sistemit shëndetësor në regjionin statistikoe të cilit i përket pacienti ose në klinikën më të afërt nga vendi ku banon; Udhëzimi nga mjeku amë deri te shërbimet specialistike-konsultative në kuadër te njësisë së njëjtë rajonale të Fondit të Sigurimit Shëndetësor ose në vendin më të afërt ku banon dhe punon pacienti; Udhëzimi i saktë nga ana e mjekut specialist, në nivelet më të larta të sistemit shëndetësor. Mjekësia familjare. Me implementimin e mjekësisë familjare në vendin tonë do të sigurohet mbrojtja më efektive dhe cilësore shëndetësore për pacientët, gjë që është dëshmuar se e ka ulur nevojën e specialistëve të ngushtë dhe të shtrimeve spitalore të panevojshme. Tashmë është vërtetuar se BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 97

98 nëse kërkojmë që sistemi të funksionojë me performansë të lartë, atëherë shëndetësia publike dhe programet e saj për promovimin e shëndetit dhe skriningut duhet të ndërlidhen me mbrojtjen shëndetësore parësore nëpërmjet mjekëve të familjes, sepse mbrojtja e fuqishme shëndetësore parësore mbron e prodhon shëndet dhe shpëton jetë. Për këtë qëllim, u krijua një grup ekspertësh në Ministrinë e SHëndetësisë me detyrë që të hartojnë një drat paraprak të ligjit të ri me kërkesat e kohës. Pastaj u vendos bashkëpunimi me palët e interesuara për të mbledhur sugjerimet e tyre sidomos të profesionistëve të shëndetësisë me anë të odave dhe shoqatave të tyre, përkatësisht: Oda e Farmacistëve, Stomatologëve dhe Mjekëve; Shoqata e Mjekëve të Republikës së Maqedonisë; Sindikata e Pavarur e Shëndetësisë, Farmacisë dhe Mbrojtjes Sociale; Instituti i Shëndetit Publik dhe Instituti i Mjekësisë Sociale. Procesi i përpilimit u fokusua në përmirësimin e zgjidhjeve ekzistuese, në tejkalimin e zbrazëtirave konkrete të vërejtura gjatë praktikës së zbatimit të ligjit të tanishëm, si dhe të nevojës për implementim e zgjidhjeve të reja ligjore në pjesë të caktuara nga sfera shëndetësore, si dhe nga sistemi dhe organizimi shëndetësor në Republikën e Maqedonisë. Gjatë përpilimit të ligjit të ri janë marrë parasysh një numër rekomandimesh për mënyrën e organizimit të sistemit, të cilat janë përfshirë në të ashtuquajturin Libër i gjelbër, që është përpiluar nga Komiteti për Përmirësimin e Sistemit Shëndetësor, i cili është përbërë nga përfaqësues të të gjitha grupeve në shëndetësi, si dhe nga ekspertë eminentë. Drati i ligjit të ri mishëron edhe disa nga përvojat evropiane që kanë të bëjnë me standardizimin në fushën e mbrojtjes shëndetësore, si dhe përvojat e vendeve të rajonit, veçanërisht ato sllovene, me një zhvillim historik të ngjashëm dhe që përballen me sida të ngjashme në shëndetësi. Pagesa sipas angazhimit të punonjësve shëndetësorë. Pasi që u vërejt se modeli tradicional i pagave ikse për punonjësit shëndetësorë nuk ishte sa duhet motivues dhe nuk i shpërblente ata sipas eikasitetit që kanë treguar në punë, u vendos që ky model te zëvendësohet me modelin e pagesës sipas performansës së treguar. Me këtë model punonjësit mjekësorë do të motivohen për punë dhe do të angazhohen me tepër në detyrat e punës, sepse lartësia e pagave të tyre do të varet nga eikasiteti i punës që e bëjnë. Fondi për Sigurim shëndetësor. Bashkimi Demokratik për Integrim në të ardhmen do të angazhohet të mbetet një Fond që do te siguron paketën bazike për cdo qytetar pamvarsisht nga statusisocial dhe ekonomik. Gjithashtu do të angzhohemi për hapjen e kompanive private te sigurimit që do të mundësojnë sigurim plotësues që do ti mbulojne shërbimet mbistandarde dhe private. Ndërtimi i Qendrës urgjente-diagnostike në Tetovë dhe Spitalit të ri në Strugë. Rikonstruksioni i objekteve të IPSH-ve. Projekti i rikonstruksionit të objekteve të Institucioneve Publike Shëndetësore së bashku me furnizimin e tyre me pajisjet më bashkëkohore shëndetësore do të mundësojë ngritjen e nivelit të shërbimeve shëndetësore dhe përmirësimin e kushteve të trajtimit të pacienteve, me çka institucionet shëndetësore jo vetëm do të marrin një pamje krejt të re, por edhe do të ngrihen në qendra të trajtimit shëndetësor me standarde më të larta bashkëkohore dhe evropiane. Projekti i ri i konstruksionit të IPSH-ve është paraparë të realizohet në tre faza. Në fazën e parë e cila tashmë ka illuar po vijon rekonstruksioni i (5.5 milion euro): Spitalit gjinekologjik Nëna Terezë - Çair Spitalit Klinik Tetovë 98 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

99 Spitalit të Përgjithshëm Gostivar Spitalit të Përgjithshëm Kumanovë Në fazën e dytë, përveç rikonstruksionit të objekteve ekzistuese, parashihet edhe ndërtimi i objekteve të reja (10 milion euro): Ndërtimi i objektit të ri për Spitalin e Përgjithshëm Strugë Objekte të reja do të ndërtohen edhe për reparte të caktuara ne kuadër të: Spitalit gjinekologjik Nëna Terezë - Çair Spitalit Klinik Tetovë Spitalit të Përgjithshëm Strugë Spitalit të Përgjithshëm Kumanovë Ne kuadër të kësaj faze do të rikonstruktohen objektet e: Spitalit të Përgjithshëm Kërçovë Spitalit të Përgjithshëm - Dibër Ne fazën e tretë është paraparë ndërtimi i një objekti të ri për Fakultetin e mjekësisë në Tetovë dhe objekte tjera (3.5 milion euro). Ndërtimi i Qendrës Urgjente-diagnostikuese në Tetovë. Bashkimi Demokratik për Integrim është I vendosur për shndërrimin e Spitalit të përgjithshëm publik të qytetit të Tetovës në Spital universitar klinik, gjë që imponon rikonstruksionin dhe shtimin e kapaciteteve logjistike të tij dhe plotësimin nevojave të theksuara për pajisje dhe teknologji bashkëkohore. Plotësimi i kapaciteteve logjistike dhe furnizimi me teknologji të re për ta shtuar gamën e aktiviteteve diagnostikuese kurative të tij, shndërrimin nga një spital publik të përgjithshëm në një spital universitar klinik modern, që pritet të ndikojë edhe në përmirësimin e dukshëm të performansës, sasisë dhe cilësisë së kujdeseve shëndetësore për popullatën që mbulon. Kjo pritet të ndikojë gjithashtu edhe në lehtësimin e barrës së sotme tejet të ngarkuar diagnostike dhe kurative të Klinikës Universitare të Shkupit. Plani i implementimit Ndërtimi i një qendre të re të diagnostikimit dhe urgjencës. Tre salla kirurgjikale të reja me njësi reanimacioni. Pajisja e saj me rentgen, gastroskop, cistoskop dhe njësi të kardiologjisë invazive. Spitali do të pajiset edhe me skaner TC, rezonancë magnetike, sistem angiograik të digjitalizuar për ndërhyrje kardiake invazive. Kompjuterizimi i shëndetësisë. Me këtë projekt realizohet: Përdorimi i gjuhës shqipe në dokumentacionin shëndetësor, sepse kartela elektronike shëndetësore do të jetë dygjuhësore. Instalimi në shëndetësinë tonë i një sistemi të ri informacioni të integruar dhe të kompjuterizuar dhe të shtrirë në të gjitha hallkat, nivelet dhe institucionet e tij. Kalimi nga mënyra e deritashme e mbledhjes, regjistrimit e raportimit të të dhënave shëndetësore individuale të pacientëve dhe ato të institucioneve dhe shëndetit publik në letër, në ato elektronike e digjitale. Uniikimi i deinicioneve, i klasiikimit të sëmundjeve, akteve dhe mënyrave të matjes të proceseve e rezultateve me kritere dhe gjuhë të përbashkët. Mundësia që i jepet mjekut të përgjithshëm për të dhëna, të cilat janë të ruajtura në Dosjet Shëndetësore Elektronike në bazën qendrore të të dhënave. Pas kontrollit mjekësor dhe pas kontrollimit të të dhënave në sistemin e informacionit, mjeku mund të vendosë për diagnostikimin dhe për vazhdimin e mëtejshëm të procesit. Mjeku e shfrytëzon sistemin e informacionit BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 99

100 që të zgjedhë barna nga regjistri edhe të shkruajë (gjenerojë) një recetë elektronike për pacientin. Të dhënat për recetën ruhen në bazën qendrore të të dhënave dhe ato mund t i përdorin farmacitë gjatë dhënies së barnave. Me dhënien e barit farmacia kthen informatë në bazën qendrore. Gjatë ekzaminimeve mjekësore në vijim ose gjatë qëndrimit në spital, pacienti do të mund ta përdorë dokumentin e tij unik të identiikimit KESH për të bërë identiikimin, për ta kontrolluar sigurimin në mënyrë elektronike edhe për t u mundësuar mjekëve të hyjnë deri te të dhënat në Dosjen Shëndetësore Elektronike (EHR). Kështu krijohet mundësia e përdorimit të informacionit të integruar nga menaxherët dhe profesionistët e shëndetësisë në të gjitha nivelet e kujdesit, nga FSSH-ja, madje edhe nga vetë pacientët e qytetarët. Mundësohet krahasimi i performansës dhe cilësisë, madje edhe e identiikimit të praktikës më të mirë me metodën Bench marking dhe raportimit të hapur për publikun e gjërë. Sistemi Qendror i Informacionit i vendosur në Ministrinë e Shëndetësisë, do t u mundësojë raport automatik institucioneve dhe enteve shëndetësore në përputhje me dispozitat ligjore edhe nevojat e tyre. Të gjitha të dhënat do të ruhen në bazën qendrore të të dhënave, ndërsa raportet do të mund të përgatiten në mënyrë automatike ose gjysmë-automatike. Ripërkuizimi i paketës kryesore të sigurimit të shërbimeve shëndetësore. Bashkimi Demokratik për Integrim në të ardhmen do të angazhohet për ripërkuizimin e Paketës kryesore të shërbimeve shëndetësore. Ndërtimi i Klinikës Universitare Shkup. Analizat e gjendjes kanë dëshmuar mangësi kapacitetesh dhe sidomos defekte në funksionimin aktual të KUSH-së. Lokacioni i tanishëm vështirëson qasjen e pacientëve për shkak të pozicionit rrugor të papërshtatshëm të tij, si për ata që vijnë nga qytetet tjera, ashtu edhe për banorët e Shkupit. Lëvizja e autoambulancave në këtë territor është po ashtu e vështirë. Kështu humbet shumë kohë e çmueshme, që jo rrallë herë është vendimtare për shpëtimin e të sëmurëve. Pavijonet dhe repartet e ndryshme janë larg njëri-tjetrit me ambiente të brendshme, gjë që e pengon lëvizjen e personelit dhe transportin e brendshëm të të sëmurëve dhe shpie në dyishimin e disa shërbimeve, si sallat e operacionit, laboratorëve, sterilizimin dhe shpesh dyishim të personelit. Ndërkaq ambientet e brendshme janë jo komforte për të sëmurët dhe janë jashtë standardeve. Gjithashtu atje mund të vërehen një numër i tepërt shtretërish, copëzim i veprimtarisë diagnostike e kurative, si dhe vështirësi në menaxhimin optimal të resurseve njerëzore dhe teknologjike. Ndërtimi i spitalit të ri në Strugë. Bashkimi Demokratik për Integrim në vazhdimësi të realizimeve të saj në fushën e mjekësisë, parasheh edhe ndërtimin e Spitalit të ri në Strugë. Bashkëpunimi me Kosovën. Falë angazhimit tonë, mes R. së Maqedonisë dhe R. se Kosovës ekziston bashkëpunim intensiv në fushën e shëndetësisë. Në periudhën e ardhshme ne do të angazhohemi në thellimin e bashkëpunimit sidomos në këto fusha : Trajtimi i pacienteve Do të mundësohen lehtësime inanciare mbi bazën e reciprocitetit për trajtimin e pacientëve kosovarë në Maqedoni dhe te pacientëve nga Maqedonia në Kosovë. Legjislacioni Për arsye të ngjashmërive historike të sistemeve shëndetësore të të dyja vendeve do të këmbehen përvojat në fushën e legjislacionit shëndetësor. Shfrytëzimi i përvojave të vendit tonë nga 100 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

101 ana e sistemit shëndetësor të Kosovës në përpjekjet e tyre për formimin e Fondit të Sigurimit Shëndetësor. Meqë bëhet jalë për një proces i cili vazhdon, Bashkimi Demokratik për Integrim në fushën e shëndetësisë në afatgjatë parasheh projektet dhe sidat e mëposhtme: Shëndetësia jonë e ardhme në botën e informatizuar; Globalizmi: implikimet në shëndetësinë tonë të ardhme; Privatizimi në shëndetësinë tonë: hapësirat edhe kuizimet në të ardhmen e afërt. Barazi sociale Barazia sociale, zvogëlimi i varfërisë dhe rritja e punësimeve janë sidat e politikës sociale. Gjatë viteve të bashkëqeverisjes së Bashkimit Demokratik për Integrim u bë përparim i lartë në fushën e politikave sociale. Shkalla e papunësisë nga 36.5% në vitin 2006 u zvogëlua në 30.9% në fund të vitit Numri i të punësuarve në Republikën e Maqedonisë në vitin 2010 u rrit me 50,000 në krahasim me 2008, edhe përkundrejt vështirësive të krizës ekonomike globale. Republika e Maqedonisë është një ndër vendet e rralla në Evropë e cila gjatë krizës ekonomike botërore jo vetëm që nuk shënoi rritje të papunësisë, por e zvogëloi atë. Mbështetja e biznesit, masat antikrizë si dhe investimet kapitale nga buxheti siguruan stabilitet social edhe në kushtet më të vështira dhe më siduese, të cilat i imponoi kriza ekonomike botërore. Pensioni mesatar u rrit me 35%. Pensioni mesatar tani është 10,145 denarë, në krahasim me 7,684 denarë në vitin Gjithashtu pati rritje prej 25% edhe në pagën mesatare. Edhe në te ardhmen politika sociale dhe politika e punësimit do të fokusohen kryesisht në drejtim të realizimit të një barazie sociale, zvogëlimit të varfërisë dhe rritjes së punësimeve. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për rritje të eikasitetit institucional dhe ekonomik sipas parimeve të ekonomisë së tregut, duke përfshirë të gjitha segmentet sociale si: kujdesi social (rastet sociale, kujdesi për fëmijët dhe pleqtë); sigurimi social (papunësia dhe pensionimi); dhe kujdesi dhe sigurimi shëndetësor (si pjesë integrale e reformave të përgjithshme në shëndetësi). Kujdesi dhe sigurimi social do të fokusohet në drejtim të racionalizimit të transfereve buxhetore për raste iktive, me qëllim që të çlirojë ndihmë më të madhe për rastet reale, në një anë, dhe të stimulojë punësimet në anën tjetër. Sa i përket përkujdesjes së fëmijëve dhe pleqve, kjo do të organizohet në nivel komunal, si formë më eikase për këtë çështje. Sigurimi pensional duhet të funksionojë në bazë të parimeve të ekonomisë së tregut me qëllim që të jetë më eikas dhe të çlirojë ngarkesën buxhetore që aktualisht alimentohet nga transferet buxhetore në fondin pensional. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për etablimin e pensionit minimal. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për politikë proaktive të punësimit: përkrahje dhe lehtësime buxhetore për vetëpunësim, punësime të reja në vendet më të pazhvilluara dhe punësime të të rinjëve, si dhe për trajnime dhe edukime të vazhdueshme për kuadrot sipas nevojave të tregut, si dhe masat tjera motivuese për rritje të punësimeve. Luta kundër varfërisë. Varfëria në R. Maqedonisë është një dukuri e cila atakon shtresat më të ulëta sociale të shoqërisë. Bashkimi Demokratik për Integrim, do të synojë një politikë aktive që do të shndërrojë këtë shtresë në krijues të vlerave të reja dhe jo vetëm shfrytëzues të transfereve sociale, si ngarkesë buxhetore. Gjithashtu, do të ndërmerren aktivitete konkrete për emancipimin dhe edukimin e kësaj shtrese të shoqërisë. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 101

102 Programi për subvencionimin e konsumimit të energjisë. Me këtë program do të bëhet subvencionimi i konsumimit të energjisë (energjisë elektrike, nxehjes me drurë, qymyr, vaj për amvisëri/ natë për amvisëri dhe nxehje qendrore). Shfrytëzuesit e këtij programi janë amvisëritë të cilat janë shfrytëzues të cilat kanë të drejtë për ndihëm sociale me para dhe familje shfrytëzues që kanë të drejtë për ndihmë vazhdueshme në para. Ne baze të këtij Programi do te kenë mundësi te shfrytëzojnë beneicione rreth familje. Programi për kompensimin e kushtëzuar në para për arsim të mesëm. Me këtë program sigurohen kompensime plotësuese në para për nxënësit, me të drejtë regjistrimin dhe ndjekjen e kushtëzuar të arsimit të mesëm dhe ka për qëllim ta zmadhojë numrin e personave të regjistruar në arsimin e mesëm prej amvisërive shfrytëzues me të drejtë të ndihmës sociale në para, si dhe realizimin e obligueshëm të arsimit të mesëm në Republikën e Maqedonisë. Janë miratuar ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrotjen sociale. Ky ligj do të mundësojë të zbatohet kompensim i veçantë për personat plotësisht të verbët dhe për pesonat me të meta mesatare, të rënda dhe të thella në zhvillimin mental, të cilët pa ndihmën e karrocës invalidore nuk mund ti plotësojnë nevojat bazë për jetesë dhe për personat me 100% atësi të kuizuara izike. Sigurohet e drejt e re për person i cili deri në moshën 18 vjeçe ka pasur statusin e fëmijës pa prindër dhe mbrojtje prindërore, si e drejtë e ndihmës në para për studime në shumë prej 9000 denarësh, në qotë se shfrytëzon apartament social me qira, përkatësisht denar në muaj, nëse nuk shfrytëzon apartament të këtillë. Këtë të drejtë e itojnë studentët e regjistruar në ciklin e parë, dytë dhe tretë të studimeve. Kusht për shfrytëzimin e së drejtës për ciklin e parë dhe të dytë të studimeve është viti i studimeve të jetë i regjistruar për herë të parë, ndërsa për studimet për doktoratë në periudhë më së shumti deri 5 vjet nga data e regjistrimit. Me këtë do te ndikohet dukshëm dhe njëkohësisht do t u ndihmojmë këtyre fëmijëve qe te vazhdojnë shkollimin superior. Janë bërë ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për familje. Me këto ndryshime shkurtohet procedura për adoptim dhe mundësohet zgjedhje më e shpejtë më eikase dhe më e drejtë e adoptuesve. Me ndryshimet e Ligjit propozohet shkurtimi e afateve në procedurën për adoptimin e fëmijës dhe model i ri për zgjedhjen e adoptuesit më adekuat zgjedhjen e adoptuesit në formë elektronike. Në këtë mënyrë ndikimi i faktorit njeri gjatë vendimit në procedurën për adoptim bie në minimum. Është miratuar Rregullore e re për mënyrën e realizimit të së drejtës së ndihmës në para për strehim social për person, i cili deri në moshën 18 vjeçare ka pasur statusin e fëmijës pa prind dhe mbrojtje prindërore, përkatësisht edhe pas përfundimit të kujdestarisë ndërsa më së shumti deri në moshën 26 vjeçare. Programi nacional për zhvillimin e mbrojtjes sociale për vitin Në pajtim me qëllimet të parapara në program gjatë vitit 2011 do të realizohen aktivitete në pajtim me planin operativ vjetor për implementim. Përveç këtyre aktiviteteve në rëndësi të veçantë është përgatitja e analizës për nevojat për shërbimet sociale në nivel lokal në të gjitha komunat në R. e Maqedonisë. Duke shfrytëzuar njohuritë e ituara nga kjo analizë dhe drejtimet zhvillimore të vendosura në Programin nacional, do të realizohet trajnim i administratës komunale, për arsye të përgatitjes së tyre që të inkuadrohen në mënyrë aktive në realizimin e tyre. Familje/persona të pastrehë. Për shkak të zmadhimit të kualitetit të shërbimeve të cilat janë të dedikuara për personat e pastrehë, Bashkimi Demokratik për Integrim ka illuar 102 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

103 aktivitete për themelimin e Qendrës shtetërore për personat e pastrehë, si dhe Njësinë nga Qendra sociale e Qytetit të Shkupit. Përfshirja sociale. Në fushën e përfshirjes sociale Bashkimi Demokratik për Integrim ka ndërmarrë një sërë aktivitetesh të cilat do të vazhdojnë edhe në të ardhmen. Në tetor të vitit 2010 u miratua Strategjia nacionale për reduktimin e varfërisë dhe përjashtimin social në R. e Maqedonisë , dokument ky në të cilën janë të parapara aktivitete dhe masa për reduktimin e varfërisë dhe përjashtimit social nëpërmjet shfrytëzimit më të mirë të resurseve njerëzore dhe materiale në dispozicion, përmirësimin e kushteve për jetesë dhe punë të qytetarëve, bashkëveprim sistematik dhe institucional në funksion për zhvillim më të shpejtë, standard më të lartë dhe jetes më kualitative. Përgatitja e Strategjisë është si rezultat i një procesi më të gjerë në konsultim ndërmjet institucioneve relevante në nivel nacional dhe lokal, sektori joqeveritar, partnerët socialë, profesorë dhe ekspertë akademik nga lëmi, si dhe kategoritë e prekura sociale të popullatës. Në kornizë të këtij procesi është formuar Platforma kundër varfërisë, si lidhje në të cilën momentalisht janë të anëtarësuar 35 organizata qytetare. Në rrjedhë e sipër është përpilimi i Planit operativ për vitin 2011 për implementimin e Strategjisë nacionale për reduktimin e varfërisë dhe përjashtimit social. Nga viti 2009 illoi ndërtimi i qendrave ditore në Çair, Dibër dhe Likovë, ku në këto qendra do të përkujdesen fëmijë me nevoja të posaçme. Përkujdesje e personave në moshë (Kujdes për të moshuarit). Si rezultat i miratimit të Strategjisë nacionale për përkujdesje të personave në moshë në Republikën e Maqedonisë është përgatitur Plani operativ për zbatimin e të njëjtës të vitit Deinstitucionalizimi. Në Shkup janë hapur 2 qendra jetese për jetesë të pavarur me mbështetje në të cilën janë vendosur 17 shfrytëzues, në realitet në Shkup ka 6 qendra jetese për jetesë të pavarur me mbështetje ku janë të vendosur 25 shfrytëzues. Është përgatitur programi për intervenim psiko-social dhe integrim të personave me atësi të kuizuara të zhvillimit mental, të cilët shfrytëzojnë të drejtë të jetës së pavarur me mbështetje dhe e njëjta është miratuar prej muajit nëntor Në të ardhmen Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë me implementimin e projekteve që tashmë i illuam për të zbutur gjendjen materiale të familjeve në nevojë siç janë: Projekti i subvencionimit për energji elektrike Projekti për transfere të kushtëzuara të parave. Ndarjen e ndihmës mujore për personat e verbër dhe invalidëve të rende të cilët nuk mund të lëvizin pa ndihmën e mjeteve ortopedike. Duke pasur parasysh se viset rurale janë larg shfrytëzimit të kuzhinave popullore, ku dihet se varfëria në këto vise është më e theksuar, Ministria e Punës dhe Politikës Sociale do të merr iniciativë për zgjerimin e kuzhinave popullore në këto vise. Implementimi i strategjisë për zvogëlimin e varfërisë Vendosja e standardeve të larta në qendra për punë sociale dhe institucionet publike si në modernizimin teknik dhe përsosja profesionale për punonjësit do të bëhet licencimi i punëtorëve dhe kompjuterizimi i të gjitha qendrave si dhe do të bëhet lidhja ndërinstitucionale ku qytetarët nuk do të kenë nevojë të bredhin nëpër sportelet e ndryshme për nxjerrjen e ndonjë dokumenti, por këtë të drejt do ta shfrytëzojnë nëpër entet publike. Zgjerimi i kompensimeve të kushtëzuara në para edhe për familjet që shfrytëzojnë BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 103

104 ndihmë sociale që fëmijët e tyre të mbarojnë shkollimin illor. Rikualiikimi dhe kualiikimi i shfrytëzuesve të ndihmave sociale për profesionalizimin e tyre dhe gjetjen e tyre në tregun e punës sa më lehtë. Gjatë këtij viti 2011 do të bëhet lëshimi i dy qendrave ditore në Çair dhe Likovë për përkujdesjen e mbi 30 fëmijëve me nevoja të posaçme. Përkujdesja ndaj fëmijëve. Përkujdesja ndaj fëmijëve është objektiv strategjik i Bashkimit Demokratik për Integrim. Mbrojtja e fëmijëve është një aktivitet i organizuar në bazë të të drejtave të fëmijëve,dhe të drejtave dhe detyrimeve të prindërve për planiikimin e familjes, shtetit dhe njësive të vetëqeverisjes lokale për udhëheqjen e politikës humane njerëzore. Mbrojtja e fëmijëve arrihet me sigurimin e kushteve dhe nivelin e standardit jetësor që i përket zhvillimit izik, mental, emocional, moral dhe social të fëmijëve. Këtë vit do të hapen dy çerdhe të reja, njëra në Likovë kurse tjetra në Saraj ku do të mund të regjistrohen fëmijë shqiptarë. Do të përgatisim projekt për ndërtimin e çerdheve te reja ne viset rurale si dhe ne ato urbane dhe, përfundimisht, Republika e Maqedonisë do te ketë çerdhe pothuajse ne tërë territorin e saj. Gjithashtu do te stimulojmë sektorin privat ne hapjen e çerdheve private, por gjithsesi se kjo do te na detyrojë te bëjmë garë me sektorin privat në këtë drejtim dhe pikërisht për këtë do te vazhdojmë me përmirësimin e kushteve ne çerdhet publike. Në vijim është tabela e llojeve të programeve dhe masave, të cilat u implementuan në vitin dhe do të vazhdojnë edhe në të ardhmen: Programi për vetëpunësim Programi për mbështetjen e formalizimit të bizneseve ekzistuese Programi për përgatitjen për punësim nëpërmjet trajnimeve Programi për subvencionimin e punësimit Programi për organizimin e punëve publike Programi për praktikë si mbështetje për punësimin e parë Programi për përforcim ekonomik të grave viktimë e dhunës familjare. Agjencitë për punësim të përkohshëm. Gjatë mandatit tonë u formuan Agjenci për punësim të përkohshëm, me çka e përmirësuam leksibilitetin e tregut të punës duke i mundësuar punëdhënësve lehtë ti përshtaten numrit të punësuar sipas mundësive të tyre inanciare. Nëpërmjet Agjencisë për punësim realizuam programe për trajnim, rikualiikim ose kualiikim në 24 qendra për punësim. Përmes Programit për praktikantë sigurohet veprim preventiv te të rinjtë e papunë, ku gjatë punës praktike këta të rinj pajisen me shkathtësi dhe njohuri të caktuara për përfshirjen e tyre sa më të lehtë në tregun e punës. Puna praktike realizohet në afat prej 3 muajve tek punëdhënësit dhe gjatë kësaj periudhe këtyre personave u paguhet nga 5,000 denarë. Gjatë këtyre viteve me punë praktike u pajisen 1,503 të rinj. Në kushte të krizës ekonomike globale implementuam Programin për punë publike, në kuadër të të cilit u përfshinë 4,983 persona. Përmes programit për vetëpunësim, qëllimi i të cilit është illimi bizneseve të reja ku në këtë grup përfshihen grupe të ndryshime të qëllimit, edhe atë: të rinj, të papunë një periudhë të gjatë, gra, persona të papunë nga sfera e energjetikës etj. Personat që u përfshinë në këtë program u sigurohem mjete inanciare të pakthyeshme në 104 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

105 vlerë prej 201,897 denarë, prej të cilave 185,000 në formë të përkrahjes direkte për furnizim me pajisje dhe repromateriale. Si pasojë e këtij programi, 2,441 persona të papunë regjistruan irma dhe illuan biznesin e tyre personal. Përmes Programit për subvencionim për punësim sigurohet stimulimi për punësimin e personave të papunë, të cilët kanë vështirësi në tregun e punës, siç janë: fëmijët pa prindër, prindërit kryefamiljarë, çitet bashkëshortore, personat më të moshuar, të rinjtë, personat të cilët marrëdhënia e punës u është ndërprerë për shkaqe afariste, viktima të dhunës në familje etj. Gjatë këtyre viteve subvencionim për punësim janë siguruar për 4,216 persona të papunë. Me programin për formalizimin e bizneseve ekzistuese sigurohet formalizimi i bizneseve joformale të personave të evidentuar si të papunë dhe përfshirja e tyre legale në tregun e punës në funksion të reduktimit të ekonomisë së egër. Ky program u dedikohet personave të papunë të cilët merren me biznes joformal. Personat të cilët ishin përfshirë në këtë program u sigurohen mjete të pakthyeshme inanciare në vlerë prej 188,000, prej të cilave 185,000 denarë në formë të përkrahjes direkte për furnizimin e pajisjeve dhe 3,000 denarë për regjistrimin e biznesit. 613 persona të papunë e kanë legalizuar biznesin e tyre të përkrahur me këtë program. Për periudhën në vijim, duke e pasur parasysh faktin se të gjitha projektet që më lartë u përmendën po japin rezultate dhe kemi hapje te vendeve e reja te punës, do të përpilojmë projekte që do të jenë gjithashtu atraktive dhe për të njëjtat do t i rrisim mjetet buxhetore, edhe atë duke illuar nga viti 2012 mjetet buxhetore për realizimin e këtyre projekteve do të rriten për 20%, kështu që në katër vitet e ardhshme për çdo vit nga 20% do t i rrisim mjetet buxhetore dhe të njëjtat do të ndikojnë dukshëm në hapjen e bizneseve të vogla dhe rritjen e numrit të punësimeve të reja. Reformat në sistemin pensional. Procesi i reformave pensionale ka përparuar me sukses. Në fakt, në vitin 2008 është miratuar Ligji për sigurim vullnetar me inancim kapital, kurse nga viti 2009 shtylla e tretë pensionale u bë operative. Shoqatave pensionale u ndanë leje për menaxhim me fondet pensionale vullnetare dhe illoi pagesa e mjeteve për këto fonde. Përmes shtyllës së tretë pensionale u mundësua që punëdhënësit në formë shtesë t i sigurojnë të punësuarit e tyre përmes skemave profesionale, të cilat në të ardhmen do të kenë rol më të madh në sigurimin shtesë për jetë dinjitoze në pleqëri. Aktualisht në shtyllën e dytë pensionale ka rreth 270,000 anëtarë të obliguar, kurse mjetet e paguara në dy fondet pensionale private arrijnë më shumë se 200 milionë euro. Në të ardhmen do të përgatitim Ligjin për pagesën e pensioneve dhe kompensimeve pensionale nga sigurimi kapital inanciar pensional, me çka në tërësi rrumbullaksohet sistemi i reformuar pensional. Me këtë ligj do të deinohen modalitetet pensionale të pagesave nga sigurimi kapital inanciar pensional, procesi i tërheqjes së mjeteve, insitucionet që do të operacionalizojnë këtë proces, si dhe çështje tjera lidhur me pagesën e pensioneve. Në pjesën e pagesës së pensioneve prej shtyllës shtetërore pensionale është kryer rritja e pensioneve dhe pagesa e rregullt e tyre. Pagesa e pensioneve nga shtatori i vitit 2008 illoi të kryhet në illimin e javës së parë të muajit për muajin paraprak për të gjtiha grupet e pensioneve. Pensioni mesatar u rrit për 33.5%. Pensioni mesatar në korrik të vitit 2006 arrinte 7,638 denarë, kurse në dhjetor të vitit 2010 arrin 10,273 denarë. Pensioni më i ulët u rrit për 40%. Në vitin 2006 arrinte 4,023 denarë, kurse në dhjetor të vitit 2010 arrin 5,634 denarë. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 105

106

107 SHOQËRI TOLERANTE DHE E RESPEKTUAR Toleranca dhe respekti reciprok mundësojnë integrimin dhe shprehjen e lirë të vlerave tona. Kultura» Rinia dhe Sporti» Çlirimtarët» Diaspora» Barazia gjinore» Mediat dhe shoqëria civile»

108

109 SHOQËRI TOLERANTE DHE E RESPEKTUAR Kultura Në fushën e kulturës gjatë viteve të bashkëqeverisjes së Bashkimit Demokratik për Integrim janë paraparë dhe realizuar shumë projekte. Realizimi i tyre në masë të madhe kontribuoi për zhvillimin dhe airmimin e karakterit multikulturor të R. së Maqedonisë, si dhe për avancimin e shqiptarëve në këtë fushë të veprimit. Projektet, para së gjithash nga trashëgimia kulturore, si segment i rëndësishëm në kulturën e përgjithshme, edhe përkundër vështirësive objektive, realizoheshin edhe në përputhje me programin dhe politikën kulturore të Bashkimit Demokratik për Integrim. Ndërtimi i Sheshit Skënderbeu dhe revitalizim i Çarshisë së vjetër në Shkup. Muzeu i Alfabetit në Manastir nën mbrojtje të UNESCO. Shtëpia e Mehmet Pashë Derallës ne Muze të atdhetarëve në Tetovë. Trashëgimia kulturore. Gjatë këtyre viteve, me qëllim përforcimin dhe zhvillimin e trashëgimisë kulturore janë përpiluar një numër i madh projektesh si dhe janë ndërmarrë një sërë aktivitetesh, të cilat në pjesën më të madhe janë realizuar përfundimisht, kurse një pjesë janë në fazë realizimi. Më poshtë po radhisim disa nga projektet kryesore në këtë fushë: Përgatitja e Programit katërvjeçar për revitalizimin e Çarshisë së vjetër të Shkupit. Aktivitete dhe projekte të mëtutjeshme për revitalizimin e Çarshisë së vjetër të Shkupit. Rrumbullaksimi i konservimit dhe restaurimit të monumentit kulturor Xhamisë së Mustafa Pashës në Shkup. Përgatitja e projektit për restaurim dhe rikonstruktim të Xhamisë së rrënuar Arasta në Çarshinë e vjetër të Shkupit. Gërmime arkeologjike, përgatitja dhe realizimi i projektit për Rikonstruktimin e tyrbes së Medah Babës në Shkup. Valorizimi i Shtëpisë së Jashar beut dhe marrja e statusit të monumentit të kulturës, si dhe adaptimi i saj për Muzeun e Lirisë. Shënimi përkatës i 100 vjetorit nga lindja e Nënës Terezë. Përgatitja e projektit dhe realizimi i Rikonstruktimit të një pjese të konakëve të Pashës në Kalanë e Tetovës, përkatësisht Tryezës ushtarake. Drenimi apo mënjanimi i lagështisë nga themelet e Xhamisë së Larme dhe përforcimi i plotë i tyre. Kryerja e retushimit të pikturave në enterierin dhe eksterierin e xhamisë. Ndriçimi i Hamamit të Vjetër në Tetovë dhe restaurimi i fasadës së pestë ose të pullazit. Finalizimi i restaurimit të Konakut të beut, që është një ndër ekzemplarët më të bukur të arkitekturës së vjetër qytetare në Tetovë. Trajtimi i një ekzemplari tjetër reprezentues të arkitekturës së vjetër qytetare, përkatësisht të përgatitjes së projektit për restaurimin e shtëpisë së mjekut të parë shqiptar, dr. Xhafer Sulejmani. Përgatitja e projektit dhe kryerja e veprimeve të konservimit, apo të rinovimit të dy portave hyrëse dhe mureve rrethore të kompleksit Harabati Baba Teqe në Tetovë. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 109

110 Përgatitja e projektit dhe illimi i realizimit të konservimit dhe restaurimit të tyrbes dhe restorantit në kompleksin Harabati Baba Teqe në Tetovë. Përgatitja e projektit dhe illimi i restaurimit dhe ndriçimi i Urës së Vjetër mbi lumin Vardar, në Zhelinë. Riaktivizim i rikonstruktimit të Sahat Kullës në Tetovë dhe Urës së Kazazëve mbi lumin Shkumbin, me partnerët nga R. e Turqisë, iniciativë kjo që është illuar në vitin Gërmime arkeologjike dhe përgatitja e projektit për rinovimin e Hamamit të Vjetër në Dibër. Përgatitja e projektit dhe rikonstruktimi i Teqesë në Dibër. Hulumtime arkeologjike, përgatitja e projektit ideor dhe themelor për shtëpinë përkujtimore të Mustafa Kemal Ataturkut në Koxhaxhik. Restaurimi, valorizimi dhe adaptimi i objektit të Kongresit të Manastirit në Muze të Alfabetit, si një nga investimet kapitale të Ministrisë së kulturës. Përgatitja e projektit për restaurim dhe konservim të Xhamisë Isakije në Manastir. Rideinim i projektit për riparim, konservim dhe rikonstruktim të Xhamisë së Çarshisë në Prilep, marrja e lejes për rinovimin e saj dhe adaptimi i një pjese në Galeri artistike. Përgatitja dhe realizimi i projekteve për riparimin e tyrbes në Imaret dhe Hamami Voska në Ohër. Gërmime arkeologjike dhe mbulimi i bazilikës së vjetër nga periudha e krishterimit të hershëm në fshatin Ladorishtë të Strugës. Përgatitja e projektit për rinovimin e Sahat Kullës, në Gostivar. Përgatitja e projektit për restaurimin e shtëpisë së familjes Boletini, në Gostivar. Përgatitja e elaboratit për valorizimin e monumentit të kulturës xhamia në Tabanovc, Kumanovë. Përgatitja e projektit për mbrojtjen e saj të drejtpërdrejtë, konservim dhe restaurim. Finalizim i rinovimit të Xhamisë së Tatar Sinan Pashës në Kumanovë. Veprimtaria kulturore-artistike. Në fushën e veprimtarisë kulturore artistike janë realizuar projektet dhe aktivitetet e mëposhtme: Rikonstruktim dhe adaptim i tërësishëm të hapësirave për nevojat e Qendrës për kulturë, në Tetovë, si një nga projektet kapitale të Ministrisë së kulturës. Përgatitja e zgjidhjes ideore për ndërtimin e Teatrit dhe Bibliotekës, prezantimit publik të tij dhe illimi i ndërtimit. hemelimi i Kolonisë artistike ndërkombëtare në Tetovë. Punësime të reja të kuadrove profesionale në institucionet kulturore. Vetëm gjatë viteve në institucionet nga fusha e kulturës janë punësuar kuadro të reja profesionale, nga të cilat katër (4) në QNK, shtatë (7) në Galerinë artistike në Tetovë dhe pesë (5) në Teatrin e Tetovës. Të gjithë të punësuarit janë kuadro profesionale, ekspertë dhe të domosdoshëm. Përveç aktiviteteve të përmendura që janë në ecuri dhe po zhvillohen në faza, Bashkimi Demokratik për Integrim në fushën e kulturës parasheh edhe aktivitetet: Intensiikimi për realizim e Programit katërvjeçar për revitalizimin e Çarshisë së vjetër. Restaurimi i shtëpisë së Halim Beut dhe adaptimi i saj në Muze të atdhetarëve të Tetovës. Vënia në funksion të tryezës ushtarake ose Imaret-hanes së rindërtuar në Kalanë e Tetovës, si qendër hoteliere, turistike, rekreative dhe artistike. Nominimi i Xhamisë së Larme në Tetovë 110 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

111 dhe Muzeut të Alfabetit në Manastir për mbrojtje nën UNESCO, ndërsa aktivitetet përkatëse tashmë kanë illuar. Është paraparë organizimi i konferencës donatore ndërkombëtare për shpëtim/ mbrojtje të tërësishme të kompleksit Harabati Baba Teqe dhe një pjese e hapësirave të saj të adaptohen në një qendër multimediale ose të kongresit me ruajtjen e funksionit të saj shpirtëror, që do të thotë të kryerjes së obligimeve fetare përmes BFI-së dhe Tarikatit bektashian. Restaurimi dhe zgjerimi i xhamisë së Hysein Shahut, në Saraj. Konsiderohet mundësia e shpalljes për objekt të mbrojtur kulturor shtëpinë e Mehmet Pashë Derallës në Tetovë. Konsiderohet mundësia e shpalljes për objekt të mbrojtur kulturor shtëpinë e familjes Qirijazi në Manastir. Zhvillimi i hulumtimeve dhe gërmimeve gjithëpërfshirëse arkeologjike në lokalitetin Gradec të Pollogut. Sa i përket trashëgimisë kulturore, Bashkimi Demokratik për Integrim do të punojë në identiikimin e saj (evidentimi, valorizimi dhe revalorizimi i monumenteve), në radhë të parë për shkak të faktit se kultura jonë materiale dhe shpirtërore fare pak është evidentuar dhe valorizuar, për shkak se shumë vite ka qenë e lënë pas dore. Duke i çmuar qëllimet dhe prioritetet e reja programore të Bashkimit Demokratik për Integrim, plotësisht do të angazhohemi në pasurimin e kuadrit profesional në institucionet kulturore, ku është evidente mungesa e këtij kuadri. Për shkak të rrumbullaksimit të disa proceseve në punë, është e domosdoshme që të krijohen kushte për zhvillimin e tyre të papenguar. Për shembull, në Muzeun e Alfabetit Shqip në Manastir, Qendrën e Konservimit në Gostivar dhe Muzeun e Lirisë në Shkup, për airmim dhe zhvillim e këtyre institucioneve të sapoformuara kulturore është i domosdoshëm një angazhim i vazhdueshëm, me pjesëmarrje aktive të më shumë faktorëve institucionalë, si dhe resurseve njerëzore. Duke u nisur nga fakti se një nga çështjet më të dhimbshme dhe më të ndërlikuara në trashëgiminë kulturore është ajo e autenticitetit të saj, do të përcillen të gjitha parametrat gjatë procesit të përkujdesjes së saj, me harmonizim të rregullativës ligjore dhe standardeve evropiane, me qëllim të ruajtjes së atributeve autentike të trashëgimisë kulturore. Në kuadër të demokratizimit më të madh të shoqërisë dhe përforcimit të sektorit civil, kurse me qëllim të airmimit më të madh të kulturës, Bashkimi Demokratik për Integrim do të mundësojë një prani më të madhe të iniciativave qytetare, si dhe bashkëpunim me organizata joqeveritare. Imperativ do të jetë edhe angazhimi me fondacionet ndërkombëtare, të cilat tregojnë dëshirë për investime në kulturë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në shtimin e produksionit botues të veprave kapitale me tematikë nga provenienca kulturore. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në shtimin e bashkëpunimit ndërkombëtar në fushën e trashëgimisë kulturore, në radhë të parë me fqinjët e parë të Maqedonisë dhe me vendet e tjera të Ballkanit, me të cilat kanë një të kaluar të përbashkët kulturore. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për nominimin e qyteteve Manastir dhe Tetovë, përkatësisht një pjesë të monumenteve në këto qytete të mbrohen nga ana e UNESCO-s. Muzeu i Alfabetit Shqip në Manastir dhe Xhamia e Larme në Tetovë i përmbushin të gjitha predispozitat që të itojnë këtë status. Rinia dhe sporti Bashkimi Demokratik për Integrim është parti, BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 111

112 e cila promovon lirinë individuale dhe kolektive dhe përgjegjësinë e guximin në veprim, nxit të rinjtë për marrëdhënie të mira ndërnjerëzore, për marrjen e përgjegjësisë, për tolerancë, përmes të cilave idealizmi, kreativiteti dhe energjia e tyre do të vijnë në shprehje. Gjenerata e re mund të jetë bartëse e projekteve dhe ideve për respekt të ndërsjellë, tolerancë dhe faktor kyç për instalimin e një atmosfere evropiane në shoqërinë tonë. Për të gjitha arsyet më lart Bashkimi Demokratik për Integrim do të vazhdojë të angazhohet për të krijuar rrethana për ngritjen, përgatitjen, arsimimin e gjeneratave të reja dhe përfshirjen e tyre në proceset euro-integruese. Për Bashkimin Demokratik për Integrim ngel prioritet punësimi i rinisë. Ne do të zbatojmë një politikë proaktive të punësimit. Kujdes të veçantë do t i kushtojmë rinisë në zonat rurale edhe atë në aspektin e përmirësimit të kushteve në rreth, dhe në të njëjtën kohë, përmes fushatave stimuluese do të ngremë vetëdijen për rëndësinë e arsimimit universitar. Rini ndërmarrëse dhe aktive. Për të inkurajuar iniciativat ndërmarrëse dhe profesionale të të rinjve, ne do të synojmë lirimin nga tatimi i ndërmarrësve të rinj, për një periudhë disavjeçare. Rininë do ta stimulojmë për një qasje më aktive në sektorin privat, nëpërmjet seminareve dhe trajnimeve për t u përgatitur për inkuadrim sa më të suksesshëm në ekonominë e tregut. Bashkimi Demokratik për Integrim do të krijojë kushte dhe objekte për të stimuluar rininë që të merret me aktivitete sportive, si masë rekreative-edukuese dhe mbrojtëse nga devijimet e mundshme. Në bashkëpunim të ngushtë me pushtetin vendor do të përkrahim themelimin e klubeve të reja të sporteve të ndryshme dhe përforcim të klubeve ekzistuese, me theks të veçantë në zona të banuara me shqiptarë. Bashkimi Demokratik për Integrim në mbështetje të rinisë do të angazhohet në sigurimin e bursave inanciare studentëve të talentuar nëpër Universitetet e vendit si dhe krijimi i më shumë marrëveshjeve me universitete të huaja dhe programe edukativoarsimore, ku përmes bursave dhe lehtësimeve të tjera inanciare studentët do të mund të shkëmbehen për periudha të caktuara kohore. Bashkimi Demokratik për Integrim do të krijojë kushte më të mira në mbështetje të organizatave joqeveritare të destinuara për rininë, të cilat ofrojnë programe të ndryshme për zhvillimin e atësive të lidershipit dhe fuqizimin e të rinjve në shoqëri. Nëpër këto programe të rinjtë do të mund t i materializojnë idetë e tyre dhe në këtë mënyrë do të ndjehen më të përfshirë në proceset shoqërore dhe më të motivuar për t i kontribuar shoqërisë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet që të rinjve të sapodiplomuar t u jepet mundësia e intershipeve nëpër institucionet shtetërore. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet gjithashtu për ofrimin e trajnimeve dhe aktiviteteve të të rinjve me atësi të kuizuar si dhe krijimin e vendeve të punës, të cilat do të jenë të përshtatshme për këta persona. Rinia Evropiane. Rinia meriton një të ardhme të ndritur dhe ajo do shijojë të ardhmen në një Evropë të zhvilluar. Për këtë qëllim Bashkimi Demokratik për Integrim do të përkrahë iniciativa të ngjashme me ato të Bashkimit Evropian për rininë: arsimimi dhe trajnimi, punësimi dhe ndërmarrësia, participimi, aktivitetet vullnetare, kreativiteti dhe kultura, dhe rinia dhe bota. Arsimimi dhe trajnimi. Iniciativa të ndryshme të arsimit dhe trajnimit duke u fokusuar në: Projekte për të inkurajuar inovacionin dhe kreativitetin në mënyrën e të mësuarit dhe 112 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

113 të mësimdhënies. Rrjetet për të promovuar lidhje në mes të komuniteteve të të mësuarit, të krijimtarisë dhe inovacionit. Punësimi dhe ndërmarrësia. Për të rritur punësimin e të rinjve do të marrë disa masa: Investimi në ato atësi të të rinjve, për të cilat ka kërkesë në tregun e punës. Zhvillim i qendrave të karrierës dhe shërbimeve të konsulencës. Promovimi i mundësive për të rinjtë për të punuar dhe për të ndjekur trajnime jashtë vendit. Përkrahja e ndërmarrësisë tek të rinjtë nëpërmjet qasjeve në fonde, mentorimit dhe të përkrah rrjetet dhe strukturat për nxitjen e sipërmarrjes rinore. Përfshirja. Të rinjtë do të duhet të bëjnë që zëri i tyre të dëgjohet. Qëllimi është që të rritë pjesëmarrjen e të rinjve në shoqëri, në politikbërjen, si një ndër temat më të rëndësishme në dekadën e fundit. Do të mundësohet ringjallja e një kuadri për bashkëpunim evropian në fushën e rinisë dhe listën e iniciativave. të cilat duhet të ndërmerren në të ardhmen: Krijimi i mekanizmave për dialog në mes të rinjve dhe pjesëmarrja e tyre në politikat rinore kombëtare. Mbështetje politikisht dhe inanciarisht e organizatave rinore, si dhe këshillave rinore lokale dhe kombëtare për të nxitur njohjen e rolit të tyre në demokraci. Nxitja e pjesëmarrjes të të rinjëve në demokraci, organizatat e rinisë dhe organizatat civile të shoqërisë. Të zhvillohen më tej mundësitë për debate në mes të institucioneve publike dhe të rinjtë. Aktivitetet vullnetare. Rekomandohet që të ndërmerren veprimet e mëposhtme: Të jepet mundësi për punë vullnetare ndërkuitare Nxitja e lëvizjes ndërkuitare të të rinjve në organizatat rinore T'i kushtojë vëmendje të veçantë për të rinjtë me pak mundësi Kreativiteti dhe kultura. Në programin e kulturës do të i jep mbështetje projekteve që ofrojnë mundësi për të rinjtë që të përjetojnë zhvillimin e kulturës dhe krijimtarisë së tyre. Rinia dhe bota. Synimi është të rritet pjesëmarrja e rinisë në proceset globale të vendimmarrjes. Veprimet e mëposhtme janë të parashikuara për të rinjtë: Ofrimi i mundësive për të rinjtë për të shkëmbyer pikëpamjet me krijuesit e politikave mbi çështjet globale (p.sh. përmes pjesëmarrjes në takimet ndërkombëtare, forume, etj). Inkurajimi i të rinjve për të marrë pjesë në aktivitetet e bashkëpunimit për zhvillim në vendin e tyre apo jashtë vendit. Nxitja e ndërmarrësisë, punësimit, arsimit dhe punës vullnetare në rajonet jashtë vendit. Nxitja e bashkëpunimit dhe shkëmbimet e aktiviteteve të të rinjve në kontinente të ndryshme Rritja e vetëdijes tek të rinjtë për çështje botërore, si zhvillimi i qëndrueshëm dhe të drejtat e njeriut. Sporti. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në mënyrë të vazhdueshme për rritjen e numrit të ambienteve sportive në vend si dhe mbështetje inanciare për sportistët e rinj. Gjithashtu, do të vazhdojë me promovimin dhe hapjen e sallave dhe terreneve të sportit edhe në shkollat illore, të mesme dhe universitete. Çlirimtarët Bashkimi Demokratik për Integrim, si edhe BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 113

114 gjatë këtyre nëntë viteve, edhe në mandatin e ardhshëm qeveritar do të vazhdojë të sigurojë dhe të ofrojë përkujdesje ndaj familjeve të dëshmorëve dhe invalidëve të Kryengritjes së vitit Kjo përkujdesje përfshin forma të ndryshme të asistencës institucionale, sigurimit të vendeve të punës, sigurimit të banesave dhe bursave për shkollimin e fëmijeve të dëshmorëve apo invalidëve, e kështu me rradhë. Gjatë kësaj periudhe, kemi arritur të sistemojmë me punësime afër 85% të pjesëmarrësve që janë me shkollim të mesëm. Mbi 30 bursa në Universitetin Shtetëror të Tetovës për student nga familjet e dëshmorëve dhe invalidëve të vitit Për familjet me nevoja sociale, përveç ndihmës sociale sistemore çdo vit nga ministria e punës dhe politikës sociale ju është ndarë a.q. ndihmë e njëhershme në vlerë prej 30,000 denarë. Ndërsa për personat me invaliditet më të rëndë ndihma shtesë që ju ndahet në vlerë prej 4,000 denarë do të rritet në 7,000 denarë. Gjatë këtyre nëntë viteve, Bashkimi Demokratik për Integrim ishte i vetmi subjekt politik i cili institucionalizoi vlerat dhe lavdinë e Kryengritjes së vitit 2001, duke mbështetur (dhe ndihmuar inanciarisht) ndërtimin e komplekseve memoriale për dëshmorët; organizimin e ceremonive përkujtimore dhe Akademive përkushtimore për të rënët; publikimin e monograive e materialeve tjera për të ruajtur të gjallë kujtimin e vitit Si pjesë e kësaj përkujdesjeje institucionale ndaj vlerave të kryengritjes, ne themeluam Muzeun e Lirisë, në të cilin tashmë janë eksponuar fakte e prova për historinë më të re e më të dinjitetshme të shqiptarëve të Maqedonisë. Gjithashtu, janë ndërtuar: Memoriali Kalaja e Qëndresës në Sellcë të Tetovës, Memoriali i dëshmorëve në Hotle, Memorial i dëshmorëve në Haraqinë, Memoriali i heroit të kombit Ismet Jashari në Orizarë, Memoriali i Fadil Limanit në Vaksincë, Memoriali i Isa Likës në Tetovë, etj. Shkolla e mesme në Komunën e Likovës u emërua Ismet Jashari dhe iniciativa të ngjashme ku institucionet publike do madhërohen me emrat e çlirimtarëve dhe veprimtarëve kombëtar. 114 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

115 Ne jemi të vetëdijshëm se statusi institucional i kësaj kategorie shumë të respektueshme shoqërore akoma nuk është zgjidhur plotësisht, por ngelim tërësisht të vendosur dhe të angazhuar që të punojmë në gjetjen e një zgjidhjeje që do të jetë e pranueshme për të gjithë. Në ndërkohë, ne do të vazhdojmë me mbështetjen e të gjithë pjesëmarrësve në konlikt, ashtu siç kemi bërë edhe deri më tani. Diaspora Migracioni dhe diaspora. Migracioni si fenomen global dhe dinamik si edhe diaspora si pjesë e etabluar nga rrjedhat migruse si kumunitet i organizuar dhe i veçantë ne vendet nikoqire, janë fenomen me interes të shumanshëm shoqëror, ekonomik dhe politik. Si të tilla, ato kanë vëmendje të veçantë në prioritetet dhe politikat e Bashkimit Demokratik për Integrim. Nga sa u tha me lart (dhe për shumë arsye tjera që këtu nuk janë përmendur), vërehet shumë qartë rëndësia dhe ndikimi i tyre në rrjedhat e gjithmbarshme ekonomike dhe politike, si në nivel nacional, rajonal dhe global. Duke marrë parasysh se vendi ynë për një periudhë relativisht të shkurtër, periudhë kjo që përkon edhe me masovizimin dhe dinamizimin edhe të vetë diasporës, kjo e fundit luajti një rol vendimtar që nga ruajtja dhe stabilizimi i familjes shqiptare, zhvillimin ekonomik edhe atë prej ngritjes së shkallës së jetesës dhe eliminimin e varfërisë për shumë familje shqiptare deri te impakti i përgjithshëm në mirëqenien shoqërore në shkallë shteti. Mund të thuhet se diaspora luajti edhe rol vendimtar dhe me përgjegjësi historike, në veçanti në proceset politike dhe në organizimin dhe realizimin e rezistencës së armatosur, në vendbanimet shqiptare, gjatë dekadës së fundit. Me këtë ajo i siguroi vetes një pozitë te veçantë dhe të lavdishme në historinë më të re të shqiptarëve. Bashkimi Demokratik për Integrim vlerëson lart diasporën dhe e konsideron pjesë të një tërësie të përbashkët, rrjedhimisht: Është falënderues për kontributin e saj në të kaluarën dhe i vetëdijshëm për rëndësinë e saj edhe në të ardhmen në të gjitha sferat; Beson në peshën e saj në rritje, si në aspektin ekonomik por edhe të resurseve njerëzore; Është i bindur ne nevojën e përfaqësimit të këtij potenciali dhe interesave të tij, duke bashkëvepruar me resurset e vendit, me qëllim të optimalizimit të efektit të veprimit politik të shqiptarëve në Maqedoni. Bashkimi Demokratik për Integrim në vitet e ardhshme do të marrë përsipër te institucionalizojë të gjitha masat për fuqizimin e bashkëpunimit me diasporën tonë, si në aspekt ekonomik, kulturor, social, po ashtu edhe në atë politik, arsimor dhe shkencor, me qëllim të zhvillimit të gjithanshëm të vendit dhe mbi bazë të interesit, kushtimisht, të dyanshëm. Diaspora çdo vit sjell në ekonominë e Maqedonisë afër një miljardë euro dhe kjo është afër 16% e bruto prodhimit të vendit dhe që ka ndikuar në stabilitetin ekonomik të vendit. Do të perkrahen inicijativat për themelim të Fondit për mikroinvestime qe do mobilizojë këto mjete në funskion të zhvillimit sipas praktikave të suksesshme në vendet tjera. Bashkimi Demokratik për Integrim këtë do ta realizojë duke krijuar kushte për maksimalizimin e efektit zhvillimor, remitencave të diasporës tonë, të cilat për vitin 2010 arritën shifrën prej 1 miliardë euro. Këto remitenca duhet të kanalizohen ne fusha të ndryshme të ekonomisë (ndërmarrje të vogla dhe të mesme, turizëm, ndërtimtari, agrobiznes, etj). Ne do të mbështesim institucionalisht krijimin e Fondit për (mikro)investime, në formën e fondeve të BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 115

116 ngjashme të krijuara në shumë vende të botës, të quajtura Instrumente inaciare për remitenca - FFR (Financial Facility for Remittances), me strukturë multidonore (nga qeveri të ndryshme, organizata ndërkombëtare, anëtare të diasporës si dhe odat ekonomike të vendit (të interesuarat). Ky fond do të ketë dy funksione kryesore, edhe atë: të krijojë një instrument inanciar për mikrokreditime të investimeve inovative dhe produktive si dhe të lehtësojë transferin dhe përdorimin e remitancave dhe mjeteve tjera për këto qëllime dhe; të furnizojë me ide (këshilla) dhe projekte për maksimalizimin e remitencave me vështrim të posaçëm për NVM dhe agrobiznesin në ambiente rurale. Ky fond si strukturë multidonore, do ketë bordin e vet të përbërë nga përfaqësuesit e donatorëve dhe do jetë pjesë e rrjetit të IFAD (Fondit ndërkombëtar për zhvillim bujqësor) dhe e Intitucionit inanciar ndërkombetar - MFIC (Microfainance Interational institutions). Bashkimi Demokratik për Integrim, i vetëdijshëm për potencialin njerëzor dhe kadrovik të diasporës, do të ofrojë forma më efektive të angazhimit të këtij potenciali edhe në vendlindje. Këtë do ta realizojë: Duke krijuar forma institucionale të bashkëveprimit të institucioneve dhe individëve me kompetenca dhe nivele akademike dhe profesiaonale të ndryshme me qëllim të krijimit të hapësirës adekuate për angazhimin e këtyre potencialeve kualitative edhe në vendlindje; Duke marrë parasysh që tanimë në diasporë kemi gjeneratën e dytë që po pensionohet, duke qenë të vetëdijshëm për kompetencat dhe përvojën e saj profesionale, do të propozojë forma të tërheqjes së tyre në vendlindje, duke i angazhuar ato në struktura lokale dhe në shoqëri civile, ku ato do të mund të përcjellin përvojën e tyre shumë te çmuar dhe që ato njëkohësisht të ndihen mirë pranë vendlindjes; Duke krijuar forma të bashkëpunimit dhe të programeve për këmbim në mes nxënësve dhe studentëve të universiteteve të ndryshme të vendit dhe shteteve tjera me qëllim avancimin dhe shkëmbimin e përvojave, dijes dhe njohurive shkencore. Bashkimi Demokratik për Integrim, duke qenë i vetëdijshëm edhe për problemet e natyrave të ndryshme që ballafaqohet diaspora dhe mërgimtarët tanë në përgjithësi do të angazhohet: Të gjenden zgjidhje juridike për çështjen e shtetësisë së dyishtë; Të organizohet mësimi plotësues i gjuhës amtare, historisë dhe kulturës për fëmijët dhe të rriturit në diasporë, me shfrytëzimin e mundësive të mediave bashkëkohore, të televizionit satelitor, radios dhe internetit; Të ndihmojë aktivitetet kulturore të diasporës, duke inancuar një pjesë të tyre në veçanti prezantimin para tyre të vlerave kulturore të vendlindjes; Të riorganizohen përfaqësitë diplomatike - konsullore për mbrojtje më eikase të interesave të qytetarëve tanë në vend të huaj; Të ndihmojë dhe mbështesë aktivitetet e anëtarëve të diasporës tonë drejt synimeve të tyre për përfshirjen e tyre në strukturat përfaqësuese politike të vendeve ku ato jetojnë (proces më aktual ne Zvicër); Do të bashkëpunojë dhe ndihmojë konsolidimin e platformave informative që kanë për qëllim airmimin e të gjitha mundësive për bashkëpunim ekonomik, kulturor, arsimor etj. dhe shkëmbimin e informacioneve të ndërsjella me qëllim lehtësimi të vendimmarrjes për realizimin e qëllimeve të diasporës por edhe të tjerëve në këtë drejtim. 116 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

117 Barazia gjinore Bashkimi Demokratik për Integrim duke marrë parasysh përcaktimet e veta politikoprogramore, duke njohur përgjegjësinë e femrës në rolin e saj si nënë-bartëse e edukimit të gjeneratave të reja, si bosht kryesor i familjes, si ruajtëse e vlerave të mirëillta tradicionale, do të angazhohet për arritjen e barazisë së plotë ndërmjet femrave dhe meshkujve në shoqëri. Në këtë drejtim, ne kemi vepruar dhe do të veprojmë në realizimin e këtij qëllimi, si një ndër parimet bazë të platformës politike të partisë. Ne konsiderojmë se inkuadrimi i plotë i potencialit të femrave, të cilat përbëjnë gjysmën e popullatës, do të kontribuonte shumë në zhvillimin e gjithmbarshëm të shoqërisë. Synimet e bashkësisë ndërkombëtare, duke illuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara, e cila barazinë gjinore e ka vendosur në prioritetet e qëllimeve të mileniumit të ri, politika dhe masat konkrete për këtë qëllim të ndërmarra nga Bashkimi Evropian, pjesë e të cilit aspirojmë të jemi, na obligojnë për angazhim edhe më të madh. Sigurisht që veprimet tona bazohen në rrethanat reale, kushtet ekonomike dhe pozitën aktuale që ka femra në shoqërinë tonë në tranzicion. Bashkimi Demokratik për Integrim do të promovojë krijimin e kornizës normative, e cila favorizon avancimin e femrave në të gjitha sferat e jetës politike, ekonomike, edukativoarsimore, kulturore, etj. Do të propozojmë, në kuadër të projekteve të përgjithshme dhe në partneritet me faktorët tjerë, masa edukativo-trajnuese të cilat do të krijojnë hapësirë, frymë, tolerance dhe kulturë të përgjithshme për njohjen e rolit vendimmarrës të femrës në shoqëri. Bashkimi Demokratik për Integrim i konsideron femrat si partnere në çdo proces, inkurajon participimin e tyre me përgjegjësi të plotë në të gjitha nivelet. Ne njohim rolin e rëndësishëm të femrës në ndërtimin dhe mbrojtjen e vlerave pozitive të familjes dhe shoqërisë, dukurinë e integrimit të këtyre vlerave në sistemin e përgjithshëm shoqëror dhe politik. Ne konsiderojmë se parimi i barazisë përbën njërin nga parimet bazë të veprimit dhe platformës së partisë sonë dhe veprojmë në drejtim të ndërtimit të një partneriteti të qëndrueshëm mes femrës dhe mashkullit në proceset politike. Bashkimi Demokratik për Integrim barazinë gjinore e konsideron si pjesë integrale e të drejtave njerëzore. Tejkalim i paragjykimeve. Duke njohur faktin që femrat ishin pjesë e pandarë e procesit të ndryshimit të statusit juridiko-kushtetues të shqiptarëve në Maqedoni, Bashkimi Demokratik për Integrim bëri dhe vazhdon të bëje kthesa radikale në përmirësimin e statusit të femrës dhe në përfaqësimin e saj politik. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për tejkalimin e diskriminimit të grave në fushën politike, sociale, ekonomike dhe kulturore, për të implementuar dhe përmirësuar legjislacionin si dhe praktikat ekzistuese, të cilat e bëjnë të mundur diskriminimin e grave. Ne jemi të vetëdijshme se ngritja e nivelit të përfaqësimit të femrës kërkon tejkalim të paragjykimeve konservative, por pikërisht këtu qëndron edhe fuqia progresive e jona, në zëvendësimin e konservativizmit shterp të së kaluarës me vlera të demokracisë evropiane. Barazi. Duke u bazuar në të gjitha dokumentet ndërkombëtare që kanë për qëllim eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit, si dhe në mësimin kombëtar shqiptar se një shoqëri e shëndoshë arrihet vetëm me barazi gjinore, ne angazhohemi për promovimin e të drejtave dhe pavarësinë ekonomike të grave duke u përqendruar në zgjedhjen e problemit të punësimit, fuqizimit dhe integrimit të grave në jetën politike dhe shoqërore përmes pjesëmarrjes dhe përfaqësimit të tyre adekuat në vendimmarrjet partiake dhe shtetërore, BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 117

118 bazuar mbi vlerat bashkëkohore evropiane si objektiv i saj strategjik. Bashkimi Demokratik për Integrim synon besueshmërinë e femrave, si pjesë e rëndësishme e shoqërisë shqiptare duke ndikuar në ngritjen e vetëdijes për shfrytëzimin e të drejtës së votës së tyre, si parakusht për pjesëmarrje më të madhe në jetën politike dhe shoqërore, me çka do ta bëjmë më të lehtë rrugën e krijimit të mundësive për trajtim të drejtë në familje, në mjedisin ku jetojnë dhe në shoqërinë në tërësi. Femrat në procesin e vendimmarrjes. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për pjesëmarrje të barabartë të grave dhe burrave në procesin e vendimmarrjes në të gjitha nivelet. Për realizimin e këtij qëllimi, ne do të angazhohemi për: Avancimin e mekanizmave për barazi gjinore në nivelin nacional dhe lokal; Kyçjen e çështjeve gjinore në të gjitha politikat, programet, strategjitë dhe planet zhvillimore; Imponimin e kuotave 30% në të gjitha organet e partive politike; Përkrahjen e buxhetimit gjinor ne nivel lokal dhe nacional; Përkrahja e komisioneve për mundësi të njëjta, në të gjitha nivelet; Fuqizimin e rolit drejtues të grave në strukturat vendimmarrëse; Ngritjen e përgjegjësisë së grave udhëheqëse për nxitjen e barazisë gjinore në shoqëri; Rritjen e numrit të grave në vendet udhëheqësë në institucionet shtetërore dhe publike, ne nivel lokal dhe nacional; Mbështetjen e realizimit dhe avancimit të konceptit gjinor ne ligjet, politikat, programet, projektet si dhe në krijimin e mekanizmave për zbatimin e tyre. Femrat dhe ekonomia. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet që makro dhe mikroekonomia politike në programet e veta të inkuadrojnë nevojat dhe rrethanat e grave dhe vajzave, sidomos të atyre që ju përkasin grupeve të ndryshme margjinale, ose të cilat janë posaçërisht të nënshtruara rrezikut nga varfëria. Gjithashtu, do të angazhohemi për avancimin e pavarësisë ekonomike të grave si dhe eliminimin e çdo lloj diskriminimi në tregun e punës, andaj ne do të angazhohemi për: Inicimin e punësimit dhe vetëpunësimit të grave dhe vajzave; Krijimin e kushteve të volitshme në punë; Rritjen e vetëdijes së grave për pjesëmarrje në sipërmarrësi; Përkrahjen e grave sipërmarrëse me masa inanciare dhe joinanciare; Përgatitjen e programeve të veçanta për punësimin e grave dhe vajzave; Përkrahja dhe bashkëpunim me sektorin e biznesit Subvencionimin e vetëpunësimeve nga buxheti shtetëror të grave në zonat rurale, kreditime të volitshme për bizneset e grave; Zhvillimin e programeve për atësimin profesional, kualiikimin e grave të pakualiikuara; Rritjen e punësimit të grave nga zonat rurale duke përkrahur projekte të inicuara nga vetë gratë e atyre zonave, trajnimin dhe atësimin e tyre, si dhe atësimin për përgatitjen dhe aplikimin e projekteve. Femrat dhe shëndeti. Duke e marrë parasysh rritjen e sëmundjeve vdekjeprurëse tek gratë, Bashkimi Demokratik për Integrim rëndësi të veçantë do t i kushtojë mbrojtjes së shëndetit tek gratë dhe vajzat, si dhe do të angazhohet në sensibilizimin e grave për preventivë shëndetësore, promovimin dhe edukimin në fushën e shëndetit duke i përfshirë në veçanti gratë e zonave rurale. 118 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

119 Për këtë, ne do të angazhohemi për: Përgatitjen dhe zbatimin e programeve për edukim seksual dhe reproduktiv të adaptuara për gratë dhe vajzat të moshave të ndryshme, adoleshentët, popullsinë rurale, grupet e rrezikuara etj.; Mundësimi i kontrollave falas, sidomos për gratë e zonave rurale dhe grupeve të rrezikuara, me përkrahje inanciare nga buxheti shtetëror; Insistimi në zgjidhje ligjore të kontrolleve të domosdoshme për sëmundjet që e rrezikojnë shëndetin e grave; Edukimi i grave nga zonat rurale për sëmundjet kancerogjene, sidomos të organeve femërore, kancerit të gjirit etj.; Edukimi dhe përkrahje psiko sociale për grupet e rrezikuara; Edukimi për nënat e reja për rritjen e fëmijëve dhe për zhvillimin psiko social; Hapja e këshillimoreve. Femrat dhe arsimi, edukimi dhe kultura. Bashkimi Demokratik për Integrim në sferën e arsimit, edukimit dhe kulturës do të angazhohet për: Rritjen e numrit të grave në gjyqësi, shkencë, kulturë dhe arsim; Bashkëpunim me universitetet, shkollat private dhe organizata joqeveritare për angazhim të kuadrove profesionale në krijim të politikave; Largimi i stereotipeve gjinore nga programet shkollore; Inicimi i studimeve gjinore; Inicimin dhe përkrahjen e rrjetit të forumeve të grave nga rajoni; Nxitjen e shkollimit të vajzave nga të gjitha zonat dhe në të gjitha nivelet; Rruajtjen dhe promovimin e vlerave shqiptare në Maqedoni dhe më gjerë; Promovimin e kulturës shqiptare si dhe familjes tradicionale në vend, regjion e më gjerë; Inicimin e hapjes së qendrave kulturore, muzeve ne komunat rurale; Kultivimin dhe ringjalljen e artizanateve dhe mjeshtërive tradicionale; Inicimi i festivaleve dhe manifestimeve të ndryshme; Bashkëpunimin e forumit të gruas të Bashkimit Demokratik për Integrim me forume tjera, organizata vendore dhe ndërkombëtare, në veçanti nga Kosova dhe Shqipëria. Femrat dhe çështjet sociale. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për: Furnizimin e treguesve statistikorë relevantë dhe gjithëpërfshirës për shfrytëzuesit e ndihmave sociale; Informimin e grave të rrezikuara për realizimin e drejtave ligjore; Hapjen e çerdheve për fëmijët ne komunat rurale Inicimin e hapjes së këshillimoreve në vendet rurale; Luta ndaj çdo lloj diskriminimi; Zvogëlimin e varfërisë dhe zhvillimin e sistemit të përshtatshëm të mbrojtjes sociale; Ndihmën shëndetësore dhe përkrahjen psikosociale të familjeve të dëshmorëve dhe invalidëve të lutës; Lutën kundër eksploatimit të fëmijëve; Promovimin e solidaritetit gjinor. Femrat dhe dhuna. Dhuna ndaj grave dhe fëmijëve paraqet një prej formave më të rënda të diskriminimit dhe të rrezikimit të drejtave njerëzore themelore. Me qëllim të zbutjes së pasojave të dhunës si dhe në lutën kundër eliminimit të saj, Bashkimi Demokratik për Integrim do të punojë në: BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 119

120 Përmirësimin e informimit, ngritjen e vetëdijes publike dhe edukimin për problemin e të gjitha llojeve të dhunës; Avancimin dhe aplikimin e kornizës ligjore në lutën kundër dhunës; Inicimin e programeve për Fuqizimin e grave viktimave të dhunës; Inicimin e hapjes së Qendrave për strehim; Përkrahjen e OJQ-ve për lutën kundër dhunës; Inicimin e dhënies së përkrahjes psikosociale grave dhe fëmijëve që janë viktimat e dhunës; Parandalimin dhe mbrojtjen e viktimave të traikimit me gratë dhe fëmijët; Parandalimin e dhunës familjare. negativ të cilitdo individ apo institucioni shtetëror. Ne vlerësojmë dhe jemi të bindur se vetëm me media të lira e të pavarura mund të kontribuojmë në ngritjen e institucioneve demokratike, vetëm me gazetari profesionale dhe rritjen e numrit të mediumeve të pavarura, mund të japim kontribut në airmimin e vlerave të vërteta, të pa censuruara nga politika ditore, si dhe angazhohemi për ngritjen e mediumeve të cilat do të jenë në shërbim të qytetarëve dhe për qytetarët. Ne angazhohemi për informim mediatik që i kontribuon forcimit të shoqërisë shumetnike dhe jo nxitjes së urrejtjes mes etniteteve, pasi vlerësojmë se pikërisht në këtë aspekt mediat në vend luajnë rolin kryesor. Mediat dhe shoqëria civile Media të lira dhe të pavarura. Liria e të shprehurit dhe liria e shtypit janë bazë e ndërtimit të shoqërive dhe shteteve demokratike. Mediat e lira dhe të pavarura janë pasqyrë e sundimit të mirë të shoqërive demokratike. Ato sigurojnë transparencën dhe sundim e së drejtës dhe janë në shërbim të qytetarëve. Bashkimi Demokratik për Integrim synon që mediat të kenë pavarësi të plotë, të mos censurohen dhe inanciarisht të jenë të pavarura nga politika. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për informim dhe media të lira, për informim objektiv dhe të balancuar, si element thelbësor dhe parakusht për ecjen përpara të shoqërisë demokratike, ku jala e lirë është e drejtë e pacënueshme dhe garanci kryesore e lirisë së qytetarëve. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet deri në fund për respektimin e mendimit të lirë, respekton të drejtën e mendimit jashtë kornizave të diktateve partiake, të mendimit ndryshe, të gjuhës së kritikës ndaj çdo veprimi 120 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

121 Bashkimi Demokratik për Integrim gjithashtu angazhohet për pavarësinë e plotë të servisit publik, servis ky i cili do të jetë në shërbim të qytetarëve dhe jo partive politike që vijnë në pushtet. Në këtë drejtim, ne mbështesim fuqishëm ekzistimin e servisit publik, por në të njëjtën kohë përkrahim edhe të gjitha mediat e tjera kombëtare e lokale që emitojnë program në gjuhën shqipe apo në gjuhët tjera të bashkësive etnike që jetojnë në Maqedoni. Bashkimi Demokratik për Integrim angazhohet për krijimin e kushteve për punë dinjitoze për të gjithë punonjësit mediatik, pasi ne jemi të vetëdijshëm se liria e shtypit dhe e informacioneve janë parimet thelbësore për zhvillim të demokracisë në një shoqëri, e në mënyrë të veçantë të një shoqërie shumë etnike, siç është vendi ynë. Partneriteti me shoqërinë civile. Bashkimi Demokratik për Integrim është i angazhuar në krijimin dhe vënien e marrëdhënieve te përafërta me shoqërinë civile, duke ndërtuar klimë në avancimin e proceseve demokratike dhe ngritjen e kapaciteteve të institucioneve kompatibile me normat e vlerat evropiane. Njëherësh në partneritet do tu mundësohet parakushte institucionale për veprimtarinë e tyre normale. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për largimin e pengesave të ndryshme që u paraqiten organizatave joqeveritare në punën e përditshme te tyre. Po ashtu angazhimi ynë do të jetë në vënien e linkut ndërmjet shoqërisë civile me asociacionet ndërkombëtare. Do të ketë transparence në punë, do të merret parasysh mendimi i qytetarëve dhe organizatave joqeveritare në hartimin dhe miratimin e vendimeve, të cilat do të jenë në të mirë për shoqërinë në përgjithësi. Bashkimi Demokratik për Integrim do të bashkëpunojë dhe do te krijojë klimë të partneritetit të sinqertë me shoqërinë civile me të vetmin qëllim të identiikimit dhe adresimit te problemeve kyçe të qytetarëve. Këto janë vetëm disa nga parimet bazë të bashkëpunimit të ardhshëm mes Bashkimit Demokratik për Integrim dhe sektorit civil. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për bashkëpunim me sektorin e shoqërisë civile edhe në disa fusha. Angazhimi i përbashkët do të jetë në procesin e integrimit të vendit në strukturat euroatlantike. Përvoja e vendeve tjera tregon se bashkëpunimi me organizatat joqeveritare ka ndikuar pozitivisht në realizimin dhe zbatimin e reformave që kërkohen për integrimin e vendit në strukturat euro-atlantike. Përvojat e vendeve tjera tregojnë se sektori joqeveritar kontribuon në ngritjen e vetëdijes së qytetarëve, sidomos në vendet rurale dhe më pak të zhvilluara, për ti informuar për rëndësinë e integrimit të vendit në NATO dhe në Bashkimin Evropian. Ne do të angazhohemi që edhe inanciarisht ta ndihmojë shoqërinë civile dhe organizatat jo qeveritare. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për bashkëpunim dhe lidhshmëri te OJQ-ve me organizatat simotra të vendeve anëtare të BE, sepse ky bashkëpunim është veçanërisht i rëndësishëm për organizatat që merren me të drejtat e njeriut, mbrojtjen e mjedisit, barazisë gjinore dhe te rrafsheve tjera. Si fushë tjetër me të cilën Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për bashkëpunim të thellë me sektorin civil është luta kundër korrupsionit. Në këtë drejtim Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet në bashkëpunim te ngushte me OJQ-të dhe në ngritjen e mekanizmave që do të ndikojë në zhdukjen e kësaj dukurie të keqe në shoqërinë tonë. Bashkimi Demokratik për Integrim do të angazhohet për bashkëpunimin me shoqërinë civile edhe në fushat tjera me qëllim të realizimit më me sukses të projekteve të përbashkëta që do te çojnë drejt përmirësimit të mirëqenies ekonomike dhe sociale të qytetarëve të vendit. BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 121

122

123 TRANSPARENT PËR PUNËN TONË Ekstrakt i 500 projekteve me relevancë për shqiptarët që janë realizuar apo që janë në vijim gjatë periudhës Kërkojmë mirëkuptim për mungesë të paraqitjes të ndonjë projekti që është i realizuar ose realizimi është në vijim e sipër.

124

125 TRANSPORTI Gjatë periudhës janë rekonstruktuar ose janë në rekonstruktim e sipër, rrugë me gjatësi prej 164 km me vlerë prej 11,735,783,883 denar, si dhe është bërë rehabilitim i rrugëve me vlerë prej 79,500,000 den. Rruga Vlera(den) Rikonstruim Strugë Dibër, pjesa e parë 242,728,006 Strugë Dibër, pjesa e dytë 300,000,000 Tabanoc - Kumanovë 953,250,000 Qarkorja e Shkupit 9,300,000,000 Xhepisht kuiri me R. e Shqipërisë 28,189,027 Zhirovnicë Ura e Boshkut 342,000,000 Ura e Pllasnicës 33,542,075 Rehabilitim të rrugës, Tetovë Jazhincë 26,337,381 Kyçja, Koridori 8 me Bërvenicën 10,000,000 Senokos Mramoran 11,090,938 Kostincë Slepçë 5,925,370 Luboten Lubancë 8,613,498 Luboten 3,488,566 Vizbeg 6,571,598 Dibër Konjarë 14,752,360 М-4 Strogomishtë 4,847,774 М-4 Misleshevë 11,578,386 Kalisht М-4(Frëngovë) 8,643,548 Llozhanë Bixhovë 7,742,957 Bixhovë Livadhi 4,903,743 Belica e Poshtme Veleshtë 11,652,593 Misleshevë - Eurotel 2,752,716 Trebosh Pallaticë 7,205,247 Stacioni hekurudhor Çajle 18,195,370 Bogovinë Zherovjan 7,632,307 Sellarcë e Epërme Siniçan 7,262,443 R-101 Grushinë 3,387,625 R-404 Miletinë 14,968,404 Tetovë Trebosh 18,660,997 Tearcë Përshevcë Gllogjë 7,199,585 Jabollçishtë e Epërme Drenovë 47,254,044 R101 - Grushinë 4,765,942 Pirok - M4 11,479,281 Bogovinë Sellcë e Keç 2,063,901 Miletinë - R404 10,917,365 Tumçevishtë - Çegran 13,079,542 Forinë 2,389,284 Forinë Çegran 19,695,864 R402 - Debërc 8,914,456 R402 - Cerovë 3,885,809 R405 - Orashë 6,066,258 R409 Manastiri Biguri Shën Jovan Biguri 6,180,162 Aranjel - Popovjan 9,866,533 R513 (Izhishtë) Preglovë 3,457,527 Vizbeg Shuto Orizarë 5,831,287 Nerezi i Poshtëm Nerezi i Epërm 17,345,561 Veles - Buzallkovë 36,445,770 Tetovë Brodec 16,952,757 Tetovë Falisht 16,727,095 Llazhan Debresht 20,535,124 Shum Teferiç - Vishne 17,483,993 Rrugë lokale në Dobovjan 4,348,002 Tatesh Dollogozhdë 4,202,981 Rrugë lokale në Oktis 3,752,621 Reçicë Vaksincë Llojanë Kuiri me 19,020,210 R. e Sërbisë Rehabilitim M-4, Kollarë Zajaz 5,000,000 K-1, Lidhja M-4 Kamjan 6,500,000 R-101, Hasanbeg Haraçinë 1,000,000 Kumanovë R-101, Sopot Kumanovë- Nikushtak 3,000,000 R 102, Orizar Likovë 10,000,000 R- 301, Tanushec Kuiri me R. e Kosovës 1,000,000 R 402, Saraj Grupçin Tetovë 5,000,000 R 402, Tetovë Gostivar 10,000,000 R 403, Kondovë Radushë 3,000,000 R 404, Bërvenicë Radiovcë 2,000,000 Çellopek R 407, Zhelinë Jegunovcë 2,000,000 R 408, Gostivar Sërbinovë Rastes 2,000,000 R 420, Podmolje Radozhdë 5,000,000 Kalishtë R 421, Kerçovë Osllomej 2,000,000 R 301, Stenkovec Tanushec Kuiri me 10,000,000 R. e Kosovës R 402, Tetovë Gostivar 5,000,000 Kumanovë Likovë Nikushtak 7,000,000 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 125

126 ARSIMI Janë ndërtuar ose mbaruar 12 objekte të reja shkollore me vlerë prej 441,307,000 denarë, gjithashtu është bërë rikonstruktimi i 48 objekteve shkollore me vlerë prej 165,647,000 denarë. Në funksion të përmisimit të kushteve për edukimin izik nëpër shkollat e mesme dhe ato illore janë ndërtuar ose janë në ndërtim e sipër 11 salla sportive, ndërsa edhe 36 salla të tjera do të illojnë në vitin 2011, me vlerë të përgjithshme prej 1,423,550,000 denarë. Objektet e reja shkollore të përfunduara ose në ndërtim e sipër Institucioni arsimor Vlera(den) Shkolla të mesme Gjimnazi Zef Lush Marku, Shkup 80,500,000 Sh.M.P. Pero Nakov, Kumanovë 42,068,000 Shkolla illore Sh.F. Bratstvo-Migjeni, Tetovë 84,000,000 Sh.F. Faik Konica, Debresh 39,500,000 Sh.F. Abdyl Frashëri, Bogovinë 25,700,000 Sh.F. 7 Marsi, Çair 17,000,000 Sh.F. Gjergj K. Skenderbeu, Poroj 40,850,000 Sh.F. Kongresi i Manastirit, Çair 52,239,000 Sh.F. Bajram Shabani, Svillarë 4,000,000 Sh.F. Ismail Qemali, Balindoll 8,050,000 Sh.F. Rexhë Rushiti, Zajaz 8,700,000 Sh.F. Sande Shterjoski, Kërçovë 38,700,000 Rikonstruktim të objekteve ekzistuese shkollore Institucioni arsimor Vlera (den) Shkolla illore Sh.F. Qemal Ataturk, Banjicë e Epërme 4,400,000 Sh.F. Çajlë, Çajlë 2,030,000 Sh.F. Toli Zordulis, Rzhanovcë 2,700,000 Sh.F. Andon Zako Çajupi, Hotël 2,510,000 Sh.F. Bratstvo Edinstvo, Koshishtë 6,620,000 Sh.F. Bajram Shabani, Grushinë 10,500,000 Sh.F. P.P. Njegosh, Idrizovë 1,600,000 Sh.F. Naim Frashëri, Moranë 4,000,000 Sh.F. Naim Frashëri, Studeniçan 3,950,000 Sh.F. Bajram Shabani, Svillarë e Poshtme 3,300,000 Sh.F. Drita, Kopanicë 850,000 Sh.F. Emin Duraku, Bukoviq 4,400,000 Sh.F. Rajko Zhinzifov, Çair 3,380,000 Sh.F. Petar Zdravkovski Penko, Çair 1,500,000 Sh.F. Jane Sandanski, Çair 1,500,000 Sh.F. Ibe Palikuqa, Karposh 4,500,000 Sh.F. Ekrem Jakupi, Strugë 1,510,000 Sh.F. Zini Hani, Veleshtë 500,000 Sh.F. Lirija, Zherovjanë 3,110,000 Sh.F. Eqrem Çabej, Tearcë 6,000,000 Sh.F. Ismail Qemali, Nerashtë 6,980,000 Sh.F. Gjergj K. Skenderbeu, Orllancë 9,700,000 Sh.F. Gjergj K. Skenderbeu, Haraçinë 1,600,000 Sh.F. Gradec, Gradec 1,450,000 Sh.F. Ismail Qemali, Simnicë 2,650,000 Sh.F. Përparimi, Çegran 1,600,000 Sh.F. Simçe Nasteski, Vratnicë 1,500,000 Sh.F. Bajram Shabani, Kumanovë 1,600,000 Sh.F. Kongresi i Manastirit, Llopatë 600,000 Sh.F. Sami Frashëri, Gllumovë 1,000,000 Sh.F. Nuri Mazari, Dollogozhdë 1,200,000 Sh.F. Alija Avdoviq, Cërn Vërv 1,500,000 Sh.F. Goce Dellçev, Tetovë 4,477,000 Sh.F. Kirili dhe Metodij, Tetovë 1,500,000 Sh.F. Përparimi, Reçicë e madhe 950,000 Sh.F. Pashko Vasa, Novo sellë, Zhelinë 7,500,000 Sh.F. Bratstvo Edinstvo, Dibër 2,200,000 Sh.F. L. Gurakuqi, Leshnicë e Epërme 2,500,000 Sh.F. Eqrem Çabej, Neproshten 4,200,000 Shkolla të mesme Sh.M.P. Mosha Pijada, Tetovë 3,970,000 Sh.M.P. 8 Shtatori, Tetovë 1,200,000 Sh.M.P. Niko Nestor, Strugë 2,500,000 Sh.M.P. Ibrahim Temo, Strugë 2,500,000 Sh.M.P. Mirko Mileski, Kërçovë 18,410,000 Gjimnazi Kiril Pejçinoviq, Tetovë 1,500,000 Sh.M. Cvetan Dimov, Çair 3,000,000 Sh.M.P. Gostivar, Gostivar 6,500,000 Sh.M.P. Nace Bugjoni, Kumanovë 2,500, BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

127 Sallat sportive në kuadër të shkollave të mesme dhe illore Salla të përfunduara ose në ndërtim e sipër në kuadër të shkollave të mesme dhe illore me vlerë prej 377,150,000 denarë. Institucioni arsimor Vlera(den) Shkolla të mesme Sh.M.M Nikolla Shtejn, Tetovë 36,650,000 Sh.M. Zdravko Çoçkovski, Dibër 36,650,000 Gjimnazi Kiril Pejçinoviq, Tetovë 36,650,000 Gjimnazi Zef Lush Marku, Shkup 36,650,000 Sh.M.T. Gjoce Stojçeski, Tetovë 23,650,000 Shkolla illore Sh.F. 7 Marsi, Çair 36,650,000 Sh.f. Naim Frashëri, Negotina e Pollogut 36,650,000 Sh.F. Ismail Qemali, Gostivar 36,650,000 Sh.F. Gjergj K. Skenderbeu, Haraçinë 36,650,000 Sh.F. Dituria, Likovë 23,650,000 Sh.F. Përparimi, Reçicë e Madhe 36,650,000 Ndërtimi i sallave të cilat do të illojnë në vitin 2011, në kuadër të shkollave të mesme dhe illore me vlerë prej 1,046,400,000 denarë. Institucioni arsimor Vlera (den) Shkolla të mesme Sh.M.E. 8 Shtatori, Tetovë 36,650,000 Sh.M. Kiro Burnaz, Kumanovë 23,650,000 Shkolla illore Sh.F. Abdyl Frashëri, Bogovinë 36,650,000 Sh.F. Sami Frashëri, Pirok 23,650,000 Sh.F. Dervish Cara, Pallçisht 23,650,000 Sh.F. Sabedin Bajrami, Kamjan 36,650,000 Sh.F. 7 Marsi, Çellopek 23,650,000 Sh.F. Çede Filiposki, Vrapçisht 36,650,000 Sh.F. Mehmet Deralla, Gradec 36,650,000 Sh.F. Sali Lisi, Dobërdoll 36,650,000 Sh.F. Petre Jovanovski, Gostivar 36,650,000 Sh.F. Luigj Gurakuqi, Zhelinë 23,650,000 Sh.F. Rexhë Rushiti, Zajaz 23,650,000 Sh.F. Jeronim De Rada, Çerkez 23,650,000 Sh.F. Andon Zako Çajupi, Hotël 23,650,000 Sh.F. Sami Frashëri, Gllumovë 23,650,000 Sh.F. Boris Kidriç, Krushopek 23,650,000 Sh.F. Emin Duraku, Bukoviç 23,650,000 Sh.F. Asim Agushi, Ladorisht 23,650,000 Sh.F. Edinstvo, Oktis 23,650,000 Sh.F. Zini Hani, Veleshtë 23,650,000 Sh.F. Marshal Tito, Labunishtë 36,650,000 Sh.F. Naim Frashëri, Studeniçan 36,650,000 Sh.F. Qemal Ataturk, Koliçan i 23,650,000 Poshtëm Sh.F. Ismail Qemali, Nerashtë 23,650,000 Sh.F. Kirili dhe Metodij, Tetovë 36,650,000 Sh.F. Andrej Savevski Qiqish, Tetovë 23,650,000 Sh.F. Lirija, Tetovë 36,650,000 Sh.F. Naim Frashëri, Tetovë 36,650,000 Sh.F. Bratstvo Migjeni, Tetovë 36,650,000 Sh.F. Istikball, Tetovë 36,650,000 Sh.F. Gjergj K. Skenderbeu, 36,650,000 Xhepçisht Sh.F. Rilindja, Sellcë 23,650,000 Sh.F. Rexhep Voka, Shipkovicë 23,650,000 Sh.F. Mosha Pijade, Qendra Zhupa 23,650,000 Sh.F. Jane Sandanski, Çair 23,650,000 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 127

128 SHËNDETËSI U ndërtua Qendra urgjente dijagnostiikuese në Tetovë (5 milion euro) dhe 11 ambulanca në mjedise rurale (1.1 milion euro) Institucioni shëndetësor Spitali Qendra Urgjente Dijagnostiikuese, Tetovë euro 5,000,000 Ambulanca 1,100,000 Kopanicë 100,000 Vicë 100,000 Merovë 100,000 Kalishtë 100,000 Patishka Rekë 100,000 Misllodezhdë 100,000 Frëngovë 100,000 Kosovrasti i Epërm 100,000 Shutovë 100,000 Cërn Vërv 100,000 Skudrinjë 100,000 U rinovuan 7 institucione shëndetësore me vlerë prej 9.1 milion euro Institucionet shëndetësore euro Spitali Gjinekologjik Nëna Terezë - Çair 2,200,000 Spitali Klinik Tetovë 1,000,000 Spitali i Përgjithshëm Gostivar 700,000 Spitali i Përgjithshëm Kumanovë 1,000,000 Spitali i Përgjithshëm Strugë 1,600,000 Spitali i Përgjithshëm Kërçovë 2,000,000 Institutin për Nefrologji Strugë 600,000 I pajisëm institucionet shëndetësore me pajisje që kapën vlerën prej 8.9 milion euro Institucionet shëndetësore euro Spitali Gjinekologjik Nëna Terezë - Çair 867,597 Spitali Klinik Tetovë 4,729,101 Spitali i Përgjithshëm Gostivar 1,030,634 Spitali i Përgjithshëm Kumanovë 1,290,139 Spitali i Përgjithshëm Strugë 285,467 Spitali i Përgjithshëm Kërçovë 311,634 Institutin për Nefrologji Strugë 356,736 Spitali i Përgjithshëm Dibër 103,071 Projekte në shëndetësi që janë në vijim e sipër si 5 objekte të reja në vlerë prej 10 milion euro dhe 2 objekte për rikonstrim prej 3.5 milion euro Institucione shëndetësore milion euro Ndërtim i objekteve të reja 10 Objekt i ri për Spitalin e Përgjithshëm Strugë Reparte të reja në Spitalin Gjinekologjik Nëna Terezë - Çair Reparte të reja në Spitalin Klinik Tetovë Reparte të reja në Spitalin e Përgjithshëm Kumanovë Reparte të reja në Entin për Nefrologji Strugë Rikonstruktim 3.5 Spitali i Përgjithshëm- Kërçovë Spitali i Përgjithshëm- Dibër 128 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

129 BUJQËSIA Në periudhën , janë shpërndarë subvencione në vlerë prej 55 milion euro. Shpërndarja e subvencioneve në komuna shqiptare Komuna 2008 Vlera (den) 2009 Vlera (den) 2010 Vlera (den) Kumanovё 189,525, ,562, ,555,676 Tetovё 121,961, ,647, ,573,051 Gostivar 46,061,676 74,106,945 80,688,730 Dibёr 24,801,760 36,768,730 58,968,276 Strugë 30,195,400 44,107,403 21,806,187 Dollnen 276,750, ,000, ,500,000 Ndërsa për vitin 2011, janë paraparë subvencione në vlerë prej 26 milion euro. Në rajonet ku është e përqëndruar popullsia shqiptare në vitin 2010 është bërë pyllëzimi i 843 ha. NP Makedonski shumi Pranverё (ha) Vjeshtё Gjithësej (ha) (ha) Sharr - Gostivar Stogovo -Dibёr Lopuzhnik -Kёrçovë Kumanovo Kumanovё Karaxhica -Shkup Jabllanica -Strugё Leshnica -Tetovё BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 129

130 INFRASTRUKTURA KOMUNALE Në infrastrukturën komunale gjatë periudhës , janë investuar 1,285,104,286 denarë, ndërsa në mbrojtjen e mjedisit të pastër është investuar 49,988,118 denarë për furnizimin e komunave me kontenjerë dhe shporta. Komuna Vlera (den) Tetovë 273,692,328 Furnizimi i Tetovës me ujë nga Lumi i 153,600,000 tohtë dhe lumi Shkumbin Rikonstruktim i rrjetit te ujësjellësit 3,000,000 në Vicë Ndërtimi i ujësjellësit në Poroj 15,904,923 Rikonstruktimi i rrugës në Poroj me 290,000 bekatone Rikonstruktimi dhe ndërtimi i 1,500,000 kaptazheve në Sellcë Ndërtimi i trotuarit përgjatë rrugës 1,929,891 rajonale Tetovë Gostivar (R-402) Rregullimi i shtratit të lumit Reçicë, 2,414,859 Reçicë e Madhe Përgatitja e izibiliti studimit, 92,250,000 dokumentacionit të tenderit për stacion iltrues të ujërave të zeza dhe rrjetit të kanalizimit Përpilimi i planit urbanistik për zonën 2,802,655 industriale Klisurë Çair 9,228,676 Ndërtimi i kanalizimit në lagjen 4,998,676 Teneqe Ndërtimi i nxemjes qendrore në 1,230,000 Sh.F Cvetan Dimov Koinansim i projektit të kanalizimit në 3,000,000 lagjen Bajram Shabani Saraj 54,922,121 Ndërtimi i stacionit iltrues në 37,562,440 Gllumovë dhe Shishevë Pastrimi i mbeturinave dhe rregullimi i 300,900 pjesës para liqenit të Matkës Ndërimi i dritareve në shkollën illore 861,000 Ndërtimi i rrugës lokale Shishevë - 3,197,781 Gërçec Sanim të urës mbi Treskë, Shishevë - 10,000,000 Saraj Përgatitja e dokumentacionit teknik 3,000,000 për mbrojtjen e ujërave me realizim Zajaz 24,411,008 Rregullimi i vendit turistik Dardha 2,500,000 Sanim i rezervuarëve për ujë të pijshëm 1,400,000 në Zajaz Ndërtim i rrjetit të ujësjellësit rajonal 12,000,000 në komunën e Zajazit në gjatësi prej 3.5 km Pastrim i deponive të egra në Tuin 330,400 Rikonstruktim i kanalit të hapur me tuba betoni të përforcuar në vendbanimin Greshnicë 359,900 Ndërtim i kanalizimit fekal 4,999,676 Furnizim me ujë të pijshëm të 821,032 fshatrave, Celikovcë, Stragomisht e Poshtme dhe Kolibarë Ndërtim të një pjese të ujësjellësit 2,000,000 Plasnicë 8,452,851 Rregullimi i shtratit të lumit Preglov 2,000,000 dhe ndërtimi i dy urave Rrjeti i ujësjellësit nga kaptazha gjer në 1,000,000 rezervuarin e ujësjellësit në Pllasnic Ujësjellës në Pllasnic të Poshtme nga 1,000,000 shahta kyçëse Studençica gjer në rezervuarin në Pllasnicë Ndërtim i dy urave në lumin 2,575,050 Suvodolica Ndërtim i sheshit në Pllasnicë 1,877,801 Bërvenicë 28,996,570 Ndërtim i rrjetit të kanalizimit në 1,500,000 Çellopek Pastrim i deponive të egra në 5,000,000 Bërvenicë Ndërtimi i rrjetit të ujësjellësit në 1,000,000 Tenovë Rregullimi i parkut në Bërvenicë 8,000,000 Ndërtimi i rrjetit të ujësjellësit 3,000,000 Kolektor kryesor për ujërat e zeza, f. 6,191,570 Bërvenicë Ndërtim i shkollës illore në Çellopek 4,305,000 Osllomej 20,555,583 Ruajtja e mjedisit jetësor 600,000 Ndërtim i kanalizimit fekal në f. Strellc 6,500,000 Pyllëzim 1,500,000 Rregullim gjelbërimi 800,000 Rikonstruktimi dhe ndërtimi i 5,000,000 kaptazheve në Strellcë Vendosja e stacionit matës për ndotjen 2,353,980 e ajrit prej lëshimit të gazrave nga TEC Osllomej Rruga lokale, Cërvicë(faza e 2-të) 1,131, BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

131 Rruga lokale, Shutovë 2,670,100 Dollnen 9,312,470 Pastrim i deponive të egra 800,000 Rregullim i rezervuarit për ujë të 800,000 pijshëm në Debreshtë Ndërtim i një pjese të kanalizimit fekal 4,344,470 në Cërnilisht Ndërtim i stacionit për klorim në 3,368,000 Debreshtë Bogovinë 6,655,743 Pastrim të deponive të egra 900,000 Projektim të ujësjellësit për Pallçisht 600,000 Ndërtim të ujësjellësit në Pirok dhe 4,558,743 rezervuar uji në Rakovec Pastrimi i shtratit të lumit në Bogovinë 300,000 Pastrimi i shtratit të lumit në Kamjan 297,000 Studeniçan 4,300,000 Rregullim i shtratit të lumit Merizë 4,300,000 Zhelinë 31,883,360 Pastrim të deponive të egra 1,697,000 Ndërtim i kanalizimit në Zhelinë 4,962,335 Ndërtim i fazës së dytë të ujësjellësit në 2,625,000 Strimnicë Ndërtim i ujësjellësit 550,767 Ndërtim i kanalizimit në Trebosh 1,299,770 Ujësjellës dhe kanalizim të Pallaticë, 19,218,507 Trebosh dhe Uzurmishtë Rruga lokale, Gurgurnicë 1,529,981 Vrapçishtë 17,253,609 Ndërtim i rrjetit të kanalizimit në 5,775,000 Vrapçishtë Kanalizim fekal në Dobërdoll 4,000,000 Pastrim i shtratit të lumit Mazdraçë 300,000 Rikonstruktim të rrjetit të ujësjellësit 1,800,000 Përpilim të planit urbanistik jashtë 2,414,859 vendbanimit Zona ekonomike industriale Rruga lokale, Llomnicë 2,353,750 Instalim i nxemjes qendrore në 610,000 SH.F. Sali Lisi Toplic Likovë 98,801,012 Ndërtim të një pjese të kanalizimit në 1,400,000 Sllupçan Ndërtim i kanalizimit në Orizarë 6,626,026 Rregullim i parkut në Sllupçan 1,000,000 Ndërtim i kanalizimit në Likovë 1,790,010 Krijim i parakushteve për zhvilim 14,603,986 rural, të turizmit Projektim të ujësjellësit rajonal për 4,944,694 komunën e Likovës dhe Kumanovës Ndërtim i kanalizimit në Hotël 2,436,296 Ndërtim i ujësjellësit në Likovë 66,000,000 Kumanovë 24,703,986 Përpilim të planit bazë për ndërtim 2,500,000 të sistemit rajonal për menaxhim me mbeturinat Studim për shfrytëzimin optimal të 1,700,000 burimeve gjeotermale Studim për nevojën e investimeve të 3,000,000 ardhshme në fushën e furnizimit me ujë të pijshëm Përpilim të dokumentacionit teknik 6,180,000 për infrastrukturën rrugore Dokumentacion teknik për shfrytëzim 2,900,000 më të mirë të infrastrukturës sociale Krijim të parakushteve për zhvillim të 8,423,986 turizmit Tearcë 69,394,031 Rregullimi i parkut, Përshevcë 1,000,000 Zgjerimi dhe rikonstruktimi i sistemit 2,450,000 të furnizimit me ujë, Dobroshtë Ndërtim i rezervuarit për ujë të 4,444,031 pijshëm, Nerashtë Pergaditja e izibiliti studimit, 61,500,000 dokumentacionit të tenderit për stacion iltrues të ujrave të zeza dhe rrjetit të kanalizimit Strugë 27,180,133 Kanalizimi në Veleshtë 8,879,000 Kanalizim 5,000,000 Ujësjellës në Llabunishtë 3,438,745 Rrjeti i ujësjellësit Shum Frengovë 2,053,000 Ndërtim i gypsjellësit tranzitor për 2,069,770 kanalizim fekal në fshatrat: Llozhanë, Bixhovë, Novo Sellë, Livadhi, Dollogozhdë, Zhepin dhe Koroshishtë Ndërtimi i sistemit për largimin e 1,624,197 ujërave të zeza, Vranishtë Përmisim të furnizimit me ujë të 1,206,837 pijshëm, Dollogozhdë Studim për zgjidhjen e problemit me 2,908,584 ujërat zeza Gazi Babë 36,383,924 Ndërtim i kanalizimit në vendbanimet: 10,000,000 Stajkovc, Inxhikovë Ndërtim i kanalizimit në Gazi Babë 25,117,124 Rregullim i rrjetit të ujësjellësit në 1,266,800 Statincë BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 131

132 Kërçovë 2,000,000 Kanalizimi i lagjes Pashinë 2,000,000 Shkup 237,073,616 Përgaditja e izibiliti studimit, 227,550,000 dokumentacionit të tenderit për stacion iltrues të ujërave të zeza dhe rrjetit të kanalizimit Rruga lokale e Kitkës 9,523,616 Haraçinë 200,000 Pastrim i deponisë së egër në Haraçinë 200,000 Dibër 61,500,000 Përgaditja e izibiliti studimit, 61,500,000 dokumentacionit të tenderit për stacion iltrues të ujërave të zeza dhe rrjetit të kanalizimit Gostivar 238,203,265 Pastrim dhe rregullim i burimit të 288,344 lumit Jahorkë, Forinë Pastrim dhe rregullim i hapsirës rreth 380,000 objektit të B.L. Debreshë Ndërtimi i kanalizimit fekal në rrugën 3,500,000 Boris Kidriç Ndërtimi i kanalizimit fekal, Çajlë 5,000,000 Ndërtim i rrjetit të ujësjellësit, Debresh 8,414,859 Ndërtim i stacionit iltrues, 123,000,000 Gostivar( ) Ndërimi i kotelit në Spitalin e Qytetit 861,000 Rikonstruim i rrugës lokale Gostivar 4,509,062 - Balindoll Përgaditja e izibiliti studimit, 92,250,000 dokumentacionit të tenderit për stacion iltrues të ujërave të zeza dhe rrjetit të kanalizimit Projekte të tjera të realizuara gjatë periudhës Projekte Rregullimi i shtratit të lumit Shkumbin Trajtimi i mbeturinave medicinale në Sptalin Klinik, Tetovë Përgatitja e projektit dhe illimi i ndërtimit të kanalizimit në: Pallatic, Trebosh dhe Ozormisht Ujësjellësi, Çair Kanalizimi në: Llaki, Matkë, Shishovë, Gërçec, Gllumov dhe Krushopek, Saraj Kanalizimi, Çegran Kanalizimi në Zonën e VII-të, Gostivar Rregullimi i shtratit të lumit Orizarë Projektimi i Ujësjellësit, Luboten Ujësjellësi në Komunën e Vrapcishtit Ujësjellësi në Stracincë faza I Ujësjellësi në Strugë Ujësjellësi në Strimnicë Kanalizim në Crnilishtë Kanalizim në Nakolec faza I Rregullimi i lumit, Sërmnovë Sanimi i deponisë, Llojanë Ndërtimi i kanalizimit fekal, Strellcë dhe Garanë Kanalizimi në Hasanbeg dhe rregulimi i kanalit për ujitje Kanalizimi në Batincë Projektimi i deponisë për rajonin veri-lindor Ndërtimi i rrejtit të kanalizimeve për Komunën e Osllomesë faza II Rregullimi i lumejve në Komunën e Pllasnicës Ndërtimi i Ujësjellësit Luboten faza II Ndërtimi i deponisë Rusino koncesion Ndërtimi i deponisë për rajonin jug-perendimor koncesion Projekt për deponinë, Llojan Ujësjellësi në Gurgurnicë Përmisimi i shërbimeve komunale (huazim i 18.9 mil Euro nga BB) Dhënia e huazimeve për komunat: Studeniçan, Zhelinë, Vrapçisht dhe Gostivar për debllokimin e xhirrollogarive Përforcim i kapacititeve, Dollnen Sanim i tokës rëshqitëse aktive në Xhermë Ndërtim i murit mbështetës në Zajaz Aktivitete për përforcim institucional të Ndërmarrjes Publike Komunale të Vrapçishtit Sanim të tokës rëshqitëse në Skudrinjë 132 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

133 Nga kredia e Bankës Europiane të Investimeve, për ndërtimin dhe rekonstruimin e ujësjellësve dhe kanalizimeve, vendbanimet shqiptare përituan 14,753,509 euro. Komuna Vlera (euro) Haraçinë 100,000 Bogovinë 523,957 Brvenicë 356,383 Vrapçishtë 505,100 Gostivar 1,482,745 Dibër 462,368 Dollnen 495,049 Zhelinë 548,365 Jegunovcë 382,895 Zajaz 317,695 Kërçovë 503,839 Kumanovë 3,451,355 Butel 155,983 Likovë 1,108,746 Osllomej 305,222 Pllasnicë 113,628 Strugë 1,448,706 Studeniçan 270,463 Tearcë 441,885 Tetovë 1,252,598 Saraj 332,107 Çair 194,420 Nga shpërndarja e mjeteve prej kredisë së BERZH-it dhe Bankës Botërore, për rekonstruim dhe rehabilitim të rrugëve lokale, vendbanimet shqiptare përituan 9.1 milion euro gjegjësisht 6.7 milion euro. Komuna BB(euro) BERZH(euro) Haraçinë 105,394 77,495 Bogovinë 365, ,504 Bërvenicë 250, ,845 Vrapçishtë 331, ,444 Gostivar 945, ,477 Dibër 293, ,868 Dollnen 460, ,417 Zhelinë 344, ,259 Jegunovcë 238, ,054 Zajaz 214, ,524 Kërçovë 275, ,762 Kumanovë 1,097, ,838 Butel 345, ,238 Likovë 417, ,829 Osllomej 218, ,434 Pllasnicë 76,483 56,238 Strugë 893, ,223 Studeniçan 350, ,439 Tearcë 284, ,446 Tetovë 744, ,699 Saraj 440, ,039 Çair 386, ,533 Infrastruktura sociale Projekte të kryera apo në përfundim e sipër nga lëmia e infrastrukturës sociale Projekte Ndërtimi i çerdheve për fëmijë Likovë Saraj Rikonstruktimi i çerdheve Kumanovë Çair Tetovë Gostivar Dibër Strugë Qendra ditore për fëmijët me atësi të kuizuara Çair Dibër Likovë Ndërtimi i banesave sociale Çair 2 Saraj 2 Tetovë 1 Gostivar 1 Dibër 2 Kërçovë 1 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 133

134 KULTURA Sheshi Skënderbeu, Shkup Projekti ideor u realizua Projekti themelor është në vijim e sipër Sheshi Skënderbeu planiikohet të ndërtohet në bazë të projektit themelor Trashëgimia kulturore Revitalizimi i Çarshisë së Vjetër Programi katërvjeçar për revitalizim Ndriçimi i dy rrugëve kryesore Ndërtimi i portës së Çarshisë Pengimi i hyrjes së automjeteve Mbulim me internet falas i Çarshisë Manifestimi Tingujt e Çarshisë Rikonstruktimi i kalldërmit Restaurim dhe konzervim të xhamisë së Mustafa Pashës Projekt për restaurimin dhe rikonstruktimin e pjesëve të mbrojtura të Xhamisë Arasta Zbulimin e Tyrbës së Medah Babës me anë të gërmimeve arkeologjike dhe rikonstruktimi dhe rregullimi i ambientit. Aktivitete të tjera Projekte Ndërtimi i shtëpisë përkujtimore Nëna Terezë Ndriçimi i Urës së Gurrit Ndriçim të bedemit jug-perëndimor të Kalasë së Shkupit Dhënia e statusit të monumentit të kulturës, shtëpisë së Jashar beut Konzervim dhe restaurim të arqitekturës dhe enterierit të Xhamisë së Pashës në Tetovë. Konservim të xhamisë së Tatar Sinan Pashës në Kumanovë Konservim dhe restaurim të xhamisë Koxha Mehmet në Tabanovcë Konservim të xhamisë Jeni në Manastir Konservim të xhamisë Haxhi Durgut Konservim të Orta xhamisë në Strumicë Konservim të xhamisë Haxhi Hamza në Ohër Përfundim të rikonstruktimit dhe sanimit të manastirit Shën Jovan Bigurit Rikonstruktim i tërësishëm i disa konakëve të Abdurrahman Pashës në Kalanë e Tetovës Sanim i pullazit të Hamamit të vjetër në Tetovë Kryerja e projektit për konservimin dhe restaurimin e shtëpisë së mjekut të parë shqiptar, dr.xhafer Sulejmani Aktivitete mbrojtëse-konservuese në kompleksin Harabati Baba Teqe në Tetovë Projektim të restaurimit të Urës së vjetër në Zhelinë Pritet kyçja e komunës në rikonstruktimin e Sahat kullës dhe Urës së Kazazëve në Tetovë Realizimi i gërmimeve dhe projektim të riparimit të hamamit të vjetër në Dibër Është projektuar rikonstruktimi i Teqes në Dibër Ka illuar realizimi i shtëpisë përkujtimore të Mustafa Kemal Ataturkut në Koxhaxhik Është bërë restaurimi, valorizimi dhe adaptimi i objektit të Kongresit të Manastirit në Muze të Alfabetit Është përgatitur projekti ideor, themelor dhe realizues i Xhamisë Ishakije në Manastir Është përgaditur projekti ideor, themelor dhe realizues i xhamisë në Radanjë, komuna e Karbincit, Shtip Është shpallur tenderi për rindërtimin e Xhamisë së Çarshisë në Prilep Ka illuar riparimi i Tyrbes së Imaretit dhe Hamamit Voska në Ohër Mbulimi i bazilikës së vjetër nga periudha e krishterimit të hershëm në Ladorishtë Projektim të riparimit të Sahat kullës në Gostivar Projektim të restaurimit të shtëpisë së familjes Boletini në Gostivar Memorandumi për bashkëpunim me Institutin e Trashëgimisë Kulturore të Republikës së Shqipërisë U hap Qendra konservuese në Gostivar Institutitit për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve, iu dorëzua literatura profesionale (mbi 400 ekzemplarë) nga fusha e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore. 134 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

135 Projekte nga fusha e veprimtarisë kulturoreartistike Projekte Rikonstruktim dhe sanim të Teatrit Shqiptar Rinovimi i objektit ekzistues të pallatit të kulturës në Tetovë U kry zgjidhja ideore për ndërtesë të re të Teatrit dhe Bibliotekës në Tetovë Pas realizimit të hulumtimeve gjeomekanike do të illoj ndërtimi i Teatrit dhe Bibliotekës në Tetovë Sanim i muzeut të Tetovës Sanim i muzeut të Kumanovës Sanim i muzeut të Strugës Sanim të pallatit të kulturës në Strugë Institucionalizim i festivaleve: Këngë Jeho Strugë Sharri Këndon Tetovë Ditët e Naimit Tetovë Festivali i Teatrove Shqiptare Dibër Nota Fest Shkup BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 135

136 Sporti dhe rekreimi Janë ndërtuar ose janë në ndërtim e sipër: 9-të stadiume ndihmëse futbolli; 25 terene sportive multifunksionale; 26 terene tenisi dhe 10 salla sportive. Stadiume ndihmëse futbolli Vlera (den) Terene për tenis Sasia Vlera (den) Vrapçishtë 9,471,000 Gostivar 9,471,000 Zhelinë 9,471,000 Zajaz 9,471,000 Kërçovë 9,471,000 Strugë 9,471,000 Tearcë 9,471,000 Tetovë 9,471,000 Saraj 9,471,000 Terene sportive multifunksionale Sasia Haraçinë 1 Bogovinë 1 Brvenicë 1 Vrapçishtë 1 Gostivar 1 Dollnen 1 Zhelinë 1 Zajaz 1 Dibër 2 Likovë 3 Osllomej 1 Studeniçan 2 Tearcë 1 Tetovë 4 Saraj 2 Çair 2 Me një fushë Gostivar 2 10,455,000 Zajaz 2 10,455,000 Dibër 2 10,455,000 Strugë 2 10,455,000 Tetovë 2 10,455,000 Saraj 2 10,455,000 Çair 2 10,455,000 Me dy fusha Çair 2 20,910,000 Tetovë 2 20,910,000 Gostivar 2 20,910,000 Salla sportive Vlera (den) Saraj 14,760,000 Kumanovë 14,760,000 Brvenicë 14,760,000 Likovë(Slupçan) 14,760,000 Bogovinë(Zherovjan) 14,760,000 Tetovë(USHT) 14,760,000 Shkup(Butel) 14,760,000 Tetovë(Poroj) 14,760,000 Kërçovë 14,760,000 Shkup(Gazi Babë) 14,760, BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

137 BDI PLATFORMË PËR BASHKIM, ZHVILLIM DHE INTEGRIM 137

138 Faleminderim! Platforma për Bashkim, Zhvillim dhe Integrim e Bashkimit Demokratik për Integrim u përgatit me përkushtimin më të lartë të gjithë ekipeve dhe organeve profesionale partiake. Në përgatitjen e ketij dokumenti janë konsultuar shkencëtar dhe profesionist të fushave të ndryshme, si dhe janë zhvilluar bisedime dhe konsultime me organizata dhe institucione të ndryshme nga spektri i biznesit, shkencës, arsimit, shëndetësisë, kulturës, artit, rinisë, sportit, mediat, shoqëria civile, etj. Bashkimi Demokratik për Integrim është mirënjohës dhe shpreh faleminderimet më të larta për të gjithë që kontribuan në përgatitjen e Platformës për Bashkim, Zhvillim dhe Integrim. Bashkë drejt qëllimit! 138 BDI BASHKË DREJT QËLLIMIT!

139

140