Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje Dhunës në Baza Gjinore në Komunat e Kosovës: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan

Size: px
Start display at page:

Download "Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje Dhunës në Baza Gjinore në Komunat e Kosovës: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan"

Transcription

1

2 Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje Dhunës në Baza Gjinore në Komunat e Kosovës: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan UNICEF Kosovë Tetor 2013

3 Katalogimi në botim (CIP) Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës 17.03( )(047) Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje - Dhunës në Baza Gjinore në Komunat e Kosovës: Dragash, Gjakove dhe Gjilan/UNICEF.-Prishtinë: UNICEF Kosova, f. ; 30 cm. Akronimet: f. 9. Refencat : f ISBN design@xhad.net Të gjitha referimet për Kosovën në këtë studim duhet të kuptohen në pajtim të plotë me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara 1244 dhe pa paragjykim ndaj statusit të Kosovës 2

4 Ky studim bazë ka përfshirë përpjekje të mëdha të atyre të cilët ndihmuan në hartimin, shqyrtimin, aprovimin, financimim dhe implementimin e tij, duke reflektuar prioritetin dhe angazhimin e dhënë në adresimin dhe eliminimin e dhunës në familje/dhunës në baza gjinore ((DHF/DHBGJ) dhe përkrahjen e barazisë gjinore dhe të drejtave të njeriut në kontekstin e Kosovës. Është e rëndësishme të shprehim mirënjohjen për përkrahjen e fuqishme dhe të vazhdueshme të Zyrës së Kryeministrit për ta lehtësuar procesin e studimit dhe për t i ofruar drejtim bashkë me përkrahjen e shumë akterëve të cilët krijuan Komitetin Koordinues Kombëtar të DHF/DHBGJ, i udhëhequr nga Ministria e Drejtësisë. Me shumë mirënjohje, Qeveria e Finlandës faleminderohet për visionin dhe përkrahjen e vet në studim përmes Programit të Përbashkët të OKB-së për Dhunën në Baza Gjinore që e përkrahë implementimin e Strategjisë Kombëtare dhe Planin e Veprimit kundër Dhunës në Familje në tri pilot komuna, Dragash, Gjakovë dhe Gjilan. Ishin të nevojshëm shumë, fëmijë, gra dhe burra të anketuar në tri pilot komuna dhe akterë të tjerë të nivelit kombëtar të cilët morën pjesë në studim. Gatishmëria e tyre për t i shprehur pikëpamjet e tyre është vlerësuar shumë dhe është parë si një mënyrë kritike për ta, për të kontribuar aktivisht në përmirësimin e situatës të atyre që janë prekur nga dhuna në familje/dhuna në baza gjinore. Koordinatorët lokal komunal të OKB-së dhe anëtarët e mekanizmave koordinues komunal DHF/DHBGJ të përkrahur nga Programi i Përbashkët i OKB-së për Dhunën në Baza Gjinore (DHBGJ), kanë ndihmuar për një proces më të lehtë të hulumtimit në terren. Një falemiderim i veçantë i është dhënë partnerëve kontribues për rezultatet dhe përkrahjen e tyre të pakursyeshme përgjatë tërë procesit, përfshirë Fondin e Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF); Fondin e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP); Ekipin e Kosovës të Kombeve të Bashkuara (UNKT); Fondin e Kombeve të Bashkuara për Popullsinë (UNFPA); Entitetin e Kombeve të Bashkuara për Barazi Gjinore (UN WOMEN); Zyren e Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut (OHCHR); dhe Qendrën për Mbrojtjen e Viktimave dhe Parandalimin e Trafikimit me Qenie Njerëzore (MVPT). Fondacionit Kosova së Bashku, me Aliriza Arenliun, PhD, Kalterina Kelmendin, kandidate për PhD dhe Hamjete Dedollin, Eksperte e Trafikimit me Qenie Njerëzore, iu përkasin falënderime të shumta për kohën dhe përpjekjet e dhëna në këtë studim lidhur me organizimin, analizimin dhe prezantimin e të dhënave dhe të gjeturave. Mirënjohje Të gjitha referimet për Kosovën në këtë studim duhet të kuptohen në pajtim të plotë me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara 1244 dhe pa paragjykim ndaj statusit të Kosovës 3

5 4

6 Përmbajtja 1. Historiku, Objektivat dhe Metodologjia Historiku dhe përmbajtja e studimit Qëllimi & objektivat e studimit Përkufizimet dhe Metodologjia Rezultatet e vlerësimit bazë mbi dhunën në Familje/dhunës në baza gjinore në tri komunat Përhapja ose shtrirja e dhunës në familje/dhunës në baza gjinore Masa e fëmijëve që përjetuan dhe ishin dëshmitarë të dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale në shtëpi Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën fizike, psikologjike dhe seksuale në shkollë Përmbledhje e të gjeturave kryesore për shtrirjen e DHF/DHBGJ në mes të fëmijëve vjec Masa e dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale në mes të grave dhe burrave Masa e dhunës fizike në mes të grave dhe burrave Masa e femrave që përjetojnë dhe meshkujve që kryejnë dhunë psikologjike Masa e femrave dhe meshkujve që kanë përjetuar dhunë seksuale Qëndrimet rreth dhunës në familje/dhunës në baza gjinore (fëmijët, femrat dhe meshkujt) në tri komuna Dragash, Gjakovë dhe Gjilan Qëndrimet e fëmijëve ndaj dhunës në familje/ dhunës në baza gjinore Qëndrimet dhe perceptimet e fëmijëve rreth DHF/DHBGJ: Të gjeturat nga fokus grupet Qëndrimet e femrave ndaj dhunës në familje/ dhunës në baza gjinore Qëndrimet e grave dhe perceptimi për dhunën në familje/dhunën në baza gjinore: Gjetjet nga fokus grupet Përshkrim i përvojave të të mbijetuarve nga dhuna në familje; të gjeturat nga intervistat më të detajuara Qëndrimet e burrave ndaj dhunës në familje/dhunës në baza gjinore Qëndrimet e burrave dhe perceptimi për dhunën në familje/dhunën në baza gjinore: Gjetjet nga fokus grupet Faktorët e rrezikut që ndërlidhen me dhunën Faktorët e rrezikut që lidhen me dhunën kundër fëmijëve: Gjetjet e anketimit shkollor Faktorët e rrezikut lidhur me dhunën që përfshin femrat: Konstatimet nga hulumtimi i ekonomive familjare Faktorët e rrezikut që ndërlidhen me dhunën ku përfshihen burrat: Konstatimet nga hulumtimi i ekonomive familjare Pasojat e Dhunës (mbi fëmijët, gratë dhe burrat) Pasojat e dhunës familjare tek fëmijët (12-18 vjeçar) Pasojat e dhunës familjare tek femrat (18 vjeçare e më shumë) Pasojat e dhunës familjare tek meshkujt (të moshës vjeçar) Shërbimet që adresojnë dhunën familjare / dhunën në bazë gjinore në të tri komunat Shërbimet Sociale Shërbimet gjyqësore Shërbimet shëndetësore Hapat Strategjik Vijues Referencat

7 Tabelat: Tabela 1: Përmbledhje e numrit të të anketuarve të studimit. F.27 Tabela 2: Karakteristikat demografike të anketës shkollore me fëmijët. F.28 Tabela 3: Karakteristikat demografike të anketës së ekonomive familjare me gra dhe burra. F.29 Tabela 4: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar në shkollë nga vajzat dhe djemtë.. F.32 Tabela 5: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë dhe burrat e maruar, fejuar ose të lidhur dhe gratë e divorcuara.. F.42 Tabela 6: Përqindjet e djemve dhe vajzave të cilët u pajtuan me deklaratat lidhur me stereotipet gjinorë.. F.55 Tabela 7: Përqindjet e grave të cilat u pajtuan ose nuk u pajtuan me deklaratat/ikonat e Shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës.. F.60 Tabela 8: Përqindjet e grave me baza urbane dhe rurale në pajtim me deklarata e Shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës.. F.61 Tabela 9: Pikat mesatare të Shkallës së qëndrimit ndaj dhunës për statustin martesor të grave.. F.61 Tabela10: Përqindja e fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë në shtëpi për grup mosha.. F.74 Tabela 11: Niveli arsimor i baballarëve dhe nënave të fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë në shtëpi.. F.74 Tabela 12: Statusi i punësimit të nënave dhe përqindja e fëmijëve që kanë përjetuar dhunë në shtëpi.. F.75 Tabela 13: Statusi i punësimit të baballarëve dhe përqindja e fëmijëve që kanë përjetuar dhunë në shtëpi.. F.76 Tabela 14: Rezultatet mesatare të Pyetësorit të Shëndetit të Përgjithshëm për fëmijët që kanë përjetuar dhunë në familje.. F.82 Tabela 15: Rezultatet mesatare të Pyetësorit të Shëndetit të Përgjithshëm për fëmijët që kanë dëshmuar dhunë në familje. F.82 Tabela 16: Rezultatet mesatare të Pyetësorit të Shëndetit të Përgjithshëm për fëmijët që kanë përjetuar dhunë në shkollë.. F.83 FIGURAT: Figura 1: Përqindjet e përjetimeve të dhunës fizike të djemve të shkaktuara nga anëtarët e familjes.. F.30 Figura 2: Përqindja e fëmijëve dëshmitarë të dhunës fizike në shtëpi nga gjinia.. F.31 Figura 4: Përqindja e llojeve të ndryshme të dhunës nga gjinia.. F.33 Figura 3: Përqindja e llojeve të dhunës së përjetuar nga fëmijët.. F.33 Figura 5: Përqindja e fëmijëve dëshmitarë të llojeve të ndryshme të dhunës.. F.34 Figura 6: Diferencimet gjinore në dëshmimin e llojeve të ndryshme të dhunës.. F.34 Figure 7: Përqindjet e llojeve të dhunës që fëmijët kanë përjetuar në shkollë.. F.34 Figure 8: Përqindjet e llojeve të dhunës së përjetuar nga djemtë dhe vajzat në shkollë.. F.34 Figure 9: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike që gratë e martuara i përjetuan nga partnerët e tyre.. F.35 Figura 10: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike që gratë e martuara i përjetuan nga partnerët e tyre në bazë të distribuimit urban/rural.. F.36 Figura 11: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e martuar.. F.37 Figura 12: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku njërës prej formave të dhunës fizike.. F.37 Figura 13: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës fizike në nivel urban/rural.. F.38 Figura 14: Ndryshimet në mes të llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e martuar dhe përjetuar nga gratë e martuara.. F.38 Figura 15: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë e fejuara ose gratë në lidhje (gratë jo-beqare).. F.39 6

8 Figura 17: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës fizike.. F.40 Figura 16: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e fejuar/burrat në lidhje (burrat jo-beqar) kundër partnerëve të tyre.. F.40 Figura 18: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen ose përjetimin e llojeve të ndryshme të dhunës fizike.. F.41 Figura 19: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë e divorcuara.. F.42 Figura 21: Përqindjet e dhunës fizike nga anëtarët e familjes kundrejt grave beqare bazuar në distribuimin urban/rural.. F.43 Figura 20: Përqindjet e përjetimeve të grave beqare të dhunës fizike nga anëtarët e familjes.. F.43 Figura 22: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer kundrejt grave të martuara nga partnerët e tyre.. F.44 Figura 23: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer nga burrat e martuar kundrejt partnereve të tyre.. F.45 Figura 24: Ndryshimet në mes të grave dhe burrave të martuar lidhur me kryerjen ose përjetimin e së paku një prej formave të dhunës psikologjike në nivel urban/rural.. F.46 Figura 25: Ndryshimet në mes të burrave dhe grave lidhur me angazhimin dhe përjetimin e llojeve të ndryshme të dhunës psikologjike.. F.46 Figure 26: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të përjetuar nga gratë e fejuara ose gratë në lidhje (gratë jo-beqare) të kryer nga partnerët e tyre, sipas komunave.. F.47 Figura 27: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer nga burrat jo-beqar kundrejt partnereve të tyre.. F.48 Figura 28: Ndryshimet në mes të burave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me angazhimin dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës psikologjike në nivel urban/rural.. F.49 Figura 29: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen ose përjetimin e llojeve të dhunës psikologjike.. F.49 Figura 30: Përqindja e dhunës psikologjike kundrejt grave beqare nga anëtarët e tyre të familjes.. F.50 Figura 31: Përqindjet e dhunës psikologjike të përjetuar nga gratë beqare nga anëtarët e tyre të familjes në bazë të distribuimit urban/rural.. F.51 Figura 32: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen paku një prej formave të dhunës seksuale... F.52 dhe përjetimin e së Figura 33: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës seksuale në bazë të distribuimit urban/rural.. F.52 Figura 34: Përqindja e djemve dhe vajzave (dhe totali i grumbulluar sipas deklarimit) që e tolerojnë dhunës mes çiftesh.. F.54 Figura 35: Përqindja e burrave të cilët pajtohen dhe nuk pajtohen me deklaratat lidhur me dhunën në shkallën e përgjithshme të dhunës mashkullore.. F.69 Figura 36: Ndryshimet në mes të pikëve mesatare të në shkallën e përgjithshme të dhunës mashkullore në mes të burrave të cilët kanë kryer dhunë fizike, psikologjike, seksuale dhe ata të cilët nuk kanë kryer.. F.69 Figura 37: Tipi i familjes së fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë familjare.. F.75 Figura 38: Niveli i arsimimit të femrës dhe përvoja e tyre ndaj dhunës (përfshirë atë fizike, seksuale dhe psikike).. F.77 Figura 39: Niveli i arsimimit të partnerit për femrat që kanë përjetuar dhunë.. F.77 Figura 40: Vlerësimet e veseve në përdorimin e substancave nga partneri në raport me femrat që kanë përjetuar dhunë krahasuar me ato të cilat nuk kanë përjetuar... F.78 Figura 41: Llojet dhe përqindjet e lëndimeve të paraqitura nga femrat që janë lënduar si rezultat i dhunës familjare.. F.84 7

9 8

10 Akronimet ABGJ Agjencia për Barazi Gjinore QMGF Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve QPS Qendra për Punë Sociale KEDNG Konventa për Eliminimin e të gjitha formave të Diskriminimit Ndaj Grave KDF Konventa për të Drejtat e Fëmijëve KPK Kodi Penal i Kosovës KPPK Kodi i Procedurës Penale të Kosovës DSHMS Drejtoria për Shëndetësi dhe Mirëqenie Sociale NDHF Njësia e Policisë për Dhunën në Familje RRDD Rregullorja e Dhunës në Familje KEDNJ Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut EU Bashkimi Evropian DHBGJ Dhuna në Baza Gjinore AKS Agjencioni Kosovar për Statistika (AKS) PK Policia e Kosovës (PK) RRGK Rrjeti i Grave të Kosovës LMDHF Ligji për Mbrojtjen kundër Dhunës në Familje MPMS Ministria për Punë dhe Mirëqenie Sociale OJQ Organizata Jo-Qeveritare SKPVDHF Strategjia Kombëtare dhe Plani i Veprimit kundër Dhunës në Familje OHCHR Zyra e Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut OSCE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë PS Punëtor Social UNICEF Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijë UNDP Fondi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim UN WOMEN Etniteti i Kombeve të Bashkuara për Barazi Gjinore dhe Fuqizim të Grave UNKT Kombet e Bashkuara, Ekipi i Kosovës UNMIK Kombet e Bashkuara Misioni në Kosovë UNFPA Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullsinë DAAV Divizioni për Avokim dhe Asistencë të Viktimave OBT Organizata Botërore e Shëndetësisë IGSS Iniciativa e Grave për Siguri dhe Sigurim QMG Qendra për Mirëqenie të Grave 9

11 10 Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje:

12 Historiku Dhuna në familje/dhuna në baza gjinore (DHF/DHNBGJ) është një fenomen kompleks dhe dinamik i cili nuk njeh kufi në kuadër të gjinisë, etnitetit, racës, moshës ose statusit socio-ekonomik. Pabarazia gjinore shpesh është në thelb të dhunës në familje, që rezulton në më shumë gra dhe fëmijë që u janë shkelur të drejtat e tyre krahasuar me meshkujt. Në kontekstin e Kosovës, dhuna në familje/dhunë në baza gjinore është injoruar gjatë dhe pas viteve të konfliktit por edhe për shkak të traditës së fuqishme kulturore për ta fshehur dhunën në familje. Vetëm në vitet e fundit ajo ka filluar të merr vëmendjen që meriton. Në veçanti, Kosova ka miratuar ligje dhe politika kombëtare për adresimin e pabarazive gjinore. Në vitin 2010, Ligji për Mbrojtjen kundër Dhunës në Familje (LMDHF) u miratua nga Kuvendi i Kosovës dhe u pasua me formulimin dhe aprovimin e Strategjisë Kombëtare dhe Planit të Veprimit kundër Dhunës në Familje (SKPVDHF) Agjencionet e Kombeve të Bashkuara, UNICEF, UNDP, UNFPA, UN Women dhe OHCHR 1, së bashku i janë bashkuar Programit të Përbashkët të OKB-së për Dhunën në Baza Gjinore (DHNBGJ) për ta përkrahur Qeverinë në implementimin e SKPVDHF në lidhje me LMDHF, me financim nga Qeveria e Finlandës. Programi është përkrahur përmes Zyrës së Kryeministrit dhe është koordinuar përmes Komitetit Koordinues Kombëtar dhe Mekanizmave Koordinuese Komunale në tri komuna:dragash, Gjakovë and Gjilan. Qëllimi/objekivat: Qëllimi i këtij studimi bazik është t i ndihmojë të tri komunat për themelimin e një pike fillestare kundrejt së cilës do t i ndjek ndryshimet sa i përket DHF/DHBGJ, që do të mund të përdoret për të 1) ndihmuar për të bërë përshtatje relevante në strategjitë dhe intervenimet e programit; dhe 2) për t i informuar komunat tjera që dëshirojnë të institucionalizojnë programet e tyre të DHF/DHNBGJ. Objektivat e këtij studimi përfshijnë: Identifikimi i përhapjes apo shtrirjes së formave të ndryshme të dhunës ndaj grave, fëmijëve dhe të rinjve të cilat shfaqen ose janë shfaqur në tri pilot komuna Përmbledhje ekzekutive Identifikimi dhe mbledhja e informacioneve për vlerat e familjes lidhur me DHF/DHBGJ Identifikimi i faktorëve të rrezikut të DHF/DHBGJ në komunat e përzgjedhura 1 United Nation Children s Fund (UNICEF); United Nation Development Fund (UNDP); United Nations Population Fund (UNFPA); United Nations Entity for Gender Equality (UN WOMEN); and the Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR). 11

13 Dokumentimi i pasojave të dhunës ndaj grave dhe fëmijëve Përmbledhje ekzekutive Identifikimi i llojeve dhe zgjerimit të qasjes në shërbime dhe mekanizma referues për të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ brenda komunave të përzgjedhura (p.sh shërbimet sociale, përfshirë shërbimet për mbrojtjen e fëmijëve, shërbimet brenda fushave të drejtësisë, shëndetësisë, edukimit dhe punësimit) Identifikimi i përparësive dhe resurseve individuale dhe të komunitetit për parandalim dhe përgjigje ndaj dhunës Rekomandimi i strategjive ekzistuese të intervenimit në secilën komunë për parandalim, mbrojtje dhe integrim bazuar në këto përparësi dhe resurse të komunitetit Definicione/metodologji:: Nuk ekziston një definicion universal i dhunës në familje ose dhunës në baza gjinore/dhunës ndaj grave. Prandaj, për ta formuluar definicionin punues për DHF/DHBGJ për këtë studim janë konsultuar katër burime kryesore: Deklarata e OKB-së për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave (1993),Instituti Evropian për Barazi Gjinore i Këshillit të Evropës, Ligji i Kosovës për Mbrojtjen ndaj Dhunës në Familje (LMDHF), dhe Studimi shumë-shtetësh i OBSH për Shëndetin e Grave dhe Dhunën në Familje, Siç duket dhuna në baza gjinore dhe dhuna ndaj grave janë përdorur shpesh në formë të këmbyeshme qysh kur në përgjithësi burrat shkaktuan dhunë mbi gra. Gjithashtu, llojet e dhunës nuk janë reciprokisht ekskluzive, dhuna në baza gjinore përfshinë dhunën në familje, trafikimin, dhuna në takime, etj. DHBGJ si në shtëpi, shkollë ose komunitete reflekton dhe fuqizon pabarazitë gjinore. Fokusi i studimit në kontekstin kosovar është në dhunën në mes të meshkujve dhe femrave, me fokus në dhunën në familje. Prandaj për qëllime të këtij studimi, DHF/DHBGJ është definuar si dhunë e kryer nga partnerët intim dhe anëtarët tjerë të familjes dhe e manifestuar përmes: dhunës fizike, dhunës psikologjike, dhunës seksuale, ngacmimit seksual dhe sulmit seksual. (Shih pjesën I për definicion të plotë) Metodologjia ka përfshirë metoda sasiore dhe cilësore të mbledhjes së të dhënave/informacioneve nga totali prej 3661 të anketuarve. Pjesa sasiore e hulumtimit ka konsistuar në sondazhe të bazuara në familjarë dhe shkolla duke përdorur pyetësorë. Pjesa cilësore e hulumtimit ka konsistuar në diskutimet me fokus grupe me gra, burra dhe fëmijë, me intervista të thella me akterët, përfshirë të mbijetuarit e DHF. Procesi pjesëmarrës ka përfshirë edhe të dhëna nga partnerët, palët kyçe dhe akterët e shumtë në pilot komunat. Të gjeturat kryesore lidhur me themelimin e bazës Të dhënat e vlerësimit bazë përfshijnë aspekte të ndryshme lidhur me dhunën, përfshirë shtrirjen e saj, qëndrimet, faktorët e rrezikut dhe pasojat, të cilat janë zbërthyer në baza të gjinisë/ shpërndarjes urbane/rurale, etj. Ky raport prezanton një grumbullim të të dhënave për tri komunat. Të dhënat për komunë janë përfshirë në një dokument të veçantë dhe janë ruajtur në UNICEF Kosova.Të gjeturat sasiore dhe cilësore të këtij studimi konfirmojnë se dhuna në 12

14 familje/dhuna në baza gjinore është e pranishme në këto tri komuna. Dhuna fizike është gjetur të jetë lloji më i përhapur i dhunës i përjetuar nga gratë (17.3 përqind) dhe fëmijët (50.2 përqind), e ndjekur nga dhuna psikologjike, gratë (5.9 përqind) dhe fëmijët (14.8 përqind), dhe dhuna seksuale, gratë (2.7 përqind) dhe fëmijët (1 përqind). Krahasuar me gratë e anketuara, burrat e anketuar theksuan se ata kanë kryer një përqindje më të lartë të dhunës fizike (28.4 përqind) dhe dhunë psikologjike (31.8 përqind) ndërsa një përqindje më të vogël të dhunës seksuale (0.8 përqind). Perceptimi i përgjithshëm nga të anketuarit femra dhe meshkuj, të rinj dhe të vjetër është që në të shumtën e rasteve meshkujt janë kryesit e DHF/DH- BGJ ndaj grave dhe fëmijëve, edhe pse në disa raste vjehrrat dhe kunatat kanë shkaktuar dhunë ndaj grave dhe nganjëherë fëmijëve që zakonisht jetojnë në familjen e burrit. Disa të anketuar thanë se edhe djemtë kryejnë akte të dhunës ndaj nënave të tyre. Në rastin e përjetimit të dhunës në shtëpi, fëmijët theksuan se është e zakonshme të jenë dëshmitarë të dhunës në shtëpi. Ata kanë qenë dëshmitarë të dhunës fizike, si për shembull nënat dhe baballarët e tyre dukë i bërtitur njëri tjetrit, dhe prindërit duke iu bërtitur ose gjuajtur dhe rrahur motrat dhe vëllezërit e tyre, dhe dhunë psikologjike siç është fyerja e tjetrit ose ta bëjnë të ndihet keq. Shkaqet kryesore që kontribuojnë në dhunën ndaj fëmijëve në shtëpi janë të lidhura me mospajtimet e tyre me anëtarët e familjes, mungesën e sjelljes, thyerja e rregullave të familjes dhe mungesa e aftësive të komunikimit. Afërsisht gjysma (45.2 përqind) e fëmijëve raportuan se kanë përjetuar dhunë fizike në shkollë, dhe më shumë se 20 përqind poshtërim, frikësim, dhe janë thirrur me emra ofendues në shkollë (forma të fyerjeve verbale ose dhunës psikologjike). Të gjithë fëmijët e komunitetit Rom, Ashkalinj dhe Egjiptas treguan se dhuna në shkollë ka qenë një nga arsyet kryesore për braktisjen e hershme të shkollës. Dhuna në takime në mesin e adoleshentëve është gjetur të jetë e përhapur dhe e shfaqur në disa forma. Këto kanë përfshirë tendencën e djalit për të treguar fuqi dhe kontroll mbi vajzën me të cilën takohet, duke i diktuar asaj çfarë të veshë dhe duke e kufizuar lirinë e saj për të dalë me të tjerë, dhe nganjëherë duke e përdorur dhunën fizike, psikologjike dhe/ose seksuale. Shumica e të anketuarve bënë të ditur se rastet e DHF/DHBGJ raportohen shumë rrallë për shkak të frikës së viktimës nga pasojat e raportimit të rastit; turpi; stigma; humbja e besimit të fëmijëve ose ndarja nga fëmijët e saj; varësia financiare; mungesa e përkrahjes nga ana e familjes së gruas; vendosja e mirëqenies së familjes përballë të sajës; pranimi ose tolerimi i dhunës duke menduar se ajo është e merituar; mungesa e shërbimeve ose qasjes për t i arritur këto shërbime; mungesa e besimit në shërbime, dhe mungesa e vetëdijësimit për shërbimet. Shumë të anketuar thanë se familjet, komunitetet dhe shërbimet fokusohen veçanërisht në pajtimin e çiftit/familjes, pa e marrë siç duhet në konsideratë situatën e viktimës dhe mundësitë e përsëritjes së dhunës. Lidhur me qëndrimet ndaj dhunës, burrat përgjithësisht treguan një shkallë më të lartë të tolerancës të dhunës ndaj grave dhe e njëjta është përsëritur edhe me djemtë adoleshentë ndaj vajzave adoleshente. Në të njëjtën kohë, një numër domethënës i grave dhe vajzave thekson se ato kanë qëndrime tolerante ndaj dhunës së burrave kundër tyre. Në lidhje me deklaratën Ndonjëherë Përmbledhje ekzekutive 13

15 Përmbledhje ekzekutive gratë e meritojnë të rrahen është gjetur se një proporcion më i madh i grave (54.5 përqind) ishin dakord krahasuar me burrat (50.9 përqind). Këto të gjetura u fuqizuan më tej gjatë diskutimeve me fokus grupe. Ato sqaruan se kur gratë meritojnë të rrahen është për shkak të ndjenjave të xhelozisë dhe tradhtisë të burrave dhe djemve adoleshentë, kur gratë ose vajzat adoleshente nuk iu marrin leje partnerëve të tyre për të dalur, kur gratë e martuara nuk i përmbushin detyrat e tyre si gra ose nuse, etj. Këta shembuj vënë në pah se si rolet e ashpra gjinore të lidhura me normat tradicionale kulturore mund të kontribuojnë në mbajtjen e vajzave dhe grave në një status të varur, duke i bërë ato më të pambrojtura ndaj dhunës në baza gjinore, si dhe pranimin e dhunës. Kishte të dhëna se duhet bërë shumë punë në përmirësimin e vetëbesimit dhe vetëvlerësimit të vajzave dhe grave rreth aftësive të tyre, përfshirë marrjen e udhëheqësisë dhe të jenë të barabarta në postet profesionale dhe familjare, p.sh. një përqindje e madhe e vajzave treguan se ato pajtohen se djemtë janë më të zgjuar siç është parë nga niveli i asaj se sa prej tyre janë pajtuar me thënien - Mesatarisht, vajzat janë po aq të zgjuara sa edhe djemtë, me këtë u pajtuan më shumë djemtë (40%) sesa vajzat (13%). Të dhënat konfirmuan se gratë dhe fëmijët të cilët kanë përjetuar dhunë ose burrat të cilët kanë kryer dhunë tregojnë qëndrime më tolerante kundrejt dhunës së çifteve, stereotipeve gjinore dhe pranimit të dhunës së burrave ndaj grave krahasuar me ato që nuk kanë përjetuar ose kryer dhunë. Disa faktorë kyç të rrezikut që mund të kontribuojnë në shfaqjen e DHF/DHBGJ të cilët u potencuan nga të anketuarit, përfshijnë: kushtet e vështira ekonomike, papunësia, ndikimet dhe tensionet e familjes (kur jetojnë me familje të zgjeruara/familjen e burrit), xhelozia, alkooli dhe përdorimi i substancave tjera, role të ashpra gjinore dhe vlerat tradicionale. Lidhur me pasojat e dhunës, shumica e grave dhe fëmijëve që kanë përjetuar dhunë tregojnë shkallë më të lartë të stresit dhe vështirësive në funksionimin e përditshëm (p.sh ndihen jo të lumtur dhe në depresion; ndihen nën presion) krahasuar me ata të cilët nuk e kanë përjetuar dhunën. Katër përqind e këtyre grave të anketuara raportuan se ato janë lënduar si rezultat i dhunës, kryesisht në formë të mavijosjeve, gërvishtjeve, ndrydhjeve, çrregullime dhe lëndime të syrit. Burrat të cilët kanë kryer dhunë treguan nivele më të ulëta të mirëqenies psikologjike krahasuar me ata të cilët nuk kanë kryer dhunë. Të gjeturat theksuan se kryerja apo ushtrimi i dhunës është i lidhur me përjetimet e dhunës në fëmijëri (në shkollë dhe shtëpi), abuzim me substanca (alkool dhe cigare) dhe qëndrime që i favorizojnë rolet e ashpra gjinore dhe tolerancën karshi dhunës. Viktimizimi, në disa pjesë ka qenë i lidhur me moshën e re, nivelin e ulët të arsimimit dhe përjetimet e dhunës në fëmijëri. Përderisa numri më i madh i burrave si kryes të dhunës dhe i grave si viktima janë shoqëruar me nivelin e ulët ose me mos-edukimin formal, është gjetur se edhe gratë me nivel universitar dhe burrat me nivel të arsimit të lartë ishin më të prirur në përjetimin dhe ushtrimin e dhunës. Kjo theksoi nevojën e hulumtimit të faktorëve mbrojtës. 14 Intervistat me akterë të shërbimeve sociale, juridike dhe shëndetësore treguan se ekzistojnë disa lidhje të mirë-formuluara, politika, strategji dhe struktura me role dhe përgjegjësi të detajuara të stafit për të ndihmuar në

16 udhëheqjen e shërbimeve të tyre në lidhje me DHF/DHBGJ. Njëkohësisht, në mënyrë konstruktive ata theksuan boshllëqet dhe sfidat në shërbimet e tyre në lidhje me nismën, përgjigjet e bazuara në komunitet për viktimat, të mbijetuarit, dëshmitarët dhe kryesit e DHF/DHBGJ. Selektimi i boshllëqeve dhe sfidave është siç vijon: Në shërbimet sociale, decentralizimi i procesit ka shkaktuar disa boshllëqe në ofrimin e shërbimeve sociale efektive, efikase dhe adekuate të DHF/DH- BGJ të ofruara nga Drejtoritë e Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale (DSHMQ) dhe Qendrat për Punë Sociale (QPS) në nivel komunal. Të mbijetuarit e dhunës në familje nuk janë të përfshirë si grup i veçantë i asistencës sociale dhe QPS nuk kanë buxhet për emergjencë ose ri-integrim të nevojave të viktimave dhe të mbijetuarve të DHF/DHBGJ. Numri jo adekuat i resurseve njerëzore të trajnuar profesionalisht i shoqëruar me volumin e madh të rasteve (jo të gjitha të DHF) ndikojnë në cilësinë e shërbimeve të DHF/DHBGJ. Gratë dhe fëmijët e disa komuniteteve si zonat rurale dhe komunitetet etnike (d.m.th Rom, Ashkali dhe Egjiptas), kanë gjasa të kenë faktorë më të lartë të rrezikut të dhunës së shoqëruar me varfërinë dhe normat e fuqishme tradicionale, duke krijuar më shumë sfida për këto gra dhe fëmijë që t i qasen shërbimeve të DHF/DHBGJ. Për më tepër, shërbimet nuk janë shpesh në dispozicion, të arritshme apo të përballueshme, p.sh. transporti për të arritur deri tek këto shërbime. Strehimoret janë parë si streha të sigurta dhe të vlerësuara nga shumë të mbijetuara të DHF/DHBGJ por kufizimet e tyre janë të njohura gjerësisht me mungesën e stabilitetit financiar, resurseve njerëzore dhe qëndrueshmërisë. Disa OJQ aktive të dobishme që punojnë me çështje të fëmijëve dhe grave në tri pilot komuna, ndihmojnë në plotësimin e boshllëqeve. Megjithatë, ashtu si strehimoret, atyre u mungon stabiliteti financiar pasi që ato janë të varura nga financimi i donatorëve. Disa akterë punojnë në shërbime të rehabilitimit për të dyja palët e DHF/DHBGJ si për të mbijetuarit ashtu edhe për kryesit dhe shërbime të ri-integrimit të të mbijetuarëve dhe dëshmitarëve të DHF/DHBGJ. Drejtorati i Arsimit potencoi se në arsim, dhuna në familje është temë në programin shkollor të lëndës Edukata Qytetare Publike. Është përmendur se dhuna e bashkëmoshatarëve në shkolla dhe sjella e dhunshme është e dënueshme. Në kohën e hulumtimit, nuk është përmendur ndonjë protokoll që duhet përcjellur në rastet kur dhuna në familje është e identifikuar në lidhje me studentin. Në shërbimet juridike, ekziston një numër i kufizuar i Avokatëve të Viktimave (AV) që merren me raste të DHF/DHBGJ. Numri i lartë i rasteve i caktuar për ta, buxheti i vogël dhe nganjëherë hapësira jo adekuate e punës e afekton nivelin e tyre të influencimit dhe se si ata mund të avokojnë në emër të të mbijetuarve të DHF/DHBGJ dhe ta ndërtojnë reputacionin e tyre dhe nivelin e bashkëpunimit me gjykatat komunale kur të merren vendimet lidhur me DHF, për shembull në lëshimin e urdhërave për mbrojtje. Procedurat e përcaktimit dhe lëshimit të urdhërave për mbrojtje janë problematike për arsye të ndryshme duke nisur nga mundësia e kryerësve për të ndikuar në vendimet gjyqësore, mungesa e hulumtimit nga policia, kur kryerësit mungojnë në seancat dëgjimore, etj. Përmbledhje ekzekutive Njësia e Dhunës në Familje (NDHF) në Policinë e Kosovës është e obliguar t i përgjigjet rasteve të DHF 24/7. Sfida të ndryshme i ndjekin hetuesit e NDHF 15

17 Përmbledhje ekzekutive lidhur me fitimin e besimit tek viktimat e DHF/DHBGJ për të kërkuar ndihmë, përfshirë mungesën e hetueseve femra. Kufizimet financiare dhe të burimeve njerëzore e bëjnë të vështirë për ta trajtuar recidivizmin, për të monitoruar dhe futur emergjencën dhe urdhërat më afatgjatë për mbrojtje dhe duke mos qenë në gjendje t i referojnë klientët e DHF/DHBGJ tek shërbimet tjera për shkak të mungesës së strehimit, rehabilitimit dhe ri-integrimit, posaqërisht në lokacionet rurale dhe disa zona tjera të vendit. Shpesh janë përmendur Gjykatat, Policia, QPS si institucione që përkrahin pajtimin edhe në raste kur përsëritja e dhunës do të ishte e mundshme dhe kur çështja e grave nuk është dëgjuar ose adresuar mjaftueshëm. Në secilën prej komunave, është theksuar vazhdimisht se DHF është parë nga familjet si çështje private (dhe e turpshme) që duhet të zgjidhet brenda familjes. Në shërbimet shëndetësore, në përgjithësi mungon njohuria dhe aftësitë profesionale për t u marrë me viktimat dhe të mbijetuarit e DHF/DHBGJ, përfshirë protokollet, instrumentet apo metodat. Ofrimi i shërbimeve shëndetësore dhe mentale për kryerësit nuk shfaqet të jetë një normë edhepse është konsideruar si nevojë. Të anketuarit nga Spitalet Regjionale dhe Qendrat Kryesore të Mjekësisë Familjare thonë se ata ofrojnë shërbime të kujdesit shëndetësor dhe shëndetit mental për viktimat e DHF/DHBGJ edhepse ata iu referohen atyre pa e ditur se ata/ato janë viktima të DHF/DHBGJ. Për ta përmbledhur, të gjeturat tregojnë ndikim të fuqishëm të vlerave tradicionale patriarkale dhe roleve të ashpra gjinore të mbështetura përmes procesit të socializimit që përforcon pabarazitë gjinore, duke bërë që gratë dhe fëmijët të jenë të prirur për përjetim të dhunës. 16

18 Në vijim janë dhënë një sërë hapash strategjik për të fuqizuar përpjekjet dhe sistemet për të parandaluar, zvogëluar dhe eliminuar DHF/DHBGJ. Këto përfshijnë një fokus duke shkuar me ndërhyrjet prej shkallës afat-shkurtër tek ajo afat-mesme për parandalimin, mbrojtjen dhe riintegrimin e DHF/DHBGJ. Hapi 1: Avokimi dhe promovimi i barazisë gjinore, barazisë, përfshirjes dhe të drejtat e njeriut, me fokus tek të drejtat e fëmijëve dhe grave. Objektivi: Zhvillimi dhe edukimi i vullnetit politik dhe partneriteteve për të avokuar transformimin e vlerave tradicionale patriarkale dhe rolet e ashpra gjinore të cilat përforcojnë pabarazitë gjinore, e të cilët janë shkaktar që gratë dhe vajzat të jenë të prirura për përjetim të dhunës. Përqasja: Identifikimi i mbrojtësve kombëtar dhe mbrojtësve të bazuar në komunitet për barazi gjinore dhe të drejtat e njeriut, me fokus në të drejtat e fëmijëve dhe të femrave; përgatitja dhe zhvillimi i një avokimi me bazë të gjerë dhe strategjinë e sensibilizimit me mbrojtësit (udhëheqësit, vendim-marrësit dhe palët tjera kyçe); formimi i një grupi kryesor të mbrojtësve në nivel kombëtar dhe një rrjet me homologët komunal, lehtësimin e komunikimit dhe veprimeve në mes tyre; fokusimi i vëmendjes së mbrojtësve për të bërë një thirrje të përbashkët të shoqërisë Kosovare për veprim në përkrahje të mundësive të barabarta ndërmjet vajzave/djemve dhe femrave/ meshkujve, të tilla si në fushën e arsimit dhe tregut të punës, dhe promovimin e masave të veçanta dhe mekanizmave për realizimin e të drejtave të fëmijëve dhe femrave; fokusimi i përpjekjeve të tyre avokuese në motivimin dhe fitimin e mbështetjes dhe përkrahjes së grupeve të synuara të meshkujve dhe djemve për të punuar në varg me femrat dhe vajzat në favor të barazisë gjinore, barazisë, përfshirjes dhe të drejtave të njeriut. Hapi 2: Ngritja e vetëdijes dhe promovimi i parandalimit të dhunës familjare/dhunës në baza gjinore duke përdorur një rrjet të gjerë të komunikimit të strategjive dhe të kanaleve lokale dhe kombëtare. Objektivi: Ngritja e vetëdijes për papranueshmërinë të DHF/DHBGJ si normë shoqërore, dhe fuqizimi i femrave dhe vajzave për të ndryshuar mendimin e tyre, dhe mendimin e meshkujve dhe djemve që të marrin masa dhe të luftojnë dhunën në familje/dhunën në baza gjinore. Përqasja: Formulimi i një strategjie mbarë-kombëtare (lokale deri tek ajo kombëtare) komunikuese mbi DHF/DHBGJ që ka për qëllim ngritjen e vetëdijes ndaj DHF/DHBGJ, ligjin mbi DHF, ku do të raportohet dhuna dhe ku do të vihet deri tek ndihma, si dhe masat e ndryshme dhe ndryshime të nevojshme në sjellje për të arritur tek rezultatet duke dënuar dhe duke punuar në drejtim të eliminimit të të gjitha formave të dhunës dhe diskriminimit ndaj femrave dhe fëmijëve. Identifikimi, prioritizimi dhe përshtatja e strategjive të komunikimit të DHF/DHBGJ dhe mesazheve për grupe të ndryshme në nivel kombëtar dhe fillimisht në tri pilot komunat, para zgjerimit në komuna tjera, duke përdorur një përzierje të kanaleve të komunikimit, metodave dhe pikave hyrëse. Hapat e ardhshëm strategjik 17

19 Hapat e ardhshëm strategjik 18 Hapi 3: Zhvillimi, zbatimi dhe vlerësimi i planeve të integruara strategjike dhe veprimeve në adresimin DHF/DHBGJ për komunë me partnerët kyç. Objektivi: Vazhdimi i zhvillimit të proceseve komunale të planifikimit dhe zhvillimi i mirë-fokusuar i planeve të veprimit të kostos dhe buxhetimit për parandalimin e DHF/DHBGJ, dhe mbrojtjen dhe riintegrimin e të mbijetuarve dhe dëshmitarëve të DHF/DHBGJ. Përqasja: Planifikimi i rregullt dhe shqyrtimi me përkrahje nga koordinatorët e DHF/DHBGJ dhe partnerëve tjerë kyç në nivelin komunal janë vendimtare për të forcuar më tej në mënyrë sistematike parandalimin e DHF/DHBGJ, zinxhirët e mbrojtjes dhe riintegrimit të aktiviteteve dhe shërbimeve. Disa elemente kyçe strategjike për të punuar më tutje përfshijnë: përforcimin e mekanizmave ekzistues të koordinimit dhe proceset e planifikimit për DHF/DHBGJ, dhe zgjerimin e atyre në komuna tjera duke përkrahur vizitat mes komunave, dhe tryezave të rrumbullakëta për të lehtësuar shkëmbimin e përvojave, dhe promovimin e të mësuarit, fuqizimin e lidhjeve midis Mekanizmave të koordinimit të nivelit komunal për DHF/DHBGJ dhe Komitetit Kombëtar të Koordinimit për DHF/DHBGJ. Hapi 4: Forcimi i zhvillimit, integrimit dhe institucionalizimit të programeve të rehabilitimit dhe të riintegrimit për të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ, duke përfshirë koordinimin strukturor të përbashkët mes shërbimeve. Objektivi: Plotësimi i disa boshllëqeve në shërbimet e rehabilitimit dhe të riintegrimit për të siguruar një seri të plotë të shërbimeve të integruara të jenë në dispozicion për viktimat, të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ,. Përqasja: Përkrahja e hartimit të rregullt të koordinimit strukturor të shërbimeve sociale të DHF/DHBGJ, me përkrahje dhe udhëheqje të Mekanizmit Koordinues, vendosja e ekipit për konsultime teknike (Task Force) të DHF/DHBGJ në çdo komunë që do të bashkojë aktorët kyç që do të ofrojnë mbështetje për parandalimin, mbrojtjen dhe reintegrimin e të DHF/DHBGJ Kjo duhet të synojë në zhvillimin e një qasjeje të praktikës së integruar të sistemeve për të koordinuar më mirë shërbimet e ndryshme që adresojnë nevojat e shumta të çdo viktime, të mbijetuari ose dëshmitari të DHF/DHBGJ, zhvillimi/ forcimi i menaxhimit të rasteve dhe sistemit të referimit të DHF/ DHBGJ, sigurimi i përkrahjes për strehimoret ekzistuese për zhvillimin dhe mbështetjen e shërbimeve të tyre dhe zhvillimin e strehimoreve të reja në vende ku nuk ka të tilla, duke përfshirë hartimin e strategjive të qëndrueshme të financimit për të siguruar një furnizim të mjaftueshëm të akomodimit dhe strehimit social prej atij afat-shkurtër në atë afatgjatë, përkrahja e qasjes së lehtë për këshillim profesional psikologjik dhe pa pagesë për shërbime parësore dhe të kujdesit shëndetësor mendor, me protokolle të qarta për viktimat, të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ; vëmendje të veçantë mbrojtjes së fëmijëve të cilët janë viktima, të mbijetuar dhe dëshmitarë të DHF, vëmendje në hartimin e programeve arsimore për trajnim profesional me partnerë të rëndësishëm dhe sigurimin

20 e subvencioneve dhe stimujve për trajnimin për punë dhe vendosjen e të mbijetuarive të DHF/DHBGJ; krijimi i grupeve vet-ndihmëse për të mbijetuarit e DHF/DHBGJ (femra dhe fëmijë) për të krijuar një sistem përkrahjeje. Hapi 5: Zhvillimi dhe institucionalizimi i programeve të rehabilitimit dhe trajtimit për kryerësit e veprave të DHF/DHBGJ. Objektivi: Ndihmesë në adresimin e normave të recidivizmit duke adresuar qëndrimet dhe sjelljet e kryerësve të veprave. Përqasja: Ofrimi i përkujdesit shëndetësor, duke përfshirë këshillime dhe trajtime të veçanta për partnerët e të mbijetuarve së DHF me shëndet mendor dhe çështjet e abuzimit të substancave; krijimi i programeve rehabilituese të detyrueshme për të gjithë kryerësit e veprave që kanë për qëllim ndryshimin e sjelljes; trajnimin e punonjësve të shëndetësisë dhe profesionistëve të tjerë në qendrat e mjekësisë familjare, spitalet rajonale etj për trajtimin dhe rehabilitimin e kryerësve të veprave. Hapi 6: Forcimi i sistemit të shërbimeve sociale në adresimin e DHF/DHBGJ duke zhvilluar kapacitetet e palëve të interesuara relevante; rritjen e burimeve financiare; dhe rritjen e burimeve njerëzore. Objektivi: Rritja e burimeve, forcimi dhe zhvillimi i kapaciteteve mes palëve të interesuara për DHF/DHBGJ që kanë për qëllim përmirësimin e diturive, aftësitë dhe përvojën e tyre në ofrimin e shërbimeve të DHF/ DHBGJ për grupe të ndryshme të personave që kanë nevojë për ato, duke filluar nga fëmijët e deri te adoleshentët dhe amviset, femrat e punësuara dhe femrat e trafikuara, vajzat dhe djemtë. Përqasja: Zhvillimi i një strategjie gjithëpërfshirëse të trajnimit për të siguruar shërbimet e nevojshme për viktimat, të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ, duke i kushtuar vëmendje të veçantë nevojave të kapaciteteve në secilën prej shërbimeve të ndërlidhura të DHF/DHB- GJ (p.sh. shëndetësore, sociale dhe shërbime juridike) dhe zhvillimin e marrëdhënieve të forta mes tyre përmes trajnimeve të përbashkëta; rritjes së burimeve financiare për rehabilitim dhe ri-integrimin e të mbijetuarve të DHF/DHBGJ (p.sh. një fond të nivelit komunal në Drejtorinë e Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale për nevojat emergjente të të mbijetuarve të DHF/DHBGJ,përkrahje financiare të strehimoreve dhe OJQ-ve, programet afatgjata të riintegrimit në partneritet me aktorë të ndryshëm për të mbijetuarit e DHF/DHB- GJ, duke përfshirë punëdhënësit dhe agjencitë e punësimit); rritjen e burimeve njerëzore për të përmirësuar përkrahje për viktimat, të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ, (p.sh. punëtorët social në Qendrat për Punë Sociale; hetueseve femra në Njësitë Policore të dhunës në familje, dhe Mbrojtësit e viktimave). Hapat e ardhshëm strategjik 19

21 Hapat Acknowledgement e ardhshëm strategjik Hapi 7: Vëmendje e veçantë për parandalimin e dhunës, identifikimin dhe mbrojtjen në shkolla. Objektivi: Të trajtohet në mënyrë sistematike dhuna ndaj fëmijëve (vështrimi i dhunës nga afër, ballafaqimi me dhunën dhe fëmijët që përjetojnë dhunë në shtëpi në ato raste ku shkollat i identifikojnë dhe adresojnë ato) me udhëheqjen dhe përfshirjen e Drejtorive të Arsimit dhe shkollave në bashkëpunim me aktorët e tjerë kryesorë DHF/DHBGJ në nivel komunal dhe lokal. Përqasja: Hartimi i një strategjie gjithëpërfshirëse për parandalimin e dhunës bazuar në shkollë dhe strategjinë mbrojtëse për të adresuar format e ndryshme të dhunës ndaj fëmijëve dhe për të promovuar parandalimin e dhunës brenda proceseve të mësimdhënies/mësimnxënies; trajnimin e stafit lidhur me protokollet dhe udhëzimet për trajtim të dhunës; mbështetje strategjive të mësimdhënies/mësimnxënies me moshë-të përshtatshme dhe veprimet për adresimin e çështjeve të dhunës; Përkrahja e nxënësve në zhvillimin dhe zbatimin e fushatave të rritjes së ndërgjegjësimit dhe veprimeve në parandalimin e dhunës, sigurimi i trajnimeve të rregullta dhe hapësirave për diskutime dhe debate në mes të edukatorëve lidhur me parandalimin e dhunës në shkolla, të kuptuarit e DHF/DHBGJ, duke identifikuar dhe duke ditur se si të intervenohet me studentët në lidhje me format e ndryshme të dhunës (fizike, psikologjike dhe seksuale), ndjeshmëri gjinore, barazinë gjinore, mjedise mbrojtëse shkollore, etj; hartimi dhe zbatimi i edukimit prindëror dhe diskutimet për parandalimin e dhunës, ruajtja e familjes, barazia gjinore etj, të sigurohet që çdo shkollë ka një psikolog shkolle (ose ndan një psikolog) që mund të forcojë përgjigjet në trajtimin e sjelljeve të dhunshme, e cila kërkon avokim për të rritur mbështetjen dhe buxhetet për personel të specializuar shkollor. Hapi 8: Themelimi, mirëmbajtja dhe përdorimi i mbledhjes sistematike të të dhënave dhe e analizave lidhur me DHF/DHBGJ nga niveli lokal deri në nivel kombëtar. Objektivi: Vendosja e një sistemi të mbikqyrjes për DHF/DHBGJ, duke përfshirë bazat e lidhura të të dhënave, e që është konfidenciale si dhe e dobishme për prodhimin e të dhënave dhe për të udhëzuar analizimin për të zhvilluar dhe përmirësuar sistemet dhe shërbimet prej nivelit lokal në atë kombëtar. Përqasja: Fuqizimi i bazave ekzistuese të të dhënave institucionale që trajtojnë DHF/DHBGJ; krijimi i një sistemi mbarë-vendor të mbikqyrjes së DHF/DHBGJ, duke përfshirë bazat e lidhura të të dhënave, për të ndjekur më mirë manifestimin dhe të lehtësojë komunikimin dhe shkëmbimin e të dhënave dhe informatave mes palëve të interesuara; sigurimin e konfidencialitetit dhe përdorim strategjik të të dhënave për të udhëzuar dhe për të përmirësuar në shkallë më të lartë koordinimin strukturor mes sistemeve dhe shërbimeve që trajtojnë DHF/DHBGJ.. 20

22 Studim mbi Dimensionet e Dhunës në Familje Dhunës në baza Gjinore në Komunat e Kosovës: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan Hyrje Ky studim ofron një bazë vlerësimi mbi dhunën në familje/dhunën në baza gjinore (DHF/DHBGJ) në relacion me tri komuna: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan. Kjo është ndërmarrë për të mbështetur zbatimin e Strategjisë Kombëtare dhe Planin e Veprimit kundër Dhunës në Familje (SKPVDHF) Studimi i vlerësimit bazë përbën një veprim kyç të ndërmarrë përmes Programit të Përbashkët të Kombeve të Bashkuara mbi dhunën në baza gjinore, me mbështetjen financiare të Qeverisë së Finlandës dhe në bashkëpunim me partnerët kryesorë në nivel qendror dhe lokal. Ky raport studimor është i organizuar si në vijim: Pjesa I shqyrton historikun dhe kontekstin që çon deri në studim, qëllimin dhe objektivat e studimit, përkufizimet dhe metodologjinë e përdorur për të zbatuar studimin. Pjesa II mbulon rezultatet e vlerësimit bazë mbi dhunën në familje në lidhje me përhapjen e saj, qëndrimet, faktorët e rrezikut dhe pasojat në relacion me tri pilot komunat. Pjesa III shqyrton shërbimet sociale, ato të drejtësisë dhe shëndetësore në trajtimin e dhunës në familje/dhunës në baza gjinore në tri pilot komunat, duke marrë parasysh anët e forta e tyre, boshllëqet dhe sfidat. Pjesa IV fokusohet në hapat e ardhshëm strategjik. 21

23 1. Historiku, Objektivat dhe Metodologjia 1.1. Historiku dhe përmbajtja e studimit Dhuna në familje, në format e saj të shumta, është një fenomen dinamik dhe kompleks që ndodh në çdo vend rreth botës. Ajo nuk njeh kufij në aspektin e gjinisë, përkatësisë etnike, racës, moshës, arsimit, identitetin kulturor, statusit socio-ekonomik, fesë, orientimit seksual, aftësive fizike dhe mendore apo personalitetit. Pabarazia gjinore është shpesh në thelbin e dhunës në familje, zakonisht duke rezultuar në më shumë femra dhe fëmijë që iu janë shkelur të drejtat e tyre në krahasim me meshkujt. Kjo është për shkak se femrat dhe fëmijët janë në përgjithësi të vendosur në pozita me më pak ndikim dhe më pak të fuqishme brenda strukturave dhe proceseve shoqërore, duke filluar me familjen (në nivelin mikro) dhe përforcuar në mbarë shoqërinë (në nivelin makro) (Flood & Pease, 2009). Këto pabarazi, delikate ashtu edhe të dukshme, janë të manifestuara në marrëdhëniet patriarkale, normat shoqërore dhe kultura organizative ku mund të gjendet dominimi mashkull dhe kontrolli, ndarja gjinore, armiqësia ndaj grave dhe pranimi i dhunës nga meshkujt dhe femrat. Edhe pse dhuna në familje/dhuna në baza gjinore është më e përhapur kundër femrave, nuk e përjashton dhunën ndaj fëmijëve dhe meshkujve. Në përgjithësi, kjo është një problem që kërkon vëmendje me prioritet të lartë nga të gjithë anëtarët e shoqërisë, femrat dhe meshkujt. Në kontekstin e shoqërisë kosovare, dhuna në familje nuk është një dukuri e re. Për shkak të dhunës më të dukshme etnike në vitet e fundit, si dhe traditën kulturore për të mbajtur dhunën në familje fshehur si çështje private familjare, ajo ishte injoruar në masë të madhe deri në vitet e fundit (Wareham, 2005; QMGF, 2003). Studimi i dhunës në familje 2008, nga ana Rrjetit të Grave Kosovare (RrGK), me përkrahjen e UNDP/ Iniciativës për Sigurinë e Grave (WSSI) 2, konfirmon se dhuna në familje në Kosovë është raportuar më pak dhe shpesh konsiderohet si e pranueshme në marrëdhëniet intime. Të anketuarit e studimit në kontekstin e Kosovës i atribuan veçanërisht sjelljes së dhunshme për shkak të papunësisë dhe përdorimit të alkoolit në mesin e meshkujve (Farnsworth dhe Qosja-Mustafa, 2008). Për sa i përket dhunës në familje në lidhje me fëmijët, ekziston numër i pakët i përgjithshëm i të dhënave. Studimi i njëjtë 2008 RrGK ka prodhuar një burim në dispozicion të të dhënave për fëmijët kosovarë që kanë përjetuar dhunën në familje e që është shqyrtuar për përgatitjen e këtij studimi 3. Korniza ligjore dhe institucionale rreth DhF dhe DhBGj Institucionet e Kosovës kanë punuar shumë për të zhvilluar dhe nxjerrë ligjet dhe politikat kombëtare, duke u mbështetur në instrumentet ndërkombëtare, për të trajtuar pabarazitë gjinore dhe kushtet që diskriminojnë gratë/femrat dhe i vendosin në pozita nënshtruese në sferat publike dhe ato private. Ligjet që trajtojnë dhunën në familje dhe me bazë gjinore përfshijnë Kodin Penal të Kosovës Nr. 04/L- 082 Kodi (KPK); Kodin e Procedurës Penale të Kosovës Nr. 04/L-123 (KPPK), Ligji Nr. 2004/2 për Barazi Gjinore; Ligji 2004/3 kundër diskriminimit; Ligji Nr. 02/L-17 për Shërbimet Sociale dhe Familjare; Ligji Nr. 04/L-081 për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit Nr 02/L-17 Ligjit për Shërbimet Sociale dhe Familjare; 2 Farnsworth,N. & Qosaj-Mustafa,A. (2008). Siguria fillon në shtëpi: Hulumtim për të informuar Strategjinë e Parë Kombëtare dhe Planin e Veprimit kundër Dhunës në Familje në Kosovë. Rrjeti i Grave të Kosovës. Prishtina: Qeveria e Kosovës. 3 Në studimin e RrGK 2008, është gjetur që 43 përqind e të anketuarve (N=1256) kishin përjetuar dhunën në familje. Për më tepër, studimi tregoi se gati 20 përqind e të anketuarve kanë goditur fëmijët e tyre si një formë e disiplinës, 2.5 për qind kanë goditur me një rrip ose shkop dhe 1.3 për qind rrahin fëmijët e tyre. Rreth gjysma e të anketuarve treguan se është në rregull të godasin një fëmijë kur është e nevojshme. 22

24 Ligji Nr.2004/32 për Familjen i Kosovës; Ligji Nr. 04/L-218 për Parandalimin dhe Luftimin e Trafikimit me Njerëz; dhe Ligji për Mbrojtjen e Viktimave të Trafikimit; Ligji Nr. 03/L-154. për Pronësinë dhe të Drejtat Tjera Sendore; dhe, Ligji Nr. 04/L-054 për Statusin dhe Të Drejtat e Dëshmorëve, Invalidëve, Veteranëve, Pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Viktimave Civile dhe Familjeve të tyre. Këto ligje kanë për qëllim që të jetë në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe ato europiane, si Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW); Deklarata Universale mbi të Drejtat e Njeriut; Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj. Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës është e përfshirë në Kushtetutë dhe kohët e fundit u miratua Plani i Veprimit për Implementimin e Rezolutës 1325 të KSKB.Kosovo has created a number of governmental institutions and provided support to non-governmental organizations in line with legislation that calls for responding and providing protection to survivors of domestic violence. These include the Kosovo Police (KP) Domestic Violence Units also at local levels; Ministry of Labour and Social Welfare (MLSW), Department of Social Welfare (DSW) and Centers for Social Welfare (CSWs); Ministry of Justice and Victim s Advocacy and Assistance Division (VAAD); shelters and other non-governmental organizations. The Deputy Minister of Interior chairs the national anti-trafficking Coordination Mechanism, which oversees the implementation of strategies and action plans related to anti-trafficking. The Agency on Gender Equality is an Executive Agency acting within the Office of the Prime Minister and exercises its functions and responsibilities provided for by the Law on Gender Equality. Furthermore, in 2010, the Office of the Prime Minister established the Council on Child Protection and Justice for Children, which coordinates, monitors and reports on reforms in child protection and justice for children. Në vitin 2010, Kuvendi i Kosovës miratoi Ligjin Nr. 3L/182 për mbrojtje nga dhuna në familje (LM- DhF). Qëllimi kryesor i LMDhF është për të parandaluar dhunën në familje në të gjitha format e saj, me anë të masave të përshtatshme ligjore; qëllimi i saj i ndërmjetëm fokusohet veçanërisht në trajtimin e kryerësve të dhunës në familje. Në të njëjtën kohë, është hartuar dhe miratuar Strategjia Kombëtare dhe Plani i Veprimit kundër Dhunës në Familje (SKPVKDhF) (tani më i zgjatur deri në vitin 2014), për të mbështetur zbatimin e LMDhF. Me vendimin e Qeverisë së Kosovës Nr. 04/83 i datës , është emëruar Koordinatori Kombëtar kundër Dhunës në Familje i cili është përgjegjës për koordinimin, monitorimin dhe raportimin e zbatimit të politikave, aktiviteteve dhe veprimeve të përcaktuara në strategjinë dhe planin e veprimit. Në të njëjtën kohë, Qeveria e Kosovës themeloi Grupin Koordinues Ndërministror me përfaqësues të ndryshëm institucionalë dhe aktorë tjerë kyç me ekspertizë në këtë fushë. Edhe pse legjislacioni ofron përshkrime të hollësishme të roleve dhe përgjegjësive të këtyre institucioneve dhe organizatave të ndryshme për mbrojtjen e viktimave të dhunës në familje, zbatimi i dispozitave është treguar të jetë i vështirë duke pas parasysh pengesat e tilla si: burimet e kufizuara financiare dhe njerëzore, mungesa e sistemit të mbledhjes sistematike të të dhënave dhe shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucioneve zyrtare mbi dhunën në familje, qëndrimet e palëve të ndryshme ndaj dhunës në familje që mund të mos-favorizojnë viktimat e dhunës në familje, etj. Zbatimi efektiv i pjesëve të ndryshme të legjislacionit dhe ofrimit të shërbimeve për të mbijetuarit e dhunës në familje është thelbësor për një të ardhme pa dhunë. Ato mund të bëjnë të mundur për të institucionalizuar programet e parandalimit dhe ndërhyrjes që kanë për qëllim ndryshimin e njohurive, qëndrimeve, praktikave dhe sjelljeve në favor të barazisë gjinore dhe eliminimit të dhunës. Ekipi Kosovar i Kombeve të Bashkuara (UNKT) me agjencitë pjesëmarrëse (UNDP, UNFPA, UNICEF-it, OHCHR dhe UN Women) ka formuluar një program të përbashkët për Dhunën në Baza Gjinore (DHBGJ) financuar nga Qeveria e Finlandës për të mbështetur zbatimin efektiv të LMDHF të Qeverisë dhe Strategjinë Kombëtare dhe Planin e Veprimit kundër Dhunës në Familje (SKPVDHF) Ai mbështet zbatimin e një sërë aktivitetesh DHF/DHBGJ në fushat kryesore të ndërhyrjes për 23

25 parandalimin, mbrojtjen dhe riintegrimin duke u shtrirë në tre pilot komunat: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan. Secili nga partnerët e OKB-së ka një numër të caktuar të aktiviteteve që ata mbështesin me homologët në fushat në të cilat ata kanë ekspertizë. Në mënyrë të veçantë, Programi i Përbashkët mbështet Koordinatorët e Programit komunal që janë të vendosur në secilën prej komunave që punojnë në zhvillimin e Mekanizmi Koordinues Komunal për DHF/DHBGJ (MK) me aktorë të ndryshëm dhe institucionet që punojnë në DHF/DHBGJ. Mekanizmi Koordinues Kombëtar kundër DHF/DHBGJ, përkrahur nga Zyra e Kryeministrit dhe udhëhequr nga Ministria e Drejtësisë, ka anëtarë të të gjithë aktorëve kyç për mbështetjen e zbatimit të SKPVDHF. Në mesin e një numri të aktiviteteve të përkrahura nga UNICEF-i nëpërmjet programit të përbashkët është prodhimi i këtij studimi bazë për DHF/DHBGJ në përkrahje të tri pilot komunave Qëllimi & objektivat e studimit Qëllimi i këtij studimi është të krijojë një bazë vlerësimi për dhunë në familje/dhunën në baza gjinore (DHF/DHBGJ) në relacion me shtrirjen e saj, qëndrimet, faktorët e rrezikut dhe pasojave tek fëmijët, të rinjtë, gratë dhe burrat në tri pilot komuna (Dragash, Gjakovë and Gjilan), të cilat janë në proces të implementimit të Strategjisë Kombëtare dhe Planit të Veprimit kundër Dhunës në Familje. Monitorimi dhe vlerësimi pasues i DHF/DHBGJ 4 në tri pilot komunat mund të përdoren rezultateve të vlerësimit bazë kundrejt të cilave do të ndiqen ndryshimet në lidhje me prodhimin dhe rezultatet e treguesve të përzgjedhur dhe të bëjnë përshtatjet përkatëse në përpjekjet e vazhdueshme të programimit. Për më tepër, rezultatet mund të ndihmojnë me zhvillimin e mëtejshëm të programeve të parandalimit dhe ndërhyrjes në tri komuna dhe të informojnë komunat tjera që duan të fillojnë programet rreth DHF/DHBGJ. Mbledhja e të dhënave u përqëndrua në tre grupet e synuara, fëmijëve të moshës vjeç; gra të moshës 18 vjeç dhe më lart; dhe meshkujve të moshës vjeç. Mbledhja pasuese e të dhënave mund të ndërtohet mbi këtë pikë fillestare për t u zgjeruar më tej në grup mosha tjera. Për këtë vlerësim bazë, grupet e synuara të përzgjedhura dhe shtrirja e moshave ka bërë të mundur mbledhjen e të dhënave të mjaftueshme për të marrë këndvështrime të ndryshme dhe për të ndërtuar një pasqyrë gjithëpërfshirëse të DHF/DHBGJ në këto tri komuna. Objektivat e këtij studimi përfshijnë: Identifikimi i përhapjes së formave të ndryshme të dhunës mbi gratë, fëmijët dhe të rinjtë 5,të cilat ndodhin apo kanë ndodhur në tri pilot komunat Identifikimi dhe mbledhja e informacioneve mbi vlerat e familjes në lidhje me DHF/DHBGJ Identifikimi i faktorëve të rrezikut të DHF / DHBGJ në komunat e zgjedhura Dokumentimi i pasojave të dhunës ndaj grave dhe fëmijëve Identifikimi i llojeve dhe shtrirja e qasjes në shërbime dhe mekanizma të referimit për të mbijetuarit dhe dëshmitarët e DHF/DHBGJ brenda komunave të zgjedhura (p.sh. shërbimet sociale, duke përfshirë shërbimet e mbrojtjes së fëmijës, shërbimet brenda fushave të drejtësisë, shëndetësisë, arsimit dhe punësimit) Identifikimin e anëve të forta individuale dhe atyre të komunitetit dhe burimet që ekzistojnë për të parandaluar dhe për t iu përgjigjur dhunës Rekomandimin e strategjive ekzistuese të ndërhyrjes në secilën komunë për parandalimin, mbrojtjen dhe riintegrimin bazuar në këto pikat e forta dhe burimet e komunitetit. 4 Të dhënat bazë janë mbledhur në vitin Rinia përfshin të rinjtë e moshës 18 deri në 24 vjeç. 24

26 1.3. Përkufizimet dhe Metodologjia Përkufizimet: Nuk ka ndonjë përkufizim universal të dhunës në familje, dhunës së bazuar në gjini apo të dhunës ndaj grave. Shumë shprehje të zakonshme të përdorura mund të kenë kuptime të ndryshme në rajone të ndryshme të botës. Disa përkufizime kanë për qëllim të adresojnë të gjitha llojet e dhunës ndaj grave, prej dhunës fizike deri tek dhuna psikologjike e deri tek praktikat e dëmshme tradicionale, të tilla si martesa e hershme, martesa e detyruar, gjymtimi gjenital femëror dhe diskriminimi ndaj grave që tolerohet nga shteti. Disa argumentojnë se këto përkufizime të gjera dhe komplekse të dhunës ndaj grave mund të humbasin pushtetin e tyre dhe kuptimin. Të tjerët kërkojnë të mos harrohet që të përfshihen burrat dhe djemtë kur adresohet dhe përkufizohet dhuna në baza gjinore, dhe disa japin fokus të veçantë për dhunën në familje/dhunë të bazuar në gjini (DHF/DHBGJ) në relacion me intensifikimin e saj në cilësimet e konfliktit dhe pas konfliktit. Përkufizimi i Kombeve të Bashkuara mbi dhunën të bazuar në gjini në Deklaratën e OKB-së për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave të miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në vitin 1993 vë theks në lidhjet mes dhunës dhe gjinisë, veçanërisht dhunës ndaj grave dhe pabarazisë gjinore që zakonisht vëjnë femrat në disavantazh për shkak të statusit të tyre të përgjithshëm të dorës së dytë në shoqëri. Këshilli i Evropës e përcakton dhunën në baza gjinore (DHBGJ) si dhuna që është drejtuar kundër një personi në bazë të gjinisë. Ajo përbën një shkelje të së drejtës themelore të jetës, lirisë, sigurisë, dinjitetit, barazisë mes grave dhe burrave, mosdiskriminimit dhe integritetit fizik dhe mendor. Këshilli tregon se dhuna në baza gjinore dhe dhuna ndaj grave janë përdorur shpesh në mënyrë të këmbyeshme pasi që dhuna në baza gjinore është shkaktuar nga ana e burrave ndaj grave dhe vajzave. Theksohet se DHBGJ reflekton dhe përforcon pabarazitë mes burrave dhe grave. Përcakton dhunën ndaj grave në përputhje me Deklaratën e OKB-së për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave (Shih Kutinë 1.) Më tepër, thekson se është e vështirë të bëhet dallimi midis llojeve të ndryshme të dhunës pasi që ato nuk janë reciprokisht përjashtuese. Në veçanti, kjo e vë me radhë se dhuna në baza gjinore përfshinë: dhunën në familje, ngacmimet seksuale, përdhunimin, dhunën seksuale gjatë konfliktit dhe praktikat e dëmshme tradicionale apo zakonore, si gjymtimi gjenital femëror, martesa të detyruara dhe krimet e nderit; trafikimin e grave, prostitucionit të detyruar dhe të shkeljeve të të drejtave të njeriut në konflikt të armatosur; sterilizimin e detyruar, abort të detyruar, përdorimin i kontraceptivëve shtrëngues, vrasja e foshnjave femra dhe selektimin e gjinisë para lindjes. 6 Ligji për Mbrojtjen nga Dhuna në Familje (LM- DHF) përcakton dhunën në familje si një ose më tepër kur veprimet ose mosveprimet e kryera të qëllimshme nga një person personit tjetër me të cilin ai ose ajo është ose ka qenë në një lidhje familjare. Format e dhunës përfshijnë përdorimin e forcës fizike apo presion psikologjik, duke shkaktuar ndjenjën e frikës, rrezikshmëri personale apo cenimin e dinjitetit, frikësimit, dhunës, sjellje të përsëritura me qëllim të përuljes së personit tjetër, aktet jo-konsensuale sek- Kutija 1: Përkufizimi shumëdimensional i dhunës në baza gjinore (DHBGJ) në Deklaratën e OKB-së për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave *: si çdo akt që rezulton, ose ka të ngjarë të rezultojë në dëmtim fizik, seksual ose dëm ose vuajtje të grave, duke përfshirë kërcënime për akte të tilla psikologjike, detyrimin ose kufizimin arbitrar të lirisë, të ndodhura në publik ose në jeta private. * Deklarata u miratua nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së në vitin Cituar nga Instituti Europian për Barazi Gjinore të Këshillit Europës në linkun e internetit

27 suale, kufizimin e lirisë së lëvizjes në mënyrë të paligjshme, dëmtimin e pronës apo shkatërrimin, rrëmbimin, etj Përkufizimi i DHF/DHBGJ përdorur nga ky studim është në përputhje me përkufizimet e mësipërme, dhe gjithashtu është marrë nga Studimi i OBSH-së në shumë vende për Shëndetin e Grave dhe Dhunën në Familje ndaj Grave, Fokusohet në dhunë midis meshkujve dhe femrave, me theks në dhunën në familje, megjithëse vëmendje i është dhënë dhunës së bazuar në shkollë dhe dhunës në takim. Për qëllimet kryesore të këtij studimi: Dhuna në familje/dhuna në baza gjinore (DHF/ DHBGJ) përkufizohet si dhunë që ushtrohet nga partnerët intim dhe person tjetër i familjes, dhe manifestohet përmes: Dhuna fizike: Përfshin përdorimin e qëllimshëm të forcës fizike me potencial për të shkaktuar vdekje, lëndim, apo dëmtim. Kjo përfshin, por nuk kufizohet vetëm në, gërvishtje, shtyrje, hedhje, rrëmbim, kafshim, mbytje, shtrëngim, shpuarje, tërheqjen e flokëve, goditje me shuplakë, grushtim, goditje, djegie, përdorimin e kufizimeve apo madhësinë e trupit të dikujt ose forcën kundër një personi tjetër, dhe përdorimi i, ose përdorim i kërëcnimit, me një armë (pistoletë, thikë, apo objekt). Dhuna psikologjike: Kjo është çdo veprim ose mosveprim që dëmton vetë-respektin, identitetin apo zhvillimin e individit. Kjo përfshin, por nuk kufizohet vetëm në, poshtërim, duke bërë të ndihen të padëshiruar, izolimin e detyruar nga familja ose miqtë, kërcënime për të dëmtuar individin ose një person që kujdeset për të, bërtitje të përsëritura ose degradim, nxitjen e frikës nëpërmjet fjalëve apo gjesteve frikësuese, kontrollin e sjelljes, dhe shkatërrimin e pasurisë. Dhuna seksuale: Kjo është çdo akt në të cilin një person në një marrëdhënie përdor forcë, detyrim, apo frikësim psikologjik për të detyruar një person tjetër për të kryer akt seksual kundër vullnetit të saj apo tij ose të marrë pjesë në marrëdhënie seksuale të padëshiruar nga të cilat autori i veprës përfiton kënaqësi. Sulmi seksual: Përfshin kontakt seksual jo-konsensual që sigurohet përmes forcës ose kërcënimit të përdorimit të forcës. Sulmi seksual është një akt i qëllimshëm i dhunës në baza gjinore dhe një shprehje e pushtetit, kontrollit dhe dominimit mbi një tjetër. Nuk është manifestim i dëshirës së pakontrolluar, tërheqjes apo zgjimit. Ngacmimi seksual: Përfshin sjellje të padëshirueshme apo jo të mirëpritur verbale, joverbale, fizike apo vizuale bazuar në seks ose të një natyre seksuale, që ndodh me qëllim apo me efekt të cenimit të dinjiteti të një personi. Metodologjia: Krijimi i bazës dhe rritjen e të kuptuarit të fenomeneve të ndërlikuara të dhunës në familje/dhunës në baza gjinore në tri pilot komuna, një metodologji të përzier është përdorur duke përdorur metodat sasiore dhe cilësore të mbledhjes së të dhënave/informacionit. Një shqyrtim referues i të dhënave relevante ekzistuese dhe dokumenteve që paraprijnë kërkimet dhe analizat në terren. Metodat sasiore janë përdorur për kuantifikimin e numrit dhe përqindjen e fëmijëve, grave dhe burrave që kanë përjetuar dhunë në tri komunat. Metodat cilësore janë përdorur për të mundësuar mbledhjen e informacionit të thella dhe të detajuara për përvojat e dhunës, si dhe llojet dhe shtrirjen e qasjes në shërbime dhe mekanizma të referimit për të mbijetuarit dhe dëshmitarët e dhunës në familje. Dëshmitë e fëmijëve për format e ndryshme të dhunës janë marrë gjithashtu në konsideratë në mënyrë sasiore dhe cilësore. Pjesa sasiore e studimit është bazuar në sondazhe, duke përdorur intervista dhe një pyetësor të vetë-administruar, me një total prej 3474 të anketuarve së tre komunave, duke përfshirë: 7 Referohuni në 26

28 Anketimet e ekonomive familjare duke përfshirë intervista me 1201 gra 18 vjeç e më lart duke përdorur përzgjedhje të rastit të shtëpive dhe të anketuarve Anketimet e ekonomive familjare që përfshijnë 1186 burra mes vjeç duke përdorur përzgjedhje të rastit të shtëpive dhe të anketuarve Anketimet e shkollave që përfshijnë një pyetësor të plotësuar nga 1088 fëmijë 12 vjeç e më lart duke përdorur shkolla të rastit dhe përzgjedhje të klasave. Tabela 1: Përmbledhje e numrit të të anketuarve të studimit Anketimet - intervistat Anketimet Grave Ekonomive familjare Gjakovë/ Djakovica Gjilan/ Gnjilane Dragash/ Dragaš Total Burra Anketa në Familje Fëmijë Anketa në Shkollë Totali Pjesa cilësore e hulumtimit përbëhet nga: Grupet e fokusit: Një total prej 19 fokus grupeve janë zhvilluar me femrat e moshës 18 vjeç e më lart; meshkuj të moshës vjeçar, dhe fëmijë të moshës adoleshente të vendosur në fokus grupe të veçanta vjeç dhe vjeç. Fokus grupe të ndara janë zhvilluar me popullsinë minoritare, duke përfshirë femrat dhe meshkujt (18-30 vjet). Intervista të detajuara individuale (IDI): Gjithsej 29 IDI-të janë zhvilluar me akterët lokal dhe OJQ-të relevante që merren me personat e prekur nga DHF/DHBGJ në secilën pilot komunë. Qëllimi ishte për të mbledhur informacion mbi shërbimet ekzistuese, programet dhe intervenimet që mbështesin personat e prekur nga DHF/DHBGJ. Intervista të detajuara gjysmë të strukturuara: Një total i 6 IDI janë zhvilluar me të mbijetuarit e DHF/DHBGJ të cilët janë abuzuar nga partnerët e tyre ose ish-partneri. Qëllimi i këtyre intervistave ishte mbledhja e të kuptuarit të thellë të përvojave të mbijetuarve nga dhuna. Numri i përgjithshëm i të anketuarve të cilët morën pjesë në e hulumtimeve sasiore (3474) dhe cilësore (187) përpjekjet arritën totalin e Ministria e Arsimit dhe Shkencës ka siguruar leje për ta bërë anketën e shkollës dhe është marrë pëlqimi i prindërve para se të përfshihen fëmijët. Kufizimet e studimit: Nën një, dhuna në familje është një përvojë traumatike dhe e vështirë për ta diskutuar me ata që e kanë përjetuar atë, sidomos me hulumtuesit të cilët janë të panjohur për ta. Pavarësisht nga fakti se intervistuesit janë trajnuar rreth ndjeshmërinë përreth dhunës në familje, është e mundur që disa nga të anketuarit mund të kenë raportuar më pak përvojat e tyre. Për më tepër, komunat e veçanta dhe grupet e synuara mund të kenë qenë më të hapur se të tjerët duke pas parasysh dallimet në kontekste. Dy, rezultatet pasqyrojnë vetëm normat e përhapjes së dhunës në familje dhe aspekte që kanë të bëjnë në tri pilot komunat për grupet specifike të mostrës, nuk duhet të konsiderohen si përfaqësues të gjithë popullsisë e Kosovës. Tre, anketimi i shkollës nuk ka marrë parasysh këndvështrimet e fëmijëve nën moshën 12 vjeç. Arsyeja për të synuar fëmijët e moshës vjeç ishte se ata kanë një nivel më të lartë të të menduarit abstrakt, duke i bërë ata më të aftë për të plotësuar pyetësorët e vetë-administruar. Në të ardhmen, do të ishte e mundur të përfshihen fëmijët më të vegjël duke përdorur metoda tjera. 27

29 2. Rezultatet e vlerësimit bazë mbi dhunën në Familje/ dhunës në baza gjinore në tri komunat Pjesa II e raportit paraqet të dhëna sasiore dhe cilësore të vleresimit baze duke mbuluar përhapjen apo shtrirjen, qëndrimet, faktorët e rrezikut, dhe pasojat e DHF/DHBGJ në relacion me tri pilot komunat: Dragash, Gjakovë dhe Gjilan. Të dhënat paraqiten si bashkimi i gjetjeve në tri komunat. Të dhënat e ndara për komunë janë në dispozicion në një dokument të veçantë 8. Në lidhje me pjesën sasiore të hulumtimit, të dhënat e mëposhtme sigurojnë karakteristikat demografike të fëmijëve të cilët morën pjesë në anketën e shkollës dhe grave dhe burrave në anketës e ekonomive familjare. Në veçanti, Tabelat 2 dhe 3 mbulojnë: Të anketuarit studentë (12-18 vjeç) lidhur me gjininë, moshën, nivelin arsimor, dhe shpërndarjen komunale, urbane dhe rurale (Shih Tabelën 2.) Femrat (18 vjeç e më lartë) dhe meshkujt (18-30 vjeç) e anketuar lidhur me moshën mesatare, nivelin arsimor, statusin e punësimit, statusin martesor, dhe komuna dhe shpërndarjen komunale, urbane dhe rurale. (Shih Tabelën 3.) Tabela 2: Karakteristikat demografike të anketës shkollore me fëmijët Mostra e anketës shkollore Shtrirja gjinore Djemtë 521 (47.9%) Vajzat 477 (43.8%) Mungesat 90 (8.3%) Mosha mesatare Niveli arsimor 15.5 years old Shkolla fillore 521 (47.9%) Shkolla e mesme 567 (52.1%) Shpërndarja Komunale Dragash/Dragaš 491 (45.1%) Gjilan/Gnjilane 486 (44.7%) Gjakovë/Djakovica 111 (10.2%) Shpërndarja Urbane/Rurale Urbane 798 (72.5%) Rurale 299 (27.5%) Totali i mostrave Të dhënat e kompletuara të vlerësimit bazë janë në dispozicion në UNICEF Kosovë. 28

30 Tabela 3: Karakteristikat demografike të anketës së ekonomive familjare me gra dhe burra Anketë e Ekonomive Familjare me gra Anketë e Ekonomive Familjare me burra Mosha mesatare years old years old Niveli arsimor Jo shkolla/ Shkolla fillore jo e kryer 245(20.5%) 35 (2.9%) Shkolla fillore 516 (43.4%) 64 (5.9%) Shkolla e mesme jo e kryer / Shkolla e mesme e kryer 300 (25.2%) 507 (43.1%) Studimet universitare 129 (10.9%) 571 (48.5%) Statusi i punësimit Punësim fitimprurës 154 (13.1%) 462 (39.9%) Bujqësi 33 (2.8%) 46 (4%) Puna në shtëpi (kujdes ndaj fëmijëve, shtëpisë, kopshtari) 133 (11.3%) 115 (9.9%) Punë kohë pas kohe 81 (6.9%) 57 (4.9%) Papunë 678 (57.7%) 155 (13.3 %) Student 50 (4.3%) 322 (27.8%) Pensionuar 46 (3.9%) 3 (0.3%) Statusi martesor Beqar 193 (16.1%) 825 (71.3%) Jo-Beqar 58 (4.8%) 68 (5.9%) Martuar 840 (69.9%) 261 (22.6%) Divorcuar 110 (9.2%) 3 (0.3%) Shpërndarja komunale Dragash/ Dragaš, 397 (33.1%) 342 (28.8%) Gjilan/Gnjilane 394 (32.8%) 501 (42.2%) Gjakovë/Djakovica 410 (34.1%) 343 (28.9%) Shpërndarja Urbane/Rurale Urbane 421 (35.1%) 463 (39%) Rurale 780 (64.9%) 723 (61%) Totali i mostrave Përhapja ose shtrirja e dhunës në familje/dhunës në baza gjinore Ky seksion paraqet një bazë vlerësimi mbi përhapjen apo shtrirjen e përgjithshme të dhunës në familje/dhunës në baza gjinore në relacion me tri pilot komunat, në mënyrë specifike për dhunën fizike, psikologjike dhe seksuale ndaj fëmijëve në shtëpi dhe në shkollë, dhe gratë dhe burrat në shtëpi. Në fund të pjesës së përhapjes apo shtrirjes së DHF/DHBGJ mbi fëmijët, ka një përmbledhje të gjetjeve sasiore. Po kështu, pas shqyrtimit të gjetjeve sasiore për gratë dhe burrat të martuar, të fejuar ose në marrëdhënie, në lidhje me çdo formë të dhunës (fizike, psikologjike dhe seksuale), ka një krahasim i gjetjeve mes të anketuarve meshkuj/femra të martuar dhe të anketuarve meshkuj/femra të cilët janë të fejuar/në marrëdhënie. 29

31 Masa e fëmijëve që përjetuan dhe ishin dëshmitarë të dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale në shtëpi a. Masa e fëmijëve që përjetuan dhe ishin dëshmitarë të dhunës fizike në shtëpi Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën fizike në shtëpi: Përllogaritjet e përhapjes së dhunës fizike janë marrë duke i pyetur fëmijët me fjalë të formuluara në mënyrë të qartë dhe pyetje të drejtpërdrejta lidhur me përvojat e fëmijëve për aktet specifike të dhunës, duke përfshirë: të goditurat, goditjet me shuplakë, shtyerjet, shqelmime, rrahje, sulm apo kërcënim me armë nga anëtarët e familjes (babai, nëna, vëllai ose motra). Në mostrën e përgjithshme të fëmijëve të intervistuar (N=1088), gjysma (50.9 përqind) raportuan se kanë përjetuar dhunë fizike të paktën një herë nga anëtarët e familjeve të tyre. Afër me të njëjtën përqindje të vajzave (48.5 për qind) dhe djemve (54.3 për qind), me më shumë djem, treguan që kanë përjetuar dhunë fizike të paktën një herë që u bë mbi ta nga një anëtar i familjes. (Shih Figurën 1.) Djemtë 45.70% 51.50% 54.30% 48.50% Vajzat Kurrë Një apo më shumë herë Figura 1: Përqindjet e përjetimeve të dhunës fizike të djemve të shkaktuara nga anëtarët e familjes. Në lidhje me llojet e dhunës fizike të përdorur nga anëtarët e familjes, përqindja më e lartë e fëmijëve treguan se ata kanë qenë të goditur (34.8 përqind), goditur me shuplakë (24.6 përqind), shqelmuar (14.7 përqind) dhe shtyrë (12.5 përqind). Pothuajse dy në dhjetë fëmijë janë rrahur keq dhe pothuajse një në dhjetë ishte kërcënuar me një thikë nga një anëtar i familjes. Masa e fëmijëve që ishin dëshmitarë të dhunës fizike në shtëpi: Dëshmimi i dhunës fizike në shtëpi është matur duke i pyetur të anketuarit nëse ata kanë parë pjesëtarët e tjerë të familjeve të tyre duke u goditur, goditur me shuplakë, shqelmuar, shtyrë, kërcënuar apo sulmuar me thikë për qind e fëmijëve treguan se ata kanë qenë dëshmitarë të dhunës fizike të paktën një herë në shtëpi. 30

32 Një përqindje më e lartë e vajzave (14.3 përqind) krahasuar me djemtë (8 përqind) treguan që ishin dëshmitare të dhunës fizike në shtëpi. (Shih Figurën 2.) Djemtë Vajzat 92% 85.70% 8% 14.30% Kurrë Një apo më shumë herë Figura 2: Përqindja e fëmijëve dëshmitarë të dhunës fizike në shtëpi nga gjinia. Në lidhje me llojet më të shpeshta të dhunës fizike përjetuar nga fëmijët në shtëpi, ata kanë përfshirë goditjen (7.3 përqind), pasuar nga goditja me shuplakë (7.6 përqind) dhe shqelmimet (2.5 përqind). Më pak se 1 përqind e fëmijëve ishin dëshmitarë të anëtarëve të tjerë të familjes që ishin të kërcënuar apo sulmuar me thikë. b. Masa e fëmijëve që përjetuan dhe ishin dëshmitarë të dhunës psikologjike në shtëpi Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën psikologjike në shtëpi: 14.8 përqind e fëmijëve, treguan që kanë përjetuar dhunë psikologjike të paktën një herë nga anëtari i familjes (nëna, babai, vëllai ose motra), me një përqindje më të lartë të qenit vajza (18.2 përqind) krahasuar me djemtë (12.5 përqind). Masa e fëmijëve që ishin dëshmitarë të në shtëpi: Një përqindje më e lartë e vajzave (15.5 përqind) krahasuar me djemtë (10 përqind) treguan se ata kanë qenë dëshmitarë të dhunës psikologjike që është shkaktuar në një tjetër anëtar të familjes në shtëpi. c. Masa e fëmijëve që përjetuan dhe ishin dëshmitarë të dhunës seksuale në shtëpi Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën seksuale në shtëpi: Përjetimi i dhunës seksuale është matur duke përdorur përgjigjet e fëmijëve në dy pyetje që pyesnin në qoftë se ata kanë qenë të ngacmuar seksualisht apo të sulmuar në shtëpi. Dhjetë fëmijë treguan se ata ishin ngacmuar seksualisht dhe shtatë raportuan se ata u sulmuan seksualisht nga një anëtar i ekonomisë familjare në shtëpi. Një përqindje pak më e lartë e djemve (1.2 përqind) në krahasim me vajzat (0.8 përqind) raportuar ngacmimet seksuale nga anëtarët e ekonomive familjare. Pesë djem dhe dy vajza treguan që kanë përjetuar një sulm seksual nga një anëtar i familjes. 31

33 Masa e fëmijëve që ishin dëshmitarë të dhunës seksuale në shtëpi: Ashtu si pyetjet për përjetimet e dhunës seksuale në shtëpi, fëmijët u pyetën për të qenit dëshmitar të anëtarëve të familjes së tyre duke u ngacmuar seksualisht apo të sulmuar në shtëpi. Më pak se 0.9 përqind (10 fëmijë) të fëmijëve treguan se kishin qenë dëshmitarë të anëtarëve të tjerë të familjes (nënë, baba, vëlla e motër) duke u ngacmuar seksualisht dhe 0.4 përqind (5 fëmijëve) treguan që kishin qenë dëshmitarë të anëtarëve tjerë të familjes duke u sulmuar seksualisht. E njëjta përqindje e djemve dhe vajzave (0.6 për qind) raportuan që kishin qenë dëshmitarë të ngacmimit seksual në familje, ndërsa përafërsisht e njëjta përqindje e djemve (1 përqind) dhe vajza (0.8 përqind) raportuan që ishin dëshmitarë të një sulmi seksual Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën fizike, psikologjike dhe seksuale në shkollë a. Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën fizike në shkollë Përveç mjedisit familjar, shkolla është një nga vendet më të rëndësishme në jetën e fëmijëve. Është, pra, e rëndësishme për të shqyrtuar përhapjen apo shtritrjen e dhunës ndaj fëmijëve në mjedisin shkollor. Përvoja fëmijëve për dhunën në shkollë është matur duke pyetur fëmijët nëse një nxënës ose anëtar i personelit shkollor ka goditur apo shqelmuar, rrahur keq ata, kërcënuar dhe/ose sulmuar ata në shkollë. Në tërë mostrën, afër gjysma e fëmijëve (45.2 përqind), treguan se ata kanë përjetuar dhunë fizike në shkollë të paktën një herë, një përqindje më e ulët ishte tek vajzat (32.3 përqind) krahasuar me djemtë (57.9 përqind). Në lidhje me llojet e dhunës fizike, përqindja më e lartë e fëmijëve treguan se ata kanë qenë të shtyrë nga një student (33.65 përqind), pasuar nga të goditurit nga një student (19.1 përqind), të goditur nga një anëtar i personelit shkollor (17.6 për qind) dhe kërcënuar me një thikë (8 përqind), me shumicë janë djem. (Shih Tabelën 4.) Llojet e dhunës fizike përvojat e vajzave dhe djemve në shkollë Djemtë Vajzat Totali Sulmuar me thikë apo armë të mprehtë 9.3% 2.9% 6.2% Kërcënuar me thikë apo armë të mprehtë 12.1% 3.6% 8.0% Rrahur keq 8.8% 3.2% 6.3% Shtyrë nga një student 42.6% 25.4% 33.65% Goditur nga një anëtar i personelit shkollor 25.0% 9.5% 17.6% Goditur nga një student 28.3% 10.1% 19.1% Tabela 4: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar në shkollë nga vajzat dhe djemtë. 32

34 b. Masa e fëmijëve që përjetuan dhunën psikologjike në shkollë Në mostrën e përgjithshme, 28 përqind e fëmijëve treguan se kanë përjetuar dhunë psikologjike nga një tjetër student në shkollë përqind e fëmijëve treguan se ata kanë përjetuar dhunë psikologjike nga një anëtar i personelit shkollor në shkollë, nga të cilat 18.2 përqind ishin djem dhe 16.9 përqind ishin vajza. c. Masa e fëmijëve që kanë përjetuar dhunë seksuale (ngacmim seksual) në shkollë Gjithsej, 5.8 përqind e fëmijëve në anketën e shkollës kanë raportuar se kanë qenë të ngacmuar seksualisht nga një student dhe 3 për qind nga një anëtar i personelit shkollor. Një përqindje më e lartë e djemve (8.1 përqind) kanë përjetuar ngacmim seksual nga një student në krahasim me vajzat (3.4 përqind). Një model i ngjashëm është parë lidhur me ngacmimin seksual nga një anëtar të personelit shkollor me 3.7 përqind te djemtë që tregojnë se ata kanë qenë të ngacmuar seksualisht nga një anëtar i personelit shkollor në krahasim me vajzat 1.9 përqind Përmbledhje e të gjeturave kryesore për shtrirjen e DHF/DHBGJ në mes të fëmijëve vjec Fëmijët cilat përjetuan dhunë në shtëpi: Në mostrën e përgjithshme të fëmijëve (N = 1088), 50.2 përqind raportuan se kanë përjetuar dhunë fizike të paktën një herë nga një anëtar i familjes, pothuajse 15 përqind raportuan se kanë përjetuar dhunë psikologjike nga anëtari i familjes, dhe një për qind (10 fëmijë) raportuan se kanë përjetuar dhunë seksuale në shtëpi.(shih Figurën 3.) Dhuna fizike; Dhuna psikologjike Dhuna Seksuale 0.90% 14.80% 50.90% Figura 3: Përqindja e llojeve të dhunës së përjetuar nga fëmijët. Djemtë Vajzat Dhuna fizike 54.30% 48.50% Dhuna psikologjike 12.50% 18.20% Dhuna 1.20% Seksuale Figura 4: Përqindja e llojeve të ndryshme të dhunës nga gjinia. 0.80% Perspektiva gjinore mbi fëmijët që përjetuan dhunë në shtëpi: Më shumë djem (54.3 përqind) se sa vajza (48.5 përqind) raportuan që kanë përjetuar dhunë fizike nga një anëtar i familjes, një përqindje më e lartë e vajzave (18.2 përqind) krahasuar me djemtë (12.5 përqind) kanë përjetuar dhunë psikologjike nga një anëtar i familjes, dhe pak më shumë djem (1.2 për qind) se sa vajza (0.8 përqind) raportuan që kanë përjetuar dhunë seksuale nga një anëtar i ekonomisë familjare. (Shih Figurën 4.) 33

35 Fëmijët dëshmitarë të dhunës në shtëpi:në shembullin e përgjithshëm, 10.9 për qind e fëmijëve ishin dëshmitarë të dhunës fizike të paktën një herë në shtëpi, 12 për qind ishin dëshmitarë të dhunës psikologjike në shtëpi, dhe 1.1 përqind dëshmitarë të dhunës seksuale në shtëpi (Shih Figurën 5.) Perspektiva gjinore mbi fëmijët si dëshmitarë të dhunës në shtëpi: Një përqindje më e lartë e vajzave (14.3 përqind) krahasuar me djemtë (8 përqind) ishin dëshmitare të dhunës fizike në shtëpi, një përqindje më e lartë e vajzave (15.5 përqind) krahasuar me djemtë (10 përqind) raportuan se ishin dëshmitare të dhunës psikologjike në shtëpi dhe një përqindje pak më e lartë e djemve (1.3 përqind) në krahasim me vajzat (0.8 përqind) ishin dëshmitarë të dhunës seksuale në shtëpi. (Shih Figurën 6.) Dhuna e përjetuar nga fëmijët në shkollë: Nga mostra e përgjithshme, 45.2 përqind e fëmijëve të paktën një herë kanë përjetuar dhunë fizike në shkollë; 28 përqind kanë përjetuar dhunë psikologjike në shkollë, dhe 6.5 përqind përjetuan dhunë seksuale në shkollë. (Shih Figurën 7.) Perspektiva gjinore mbi fëmijët që përjetojnë dhunë në shkollë: Një përqindje më e lartë e djemve kanë përjetuar të tre llojet e dhunës në shkollë në krahasim me vajzat. Për të dy, djemtë dhe vajzat, dhuna fizike dhe psikologjike janë më të përhapura. (Shih Figurën 8.) % 12% Dhuna Seksuale 1.10% Figura 5: Përqindja e fëmijëve dëshmitarë të llojeve të ndryshme të dhunës. Djemtë Vajzat Dhuna fizike 8% Dhuna fizike Dhuna fizike Dhuna fizike Dhuna psikologjike 14.30% 10% Dhuna psikologjike Dhuna psikologjike Dhuna psikologjike 15.50% 1.30% Dhuna Seksuale Figura 6: Diferencimet gjinore në dëshmimin e llojeve të ndryshme të dhunës % 32.30% 6.50% Dhuna Seksuale Dhuna Seksuale 0.80% Figure 7: Përqindjet e llojeve të dhunës që fëmijët kanë përjetuar në shkollë % 8.10% 31.70% 34.20% 32.30% 57.90% Figure 8: Përqindjet e llojeve të dhunës së përjetuar nga djemtë dhe vajzat në shkollë.

36 2.2. Masa e dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale në mes të grave dhe burrave Masa e dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale ndaj grave (18 vjeç e më lartë) dhe meshkujve (18-30 vjeç) është marrë nëpërmjet anketës së ekonomive familjare duke bërë pyetje të drejtpërdrejta dhe të formuluara në mënyrë të qartë të të anketuarve femra dhe meshkuj për përvojat e tyre me dhunë, duke marrë parasysh statusin e tyre martesor Masa e dhunës fizike në mes të grave dhe burrave Dhuna fizike nga partnerët është matur duke pyetur gratë gjatë anketës së ekonomive familjare nëse partneri i tyre i kishte goditur me shuplakë, ndrydhur krahun e tyre apo ngre flokët e tyre, i shtyu ato, tronditi ose hodhi diçka në to, grushtoi apo diçka që mund t i lëndojë ato, shqelmoi, zvarriti apo i rrahi ato, u përpoq ta mbysë apo djeg me qëllim dhe kërcënoi të përdorë ose në fakt përdori një armë, thikë apo armë tjetër kundër tyre. E njëjta pyetje iu është pyetur edhe meshkujve nga këndvështrimi i sjelljes së dhunshme së meshkujve ndaj gruas/partnerit të tyre. Këto artikuj janë ekzaminuar ndarazi në mënyrë që të klasifikohet çfarë lloji i dhunës është përjetuar më shpesh nga gratë dhe të kryera nga meshkujt, dhe për të kapur një pamje të përgjithshme të dhunës fizike së meshkujve ndaj grave. a. Gratë e martuara (dhuna fizike): Në nën-mostrat e përgjithshme të grave të martuara (N = 840), 17.3 përqind kanë raportuar se kanë përjetuar të paktën një formë e dhunës fizike nga partneri i tyre. Në lidhje me raportin urban/rural, është gjetur se përqindja më e lartë e grave nga zonat urbane (19.1 për qind) kishin përjetuar të paktën një formë të dhunës fizike në krahasim me ato nga zonat rurale (16.5 përqind).në lidhje me llojet e dhunës fizike, lloji më i zakonshëm i dhunës fizike të përjetuar nga gratë e martuara nga partneri i tyre ishte duke u rënë me shuplakë (16.3 përqind), pasuar nga ndrydhja e krahut apo tërheqja flokëve të tyre (5.3 përqind), duke i shtyrë, tronditur ose hedhur diçka në to (4.1 përqind) dhe shqelmuar, zvarritur apo rrahur (2.7 përqind). (Shif Figurën 9.) 16.30% Kërcënim të përdorimit ose përdorim i armëve Tentim i ngulfatjes ose djegies Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë; Grushtim 2.70% 4.10% 0.60% 0.60% 1.80% 5.30% Figure 9: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike që gratë e martuara i përjetuan nga partnerët e tyre. 9 Fokusi i mbledhjes së të dhënave dhe analizave në këtë pjesë të raportit ishte i lidhur me shtrirjen e dhunës ndaj grave të kryera nga meshkujt, sidomos mes çifteve. Ndërkohë që ka dhunë ndaj meshkujve nga ana e femrave, që përfaqëson një grup shumë të vogël. Dhuna e ushtruar ndaj grave dhe fëmijëve konsiderohej më kritike përsa i përket krijimit të një bazë vlerësuese dhe duke rritur thellësinë e të kuptuarit të shtrirjes dhe ndikimin e dhunës ndaj këtyre dy grupeve. Kushtimi i vëmendjes në dhunë ndaj meshkujve mund të jetë subjekt i një studimi tjetër. 35

37 Një analizë e ngjashme është kryer për të zbuluar raportin urban/rural në drejtim të llojeve të dhunës fizike të përjetuara nga gratë e martuara nga partnerët e tyre. (Shih Figurën 10.) Është gjetur që përqindjet më të larta të grave të martuara për secilin lloj të dhunës fizike që ushtrohet nga partnerët e tyre jetojnë në zonat urbane. I njëjti model si më sipër u përsërit, ku goditja me shuplakë është lloji më i shpeshtë i dhunës, pasuar nga përdredhja e krahut apo e tërheqjes së flokëve, shtyerja, shtrëngimi ose hedhja e ndonjë gjëje tek gratë. Kërcënim të përdorimit ose përdorim i armëve Tentim i ngulfatjes ose djegies 0.40% 1.10% 0.20% 1.40% Urbane Rurale Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje Grushtim Shtyerje, shkundje apo hudhje 1.30% 2.50% 2.90% 2.90% 3.40% Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë; 4.90% 5.40% 6.10% 15.20% 18.40% Figura 10. Përqindjet e llojeve të dhunës fizike që gratë e martuara i përjetuan nga partnerët e tyre në bazë të distribuimit urban/rural. b. Meshkujt e martuar (dhuna fizike): Në nën-mostrat e përgjithshme me burrat e martuar (N = 261), 28.4 përqind kanë raportuar se kanë kryer të paktën një formë të dhunës fizike ndaj partnereve të tyre. Në lidhje me raportin urban/rurale, nuk kishte ndonjë dallim të madh mes të atyre urban dhe Meshkujve të martuar autor të dhunës fizike ndaj partnereve të tyre (Meshkujt urban të martuar] = 27.1 përqind; Meshkujt rural të martuar = 28.9 përqind). Në lidhje me llojet e dhunës fizike të kryer nga meshkujt e martuar, meshkujt e martuar treguan se tri format më të zakonshme përfshijnë goditjen me shuplakë, përdredhje të krahut dhe tërheqjen e flokëve dhe shtyerjen, shtrëngim ose hedhjen e gjërave në grua. Përqindjet shumë të ulëta të burrave të martuar raportuan se ata kanë kërcënuar gruan e tyre me një armë apo objekt të ngjashëm (0.4 për qind), apo që u përpoqën ta mbysin apo djegin atë me qëllim (0.4 përqind). (Shih Figurën 11.) 36

38 24.80% Kërcënim të përdorimit ose përdorim i armëve Tentim i ngulfatjes ose djegies Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje Grushtim Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë; 14.70% 9.20% 5.90% 0.40% 0.40% 2.50% Figura 11: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e martuar. c. Krahasimi mes femrave të martuara dhe meshkujve të martuar në lidhje me dhunën fizike: Në vijim krahasohen përgjigjet nga Meshkujt në lidhje me dhunën e ushtruar ndaj bashkëshorteve të tyre me përgjigjet e grave në lidhje me përvojat e tyre të dhunës fizike të kryer nga burrat e tyre. Në total, përqindja më e lartë e burrave të martuar (28.4 përqind) treguan që ka kryer të paktën një formë e dhunës fizike ndaj gruas së 71.60% 82.70% tyre në krahasim me gratë e martuara (17.3 përqind) që kanë përjetuar një formë të dhunës fizike të kryer nga Po Jo 28.40% burrat e tyre. (Shih Figurën 17.30% 12.) Dallimi ndërmjet meshkujve të martuar dhe grave të anketuara përsa i përket ndarjes Meshkujt (Burrat) e martuar që së përvojës së tyre për dhunë kryen të paktën njërën formë Femrat (gratë) e martuara që të dhunës fizike kundër përjetuan të paktën njërën formë të mund të ndikohet nga procesi partnereve të tyre dhunës fizike nga partnerët e tyre i tyre i socializimit, e cila njeh, pret dhe madje në disa raste Figura 12: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe inkurajon dhunën e burrave si grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku njërës prej formave të dhunës fizike. sjellje normale. Në të njëjtën kohë, ajo dekurajon gratë të jenë të angazhuara dhe i bën përvojat e tyre për dhuna të parëndësishme (Anderson, 2005). Nga ana tjetër, kjo mund të ketë bërë që ato të jenë më pak bashkëpunuese lidhur me përvojën e tyre apo jo vazhdimisht definimin e përvojave të tyre të dhunës si dhunë Një përqindje më e lartë e meshkujve të martuar nga zonat rurale kanë raportuar se kanë përdorur të paktën një formë e dhunës fizike ndaj partnerit të tyre, ndërsa një përqindje më e lartë e grave të martuara nga zonat urbane raportuan se kanë përjetuar të paktën 37

39 një formë e dhunës fizike nga partnerët e tyre. Përqindjet më të larta të Meshkujve në zonat urbane dhe rurale treguan ushtrimin e dhunës fizike ndaj partnereve të tyre në krahasim me gratë që e kanë përjetuar atë. (Shih Figurën 13.) 27.10% 28.90% Urbane 8 Rurale 19.10% 16.50% 13 Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen të paktën njërën formë të dhunës fizike kundër partnereve të tyre Femrat (gratë) e martuara që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës fizike nga partnerët e tyre Figura 13: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës fizike në nivel urban/rural. Një përqindje më e lartë e meshkujve të martuar raportuan se kanë përdorur katër nga shtatë lloje të ndryshme të dhunës fizike të listuara në figurën 14 në krahasim me raportimet e grave që kanë përjetuar dhunën fizike e që treguan nivele më të ulëta të këtyre formave të dhunës të kryera nga partnerët e tyre kundër tyre. Femrat dhe meshkujt treguan se përqindja më e vogël e meshkujve ka kryer dhunë duke përdorur ose duke kërcënuar me armë, mbytje, djegje, shqelmim, zvarritje apo rrahje. Megjithatë, në këto lloje të dhunës fizike, gratë treguan një shkallë të paraqitjes pak më e lartë krahasuar me meshkujt. Kërcënim të përdorimit ose përdorim i armëve Tentim i ngulfatjes ose djegies Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje Grushtim Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë 0.60% 0.40% 0.60% 0.40% 2.70% 2.50% 1.80% 5.90% 4.10% 5.30% 9.20% Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen të paktën njërën formë të dhunës fizike kundër partnereve të tyre Femrat (gratë) e martuara që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës fizike nga partnerët e tyre 14.70% 16.30% 24.80% Figura 14: Ndryshimet në mes të llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e martuar dhe përjetuar nga gratë e martuara. 38

40 d. Femrat e fejuara/ femrat në marrëdhënie të përmendura si femra jo-beqare (dhuna fizike): Në nën-mostrat e përgjithshme të femrave të fejuara ose në një marrëdhënie (femrat jo-beqare) (N = 58), rreth 10 për qind kanë përjetuar të paktën një formë dhune fizike. Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje 7.70% Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë 3.80% 1.90% 1.90% Figura 15: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë e fejuara ose gratë në lidhje (gratë jo-beqare). Për sa i përket raportit urban/rural, përqindja më e lartë e femrave jo-beqare nga zonat urbane kanë përjetuar dhunë fizike nga partnerët e tyre (11.1 përqind), krahasuar me femrat jo-beqare që jetojnë në zonat rurale (8.8 përqind). Llojet më të shpeshta të dhunës të përjetuara nga femrat jo-beqare që kanë përjetuar dhunë fizike nga partneri i tyre është goditja me shuplakë (7.7 përqind), pasuar nga përdredhja e krahut ose tërheqja e flokëve (3.8 përqind). Afër 2 përqind e këtyre femrave raportuan që partnerët e tyre i kanë shtyrë, tronditur ose hedhur gjëra në to, dhe shqelmuar apo rrahur nga partneri i tyre. Asnjë nga këto femra treguan se ata kanë qenë të grushtuara, mbytur apo djegur me qëllim apo kërcënuar me një armë apo diçka që mund t i lëndojë ato. (Shih Figurën 15.) e. Meshkuj të fejuar/meshkuj në marrëdhënie - përmendur si meshkuj jo-beqar (dhuna fizike): Në nën-mostrat e përgjithshme të meshkujve të fejuar/meshkujve në marrëdhënie (meshkuj jo-beqar) (N = 68), 6.9 përqind treguan se ata kanë kryer të paktën një formë të dhunës fizike ndaj partnereve të tyre. Në krahasimin e raportit urban/rural për burrat jo vetëm që kanë kryer të paktën një formë e dhunës fizike ndaj partnerit të tyre, është gjetur se përqindja më e lartë e meshkujve ishin nga zonat urbane (9.1 përqind) në krahasim me ata nga zonat rurale (5.6 përqind). Format më të shpeshta të dhunës fizike të kryera nga këta meshkuj ishin goditja me shuplakë (5.1 përqind), pasuar nga përdredhja e krahut të partnerit të tyre ose duke tërhequr flokët e tyre (3.4 përqind) dhe shtyrë, shtrëngimi ose hedhur diçka në to (1.7 përqind), si dhe grushtim (1.7 përqind). (Shih Figurën 16.) 39

41 Grushtim Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë 3.40% 5.10% 1.70% 1.70% Figura 16: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të kryer nga burrat e fejuar/burrat në lidhje (burrat jo-beqar) kundër partnerëve të tyre. f. Krahasimi në mes të meshkujve jo-beqar dhe femrave jo-beqare në lidhje me dhunën fizike: TNë vijim shqyrtohen dallimet në mes të meshkujve të fejuar apo meshkujve në lidhje (meshkuj jo-beqar) dhe femrave të fejuara femrave në lidhje (femrave jo-beqare) në lidhje me shpeshtësinë e dhunës fizike mes tyre. U gjet se një përqindje më e lartë e femrave jo-beqare (9.6 përqind) treguan që kanë përjetuar të paktën një formë e dhunës fizike të kryer nga partnerët e tyre në krahasim me meshkujt jo-beqar (6.9 përqind) që treguan se ata kishin kryer dhunë fizike ndaj partnereve të tyre.(shih Figurën 17.) Së paku një prej formave të dhunës fizike Asnjë 93.10% 90.40% % 9.60% Meshkujt jo-beqar që kryen të paktën njërën formë të dhunës fizike kundër partnereve të tyre Femrat jo-beqare që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës fizike nga partnerët e tyre Figura 17: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës fizike. 40

42 Një përqindje më e lartë e grave jo-beqare nga zonat urbane (11.1 përqind), treguan se ata kanë përjetuar dhunë fizike nga partnerët e tyre në krahasim me meshkujt jo-beqar nga zonat urbane (9.1 përqind), të cilët treguan që kanë kryer dhunë fizike ndaj partnerit të tij. Në përgjithësi, ka pasur përqindje më të larta të femrave jo-beqare që jetojnë në zonat urbane dhe rurale e që treguan se kanë përjetuar dhunë fizike nga partnerët e tyre në krahasim me meshkujt që treguan që kishin kryer dhunë fizike. Gratë jo-beqare dhe meshkujt jo-beqar të dytë treguan (ashtu si edhe meshkujt dhe femrat të martuara) se goditja me shuplakë ishte lloji më i shpeshtë i dhunës së përdorur fizike, pasuar nga përdredhja e krahut apo tërheqja e flokëve dhe shtyerja, shtrëngimi ose hedhja e ndonjë gjëje në drejtim të partnerit. Në mes të këtyre meshkujve dhe femrave, janë përmendur pesë nga shtatë llojet e dhunës fizike. (Shih Figurën 18.) Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje; Goditje me grusht ose me diçka tjetër; Shtyerje, shkundje apo hudhje e gjërave 1.90% 1.70% 1.90% 1.70% Femrat jo-beqare që përjetuan dhunë fizike nga partnerët e tyre Meshkujt jo-beqar që kryen dhunë fizike kundër partnereve të tyre Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve 3.80% 3.40% Goditje me shuplakë 5.10% 7.70% Figura 18: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen ose përjetimin e llojeve të ndryshme të dhunës fizike. g. Femrat e divorcuara (dhuna fizike): 10 Në nën-mostrat e përgjithshme të femrave të divorcuara (N = 110), 21.9 përqind kishin përjetuar të paktën një formë e dhunës fizike nga partneri i tyre. Kishte dallim minimal mes përqindjes së femrave divorcuara nga zonat urbane dhe rurale të cilat kishin përjetuar të paktën një formë e dhunës fizike (femrat e divorcuara Urbane = 22.5 përqind dhe ato të divorcuara Rural = 21.5 përqind). Ngjashëm me nën-mostrat tjera të femrave, lloji më i zakonshëm i dhunës fizike përjetuar nga femrat e divorcuara ishte goditja me shuplakë (21.9 përqind), pasuar nga shtyrja, shqelmimi dhe grushtimi (7.6 përqind). Në krahasim me dy nën-mostrat tjera të femrave që kanë marrë pjesë në anketë (të martuara dhe të fejuara/në lidhje), përqindjet më të larta të femrave të divorcuara (6.7 përqind) kanë raportuar se kanë qenë të kërcënuara me thikë ose armë të ngjashme dhe (4.8 përqind) kanë përjetuar mbytje apo djegje të qëllimshme. Edhe pse nuk janë pyetur drejtpërdrejt, është e mundur që këto gjëra mund të kenë kontribuar në arsyet që femrat të divorcohen nga partnerët e tyre. (Shih Figurën 19.) 10 Në mostrën e përgjithshme të meshkujve, vetëm tre burra ishin divorcuar dhe ata nuk kanë raportuar të dhënat që lidhen me kryerjen e dhunës fizike. 41

43 Kërcënim të përdorimit ose përdorim i armëve Tentim i ngulfatjes ose djegies Shqelmim, tërheqje zvarrë ose goditje Grushtim Shtyerje, shkundje apo hudhje Përdredhje e dorës ose shkulje e flokëve Goditje me shuplakë 6.70% 4.80% 7.60% 7.60% 7.60% 7.60% 21.90% Figura 19: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë e divorcuara. h. Përmbledhje e llojeve të dhunës fizike të përjetuara nga femrat dhe të kryera nga meshkujt sipas statuseve të ndryshme martesore Përqindjet më të larta të femrave të martuara, meshkujve të martuar dhe femrave të divorcuara që janë marrë me dhunë fizike në marrëdhëniet e tyre. Tabela 5 ilustron këtë në mënyrë të qartë, si dhe nivelet më të ulëta të dhunës fizike në mes të çifteve nëpër faza. Gjithashtu tregon qartë se femrat e divorcuara respondente kanë përjetuar të gjitha llojet e dhunës në masa më të larta në krahasim me gratë respodente të martuara. Kjo thekson më tej mundësinë që dhuna e ushtruar ka luajtur rol në përfundimin e marrëdhënieve martesore të femrave duke u divorcuar. Llojet e dhunës fizike të përjetuara nga femrat apo të kryera nga meshkujt Të martuar Femra Meshkuj Të fejuar/ në lidhje Femra Meshkuj Divorcuar Kërcënim i përdorimit ose përdorimi i një armë, thikë apo armë tjetër Përpjekje për ta mbytur ose djegur qëllimisht.6%.4% %.6%.4% % Shqelmim, zvarritje apo rrahje 2.7% 2.5% 1.9% 7.6% Grushtuar me grusht apo diçka tjetër Shtyjrje, lëkundje ose hedhje e gjërave Përdredhja e krahut apo të tërheqja e flokëve 1.8% 5.9% - 1.7% 7.6% 4.1% 9.2% 1.9% 1.7% 7.6% 5.3% 14.7% 3.8% 3.4% 7.6% Goditje me shuplakë 16.3% 24.8% 7.7% 5.1% 21.9% Tabela 5: Përqindjet e llojeve të dhunës fizike të përjetuar nga gratë dhe burrat e maruar, fejuar ose të lidhur dhe gratë e divorcuara. 42

44 i. Femrat beqare (dhuna fizike): Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje: Përvoja e femrave beqare me dhunë fizike është matur duke i pyetur ata nëse ata kishin përjetuar ndonjëherë ndonjë formë të dhunës fizike, duke përfshirë goditje me shuplakë, shqelmim, rrahje, tërheqje e flokëve të tyre etj nga anëtarët e familjes së tyre siç janë, babai, nëna, motra dhe/ose vëllai. Në nën-mostrat e përgjithshme të femrave beqare (N = 193), përqindja më e lartë e këtyre femrave përjetuan dhunë fizike nga nënat e tyre (9.3 për qind), ndjekur nga babai i tyre (6.2 për qind), vëllai dhe motra. (Shih Figurën 20.) Po, Nëna 9.30% Po, Babai 6.20% Po, Vëllai 3.10% Po, Motra 0.50% Figura 20: Përqindjet e përjetimeve të grave beqare të dhunës fizike nga anëtarët e familjes. Është gjetur që femrat beqare që jetojnë në zonat rurale janë më të prirura për të përjetuar dhunë fizike nga një anëtar i familjes në krahasim me femrat beqare në zonat urbane. (Shih Figurën 21.) Urbane % Rurale 9.60 % 5.10 % 1.30 % 2.60% 3.50% Nëna Babai Vëllau 0 % Motra 0.90 % Figura 21: Përqindjet e dhunës fizike nga anëtarët e familjes kundrejt grave beqare bazuar në distribuimin urban/rural. 43

45 Masa e femrave që përjetojnë dhe meshkujve që kryejnë dhunë psikologjike Masa e dhunës psikologjike të përjetuar nga femrat dhe të kryer nga meshkujt është matur përmes anketës së ekonomive familjare duke bërë pyetje që kishin të bënin me gratë e ofenduara apo janë ndikuar që të ndien keq; të qenit të nënvleftësuara ose të turpëruara para njerëzve të tjerë, të frikësuara apo kërcënuara qëllimisht, dhe duke kërcënuar për të lënduar apo lënduar dikë që femrave i dhimbset. a. Femrat e martuara (dhuna psikologjike): Në nën-mostrat e përgjithshme të femrave të martuara (N = 840), 5.9 për qind e femrave të martuara treguan se kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike nga partnerët e tyre. Për sa i përket shpërndarjes urbane/rurale, kishte diferenca minimale në përqindjet e femrave të martuara në zonat urbane (6.9 për qind) në krahasim me femrat të martuara në zonat rurale (5.4 për qind) që kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike nga partneri i tyre. Në lidhje me llojet e dhunës psikologjike, përqindjet më të larta të femrave të martuara kanë përjetuar që partnerët e tyre i kanë ofenduar ato apo duke i bërë ata të ndjehen keq për veten e tyre (4.5 përqind) dhe të poshtëruara apo nënvleftësuara para njerëzve të tjerë (4.1 për qind). (Shih Figurën 22.) Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm Frikësim me qëllim Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë 4.10% 4.50% Fyerja ose bërja që të ndjehet keq për veten e saj 1.40% 1.80% Figura 22: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer kundrejt grave të martuara nga partnerët e tyre. 44

46 b. Meshkujt e martuar (dhuna psikologjike): Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje: Në nën-mostrat e përgjithshme të meshkujve të martuara (N=261), 31.8 përqind treguan se ka kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnerit të tyre. Për sa i përket shpërndarjes urbane/rurale të meshkujve të martuar, është gjetur se dallimi në përqindje është minimal në mes të meshkujve të martuar nga zonat urbane dhe atyre rurale në lidhje që kanë kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnereve të tyre (Urbane = 33.9 përqind dhe Rurale = 31 përqind). Në lidhje me format më të shpeshta të dhunës psikologjike, fyerja ose të bërit që gruaja e tyre të ndihet keq për veten ishte forma më e shpeshtë (24.6 përqind), pasuar nga futja e frikës ose frikësimin e saj qëllimisht (19.8 përqind). Llojet më pak të shpeshta të dhunës psikologjike të kryera nga ana e meshkujve të martuar respondentë ishin të lidhura me poshtërimin e partnerëve të tyre para njerëzve të tjerë (5.5 për qind) kërcënim për të lënduar atë apo dike për të cilin asaj i dhimbset (3.6 përqind).(shih Figurën 23.) Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm Frikësim me qëllim 19.80% 24.60% Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë Fyerja ose bërja që të ndjehet keq për veten e saj 3.60% 5.50% Figura 23: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer nga burrat e martuar kundrejt partnereve të tyre. c. Krahasimi mes meshkujve të martuar dhe femrave të martuara lidhur me dhunën psikologjike: Në vijim është paraqitur krahasimi i përgjigjeve të meshkujve të martuar dhe femrave të martuara në aspektin e kryerjes dhe përjetimit, respektivisht, të paktën një formë të dhunës psikologjike. Në mostrën e përgjithshëm, u konstatua se një përqindje më e lartë e meshkujve të martuar (31.8 përqind) raportuan se kanë kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnereve të tyre në krahasim me femrat e martuara (5.9 përqind) të cilët treguan që kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike. Një përqindje pak më e lartë e meshkujve të martuar dhe femrave nga zonat urbane raportuan që kanë kryer apo përjetuar, respektivisht, të paktën një formë të dhunës psikologjike në krahasim me meshkujt e martuar dhe femrat nga zonat rurale. (Shih Figurën 24.) 45

47 Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen të paktën njërën formë të dhunës psikologjike kundër partnereve të tyre Femrat (Gratë) e martuara që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës fizike nga partnerët e tyre 33.90% 31% 6.90% 5.40% Urbane Rurale Figura 24: Ndryshimet në mes të grave dhe burrave të martuar lidhur me kryerjen ose përjetimin e së paku një prej formave të dhunës psikologjike në nivel urban/rural. U konstatua se meshkujt e martuar treguan se kanë kryer të gjitha katër lloje të përvojës psikologjike ndaj femrave në masa më të larta në krahasim me femrat që treguan masa më të ulëta për të gjitha katër llojet, sidomos në lidhje me dy prej tyre, meshkujt e martuar treguan që ata e bëjnë më së shpeshti (fyerjen ose duke i bërë ato të ndjehen keq për veten dhe duke ia futur frikën ose frikësuar qëllimisht). Të dytë, meshkujt dhe femrat e martuara raportuan fyerjen si lloji më i shpeshtë i dhunës psikologjike. (Shih Figurën 25.) Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm Frikësim me qëllim Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë Fyerja ose bërja që të ndjehet keq për veten e saj 1.40% 3.60% 1.80% 4.10% 5.50% 4.50% Femrat (gratë) e martuara që përjetuan dhunë psikologjike nga partnerët e tyre Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen dhunë psikologjike kundër partnereve të tyre 19.80% 24.60% Figura 25: Ndryshimet në mes të burrave dhe grave lidhur me angazhimin dhe përjetimin e llojeve të ndryshme të dhunës psikologjike. 46

48 Ky ndryshim i dukshëm në mes të meshkujve dhe femrave lidhur me nivelet e ndryshme të dhunës psikologjike të kryera ndaj tyre dhe përjetuar ndoshta mund t i atribuohet normave shoqërore që më shumë ushtrohet dhunë psikologjike ndaj grave dhe të menduarit është normale dhe meshkujt duke kuptuar se ata janë ndikuar në vetë-respektin dhe besimin e femrave si një mënyrë për të imponuar pushtetin dhe kontrollin e tyre. (Referohuni seksionit të këtij studimi mbi sjelljet.) d. Femrat e fejuara/femrat në lidhje- femrat jo-beqare (dhuna psikologjike): Nga nënmostra e përgjithshme (N = 58) e femrave të fejuara / femrave në lidhje (femrave jo - beqare), 7.7 përqind treguan se kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike nga partnerët e tyre. Unë kam parë shumë herë dhunën në shtëpinë time... im atë e rrihte nënën time... vëllai im rrihte gruan e tij. (Boy, from the Roma, Ashkali, Egyptian community) Në lidhje me raportin urban / rural për femrat jo - beqare, përqindja më e lartë e femrave jo - beqare që raportuan dhunë psikologjike ishin nga zonat urbane (11.1 për qind) në krahasim me zonat rurale (5.9 për qind). Në lidhje me llojet e dhunës psikologjike, llojet më të shpeshta të dhunës psikologjike të përjetuara nga femrat jo - beqare të kryera nga partnerët e tyre duke i ofenduar ose duke i bërë të ndiheni keq për veten e tyre (7.7 për qind), pasuar nga poshtërimi apo nënvleftësimi para njerëzve të tjerë (5.8 për qind). Një përqindje më e ulët, afër 2 për qind, kishte përjetuar duke i bërë të frikësohen apo frikësuar me qëllim. Asnjë nga femrat nuk raportuan që partnerët e tyre i kërcënojnë ato me lëndim apo dike për të cilin i dhimbset atyre. (Shih Figurën 26.) Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë Fyerja ose bërja që të ndjehet keq për veten e saj 5.80% 7.70% 1.90% Figure 26: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të përjetuar nga gratë e fejuara ose gratë në lidhje (gratë jo-beqare) të kryer nga partnerët e tyre, sipas komunave. 47

49 e. Meshkujt e fejuar/meshkujt në lidhje- meshkujt jo-beqar (dhuna psikologjike): Nga nën-mostra e përgjithshme (N=68) e meshkujve të fejuar/meshkujve në lidhje (meshkujve jo- beqar), 10.3 përqind treguan se ata kanë kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnereve të tyre. Në lidhje me raportin urban / rural, vetëm meshkujt nga zonat rurale (16.2 për qind) treguan se kanë kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnerit të tyre. Në lidhje me llojet e dhunës psikologjike, meshkujt jo - beqar treguan se kanë kryer katër lloje të dhunës psikologjike, lloji më i shpeshtë fyerja dhe duke i bërë partneret e tyre të ndjehen keq (6.6 për qind). (Shih Figurën 27.) Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm 6.80% Frikësim me qëllim Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë Fyerja ose bërja që të ndjehet keq për veten e saj 3.40% 3.40% 3.40% Figura 27: Përqindjet e llojeve të dhunës psikologjike të kryer nga burrat jo-beqar kundrejt partnereve të tyre. f. Krahasimi në mes të meshkujve jo- beqar dhe femrave jo - beqare në lidhje me dhunën psikologjike: Në vijim shqyrtohen ndryshimet mes meshkujve dhe femrave të fejuar/a ose në lidhje (meshkujt jo-beqar dhe femrat jo-beqare) në lidhje me kryerjen e veprës dhe përjetimet, respektivisht, të paktën një formë të dhunës psikologjike. Në nën - mostrat e përgjithshme, më shumë meshkujt jo-beqar (N = 68), 10.3 përqind, pranuan se kanë kryer të paktën një formë të dhunës psikologjike ndaj partnereve të tyre në krahasim me femrat jo-beqare (N = 58) nga të cilët 7.7 përqind raportuan që kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike të ushtruar nga partnerët e tyre. Një përqindje më e lartë e meshkujve jo-beqar (16.2 për qind) nga zonat rurale raportuan se kishin kryer dhunë psikologjike ndaj partnereve të tyre përderisa femrat jo-beqare që përjetuan dhunë psikologjike të kryer nga partnerët e tyre ishin nga të dyja, zonat urbane (11.1 përqind) dhe rurale fushat (5.9 përqind). Fakti se asnjë nga meshkujt e anketuar jo - beqar nga zonat urbane treguan se ata kishin kryer këtë formë të dhunës ndaj partnerëve të tyre, vë në dukje një divergjencë me femrat në zonat urbane të cilët treguan përvojën e tyre me këtë formë të dhunës. Kjo mund t i atribuohet një ndryshim socio-kulturor në mes të meshkujve urban dhe rural, me meshkujt urban të cilët nuk duan të shihen që kanë kryer këtë lloj të dhunës dhe meshkujt rural duke parë këtë si sjellje të pranueshme. Kjo do të përfitojë nga hulumtimet mëtejshme. (Shih Figurën 28.) 48

50 Meshkujt jo-beqar që kryen të paktën njërën formë të dhunës psikologjike kundër partnereve të tyre Femrat jo-beqare që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës psikologjike nga partnerët e tyre 11.10% 16.20% 5.90% 0 % Urbane Rurale Figura 28: Ndryshimet në mes të burave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me angazhimin dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës psikologjike në nivel urban/rural. Mostra e zbuluar më lartë me të gjithë meshkujt dhe femrat, të martuara dhe jo - beqare, përsëritet në figurën 29, duke ilustruar se fyerja apo të bërit femrave të ndjehen keq për veten është forma më e zakonshme e dhunës psikologjike e kryer/përjetuar nga meshkujt jo - beqare dhe femrat jo-beqare, respektivisht, dhe për femrat, duke i bërë të ndihen të poshtëruara apo nënvleftësuara është e dyta. Kërcënime për të lënduar atë apo dikë të afërm 0 % 3.40% Femra Meshkuj Frikësim me qëllim 1.90% 3.40% Nënçmim apo poshtërim para njerëzve të tjerë 5.80% Fyerja ose bërja që të ndjehet 3.40% keq për veten e saj 7.70% 6.80% Figura 29: Ndryshimet në mes të burrave jo-beqar dhe grave jo-beqare lidhur me kryerjen ose përjetimin e llojeve të dhunës psikologjike. 49

51 g. Femrat e divorcuara (dhuna psikologjike): Nga nën-mostra e përgjithshme e femrave të divorcuara (N=110), 11.4 përqind treguan se kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike nga partnerët e tyre. Një përqindje më e lartë e femrave të divorcuara nga zonat urbane (15 për qind) (N = 43) raportuan se kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës psikologjike në krahasim me femrat e divorcuara nga zonat rurale (9.2 për qind) (N = 67). Në lidhje me llojet e dhunës psikologjike, në mostrën e përgjithshëme të femrave të divorcuara, llojet më të zakonshme të dhunës psikologjike të përjetuara nga ish-partnerët e tyre përbëhej nga të qenit të fyer apo të bërit të ndihen keq për veten e tyre (11.4 përqind), pasuar nga poshtërimi apo nënvleftësimi para njerëzve të tjerë (8.6 përqind), duke i futur frikën apo frikësuar me qëllim (7.6 përqind) dhe duke i kërcënuar (6.7 përqind). h. Femrat beqare (dhuna psikologjike): Përhapja ose shtrirja e dhunës psikologjike të përjetuar nga femrat beqare është matur duke i pyetur nëse ishin të fyera, poshtëruara, frikësuar nga ndonjë anëtar i familjes së tyre (nëna, babai, vëllai dhe/ose motra). Në nën-mostrën e përgjithshme (N = 193), 3.1 për qind e femrave beqare kanë përjetuar dhunë psikologjike prej etërve të tyre, 2.6 përqind nga vëllezërit e tyre, me 1 përqind nga nënat e tyre, dhe 0.5 përqind nga motrat e tyre. Kjo tregon një tendencë që meshkujt në familje kryejnë përqindjen më të lartë të dhunës psikologjike ndaj femrave beqare në familje. (Shih Figurën 30.) 3.10% 2.60% 1.00% 0.50% Po, Nëna Po, Babai Po, Vëllai Po, Motra Figura 30: Përqindja e dhunës psikologjike kundrejt grave beqare nga anëtarët e tyre të familjes. Në lidhje me raportin urban/rural, përqindjet më të larta femrave beqare nga zonat rurale kanë përjetuar dhunë psikologjike nga anëtarët e familjeve të tyre në krahasim me ato nga zonat urbane. Përqindja më e lartë e femrave në zonat rurale kanë raportuar dhunën psikologjike nga etërit e tyre (4.3 përqind), ndjekur nga vëllai (3.5 përqind) dhe nënës (1.3 përqind). Në zonat urbane, 1.3 përqind e femrave beqare treguan dhunën psikologjike të kryer nga ati i tyre, vëllai dhe/ose motra dhe jo nëna e tyre. (Shih Figurën 31.) 50

52 Urbane 4.30% Rurale 3.50% 1.70% 0% 1.30% 1.30% 1.30% Nëna Babai Vëllai Motra 0% Figura 31: Përqindjet e dhunës psikologjike të përjetuar nga gratë beqare nga anëtarët e tyre të familjes në bazë të distribuimit urban/rural Masa e femrave dhe meshkujve që kanë përjetuar dhunë seksuale Masa e dhunës seksuale kundër femrave është matur duke i pyetur femrat nëse ato kishin qenë të detyruara të kenë marrëdhënie seksuale dhe nëse femrat kishin pas marrëdhënie seksuale kundër dëshirës së tyre, sepse kishin frikë nga ajo çka partnerët e tyre mund t iu bëjnë ose mendojnë. Kryerja e dhunës seksuale nga ana e meshkujve është matur duke i pyetur nëse ata kishin detyruar fizikisht partnerin e tyre që të kenë marrëdhënie seksuale kundër dëshirës së partnerit të tyre. a. Femrat e martuara (dhuna seksuale): Nga nën-mostra e përgjithshme e femrave të martuara (N=840), 2.7 përqind e femrave të martuara treguan se ata kanë përjetuar dhunë seksuale nga partnerët e tyre. Një përqindje më e lartë e grave të martuara nga zonat urbane raportuan dhunë seksuale nga partnerët e tyre në krahasim me gratë nga zonat rurale. 11 Në mënyrë të veçantë, në nën-mostrën e përgjithshme të femrave të martuara, 2.3 përqind përjetuan duke qenë të detyruara fizikisht nga partnerët e tyre që të kenë marrëdhënie seksuale, ndërsa 1.4 përqind përjetuan marrëdhënie seksuale kundër dëshirës së tyre, sepse ata kishin frikë nga ajo që partnerët e tyre mund të mendojnë ose të bëjnë. Asnjë nga femrat e fejuara apo femrat në lidhje nuk raportuan dhunën seksuale nga partnerët e tyre. b. Meshkujt e martuar (dhuna seksuale): Nga nën-mostra e përgjithshme e meshkujve të martuar (N=261), 0.8 përqind kanë raportuar se kanë kryer të paktën një formë të dhunës seksuale. Asnjëri nga meshkujt, jo-beqar (meshkujt e fejuar/meshkujt në lidhje) dhe meshkujt e divorcuar raportuan që kanë kryer dhunë seksuale ndaj partnereve të tyre. 11 Dallimi ka rezultuar në të dhëna të rëndësishme statistikore sipas chi-katror test x2 (1, 830)= 4.55, p<

53 c. Krahasimi në mes të grave të martuara dhe meshkujve të martuar në lidhje me dhunën seksuale: Në vijim është paraqitur krahasimi në mes të meshkujve të martuar dhe femrave të martuara në aspektin e kryerjes së aktit dhe përjetimet e dhunës seksuale, respektivisht. Femrat e martuara gjatë anketimit kanë raportuar që në shumë situata kanë përjetuar dhunën seksuale nga partnerët e tyre sesa meshkujt e martuar që raportuan më pak kryerjen e këtyre akteve. (Shih Figurën 32.) 3.50% Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen të paktën njërën formë të dhunës seksuale kundër partnereve të tyre Femrat (gratë) e martuara që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës seksuale nga partnerët e tyre 1.70% 2.10% 2.80% 0.00% Dragash Gjilan 0.00% Gjakova Figura 32: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës seksuale. Femrat nga zonat urbane (4.3 për qind) raportuan se kanë përjetuar dhunë seksuale në krahasim me meshkujt e martuar urban të cilët nuk raportuan incidente të tilla. Në përgjithësi, femrat e martuara më shumë nga të dyjat, zonat rurale dhe urbane raportuan dhunë seksuale në martesat e tyre në krahasim me meshkujt e martuar. (Shih Figurën 33.) Urbane Rurale 4.30% 1.20% 1.80% 0.00% Meshkujt (Burrat) e martuar që kryen të paktën njërën formë të dhunës seksuale kundër partnereve të tyre Femrat (gratë) e martuara që përjetuan të paktën njërën formë të dhunës seksuale nga partnerët e tyre Figura 33: Ndryshimet në mes të burrave të martuar dhe grave të martuara lidhur me kryerjen dhe përjetimin e së paku një prej formave të dhunës seksuale në bazë të distribuimit urban/rural. 52

54 d. Femrat e divorcuara (dhuna seksuale): Studim mbi Përmasat e Dhunës në Familje: Nga nën-mostra e përgjithshme e femrave të divorcuara (N=110), 6.7 përqind e femrave të anketuara të divorcuara raportuan se kishin qenë të detyruara të kryenin marrëdhënie seksuale kur ata nuk kanë dashur dhe 3.8 përqind kanë kryer marrëdhënie seksuale, sepse ata kishin frikë se çfarë partnerët e tyre mund të mendojnë ose të bëjnë. Në lidhje me raportin urban/rural, një përqindje më e lartë e femrave divorcuara nga zonat urbane (10 për qind) kanë përjetuar dhunë seksuale në krahasim me ato nga zonat rurale (4.6 përqind) Qëndrimet rreth dhunës në familje/dhunës në baza gjinore (fëmijët, femrat dhe meshkujt) në tri komuna Dragash, Gjakovë dhe Gjilan Është e dokumentuar se dhuna në familje është e formësuar nga normat sociale, rolet gjinore, pabarazitë e pushtetit dhe shumë faktorë të tjerë, të cilat operojnë në nivelet mikro dhe makro brenda shoqërisë (Flood & Pease, 2009). Ky ndikim dhe sjelljet e qëndrueshme dhe besimet në shumë kontekste të ndryshme ku ndodh dhuna në familje. Sjelljet dhe besimet kanë një marrëdhënie shkakësore me sjellje të dhunshme, për shembull, meshkujt të cilët janë përkrahës të roleve të rrepta tradicionale gjinore kanë më shumë gjasa të jenë të dhunshëm (Heise, 1998). Ata luajnë një rol të rëndësishëm në mënyrën se si kalimtarët, profesionistët, përfaqësues institucionalë dhe të tjerët reagojnë në dhunë ndaj femrave. Ata me sjellje që janë më shumë përkrahës të dhunës kanë më shumë gjasa për të fajësuar viktimën dhe më pak gjasa për të raportuar incidentin. Sjelljet vetanake të grave, të përforcuara nga mjedisi i tyre socio-kulturor, formësojnë reagimin e tyre ndaj dhunës. Disa femra kanë më shumë gjasa që të fajësojnë veten për dhunën ndaj tyre, si rezultat, ata mund të kenë më pak gjasa për të raportuar DHF/DHBGJ drejt autoriteteve apo policisë. Në vijim janë dhënë gjetjet mbi qëndrimet e fëmijëve, femrave dhe meshkujve në lidhje me dhunën në familje/ dhunën me bazë gjinore (DHF/DHBGJ) lidhur me tre pilot komunat. Këto janë matur përmes përdorimit të dy metodave sasiore dhe cilësore. Në veçanti, në anketimet e shkollave dhe ekonomive familjare një instrument i veçantë sasior është përdorur për të matur qëndrimet e të anketuarve ndaj dhunës, femrave, stereotipeve gjinore dhe roleve gjinore. Informacion cilësor është mbledhur përmes diskutimeve në fokus grupe që kanë ofruar më shumë perspektivën e detajuar mbi vlerat, qëndrimet dhe normat shoqërore që lidhen me DHF/ DHBGJ Qëndrimet e fëmijëve ndaj dhunës në familje/ dhunës në baza gjinore Qëndrimet e fëmijëve ndaj dhunës janë matur me shkallë të pranimit të dhunës në çift, që fokusohet në rrethanat kur të anketuarit i konsiderojnë ato si të justifikueshme për meshkujt që të përdorin dhunën kundër femrave dhe ato në të cilat dhuna tolerohet. Në veçanti, nën-shkallat përfshijnë pranimin e dhunës së meshkujve ndaj shkallës femrave, pranimi i përgjithshëm shkallës së dhunës në takim dhe shkallës të stereotipeve gjinore. Shkalla e pranimit të dhunës së meshkujve ndaj femrave: Në total, afër gjysma e fëmijëve (46.95 përqind) ranë dakord se dhuna mes partnerëve që janë në lidhje romantike është një çështje personale dhe askush nuk duhet të ndërhyjë, e ndjekur nga afër nga 42 për qind që ranë dakord se një vajzë që e bën të dashurin e saj xheloz me qëllim meriton të jetë e goditur dhe 31.6 për qind të cilët ranë dakord se vajzat nganjëherë meritojnë të jenë të goditura. 53

55 Vetëm 11.6 për qind e fëmijëve ranë dakord me deklaratën se nganjëherë dhuna është e vetmja mënyrë për të zgjidhur problemet. Në përgjithësi, këto gjetje tregojnë se përqindjet e larta të fëmijëve që kanë marrë pjesë në anketë ndajnë qëndrimet e tyre të tolerimit dhe përforcimit të dhunës çiftore. Këto rezultate pasqyrojnë ndikimin e vlerave kulturore dhe normave shoqërore që rregullojnë jetën sociale në shoqëri, të cilat transmetohen tek brezat e rinj nëpërmjet proceseve të socializimit. Përsa i përket dallimeve gjinore, djemtë shprehën pranim më të lartë të meshkujve për të ushtruar dhunë ndaj femrave dhe dhunë gjatë takimeve në krahasim me vajzat. Në të njëjtën kohë, një përqindje e jashtëzakonshme e vajzave ranë dakord me deklaratat që të tolerojnë dhe të pranojnë dhunën çiftore. Siç shihet më poshtë në Figurën 34 mbi përqindjet e vajzave dhe djemve që tolerojnë e dhunën në mes çifteve: Pothuajse gjysma nga djemtë (48.8 për qind) të intervistuar u pajtuan se dhuna në takim është një çështje personale dhe askush nuk duhet të ndërhyjë, krahasuar me 44 për qind e vajzave 47 përqind e djemve ranë dakord se një vajzë që e bën të dashurin e saj xheloz meriton të jetë goditur, në krahasim me 34.2 përqind e vajzave 41.5 përqind e djemve u pajtuan se vajzat nganjëherë meritojnë të goditur, në krahasim me 19.3 përqind e vajzave përqind e djemve u pajtuan se nganjëherë dhuna është e vetmja mënyrë për të zgjidhur problemet, në krahasim me 5.5 përqind e vajzave. Totali Vajzat Djemtë Dhuna midis partnerëve që janë në lidhje romantike është një çështje personale dhe njerëzit nuk duhet të ndërhyjnë Ndonjëherë dhuna është e vetmja mënyrë për të zgjidhur problemet në një marrëdhënie/lidhje Një vajzë që e bën të dashurin e saj xheloz me qëllim, meriton të goditet/rrahet Vajzat ndonjëherë meritojnë të goditen/rrihen nga djemtë 11.60% 5.50% 17.10% 19.30% 34.20% 31.60% 42% 46.90% 44% 48.80% 47% Dhuna midis partnerëve që janë në lidhje romantike mund të përmirësojë lidhjen e tyre Një djalë që është i zemëruar aq sa për të goditur të dashurën e tij sigurisht se e donë atë shumë 22.20% 16.50% 10.90% 20.50% 28.70% 33.60% 41.50% Figura 34: Përqindja e djemve dhe vajzave (dhe totali i grumbulluar sipas deklarimit) që e tolerojnë dhunës mes çiftesh. Në përmbledhjen e pyetjeve/artikujve të shkallës (pranimit të dhunës së meshkujve ndaj shkallës së femrave), tregohet një ndryshim i rëndësishëm në drejtim të qëndrimeve të përbashkëta nga djemtë dhe vajzat në lidhje me pranimin e dhunës së meshkujve ndaj femrave. 12 Është konstatuar që djemtë treguan tolerancë më të lartë për pranimin e dhunës së meshkujve ndaj femrave në krahasim me vajzat. 12 Pranimi i dhunës së meshkujve ndaj shkallës së grave nënkuptojnë dallimet e rezultateve midis djemve dhe vajzave t(994)= 7.523, p<

56 Pranimi i përgjithshëm i shkallës së dhunës në takim: Në përmbledhje të rezultateve të pohimeve të mëposhtme: Dhuna mes partnerëve në takim mund të përmirësojnë marrëdhëniet, Ndonjëherë dhuna është e vetmja mënyrë për të zgjidhur problemet dhe Dhuna mes partnerëve në që janë në lidhje romantike është një çështje personale dhe njerëzit nuk duhet të ndërhyjnë, kjo tregoi ndryshime të dukshme në drejtim të qëndrimeve për pranimin e shkallës së përgjithshme të dhunës në takim mes djemve dhe vajzave. 13 Gjetjet tregojnë se djemtë kanë qëndrime më tolerante ndaj pranimit të dhunës gjinore në takim në krahasim me vajzat. Shkalla e stereotipeve gjinore: Një sërë tjetër e pyetjeve është pyetur në anketën e shkollës në lidhje me stereotipet gjinore që kanë për qëllim qëndrimet e të kuptuarit më të mirë rreth pabarazisë gjinore, e cila, nga ana tjetër, mund të ndikojë dhe të rris rrezikun e përvojave të DHF/DHBGJ. Vajzat dhe djemtë adoleshente u pyetën nëse ata pajtohen me deklarata të tilla si: sharja është më e keqe për vajzat sesa për djemtë, Djemtë janë udhëheqës më të mirë se vajzat, Vajzat mesatarisht janë po aq të zgjuar sa djemtë ; etj (Shih Tabelën 6.) Total Vajza Djemtë Sharja është më e keqe për vajzat sesa për djemtë 67.5% 73.6% 63.8% Në një takim, djali duhet të pritet të paguajë të gjitha shpenzimet 65.3% 65.3% 65.9% Vajzat mesatarisht janë po aq të zgjuar sa djemtë 27.3% 13% 40% Më shumë inkurajim në një familje duhet dhënë bijve sesa bijave për të shkuar në kolegj Në përgjithësi, babai duhet të ketë një autoritet më të madh se të nënës në marrjen e vendimeve familjare 26.8% 18.1% 34.7% 51.2% 45.8% 55.9% Është në rregull që një vajzë të kërkojë takim nga një djalë Është më e rëndësishme për djemtë sesa për vajzat të jenë nxënës të mirë në shkollë Nëse të dytë burri dhe gruaja janë në punë, burri duhet të bëjë një pjesë të punëve të shtëpisë të tilla si larjen e enëve dhe rrobave 43.6% 59% 31.3% 30.5% 18.1% 41.7% 64% 54.1% 73.4% Djemtë janë udhëheqës më të mirë se vajzat 47.1% 23.6% 67.7% Vajzat duhet të jenë më të shqetësuara për tu bërë bashkëshorte të mira dhe nëna në vend të dëshirës për një karrierë profesionale ose ate të biznesit 55.8% 51.3% 60.5% Vajzat duhet të kenë të njëjtën liri si djemtë 79.1% 86.5% 72.4% Tabela 6: Përqindjet e djemve dhe vajzave të cilët u pajtuan me deklaratat lidhur me stereotipet gjinorë. U konstatua se djemtë tregojnë qëndrime më të larta të stereotipizimit gjinore dhe besimit që djemtë kanë privilegj mbi vajzat. Vajzat tregojnë qëndrim më të ulët të stereotipit gjinor dhe besimit në krahasim me djemtë, por, në të njëjtën kohë, ka përqindje të rëndësishme (rreth një e pesta deri një e gjysma e vajzave në lidhje me gjërat e caktuara në shkallë) që pajtohen me rolet stereotipe që mbështesin qëndrimet e pabarazisë gjinore mes vajzave dhe djemve dhe meshkujve dhe femrave. Për shembull, 13 Shkalla e përgjithshme e dhunës në takim do të thotë dallimet e rezultateve midis djemve dhe vajzave t ( )= p<

57 Një e treta e djemve (34.7 përqind) u pajtuan me deklaratën që Më shumë inkurajim në një familje duhet dhënë bijve sesa bijave për të shkuar në kolegj krahasuar me nën një së pestës së vajzave (18.1 përqind) Afër dy të tretave të djemve (60.5 përqind) u pajtuan me deklaratën që Vajzat duhet të jenë më të shqetësuara për tu bërë bashkëshorte të mira dhe nëna në vend të dëshirës për një karrierë profesionale ose ate të biznesit krahasuar me rreth një e gjysma e vajzave (51.3 përqind) Më shumë se dy e treta e djemve (67.7 perqind) u pajtuan me deklaratën që Djemtë janë udhëheqës më të mirë se vajzat krahasuar afër një të katërtën e vajzave (23.6 përqind) Më shumë së gjysma e djemve (55.9 përqind) u pajtuan me deklaratën që Në përgjithësi, babai duhet të ketë një autoritet më të madh se të nënës në marrjen e vendimeve familjare krahasuar me nën një të gjysmën e vajzave (45.8 përqind). Është interesante, sa i përket deklaratës, Mesatarisht, vajzat janë po aq të zgjuara sa djemtë, më shumë djemë (40 për qind) sesa vajza (13 përqind) janë pajtuar. Kjo nënkupton se shumica e të anketuarve vajza besojnë se ato nuk janë aq të zgjuara sa djemtë, duke nënvizuar shkallën se vajzat janë të ndikuara nga qëndrimet dhe besimet mbi rolet stereotipe gjinore. Kjo tregon për nevojën për t i kushtuar vëmendje për të ndryshuar këtë qëndrim, duke krijuar grave dhe vajzave të kenë vetë-besim dhe vetë-respekt, dhe duke ofruar shembuj të udhëheqësve femra dhe atyre femrave që kanë arritur barabartë me meshkuj. Për më tepër, rreth tre të katërtat e djemve (74 për qind) janë pajtuar se në qoftë se të dy burri dhe gruaja janë në punë, ata duhet të bëjnë një pjesë të punëve të shtëpisë, të tilla si larja e enëve apo duke larjen e rrobave, në krahasim me më shumë se gjysmën e vajzave (54.1 përqind). Kjo tregon një përqindje të konsiderueshme të vajzave në rolin e tyre tradicional stereotip të jenë përgjegjëse për shtëpi dhe duke i dhënë përparësi mashkullit dhe punës së tij jashtë shtëpisë. Në të njëjtën kohë, kjo tregon se më shumë djemë mund të jenë duke shikuar se çiftet e punësuara kanë përgjegjësi të barabarta në shtëpi. Për të treguar dinamikën gjinore në mjedisin e Kosovës, në vijim shpaloset çka mund të jenë ndërrime të qëndrimeve, veçanërisht ndaj vajzave, sa i përket roleve të stereotipeve gjinor: Afër një e treta e djemve (31.3 përqind) mendonin se është në rregull për një vajzë që të ftojë një djalë në një takim, në krahasim me afër dy të tretat e vajzave (59 për qind) Vetëm nën tre të katërtat e djemve (72 për qind) janë pajtuar se vajzat duhet të kenë të njëjtën liri si djemtë, në krahasim edhe më shumë se tre të katërtat e vajzave (86.5 përqind). Në përgjithësi, këto të gjetura të përgjithshme mbi qëndrimet gjinore stereotipe dhe besimet tregojnë fuqinë e rrepta, rolet gjinore tradicionale, të përforcuara nga vlerat e familjes përkrahëse të dallimeve gjinore në shoqërizimin e djemve dhe vajzave, këto priren tu japin privilegj djemve në aspektin e arsimit, karrierës dhe udhëheqsisë. Ato kontribuojnë në mbajtjen e pabarazisë gjinore të vajzave dhe femrave të jenë më të prirura për të përjetuar dhunën. Krahasimi i rezultateve mbi shkallët e qëndrimeve me të dhënat për fëmijët që kanë përjetuar dhunë fizike ose psikologjike dhe / ose kanë qenë dëshmitarë të dhunës fizike, psikologjike ose seksuale Krahasimi i rezultateve për këto shkallë të qëndrimeve (pranimi i dhunës së meshkujve ndaj shkallës së femrave, pranimi i shkallës së përgjithshme të dhunës në takim dhe shkallës së stereotipizimit gjinor) në lidhje me fëmijët që kanë përjetuar dhunë fizike ose psikologjike dhe / ose ishin dëshmitarë të dhunës fizike, psikologjike ose seksuale në krahasim me ata që nuk kanë pasur një gjë të tillë, ka pasur ndryshime të rëndësishme. U konstatua se fëmijët të cilët kanë përjetuar dhunë fizike ose psikologjike dhe / ose ishin dëshmitarë të dhunës fizike, psikologjike ose seksuale kanë 56

58 qëndrime më të lartë tolerante ndaj pranimit të dhunës së ushtrimit të dhunës ndaj femrave dhe në përgjithësi dhunën në takim, dhe besimet e stereotipizmit gjinor më të lartë tradicional në krahasim me fëmijët të cilët nuk kanë përjetuar këto forma të dhunës. Këto rezultate tregojnë se fëmijët mësojnë të pranojnë dhunën në rrethanat kur ata vetë janë viktima, ose ata e shohin dhunën si një aspekt normal të marrëdhënieve të caktuara familjare. Kështu, fëmijët që përjetojnë dhunë dhe që jetojnë në një mjedis të dhunshëm kanë tendencë për të zhvilluar qëndrimet më tolerante ndaj dhunës. Kjo mbështet hulumtimin tjetër që ka gjetur që fëmijët duke u goditur dhe duke parë prindërit e tyre të goditen shohin dhunën si një mënyrë e përshtatshme e zgjidhjes së konfliktit, për këtë arsye, kjo i bën ata të prirur të nënshtrohen sjelljeve të dhunshme më vonë në jetë (Markowitz, 2001) Qëndrimet dhe perceptimet e fëmijëve rreth DHF/DHBGJ: Të gjeturat nga fokus grupet Në tri komunat, diskutimet në grupe të fokusuara janë organizuar ndarazi me fëmijë të moshës vjeç dhe vjeç. Diskutimet në fokus grupe të veçanta janë kryer edhe me fëmijë të komunitetit egjiptian në komunën e Gjakovës, Romë, Ashkali dhe Egjiptian. Diskutimet e fokus grupeve në komunën e Gjilanit janë përbërë nga fëmijë nga grupe të ndryshme shoqërore, përfshirë fëmijët në konflikt me ligjin dhe të fëmijëve që përdorin substanca. Qëllimi i diskutimeve të fokus grupeve ishte të kuptuarit e qëndrimeve e përgjithshme, besimeve dhe perceptimet e fëmijët për DHF/DHBGJ dhe përvojat e tyre të dhunës. Diskutimet u përqendruan në: të qenit dëshmitarë dhe të përjetuarit e llojeve të ndryshme të dhunës në shtëpi të qenit dëshmitarë dhe të përjetuarit e dhunës së ushtruar në shkollë dhuna në takim sjellja vetë-kërkuese për të raportuar dhunën. a. Fëmijët të cilët janë dëshmitar dhe që përjetojnë dhunë në shtëpi Shumica e fëmijëve pranuan se ata kanë qenë dëshmitarë, të mbijetuar apo autorë të dhunës në shtëpi ose në komunitet. Shoqëria është e rrethuar nga dhuna, në shtëpi dhe shkollë, dhe në lagje. (Djali, Dragash ) Shumica e të anketuarve e përshkroi se ata kanë përjetuar dhunë nga prindërit e tyre dhe anëtarët e tjerë të familjeve të tyre. Përsa i përket llojeve të dhunës, fëmijë nga tri komunat kanë deklaruar se ata ishin dëshmitarë apo kanë përjetuar dhunë fizike dhe psikologjike në shtëpi. Ky ishte edhe rasti për fëmijët nga komuniteti Egjiptian, Rom, dhe Ashkali. Bërtimat dhe çjerrjet janë pjesë normale e funksionimit tonë të përditshëm në familjen tonë. (Vajza, Gjakovë) Në shumicën e rasteve, fëmijë të anketuar deklaruan se dhuna ndodh për shkak të mosmarrëveshjeve familjare dhe pamundësinë e tyre për zgjidhjen e konflikteve në mënyrë paqësore. Ata treguan se shkaqet kryesore të dhunës ishin të lidhura me të holla dhe probleme familjare, të tilla si pastrimi, gatimi, kujdesi për fëmijët dhe arsimi. Disa kanë përmendur alkoolin dhe substancat të tjera të abuzuara nga ana e anëtarëve të familjes. 14 Shkalla e dhunës fizike dhe Pranimi i dhunës së meshkujve ndaj femrave T- test : t(1074)= p< Shkalla e dhunës seksuale dhe dhunës së përgjithshme në takim T-test t(1082)= p< Shkalla e dëshmisë së dhunës fizike: dhunës së përgjithshme në takim T-test t (1076)= p<0.05 Të qenit dëshmitarë të dhunës psikologjike në shtëpi: shkalla e pranimit të dhunës së meshkujve ndaj grave t (1084)= p<0.05 dhe shkalla e dhunës së përgjithshme në takim t (1086)= p<

59 Ka pasur disa fëmijë nga komuna e Gjakovës dhe Dragashi që deklaruan se kanë dëgjuar vetëm nënën dhe atin e tyre që bërtisnin njëri-tjetrit. Gjithashtu, disa nga të anketuarit treguan se familjet e tyre zakonisht zgjidhin konfliktet nëpërmjet diskutimit dhe komunikimit. Shumica e fëmijëve deklaruan që prindi përdor dhunën ndaj fëmijës së tyre, sepse fëmija nuk i është bindur rregullave të familjes. Më kanë rrahur, sepse unë erdha në shtëpi natën vonë. (Djali, Gjakovë ) Nëna ime më ka goditur kur ajo më dëgjoi mua duke folur me një djalë të cilin e pëlqej. (Vajza, Dragash ) Në lidhje me familjet që kanë të bëjnë me konflikte, shumica e fëmijëve kanë përmendur atin e tyre si figura më autoritative në familjet e tyre. Edhe në qoftë se ne diskutojmë një konflikt familjar, babai është ai që merr vendimin përfundimtar. (Djali, Dragash ) fjala e fundit është thënë nga ana e babait. (Vajza, Gjakovë ) b. Fëmijët që janë dëshmitarë dhe që përjetojnë dhunë në shkollë Shumica e fëmijëve shpjeguan se ata kanë qenë dëshmitarë apo kanë përjetuar dhunë në shkollë, duke përfshirë edhe dhunën fizike dhe psikologjike. Autorët e krimit kanë qenë kryesisht pjesmarrës dhe, në disa raste, mësuesit. Çdo ditë në shkollë, ju dëgjoni studentët kërcënojnë njëri-tjetrin ose duke e quajtur njëri tjetrin me ndonjë emër tjetër, kjo është normale. (Djali, Gjilan). Disa fëmijë diskutuan që ishin keqtrajtuar në shkollë disa herë, ndërsa disa të anketuar treguan se ata janë të keqtrajtuarit. Unë prirem për të marr pjesë në rrahje shumë lehtë, është temperamenti im. (Djali, Gjakovë ) Në veçanti, shumica e të anketuarve nga komuniteti Egjiptian Romë dhe Ashkali deklaruan se e kanë lënë shkollën për shkak të dhunës që ka ndodhur ndaj tyre, derisa ishin duke vijuar shkollën. Ne shkuam në shkollë, por ne kemi qenë gjithmonë të kërcënuar dhe rrahur nga fëmijët e tjerë (Djali, Romë, Ashkali dhe Egjiptian) Kur shkova në shkollë fëmijët e tjerë më kanë Unë kurrë nuk do të flisja për dhunën seksuale, ata do ta konsideronin këtë sikur unë doja të bëja seks dhe do të më fajësonin mua është e komplikuar kur çështja shkon deri tek institucionet të gjithë do të mendonin se dhuna seksuale është arsyetuar. (Vajzë Gjilan) Nëse dikush shiqon të dashurin tim, unë do të gjej një mënyrë për ta rrahur atë. (Vajza, Gjilan) sharë dhe më bëri të ndjehen keq dhe nervoz... kështu, ka pasur kohëra kur kam reaguar dhunshëm poashtu. (Djali, Romë, Ashkali dhe Egjiptian) Diskutimet në fokus grupe të ndryshme theksuan se vajzat gjithnjë angazhohen në sjellje të dhunshme ndaj vajzave të tjera. Në komunën e Gjilanit 17, disa vajza të anketuara kanë treguar disa raste kur ata kanë vepruar në mënyrë të dhunshme ndaj vajzave të tjera për shkak të xhelozisë. Ajo shkruante mesazhe të dashurit tim... I thashë unë do ta rrah atë nëse ajo nuk ndal... ajo nuk më dëgjoi... me mikun tim, ne e dërguam atë në male dhe kemi rrahur ate... ajo ka informuar policinë dhe përfundova në burg, tani jam liruar me kusht. (Vajza, Gjilan) c. Dhuna në lidhjet romantike Shumica e të anketuarve fëmijë në lidhje kanë treguar shenja të dhunës takim. Vajzat kanë diskutuar tendencën e partnerëve të tyre për të treguar pushtetin dhe kontrollin mbi ta duke diktuar mënyrën 17 Disa nga pjesëmarrëset vajza në fokus grupe në komunën e Gjilanit janë liruar së fundmi nga burgu dhe ishin në periudhën e tyre provuese. 58

60 se si ata vishen, duke kufizuar lirinë e tyre për të dalë dhe në disa raste, duke përdorur dhunë ndaj tyre. I dashuri im ka tendencë për të më kontrolluar nga burgu përmes disa miqve. (Vajzë, Gjilan) Ai vendos kur unë mund të dal apo jo. (Vajza, Gjakovë) Shumica e të anketuarve djem deklaruan se është e nevojshme që vajzat të kërkojnë leje për çdo gjë nga të dashurit e tyre. Janë dy rastet të sulmit seksual dhe dhunës seksuale ndarë nga pjesëmarrësit në fokus grupe. Në këto raste, autorët ishin i dashuri dhe një djalë që vajza kishte takuar në një disko. Unë kam qenë në disko me miqtë e mi, dukesha bukur...u takova me këtë djalë i cili ishte shumë i mirë... Ai më ofroi të më dërgojë në shtëpi në fund të mbrëmjes... Gjatë udhëtimit, ai u përpoq të më përdhunonte... por kam arritur të shpëtoj prej tij. (vajza, Gjilan ) Në diskutimet me fëmijët nga komunitetet Romë, Ashkali dhe Egjiptian, të gjithë të anketuarit deklaruan se ata ishin në një lidhje dhe të gjithë raportuan dhunën në takim. Ata treguan se shkaqet kryesore të dhunës takim ishin xhelozia, flirtimi me njerëz të tjerë dhe mos bindja e vajzave ndaj urdhrave të partnerit të saj. Kam reaguar në mënyrë të dhunshme ndaj të dashurës sime, sepse kur ajo ishte duke ecur në rrugë kishte djem të tjerë që e shikonin dhe flirtonin me të... dhe ajo dukej që i pëlqente për shkak se ajo po i përgjigjej pyetjeve të tyre dhe komunikonte me ta. (Djali, Roma, Ashkali dhe Egjiptian) Ka raste që unë rrah të dashurën time shumë pa ndonjë arsye... unë mendoj se e kam rrahur atë, sepse unë e dua atë aq shumë. (Djali, Romë, Ashkali dhe Egjiptian). d. Vetë-kërkimi i sjelljeve për të raportuar dhunën Shumica e pjesëmarrësve të grupit të fokusit treguan se ata nuk i raportojnë rastet e dhunës në institucionet e tjera përkatëse të policisë apo për arsye të ndryshme. Disa thanë se kishin frikë nga pasojat e raportimit, p.sh. frika nga hakmarrja dhe stigmatizimi. Disa treguan se nuk i besojnë askujt.... Ata nuk do të ju ndihmojë, ata do të tentojnë të fajësojnë ty... (Vajza, Gjilan) Në rastet e sulmit seksual dhe ngacmimit, vajzat kanë cekur se ato ishin kërcënuar nga autorët të mos i tregojnë askujt në lidhje me incidentet ose kishin frikë për të qenë të fajësuara. Ai më kërcënoi se nëse unë flas me dikë ai do të më vrasë, kështu që vendosa të mos flasim për këtë. (Vajzë, Gjilan) Në shumë raste, dikush tjetër vendos për arsimimin dhe punësimin e grave dhe vajzave. Kur vajzat nuk martohen, prindërit e tyre vendosin për to; kur të martohen vendosin bashkëshortët e tyre për to. (Burri, Gjakovë) Disa të anketuar raportuan rastet e tyre në polici. Për shembull, një e anketuar ka raportuar dhunën që ajo kishte përjetuar nga vëllai dhe kunata e saj. Unë nuk i kam prindërit... Unë kam përjetuar dhunë fizike nga vëllai im dhe gruaja e tij... një ditë e thirra policinë... policia më dërgoi në Shtëpi të Sigurt... Më thanë së koha për të qëndruar atje ishte e kufizuar... kur u ktheva në shtëpinë e vëllait tim, dhuna vazhdoi kështu që unë i telefonova policisë përsëri... unë shkova në gjykatë. Gjykata asnjëherë nuk e thirri vëllanë tim. Unë vërtetë nuk e di se çfarë të bëj tani. (Vajza, Gjakovë/Đakovica). Për të përmbledhur, më sipër është paraqitur një pasqyrë se si fëmijët mësojnë për të përballuar më mirë, ose të marrin pjesë në dhunë. Veçanërisht kjo thekson nevojën e fortë për ti kushtuar vëmendje dhunës në shkolla dhe dhunës në takim, duke përfshirë një fokus të veçantë për fëmijët nga komunitetet Romë, Ashkali dhe Egjiptian. Kjo tregon nevojën për të siguruar autoritetet dhe ofruesit e shërbimeve sociale të jenë të trajnuar në mënyrë adekuate për të adresuar parandalimin e dhunës, të drejtat e fëmijëve, dhe nevojat e fëmijëve viktima, të mbijetuarit dhe kryesit. 59

61 Qëndrimet e femrave ndaj dhunës në familje/ dhunës në baza gjinore Qëndrimet ndaj dhunës në familje/dhunës me bazë gjinore (DHF/DHBGJ) në studimin e familjeve me femrave të moshës 18 vjeç e më lartë janë matur me përdorimin e shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës në relacion me qëndrimet ndaj dhunës, stereotipet gjinore, rolet gjinore, normat gjinore në marrëdhëniet intime dhe pritjet sociale për meshkujt dhe femrat. Kjo është një nënshkallë e Shkalla e Barazisë Gjinore (GEM) dhe përbëhet nga pesë artikuj. Të anketuarve iu është kërkuar të rrethijnë shkallën e pajtimit apo të mospajtimit me një qëndrim apo besim të caktuar. Rezultatet më të larta treguar mbështetje më të lartë për normat e barabarta gjinore. Në mostrën e përgjithshme me femrat e moshës 18 vjeç dhe më lart (N = 1201), mbi gjysma e femrave (54.4%) ranë dakord me deklaratën se ka raste kur gratë meritojnë të rrahur, 40.6% ranë dakord me thënien se Një grua duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen së bashku, etj. (Shih Tabelën 7) Nënvizon shkallën e pranimit dhe tolerancës të dhunës nga ana e të anketuarve femra. Shkalla e Qëndrimit ndaj Dhunës - Femra Nuk pajtohen Pajtohen Ka raste kur femrat meritojnë të rrahur 45.6% 54.5% Goditja është një mënyrë e mirë për të zgjidhur problemet. 93.8% 6.2% Marrëdhëniet seksuale pa pëlqimin e femrave nuk mund të jenë të dhunshme nëse ndodhin në një lidhje 83.5% 16.5% Është e natyrshme që dhuna ndodh nganjëherë kur një çift fjaloset. 82.2% 17.8% Një grua duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen e saj së bashku. 59.4% 40.6% Tabela 7: Përqindjet e grave të cilat u pajtuan ose nuk u pajtuan me deklaratat/ikonat e Shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës. E njëjta gjë përsëritet për femrat që jetojnë në zonat urbane dhe rurale në të cilat përqindjet më të larta të femrave pajtohen me Ka raste kur femrat meritojnë të rrahur. Dhe Një grua duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen e saj së bashku. përqindjet më të larta të femrave nga zonat rurale ranë dakord me të gjitha deklaratat e shkallës së qëndrimit ndaj dhunës në krahasim me femrat nga zonat urbane. Dallimi në mes të shpërndarjes urbane/ rurale rezultuar në statistikisht të rëndësishme për çdo artikull të bazuar në analizën testi chi-katror. Këto të gjetura tregojnë se femrat nga zonat urbane kanë më shumë të ngjarë të jenë më mirë të informuar dhe të vetëdijshme për të drejtat e tyre dhe, si rezultat, janë duke zhvilluar qëndrime të cilat nuk tolerojnë dhe nuk pranojnë dhunën kundër grave në krahasim me gratë që jetojnë në zonat rurale. (Shih Tabelën 8.) Shkalla e Qëndrimit ndaj Dhunës Femrat Rurale/Urbane Rurale Urbane Ka raste kur femrat meritojnë të rrahur 58.3% 47.5% Goditja është një mënyrë e mirë për të zgjidhur problemet. 7.3% 4.4% Marrëdhënia seksuale pa pëlqimin e grave nuk mund të jetë e dhunshme nëse ndodh në një lidhje 18.5% 12.9% Është e natyrshme që dhuna ndodh nganjëherë kur një çift fjaloset. 20.6% 12.9% Një grua duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen e saj së bashku. 42.9% 36.3% Tabela 8: Përqindjet e grave me baza urbane dhe rurale në pajtim me deklarata e Shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës. 60

62 Përmbledhja e Shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës së bashku për të aritur mesataren (do të thotë) rezultatin, është konstatuar se rezultati mesatar për mostrën të femrave ishte (SD = 2.69), me një minimum prej 5 pikëve dhe numrit maksimal të pikëve 20. Në krahasimin e gjendjes martesore të femrave me pikët mesatare të shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës, u zbulua se femrat e martuara dhe të divorcuara kanë numër më të ulët të shkallës së Qëndrimit ndaj Dhunës sesa femrat që janë beqare, të fejuara ose në marrëdhënie jashtë-martesore. Kjo tregoi se femrat e martuara dhe divorcuara mbështesin më shumë normat tradicionale dhe rolet gjinore, rezultatet tregojnë se ata kanë mbështetjen më pak për normat e barabarta gjinore 18 dhe toleranca më e madhe për pranimin e dhunës në marrëdhëniet intime. Gratë që janë - beqare, të fejuara ose në një marrëdhënie jo martesore duket të jenë më të ndikuar nga ndryshimet e fundit në vlerat sa i përket barazisë gjinore. Ata tregojnë mbështetje disi më të lartë për normat drejtë gjinore dhe një tolerancë të ulët për pranimin e dhunës në marrëdhënie intime. (Shih Tabelën 9.) Shkalla e Qëndrimit ndaj Dhunës Mesatarja Beqar/e Fejuar/në lidhje Martuar Divorcuar Tabela 9: Pikat mesatare të Shkallës së qëndrimit ndaj dhunës për statustin martesor të grave. Në analizimin e pikëve mesatare në shkallën e Qëndrimit ndaj Dhunës mes femrave që kanë përjetuar të paktën një formë të dhunës fizike, psikologjike ose seksuale dhe ato që nuk kanë përjetuar, u zbulua se femrat që kanë përjetuar ndonjë nga këto forma të dhunës kanë marrë më pak pikë në shkallën e Qëndrimit ndaj Dhunës, duke treguar se ata kanë mbështetjen më të ulët për normat e barabarta gjinore në krahasim me femrat që nuk kanë përjetuar dhunë fizike Këto të gjetura tregojnë se gratë që kanë përjetuar dhunën mësojnë të pranojnë dhunën në rrethana në të cilat ata janë viktima ose shohin dhunën si normale, duke e bërë atë më shumë të ngjarë që ata të hyjnë ose të qëndrojnë në një marrëdhënie të dhunshme. Një grua duhet të jetë amvise e mirë, të dijë të gatuaj, të jetë nënë e mirë dhe të përmbush dëshirat e burrit në çdo moment (Gruaja, Gjakovë) 18 Dallimi në mes të rezultateve mesatare në shkallën e qëndrimit ndaj dhunës dhe statusit martesor ka rezultuar me rëndësi statistikore në bazë të ANOVA- test, F (3, 1032)= , p < Dallimi në mes të rezultateve mesatare në shkallën e Qëndrimit ndaj Dhunës për femrat që kanë përjetuar dhunë fizike dhe ata që nuk kanë përjetuar kanë rezultuar si statistikisht të rëndësishme në bazë të t-test t ( )= 4.146, p< Dallimi në mes të rezultateve mesatare në shkallën e Qëndrimit ndaj Dhunës për femrat që kanë përjetuar dhunën psikologjike dhe atyre që nuk kanë përjetuar kanë rezultuar si statistikisht të rëndësishme në bazë të T-test, t (71.011)= 2.719, p< Dallimi në mes të rezultateve mesatare në shkallën e Qëndrimit ndaj Dhunës për femrat që kanë përjetuar dhunën seksuale dhe atyre që nuk kanë përjetuar kanë rezultuar si statistikisht të rëndësishme në bazë të t-test t (28.588)=3.287, p<

63 Qëndrimet e grave dhe perceptimi për dhunën në familje/dhunën në baza gjinore: Gjetjet nga fokus grupet Diskutimet në fokus grupe me gra të moshës 18 vjeçe dhe më lart janë organizuar në tri komuna për të kuptuar më mirë qëndrimet, perceptimet dhe vlerat mbi dhunën në familje/dhunën në baza gjinore. Janë zhvilluar fokus grupe të ndara edhe me serbët dhe gratë nga komunitetet romë, shkali, egjiptian të Kosovës. Mostrimi i fushave kryesore që mbulohet nga fokus grupet ka të bëjë me moshën e martesës së grave dhe burrave, vendimmarrjen në familje, arsimimin e grave, punësimin e grave, perceptimet e grave për rastet e dhunës në familje, shkaqet e dhunës në familje, informacioni për shërbimet mbrojtëse në dispozicion që ndihmojnë viktimat dhe të mbijetuarit e DHF/DHBGJ, si dhe parandalimin e dhunës. Duke përdorur analizat tematike të të dhënave cilësore, rezultatet organizohen në fushat e mëposhtme: praktikat tradicionale të cilat rregullojnë jetën shoqërore, ndryshimet në vlerat që kanë të bëjnë me pozitën e grave, duke përfshirë arsimimin, punësimin dhe të drejtat; si dhe perceptimet që ndërlidhen me rastet e dhunës në familje. a. Praktikat tradicionale që rregullojnë jetën shoqërore Të anketuarat e gjinisë femërore në përgjithësi zbuluan se praktikat tradicionale të cilat rregullojnë jetën shoqërore nënshtrojnë pozitën e gruas në shoqëri që në fillim të jetës së tyre. Shumica e grave shpjeguan se ato nuk kanë të njëjtat drejta, privilegje dhe përgjegjësi si burrat, gjë që konfirmuan se krijon një mjedis ku gratë janë të prirur për dhunë dhe komuniteti i gjerë justifikon dhunën ndaj grave. Ato përshkruan burrat si urdhërdhënës, vendimmarrës, dhe që kanë më shumë liri dhe kontroll në krahasim me gratë. Perceptimi i përgjithshëm ishte se burrat kanë më shumë të drejta në aspektin e arsimit, punësimit dhe lirisë. Në shumicën e rasteve, nuk ka diskriminim ndaj grave në vendimmarrje, arsim dhe punësim... Burrat janë më të aftë për vendimmarrje se gratë. Por ka raste kur një familje merr vendime së bashku, kur gratë janë të përfshirë si bashkëshorte ose vjehërr. (Gruaja, Gjilan). Kjo deklaratë tregon se si disa gra janë të vetëdijshme për diskriminim kundër grave, por, në të njëjtën kohë, kanë mendim të ulët për aftësitë e grave për të marrë përsipër role udhëheqëse dhe vendimmarrje, duke përforcuar kështu pabarazitë gjinore. Shumica e grave shpjeguan se gratë duhet të kërkojnë leje nga burrat e tyre për çdo gjë. Bazuar në traditën e vendit tonë, burri duhet të pyetet për të gjitha gjërat, përkundrazi, gruaja dënohet. (Gruaja, Dragash) Gratë duhet të kërkojnë leje nga burrat e tyre për çdo gjë. (Gruaja, Shillovë). Fjalët e tyre vënë në pah pushtetin e burrave dhe kontrollin e tyre si dhe kërcënimin e dhunës, nëse gratë nuk përmbahen ose binden. Shumica e të anketuarve shprehën qëndrimet tradicionale ndaj rolit të gruas në familje. Ata konsideronin se është përgjegjësi e grave të kujdesen për fëmijët, burrin dhe prindërit e burrit, dhe të bëjnë punët e shtëpisë. Nga ana tjetër, ato i perceptonin burrat si shtyllë kryesore e familjes dhe nuk presin angazhimin e tyre rreth punëve të shtëpisë. Roli i burrit është që të sigurojë të ardhura familjes, ndërsa gratë duhet të kujdesen për shtëpinë dhe fëmijët. (Gruaja, Gjilan). Ky këndvështrim për rolet tradicionale gjinore në familje dhe vendin e punës sqaron sfidat për arritjen e barazisë gjinore dhe ofron mbështetje vajzave dhe grave të cilat janë të gatshme të thyejnë këto norma. Kishte disa të anketuar që kanë përmendur nivelin arsimor të anëtarëve të familjes meshkuj dhe femra, si faktor të rëndësishëm për të ndryshuar normat drejt angazhimit të grave në vendimmarrje në familje. Në familjet me nivele më të larta arsimore, vendimmarrja vjen nga burri dhe gruaja (Gruaja, Gjakovë). Të tjerët deklaruan se vendimmarrja në familje varet nga origjina e familjes. Në komunitetet rurale, grave nuk u lejohet të marrin vendime, ndërsa në komunitetet urbane ose në familjet e arsimuara, kjo mundësi u ofrohet grave. (Gruaja, Gjakovë) 62

64 b. Ndryshime në vlera Të anketuarit zbuluan disa ndryshime pozitive që janë duke ndodhur në shoqërinë kosovare sa i përket arsimimit, punësimit dhe lirisë së grave. Njerëzit duket se mendojnë, ndjejnë dhe veprojnë ndryshe ndaj arsimimit dhe punësimit të grave. Përmirësimet në perceptimet dhe qëndrimet e njerëzve kanë ndodhur pas luftës dhe ndoshta nga ndikimi i njerëzve nga ana jonë që jetojnë dhe punojnë jashtë vendit (Gruaja, Dragash). Kjo tregon zgjerimin e këndvështrimeve që mund të injektohet në familje nëpërmjet ndikimit të Gratë në ditët e sotme mbështeten më shumë në kuptim të vazhdimit të arsimimit të lartë në krahasim me vitet e kaluara. (Gruaja,Gjakovë) anëtarëve të familjes dhe miqve që jetojnë në vende të tjera ku vlerat mund të ndërlidhen më fuqishëm për të arritur barazinë gjinore dhe barazinë në përgjithësi. Kjo tregon për rëndësinë e ngritjes së vetëdijes dhe promovimin e dialogut për barazinë gjinore në mënyrë që marrëdhëniet gjinore dhe pozita e gruas në shoqëri të përmirësohet. Nga ana tjetër, kjo mund të çojë drejt parandalimit dhe reduktimit të dhunës. Shumica e të anketuarve vënë në pah një përmirësim në nivelin arsimor të grave në tri komuna. Para luftës, gratë/vajzat nuk shkonin në shkollë për shkak të praktikave tradicionale. Sot kjo po ndryshon edhe pse ende ka disa vende ku shumë vajza nuk vazhdojnë shkollën e mesme (Gruaja, Dragash) Perspektiva e përgjithshme ishte se arsimimi i grave është faktor i rëndësishëm për reduktimin e dhunës. Gratë e arsimuara në shumicën e rasteve nuk e përjetojnë dhunën, për shkak se ato janë të vetëdijshme për të drejtat e tyre. (Gruaja, Gjakovë). Në komunitetin tonë, gratë nuk janë të arsimuara dhe nuk janë të vetëdijshme për të drejtat e tyre. (Gratë, Rome, ashkali dhe egjiptase) Në përgjithësi, të anketuarat treguan se shumë njerëz tani martohen më vonë në krahasim me vitet e kaluara, posaçërisht gratë. Nëse një grua vendos të vazhdojë arsimimin e saj, ajo martohet më vonë. (Gruaja, Gjilan). Ato po ashtu treguan se gratë kanë tendencë të martohen rreth moshës vjeçare dhe meshkujt rreth moshës 25 vjeçare. Ato shpjeguan se arsyeja pse burrat martohen më vonë ndërlidhet me qëndrimet tradicionale. Në traditën tonë, burrat duhet të kujdesen për familjen, ata duhet të krijojnë kushte të duhura jetësore para se të martohen (Gruaja, Gjakovë) Të anketuarit serbë deklaruan se vajzat në komunitetin e tyre në përgjithësi martohen mes moshës vjeçare dhe vënë në pah se mosha e martesës është e ndryshme për gratë dhe burrat serb të Kosovës që jetojnë në zonat rurale ku tendenca është që të martohen më herët. Të anketuarit nga komunitetet romë, shkali, egjiptian thanë se Në komunitetin tonë mosha mesatare e grave dhe burrave për t u martuar është rreth vjeç, edhe pse ka raste kur gratë martohen edhe më herët. (Gratë, rome, ashkali dhe egjiptase). Kjo ilustron se si fëmijët nuk shihen si fëmijë në këto mjedise, gjë që është kundër realizimit të të drejtave të tyre dhe rrit rrezikun për dhunë 22. Unë, personalisht kam përjetuar dhunë nga ish-burri im Shumë herë është dashur të shkoja në spital për shkak të dhunës ai ishte i dhunshëm me mua edhe gjatë kohës sa isha shtatzënë. As që kam mundur ta diskutojë këtë me prindërit e mi. Më është dashur shumë kohë derisa kontaktova policinë Jam e vetëdijshme se nuk është gjë e mirë që gruaja të thërret policinë, dhe të flas për çështje familjare me të tjerët, që mos ta kuptojnë fqinjët E di që është e turpshme por nuk dija çfarë të bëjë tjetër. (Gruaja, Romë, Ashkali and Egjiptase) 22 UNICEF, Gjendja e fëmijëve në Botë,

65 Me gjithë faktin që shkalla e papunësisë është shumë e lartë në Kosovë, ekziston një perceptim i përgjithshëm në mesin e të anketuarve në të tri komunat që më shumë gra janë të punësuar sot se sa në vitet e mëparshme. Megjithatë, të anketuarit nga komuniteti romë, ashkali, dhe egjiptian theksuan se ky nuk është rasti në komunitetin e tyre. Në komunitetin tonë, gratë nuk janë të arsimuara... vetëm disa kanë një punë, ato nuk mund të jetë në pozicion të barabartë me burrat (Gratë, rome, ashkali dhe egjiptase). Shumica e serbëve të Kosovës dhe të anketuarit nga komuniteti romë, ashkali dhe egjiptian deklaruan se në komunitetet e tyre gratë janë të angazhuar kryesisht me punët e shtëpisë, si pastrim, larje, dhe kujdesen për fëmijët dhe anëtarët e tjerë të familjes. c. Perceptimet mbi dhunën në familje Shumica e të anketuarve treguan se dhuna në familje raportohet shumë rrallë për shkak të turpit dhe stigmatizimit. Shumica e grave kanë frikë të flasin për këtë çështje, kjo konsiderohet si çështje private. (Gruaja, Gjilan). Është fakt i njohur se çfarë ndodh në shtëpi qëndron brenda në shtëpi. (Gruaja, Shillov ).... Ata kanë frikë se fqinjët do të kuptojnë. (Gruaja, Dragash). Gratë nuk flasin për dhunën, sepse ato kanë frikë se mund të humbasin familjen e tyre. (Gratë, romë, ashkali dhe egjiptase) Disa pjesëmarrës deklaruan se disa gra frikësohen të flasin me familjen e tyre të origjinës, sepse kanë frikë se do të fajësohen për dhunën q përjetuan. Gratë mund të shpjegojnë situatën e tyre familjes së origjinës, por në shumicën e rasteve nuk janë në gjendje të kuptojnë dhunën që ato përjetojnë (Gruaja, Dragash). Shumë gra nuk kanë ku të shkojnë. Ato nuk ndihen rehat të shkojnë tek vëllai i tyre, dhe prindërit nuk i pranojnë që ato të kthehen në shtëpi nëse kanë përjetuar dhunë (Gruaja,Gjilan). Shumica e të anketuarve në të tri komunat kishin qëndrimin e përgjithshëm se dhuna ndaj grave është e papranueshme. Dhuna nuk është aspak e pranueshme. Çiftet duhet të komunikojnë për të shmangur konfliktet (Gruaja, Gjakovë) Megjithatë, disa gra deklaruan se në rrethana të caktuara, gruaja meriton të rrihet, atëherë kur ajo nuk i përmbush pritjet sociale të përcaktuara për të si grua ose nuse. Në qoftë se një grua sillet në mënyrë me të cilën burri i saj nuk është dakord ose kur ajo nuk arrin të përmbushë detyrat e saj si grua, ajo dënohet nga burri i saj. (Gruaja, Dragash). Dhuna ndaj grave është e pranueshme kur gratë nuk i bëjnë punët e shtëpisë dhe nuk kujdesen për fëmijët si duhet... por, për arsye të tjera, kjo nuk është aspak e pranueshme (Gruaja, romë, ashkali dhe egjiptase) Të anketuarit treguan se kryesit e veprës kryesisht janë burrat, me disa përjashtime. Ka raste kur vajzat janë rrahur nga nëna e tyre, sepse kanë filluar marrëdhënien me një djalë (Gruaja, Gjilan)... burri ishte jashtë vendit dhe gruaja dhe fëmijët u rrahën nga vjehrra ose kunata derisa fqinji i telefonoi policisë për të ndërhyrë (Gruaja, Dragash). unë kam përjetuar dhunë nga anëtarët e tjerë të familjes, si nga vjehrri dhe vjehrra (Gruaja, rome, ashkali dhe egjiptase). Të anketuarit treguan se në përgjithësi nuk ka pasoja për sjellje të dhunshme të autorëve të këtyre veprave, ata nuk ndëshkohen dhe disa nga ta vazhdojnë të përsërisin sjelljen e dhunshme. Shumë prej të anketuarve shpjeguan se kjo ishte për shkak të pozitës me ndikim të këtyre autorëve në komunitet dhe praktikat korruptive që mundësojnë shmangien nga dënimi, mungesa e vetëdijes tek gratë për të kërkuar ndihmë, ndikimin e familjes tek gruaja për të qëndruar me bashkëshortin e saj për hir të familjes, etj... personi (autori i dhunës) me mjete ekonomike mund të korruptoi gjykatat ose autoritetet tjera për ta mbështetur atë... ekziston mungesë e vetëdijes në mesin e grave për shërbimet që mund ti ofrohen atyre (Gruaja, Dragash).... Asgjë nuk ka ndodhur për shkak se familja ime i ka thënë policisë se çdo gjë ishte në rregull, vetëm që të shpëtojnë martesën time. (Gruaja, romë, ashkali dhe egjiptase). Shumica e të anketuarve kanë deklaruar se janë të vetëdijshëm për strehimore për të mbijetuarit e DHF/DHBGJ, por nuk janë të vetëdijshëm për shërbime të tjera. Të anketuarit serbë deklaruan se ata nuk janë në dijeni për shërbimet e DHF/DHBGJ. Disa janë shprehur se Policia dhe qendrat për punë so- 64

66 ciale kanë tendencë të fajësojnë të mbijetuarit dhe të justifikojnë aktin e autorëve të këtyre veprave. Ata zakonisht punojnë drejt pajtimit dhe përpiqen ti bindin gratë që të kthehen tek burrat e tyre (Gruaja, Gjilan). Duke pranuar se pak nga kjo është për shkak të mungesës së burimeve për të siguruar shërbimet e mbrojtjes afatgjatë dhe të ri-integrimit për të mbijetuarit e DHF/DHBGJ, si dhe ajo që konsiderohet më e pranueshme nga aspekti kulturor, kjo tregon nevojën për Policinë dhe QPS-të ti kushtojnë më shumë vëmendje imazhit të tyre publik, shpërndarjen e informacionit për DHF/DHBGJ dhe monitorimin e shërbimeve të DHF/DHBGJ Përshkrim i përvojave të të mbijetuarve nga dhuna në familje; të gjeturat nga intervistat më të detajuara Janë bërë gjashtë intervista të detajuara me dy gra të mbijetuara të DHF/DHBGJ për një komunë për të pasur pasqyrë më të mirë dhe për të kuptuar përvojat e grave nga dhuna dhe mbështetjen që ato kanë marrë nga ofruesit e shërbimeve. Është përdorur një qasje tematike për të kryer analizën e të dhënave cilësore/informacionit, i cili u organizua në përputhje me temat e mëposhtme: profili i të mbijetuarve të dhunës në familje, përjetimet e dhunës, shkaqet dhe pasojat e dhunës, profili i autorëve, ndikimi tek fëmijët dëshmitarë të dhunës dhe sfidat e përgjithshme që kanë të bëjnë me dhunën. a. Profili i të mbijetuarve nga dhuna në familje Të mbijetuarat femra ishin me prejardhje shqiptare, boshnjake dhe rome, ashkali dhe egjiptase me nivele të ndryshme arsimore, duke filluar nga shkolla fillore deri te shkalla universitare. Të mbijetuarat të cilat kanë përfunduar vetëm shkollën fillore shpjeguan se atyre ose nuk është lejuar të vazhdojnë arsimimin e tyre, pasi ata u martuan ose si rezultat i dhunës nuk ishin fizikisht dhe psiqikisht në gjendje të vazhdojnë arsimimin e tyre. Prindërit e mi nuk më lejojnë të shkoj në shkollë për shkak të besimeve të zakonshme në fshatin tim për arsimimin e vajzave. (E mbijetuara #5) Gjendja ekonomike brenda familjeve të këtyre gjashtë të mbijetuarave të dhunës në familje ishte shumë e dobët. Vetëm një grua ishte e punësuar. b. Përjetimet e dhunës Shumica e të mbijetuarave shpjeguan se si kanë përjetuar dhunën fizike, përfshirë goditjet me shuplaka, goditjet dhe rrahjet. Disa nga të mbijetuarat deklaruan se autorët kanë përdorur edhe armë të rënda apo të ftohta. Ndonjëherë ai abuzonte me mua edhe duke përdorur armë, thikë apo diçka të ngjashme. Ai më godiste me gjënë e parë që i vinte në duar. Herën e fundit që më theri në krah me thikë ishte edhe momenti që kuptova se nuk mund të duroj më (E mbijetuara #6) Me të vërtetë doja të vazhdoja shkollën e mesme. Doja të bëhesha mjeke. Por, dhuna që përjetova nga fillimi i martesës sime ishte shumë e keqe. Nuk mund të shkoja në shkollë me tërë fytyrën e mavijosur Më vinte turp. (E mbijetuara #1) Gjithashtu, dhuna psikologjike ishte shumë e shpeshtë sipas shumicës së të mbijetuarave, duke përfshirë manipulimin, kërcënimin, frikësimin, fyerjet, poshtërimin, kontrollimin dhe thirrja me emra të ndryshëm. Gjëja më e vështirë që kam duruar ishte poshtërimi që burri im më bënte të ndjej para fëmijëve tanë dhe familjes së tij. Ato ishin momente kur jam ndjerë shumë e padenjë dhe e turpëruar, si dhe isha edhe më e paaftë të kujdesem për fëmijët e mi. (E mbijetuara #2) Për pothuajse të gjithë të mbijetuarat, autorët u kishin kufizuar lirinë e tyre të lëvizjes duke i mbajtur ato të izoluar dhe nën sundimin e tyre. Ai më ka goditur me shuplakë dy herë në sy të fëmijëve, 65

67 sepse isha duke u fjalosur me nënën e tij për sa i përket pastrimit të kuzhinës. (E mbijetuara #4) Një e mbijetuar përmendi se ajo është abuzuar seksualisht nga dhunuesi i saj. Më vinte turp... Ishte shumë e vështirë të thuhet se burri im abuzoi seksualisht me mua. Kam biseduar për këtë vetëm me stafin e Strehimores, me të cilët jam ndjerë e sigurt dhe e pranuar (E mbijetuara #5). Shumica e të mbijetuarave deklaruan se ato u përpoqën që në fillim të mbajnë dhunën e tyre të heshtur me shpresë se nuk do të ndodhë përsëri. Disa nga gratë thanë se në fillim ato ndjenin se ishin përgjegjëse për dhunën duke menduar se ato nuk kishin përmbushur disa nga detyrat e tyre martesore si duhet. Mendoja se e kam merituar që burri im të më rrihte pasi që nuk isha në gjendje t i përmbushja obligimet martesore Ndjeva se kam bërë gabime të mëdha dhe duhej të përmirësoja sjelljen time ndaj tij dhe familjes së tij isha e turpëruar dhe mendoja se ishte gabimi im. (E mbijetuara #2) Shumica e të mbijetuarave deklaruan se kanë përjetuar dhunë në prani të anëtarëve të tjerë të familjes dhe fëmijëve, dhe se kjo është trajtuar si sekret. Një e mbijetuar deklaroi se dhuna është konsideruar si sjellje normale në familjen e saj. Të tjera kanë thënë se partnerët e tyre kanë konsideruar se gruaja meriton shuplakën ose të rrihet. Disa thanë se ato u përpoqën të diskutojnë sjelljen e dhunshme me partnerët e tyre të cilët në mënyrë tipike mohojnë dhe mundohen të minimizojnë dhunën. U ndjeva e pafuqishme. E shqetësuar për fëmijët, nëse do të vendosja të largohem. Nuk kisha punë, para, as shtëpi (E mbijetuara #5). c. Shkaqet e dhunës Të mbijetuarat shpjeguan disa prej shkaqeve të dhunës që bëjnë pjesë në kategoritë e faktorëve individualë që kanë të bëjnë me të mbijetuarat dhe autorët e dhunës; faktorët e familjes dhe faktorët social (të varfërisë, vlerat tradicionale dhe rolet e ngurta gjinore). Në lidhje me faktorët individualë, të mbijetuarat u referuan sjelljes së tyre, sterilitetit, varësisë nga alkooli i partnerëve të tyre, abuzim me substancave dhe/ose sëmundje mendore që shkaktonin sjellje të dhunshme nga ana e partnerëve të tyre. Për shembull, Nuk isha në gjendje të mbes shtatzënë... Burri im zemërohej sa herë që i tregoja se nuk jam shtatzënë. Ai bërtiste e bërtiste dhe më godiste. Kjo ishte e tmerrshme (E mbijetuara #6) Gjendja e tij mendore ishte e dobët, shpjeguan mjekët... Ai merrte qetësues, por nuk funksiononin... Më vinte keq për të... Ai më rrihte gjatë gjithë kohës... i premtova prindërve të tij se nuk do të heqë dorë nga ai, për hir të fëmijëve (E mbijetuara #4). Për sa i përket faktorëve të familjes, shumica e grave përshkruan se jetesa në familje të zgjeruar të burrit ishte një nga faktorët që kontribuojnë në dhunë. Ato treguan, për shembull, prindërit dhe vëllezërit e motrat e partnerëve të tyre nganjëherë kanë përshpejtuar konfliktet që çuan në dhunë në familje. Kështu, ato ishin nënshtruar dhunës nga partnerët e tyre dhe anëtarët e tjerë të familjes për shkak të pozitës së tyre vartëse. Në lidhje me faktorët socialë, të mbijetuarat përmendën varfërinë dhe vlerat tradicionale si faktorë kryesorë që kontribuojnë në dhunë. Nëse nëna e tij ankohej kundër meje, ai fillonte me bërtima dhe pastaj më godiste. (E mbijetuara #3) 66

68 d. Pasojat e dhunës Të mbijetuarat shpjeguan se dhuna që ato kanë përjetuar kishte pasoja fizike, psikologjike dhe sociale, për shembull, Pasojat fizike përfshinin të mavijosurat, thyerjet, plagosjet dhe sindromin e dhimbjes fizike. Pasojat psikologjike kanë rezultuar në ndjenjën e vetëbesimit të ulur, ankthe, zemërimet si dhe lëkundjet e disponimit, ndjenjë negative ndaj vetes (faj), depresion dhe mendime të vetëvrasjes. Tani, kam problem ti besoj njerëzve, duket se frikësohem edhe nga gjëra të vogla... nganjëherë nuk kam respekt për veten time. (E mbijetuara #1) Pasojat sociale që përfshihen janë vështirësitë në kryerjen e aktiviteteve të përditshme, si punët e shtëpisë dhe kujdesi ndaj fëmijëve, si dhe ndjenja e paaftësisë për ndërveprim shoqëror. e. Profili i autorëve të dhunës Të gjitha të mbijetuarat deklaruan se autori i dhunës ishte mashkull, duke përfshirë këtu edhe bashkëshortët dhe vëllezërit e tyre. Niveli arsimor i autorëve radhitet nga shkolla e mesme apo shkolla profesionale deri te arsimi i lartë universitar. Shumica e autorëve ishin të punësuar, me përjashtim të njërit i cili ishte i papunë për shkak të shëndetit të tij. Gratë deklaruan se autorët e tyre ishin të dhunshëm vetëm në drejtim të tyre dhe jo anëtarëve të tjerë të familjes, me përjashtim të njërës e cila tha se autori i saj përdorte edhe dhunë fizike dhe psikologjike ndaj fëmijëve të tyre. f. Ndikimi i dhunës tek fëmijët dëshmitarë të dhunës në familje Shumica e të mbijetuarave deklaruan se fëmijët e tyre ishin dëshmitarë të dhunës që kanë përjetuar. Ato kanë treguar se kjo ka rezultuar në shumë pasoja që ndikojnë tek fëmijët e tyre, si: Performanca në shkollë, duke përfshirë edhe vështirësitë në përqendrim dhe përfundim të detyrave të shtëpisë. Sjellja, siç është sjellja agresive ndaj vëllezërve e motrave apo edhe nënave të tyre, shpërthime të çastit (të qara, bërtima dhe goditje) dhe tërheqja në vetvete. Gjendja emocionale, siç është ndjenja e përgjegjësisë ose fajit për dhunën që nënat e tyre përjetojnë, duke përjetuar kështu ankth dhe depresion. g. Sfidat Të mbijetuarat përmendën disa sfida që lidhen me përvojat e tyre të DHF/DHBGJ si më poshtë: Të diskriminuara në aspektin e arsimimit, punësimit dhe të drejtave (p.sh. trashëgimisë). Mos raportimi i dhunës për shkak të pasigurisë se a do të pranojnë ndihmë, fajësimi për dhunën dhe që duhet të merren me stigmën e bashkangjitur me DHF/DHBGJ. Familjet e origjinës në mënyrë të tërthortë përforcojnë dhunën në familje, kur kërkojnë që të kthehen tek burrat e tyre dhe të sillen ashtu siç pritet nga një grua. Ndjenja ambivalente në lidhje me sistemin e mbrojtjes për viktimat dhe të mbijetuarit e DHF/DHB- GJ për shkak të qëndrimeve të disa nga palët e interesuar (p.sh. avokatët e viktimave dhe policia). (Shumica e të mbijetuarave ishin mirënjohëse për shërbimet e strehimit.) 67

69 Mos pasja e mbështetjes profesionale për kryesit e dhunës, siç janë ata me probleme të shëndetit mendor. Unë marr ndihmë sociale falë të QPS-së, pasi jam duke u kujdesur për fëmijët e mi... Por, unë do të doja që shëndeti mendor i burrit tim të trajtohet në aspektin mjekësor (E mbijetuara #4) Mungesë e besimit në sistemin e mbështetjes ligjore për tu marrë seriozisht me ankesat e tyre dhe ti mbrojnë ato nga autorët e veprave. Ato u referuan faktit që urdhrat e mbrojtjes nuk respektohen gjithmonë. Nevoja për mbështetje për ri-integrim, përndryshe, të mbijetuarat shpesh nuk kanë zgjidhje tjetër, pos për t u kthyer te burrat e tyre abuziv. Ato theksuan se vazhdimi i mbështetjes, p.sh. arsimimi dhe mundësitë e punësimit, janë të nevojshme përtej mbështetjes afatshkurtër të strehimit Qëndrimet e burrave ndaj dhunës në familje/dhunës në baza gjinore Në një anketë bërë familjeve me meshkuj të moshës vjeçare (N = 1185), janë matur qëndrimet ndaj DHF/DHBGJ duke përdorur Shkallën e Përgjithshme të Dhunës Mashkullore në raport me dhunën në baza gjinore në marrëdhëniet intime, rolet gjinore dhe stereotipeve gjinore. Kjo është një nën-shkallë e Shkallës së Barazisë Gjinore Mashkullore që përbëhet nga nëntë pika. Të anketuarit janë pyetur deri në çfarë mase pajtohen apo nuk pajtohen me një qëndrim apo besim të caktuar. Rezultatet më të larta kanë treguar mbështetje më të lartë për normat barabarta gjinore. Është gjetur se: Gati dy të tretat e burrave (63.7 për qind) u pajtuan me thënien Marrëdhënia seksuale kurrë nuk mund të jetë (një formë e) dhunës nëse ndodh midis dy të rriturve të martuar. Një e dyta (50.9 për qind) ranë dakord se Ka raste kur gruaja meriton të rrihet. Pak më shumë se një e treta (38.4 për qind) ranë dakord se Është e natyrshme që dhuna të ndodh nganjëherë kur çifti grindet. Gati një e treta (30.6 për qind) ranë dakord se Gruaja duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen e saj së bashku. Derisa këto shifra pasqyrojnë përqindjet e larta të burrave të cilët pranojnë dhunën ndaj grave (shiko figurën 35), për shembull, 50.9 për qind e shohin së është në rregull që gruaja të rrihet, kur ato e meritojnë atë, është me interes të krahasohet kjo shifër kundër asaj të grave- ku 54.4 për qind e grave kanë rënë dakord me këtë qëndrim. (Shih Tabelën 7). Një hendek edhe më i madh midis përqindjeve të burrave dhe grave u gjet në lidhje me një grua duhet të tolerojë dhunën për të mbajtur familjen e saj së bashku (30.6 për qind e meshkujve dhe 40.6 për qind e grave kanë rënë dakord me këtë deklaratë). Në të njëjtën kohë, një pjesë më e vogël e grave (17.8 për qind) mendonin se Është e natyrshme që dhuna të ndodh nganjëherë kur një çift grindet në krahasim me meshkujt (30.6 për qind). Në përgjithësi, kjo reflekton se dhuna është e ngulitur si normë sociale në kontekste të ndryshme të studiuara, ku më së shumti burrat shkaktojnë dhunën dhe gratë e pranojnë atë, që bën thirrje për ndërhyrje të forta për të ndryshuar mendimin dhe sjellje. 68

70 Ka raste kur gratë e meritojnë të rrihen Kur shtyni/ngacmoni dikë kjo ju bën te ndiheni të mëdhenj dhe të fuqishëm Është në rregull të godisni dikë që ju ka goditur juve i parë Nëse refuzoj të luftoj/kacafytem, miqtë e mi do të mendojnë se unë kam frikë Është e pranueshme të luftoni për krenarinë tuaj Goditja/rrahja (e dikuj) është një mënyrë e mirë për të zgjidhur problemet Marrëdhënia seksuale nuk mund të jetë e dhunshme nëse ndodh midis dy personave të rritur dhe të martuar Është e natyrshme që ndonjëherë të paraqitet dhuna kur grindet një çift Gruaja duhet të toleroj dhunën në mënyrë që të mbaj familjen së bashku 25.20% 25.25% 26.90% 50.90% 49.10% 48.30% 51.70% 74.80% 11% 11% 89% 36.30% 63.70% 38.40% 61.60% 30.60% Pajtohem Nuk pajtohem 89% 69.40% Figura 35: Përqindja e burrave të cilët pajtohen dhe nuk pajtohen me deklaratat lidhur me dhunën në shkallën e përgjithshme të dhunës mashkullore. Në grumbullimin e nëntë pikëve të shkallës së përgjithshme të dhunës mashkullore për të llogaritur rezultatin mesatar, është gjetur se rezultati mesatar ishte (SD = 2.84), me një rezultat minimal prej 3 dhe një rezultat maksimal prej 27. Rezultatet më të larta treguan një mbështetje më të lartë për normat barabarta gjinore. Në analizimin e pikëve mesatare për burrat të cilët kanë raportuar ushtrimin e dhunës (dhunë fizike 23, psikologjike 24 ose seksuale 25 ) në krahasim me ata që nuk e kanë bërë këtë, është gjetur se burrat të cilët kanë shkaktuar dhunë kanë qëndrime më tolerante për dhunën ndaj grave dhe mbështetje më të ulët për normat e barabarta gjinore. (Shih Figurën 36). Së paku njëra formë e dhunës fizike 11.93% 14.82% Po Jo Së paku njëra formë e dhunës psikologjike 13.22% 14.57% Së paku njëra formë e dhunës seksuale 9.66% 14.30% Figura 36: Ndryshimet në mes të pikëve mesatare të në shkallën e përgjithshme të dhunës mashkullore në mes të burrave të cilët kanë kryer dhunë fizike, psikologjike, seksuale dhe ata të cilët nuk kanë kryer. 23 Dhuan fizike: testi ANOVA F (1, 239)=39.937, p< Dhunë psikologjike, testi ANOVA F (1. 223)=7.845, p< Dhunë seksuale: testi ANOVA F (1. 240)= 7.02, p<

71 Qëndrimet e burrave dhe perceptimi për dhunën në familje/dhunën në baza gjinore: Gjetjet nga fokus grupet Diskutimet në fokus grupe me burra të moshës vjeçare janë zhvilluar në tri komuna, ku u përfshinë edhe burrat serbë dhe goranë. Këto diskutime mundësuan kuptim më të thellë të faktorëve kontekstual që shkaktojnë dhe përforcojnë dhunën e burrave ndaj grave në kontekste të studiuara. Pyetjet ishin të ndërlidhura me moshën e martesës së grave dhe burrave, vendimmarrjen në familje, arsimimin e grave, punësimit të grave, perceptimin e burrave për të mbijetuarit e dhunës në familje, perceptimin e burrave rreth asaj çfarë shkakton DHF, informacion për shërbimet e mbrojtjes në dispozicion, kapaciteti e shërbimeve për të ndihmuar gratë dhe parandaluar dhunën, etj analiza tematike të të dhënave cilësore të fokusuar në: praktikat tradicionale që rregullojnë jetën shoqërore, ndryshimet në vlerat që kanë të bëjnë me pozitën e gruas në shoqëri, duke përfshirë edhe arsimimin, punësimin dhe të drejtat, si dhe perceptimet që lidhen me gjendjen e të mbijetuarve nga DHF. a. Praktikat tradicionale të cilat rregullojnë jetën shoqërore Ngjashëm si gratë që morën pjesë në fokus grupe, të anketuarit meshkuj mendojnë se vlerat tradicionale e bëjnë të varur pozitën e gruas në shoqërinë kosovare. Ata treguan se vendimmarrja për të ardhmen e grave dhe vajzave varet nga figura mashkullore e babait ose burrit. Shumica e burrave u pajtuan se gratë gjithmonë pyesin bashkëshortin para se të marrin vendime për çështje familjare. Gratë duhet të pyesin bashkëshortin e tyre para se të marrin një vendim (Burrë, Dragash). Disa burra mendonin se gratë duhet të jenë më të pavarura, kur është fjala për marrjen e vendimeve, Duhet të shkojë në të dy drejtimet - edhe burri edhe gruaja duhet të pyesin njëri tjetrin. (Burri, Dragash) Sa i përket roleve gjinore, shumica e burrave perceptuan gratë si amvise, ata i shohin ato në rolin primar duke u kujdesur për fëmijët dhe anëtarët e tjerë të familjes, dhe duke bërë punët e shtëpisë (pastrim, gatim dhe larje). Kjo është tradita jonë që gratë të kujdeset për çdo gjë brenda shtëpisë. (Burri #4, Gjilan). Është detyrë e tyre që të bëjnë të gjitha punët e shtëpisë, burrat duhet të sigurojnë të ardhura për familjen. (Burri, Dragash) Në shumë raste, dikush tjetër vendos për arsimimin dhe punësimin e grave dhe vajzave. Kur vajzat nuk martohen, prindërit e tyre vendosin për to; kur të martohen vendosin bashkëshortët e tyre për to. (Burrë, Gjakovë) b. Ndryshimet në vlerat që kanë të bëjnë me pozitën e gruas në shoqëri Ngjashëm me gjetjet nga fokus grupet me gra, të anketuarit meshkuj treguan se ka ndryshime që po ndodhin në aspektin e arsimit, punësimit dhe lirinë e gruas në shoqërinë kosovare. Shumica e burrave thanë se vajzat dhe gratë sot mbështeten nga familjet e tyre për të vazhduar shkollimin e tyre në shkollë të mesme apo nivele universitare. Në disa kontekste, të anketuarit treguan se vajzat dhe gratë jetojnë më mirë sot në krahasim me vitet e paraluftës. Në krahasim me periudhën para luftës, vajzat vazhdojnë arsimimin e tyre për nivelin e mesëm më shpesh (burri, Dragash). Janë vetëm disa raste kur vajzat nuk vazhdojnë shkollën e mesme. (Burri, Gjakovë) Disa nga të anketuarit theksuan se ka ende familje, veçanërisht në zonat rurale, të cilët nuk i mbështesin vajzat që të vazhdojnë shkollimin pas shkollës fillore. Perceptimi në drejtim të arsimimit të vajzave ka ndryshuar kohëve të fundit. Dikur ishte tabu për një vajzë të vazhdojë shkollën e mesme, tani nuk është. Megjithatë, ka familje që nuk i lejojnë vajzat e tyre të vazhdojnë arsimimin e tyre (Burri, Gjilan) 70

72 Sa më shumë gra të arsimuara të kemi, do të jemi shoqëri më e arsimuar, për shkak se gratë arsimojnë fëmijët tanë të cilët janë e ardhmja e kësaj shoqërie. (Burrë, Gjakovë) Në lidhje me martesën, shumica e burrave konsiderojnë se mosha e martesës është rritur si për burra ashtu edhe për gra. Ata ia atribuuan këtë ndryshimeve të fundit në pozitën e grave në shoqëri dhe perceptimin e tyre se gratë janë gjithnjë e më të arsimuara. Shumica e burrave i konsiderojnë këto si ndryshime pozitive për zhvillimin e shoqërisë kosovare. Shumica e të anketuarve konsiderojnë se angazhimi i grave si fuqi punëtore përmirëson pozitën e gruas në shoqëri, e cila kontribuon në përmirësimin e mirëqenies së familjes në përgjithësi. Është shumë e rëndësishme që gratë të punësohen, pasi që ato do të kontribuojnë në të ardhurat e përgjithshme të familjes. (Burri, Gjilan) Disa të anketuar nuk e ndajnë të njëjtin mendim, duke menduar se punësimi i jep grave fuqi. Ata menduan se ndryshimet që kanë ndodhur gjatë dhjetë viteve të fundit e bëjnë më të mundshme që gratë të shkojnë në shkollë dhe të punojnë, ka pasur efekte negative tek vajzat dhe gratë sa i përket vlerave morale të shoqërisë. Ky qëndrim reflekton disa rezistenca për të ndryshuar pasi që duket se po ndodhin ndërrime në shpërndarjen e pushtetit mashkull/femër. c. Perceptimet e dhunës në familje Shumica e të anketuarve ishin në dijeni të rasteve të dhunës në familje në komunitetet e tyre dhe deklaruan se në përgjithësi personat që përjetojnë dhunë heshtin dhe nuk e raportojnë atë për shkak të turpit që e shoqëron këtë fenomen. Është e turpshme për gratë të raportojnë se ishin të abuzuara nga burri, ose të dëshmojnë kundër tij si autor ( Burri, Dragash). Askush nuk do të pranojë këtë grua përsëri, as burri i saj as familja e saj e origjinës. (Burri, Gjilan) Për shkaqet e dhunës në familje, burrat përmendin varfërinë, kushtet e këqija ekonomike, jetesa në familje të mëdha, keqkuptimeve mes nuseve dhe vjehrrave, xhelozisë dhe vlerave tradicionale si ato më të zakonshme. Disa të anketuar theksuan se jo vetëm njerëzit që janë të varfër përjetojnë dhunë, por edhe njerëzit me gjendje të mirë ekonomike ushtrojnë dhunë ndaj grave. Unë njoh njerëz të pasur që abuzojnë me gratë e tyre, dhe ato (gratë) nuk mund të flasin për këtë, sepse burrat lehtë mund të përdorin pushtetin e tyre për të korruptuar institucionet (autoritetet) që të jenë në favor të tyre. (Burri, Gjilan) Ata (autorët e dhunës) nuk ndëshkohen ashtu si duhet ose nuk ndëshkohen fare, prandaj, gratë në të shumtën e rasteve vendosin të mos e raportojnë dhunën për shkak se nuk I besojnë sistemit. (Burri, Gjilan) Perceptimi i përgjithshëm tek shumica e burrave ishte se dhuna ndaj grave është e papranueshme. Megjithatë, ka edhe dhunë që justifikohet kur ata konsiderojnë se gratë e meritojnë. Nëse ju tradhton, ajo meriton të rrihet (Burri, Gjilan) Sa i përket dhunës që e përjetojnë gratë, shumica e burrave kanë përmendur dhunën fizike dhe psikologjike, ndërsa disa pjesëmarrës në komunën e Dragashit kanë përmendur edhe dhunën seksuale. (Një i anketuar në komunën e Dragashit sugjeroi se Qeveria e Kosovës duhet të miratojë një ligj të ngjashëm me atë të Bosnjës dhe Hercegovinës e cila penalizon burrin që përdor dhunë seksuale ndaj gruas së tij.) Të anketuarit në përgjithësi mendonin se asgjë nuk u ndodh autorëve të dhunës në kuptim të dënimit apo ndjekjes penale. 71

73 Shumica e burrave deklaruan se dhuna ndodhë para syve të fëmijëve dhe në disa raste autori i dhunës është i dhunshëm edhe ndaj fëmijëve. Ata pranuan pasojat negative mbi gratë dhe anëtarët e tjerë të familjes të cilët janë dëshmitarë të dhunës. Edhe gratë edhe fëmijët përballen me depresion, stres dhe izolim (Burri, Dragash). Ndonjëherë, abuzimi fizik i grave mund të ketë ndikim në jetën e tyre të përditshme, ato tërhiqen nga puna për shkak se nuk duan që të tjerët të shohin mavijosje në trupin e tyre (Burri, Gjakovë). Disa të anketuar iu referuan pavarësisë financiare si faktor mbrojtës për gratë në rastet e përjetimit të dhunës në familje. Gratë reagojnë në mënyra të ndryshme në varësi të statusit të tyre ekonomik. Për shembull nëse ato janë të punësuara, ato ndjehen shumë më të fuqizuara dhe të afta për t u kujdesur për fëmijët e tyre dhe ato do të kërkojnë ndihmë dhe divorc. Ato që janë financiarisht të varura nga bashkëshortët e tyre do të durojnë dhunën (Burri, Gjakovë). Ky reflektim thekson rëndësinë e sigurimit të mbështetjes për ri-integrim ekonomik të të mbijetuarve nga DHF/DHB- GJ. Kur fëmijët janë dëshmitarë ose përjetojnë dhunën fëmijët tërhiqen, nuk mund të përqendrohen në shkollë, kanë performancë të dobët akademike dhe jetojnë me frikë konstante dhe si rrjedhojë prindërit e tyre divorcohen. (Burri Gjilan) Shumë prej burrave thanë se gratë që përjetojnë dhunë në familje në përgjithësi kanë mbështetje nga familjet e tyre të origjinës dhe ndonjëherë edhe anëtarët e familjes së burrit. Vetëm në rastet kur ajo e tradhton burrin apo diçka të ngjashme, atëherë ata nuk e mbështesin atë (Burri, Gjakovë). Ka raste kur vjehrri mbështet gruan e djalit në vend të djalit, kur ai është në dijeni të sjelljes së keqe të djalit (Burri, Gjilan). Disa ndanë mendime tjera kur familja e origjinës së një gruaje nuk e mbështetë atë,a ata e gjykojnë atë dhe e fajësojnë për raportim të dhunës (Burri, Gjakovë). Burrat rekomanduan veprimet e mëposhtme për parandalimin e DHF/DHBGJ: Rritja e kapaciteteve të institucioneve të ligjit që të punojnë në mënyrë më efikase Zbatimi i ligjit për dhunën në familje Dhënia e dënimeve adekuate për autorë dhe masat e sigurisë për gratë e mbijetuara Sigurimi i ri-integrimit afatgjatë ekonomik të grave të mbijetuara nga DHF/DHBGJ si dhe zgjidhje të qëndrueshme për akomodim të sigurt, kushte të mira për jetesë dhe mbështetje për të gjetur punë Zhvillimi i fushatave ndërgjegjësuese për DHF/DHBGJ duke përdorur spote televizive Faktorët e rrezikut që ndërlidhen me dhunën Faktorët e rrezikut që ndërlidhen me dhunën kanë më shumë gjasa të përjetojnë dhunë, ata mund të jenë faktorë kontribuues si dhe mund ose nuk mund të jenë shkaktar të drejtpërdrejtë të dhunës (WHO, 2005). Zakonisht një kombinim grupor ose individual, familjar, kolegial, komunitetit dhe faktorët shoqërore kontribuojnë në rrezik për t u bërë viktimë apo autor i veprave të dhunës. Për shembull, fëmijët që janë lënë pas dore ose abuzuar kanë tendencë të jetojnë në një situatë më pak mbrojtëse me rreziqe të shumta, p.sh. familje e varfër, lagje të pa favorizuara, me nivel të lartë të dhunës, ku përdoret droga dhe ku ka krim në komunitet, etj. Një studim tregoi se një 10-vjeçar i ekspozuar ndaj gjashtë ose më shumë faktorëve të rrezikut ka 10 herë apo më shumë gjasa të jetë i dhunshëm nga mosha 18 vjeçare 72

74 në krahasim me një 10-vjeçar i cili është ekspozuar vetëm ndaj një faktori (Herrenkohl et al., 2000). Në të njëjtin mjedis, mund të ekzistojnë faktorët mbrojtës, siç janë marrëdhënie e mirë prind-fëmijë, që mund të veprojnë si amortizues i efekteve anësore, si varfëria dhe mjediset e pasigurta të jetesës. Prandaj, është e rëndësishme të mbahet në mend, se asnjë faktor i vetëm rreziku ose grup i faktorëve të rrezikut nuk mund mjaftueshëm të shkaktojë ose parashikojë dhunë me siguri; të jesh i ri dhe i ekspozuar ndaj rreziqeve të shumta nuk do të thotë se dikush do të përfshihet në dhunë (Werner & Smith, 1992). Shumë studime kanë identifikuar faktorë të rrezikut që ndërlidhen me karakteristikat individuale, përvojat dhe kushtet mjedisore që mund të ndihmojnë në parashikimin e sjelljeve të dhunshme. Ata shpesh përqendrohen në fillimin e sjelljes së dhunshme, frekuencës së saj, modelet dhe vazhdimësinë në rrjedhën e jetës apo shfaqjen e faktorëve të rrezikut në faza të ndryshme të jetës. Shumë hulumtime mbi faktorët e rrezikut të lidhur me dhunën janë fokusuar në autorët meshkuj (Tolan, Gorman-Smith, dhe Henry, 2006). Sipas Kantor dhe JASINSKI (1998), autorët meshkuj karakterizohen me vetëbesim të ulët dhe kontroll të ulët impulsiv, çrregullime të ankthit, depresioni, çrregullim i personalitetit anti-social, abuzim me substancave, aftësi të dobëta sociale dhe/ose pasiguri (Carlson, Worden, Ryn, dhe Bachman, 2000; Tolan, Gorman-Smith, dhe Henry, 2006). Disa shembuj dhe shpjegime të faktorëve të rrezikut përfshijnë: Moshën e viktimave dhe autorëve të krimit, për shembull: - Mosha më e re e partnerëve, aq më i lartë është rreziku për të përjetuar ose kryer dhunën (Carlson, Worden, Ryn, dhe Bachman, 2000). - Fëmijët e rinj janë më shumë në rrezik për të përjetuar dhunë fizike dhe psikologjike dhe fëmijët adoleshente janë në rrezik më të madh të dhunës seksuale. Djemtë në përgjithësi janë në rrezik më të madh të dhunës fizike dhe vajzat përballen me rrezikun në rritje të neglizhencës dhe dhunës seksuale (WHO 2002). Dhuna në familje dhe ndëshkimi trupor pranuar si fëmijë - Dhuna e përjetuar dhe dëshmuar në fëmijëri mund të ndikojë në përfshirjen e dhunës me partnerin e ngushtë, kur bëhet në moshën e rritur (Riggs dhe O Leary, 1996). - Teoria e të mësuarit social thekson se fëmijët mësojnë nëpërmjet kushtëzimeve dhe sjelljes së imituar që ata vërejnë apo shohin tek të tjerët (Berns, 2007). Teoria procesit të transmetimit të Ndër-gjeneratave sugjeron se sjelljeve e dhunshme janë mësuar brenda familjes dhe transmetohen nga një brez në tjetrin (Hotaling & Sugerman, 1986, Straus, 1983 cituar në Markowitz, 2001). - Faktorët e lidhjes dhe dinamikës brenda familjes ndikojnë në sjellje të dhunshme, të tilla si statusi i marrëdhënies, zgjidhja e problemeve dhe aftësitë e dobëta komunikuese, dhe varësisë ekonomike të femrave (Carlson, Worden, Ryn, dhe Bachman, 2000). diferenca gjinore në procesin e socializimit, duke përforcuar djemtë të jetë më agresive dhe vajzat të jenë më pasive (Stith, Rosen, Middleton, Busch, Lunderberg, dhe Carlton, 2000). Faktorët socialë strukturor të rrezikut të dhunës në lidhje me statusin ekonomik dhe faktorë të komunitetit, duke përfshirë varfërinë dhe papunësinë, si dhe: - Kontrolli i pasurisë nga mashkulli dhe autoritetit vendimmarrës brenda familjes dhe pabarazitë theksuese ndërpersonale në statusin ekonomik, arsimor ose të punësimit (studimi i detajuar i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së mbi të gjitha format e dhunës ndaj grave, 2006). - Izolimi i grave, mungesa e mbështetjes sociale, qëndrimet e komunitetit që të tolerojë dhe për të legjitimuar dhunën dhe nivele të larta të pafuqisë sociale dhe ekonomike të femrave (WHO, 2005). 73

75 Normat kulturore dhe shoqërore që promovojnë një kulturë të pranimit të dhunës, theksuar nga familjet patriarkale dhe stereotipet gjinore (CROWELL dhe Burgess, 1996). Stresi si një faktor rreziku i dhunës ndaj femrave, veçanërisht kur familja përjeton varfërinë, emigracionin, diskriminimin ose probleme mjekësore (Levy, 2008). Duke marrë parasysh më sipër, në vijim shqyrtohen faktorët e ndryshëm të rrezikut të dhunës cituar nga tre grupet e synuara të të intervistuarve në tri pilot komuna Faktorët e rrezikut që lidhen me dhunën kundër fëmijëve: Gjetjet e anketimit shkollor Faktorët e rrezikut që lidhen me dhunën të shqyrtuara përmes anketës shkollore me fëmijët që kanë përjetuar dhunë në shtëpi ishin përcaktuar në drejtim të: moshës, nivelit të arsimit, llojit të familjes dhe prindërve, statusit të punësimit të prindërve. Mosha: Është gjetur që grupi më i ri i fëmijëve të moshës vjeç raportuan një përqindje më të lartë të dhunës fizike dhe psikologjike në shtëpi, ndërsa fëmijët më të rritur të moshës vjeç raportuan një përqindje më të lartë të përvojave të dhunës seksuale në shtëpi. (Shih Tabelën 10.) Mosha Dhuna Psychological violence Sexual violence Fizike Dhuna 57.5% 44.4% Psikologjike Dhuna 41.2% 55.6% Seksuale Tabela10: Përqindja e fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë në shtëpi për grup mosha. Niveli i arsimimit të prindërve: Rezultatet treguan një përqindje më të lartë të fëmijëve që kanë përjetuar dhunë fizike, psikologjike dhe seksuale në shtëpi, që kanë prindër me nivel të ulët të arsimimit, me shumicën e prindërve të këtyre fëmijëve që janë në mesin e atyre që kanë përfunduar shkollën fillore por nuk e kishin të përfunduar shkollën e mesme. (Shih Tabelën 11.) Niveli i arsimimit të prindërve Fëmijët që kanë përjetuar forma të ndryshme të dhunës në raport me nivelin e arsimimit të prindërve Dhuna fizike Dhuna psikologjike Dhuna seksuale I ati E Ëma I ati E Ëma I ati E Ëma Filluar Universitetin 3.7% 2.9% 4.0% 2.0% 11.1% 11.1% Kryer shkollën e mesme 17.3% 7.8% 15.2% 5.3% 11.1% 0 Kryer shkollën fillore 75.5% 83.9% 78.8% 86.9% 66.7% 77.8% Asnjëherë nuk kanë vijuar /nuk kanë kryer shkollën fillore 3.5% 5.4% 2.0% 5.9% 11.1% 11.1% Tabela 11: Niveli arsimor i baballarëve dhe nënave të fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë në shtëpi. Tipi i familjes: Është vërejtur se shumica e fëmijëve të anketuar (rreth 75%) të cilët kanë përjetuar dhunë fizike, psikologjike apo seksuale jetojnë me familjet e tyre të lindjes; një përqindje më e vogël 74

76 e përjetimeve të dhunës është vërejtur tek fëmijët që jetojnë me anëtarë të familjes së gjerë, dhe atyre që jetojnë vetëm apo në situata të tjera. (Shih Figurën 37.) Të tjerë Vetëm 0% 4.50% 5.10% 1.30% 1.10% 10% Dhuna seksual Dhuna psikologjike Dhuna fizike Familja ime e gjerë (prindërit, vëllezërit, motrat dhe. gjyshërit 20% 19.70% 16% Familja e ngushtë (prindërit, vëllezërit, motrat) 70% 74.50% 77% Figura 37: Tipi i familjes së fëmijëve të cilët kanë përjetuar dhunë familjare. Statusi i punësimit të prindërve: Të gjeturat kanë treguar se fëmijët në familje me nëna që punojnë kohë pas kohe janë paksa në rrezik më të lartë nga dhuna fizike dhe psikike në shkollë, ndjekur nga ato që punojnë në shtëpi/jashtë shtëpisë apo që nuk punojnë. Fëmijët e nënave të cilat janë të punësuara dhe fitojnë, kanë përjetuar diçka më pak dhunë fizike dhe psikike krahasuar me të tjerët. Fëmijët e nënave të cilat nuk kanë qenë duke punuar kanë qenë më të cenuara nga dhuna seksuale krahasuar me të tjerët. (Shih Tabelën 12.) Dhuna fizike Dhuna psikike Dhuna seksuale Po Jo Po Jo Po Jo Punësim fitimprurës 49.2% 50.8% 12.8% 87.2%.6% 99.4% Puna jashtë shtëpisë/në shtëpi 51.7% 48.3% 14.8% 85.2%.6% 99.4% Puna kohë pas kohe 53.3% 46.7% 20% 80% 0% 100% Nuk punon 49.2% 50.8% 14.9% 85.1% 1.7% 98.3% Tabela 12: Statusi i punësimit të nënave dhe përqindja e fëmijëve që kanë përjetuar dhunë në shtëpi. Fëmijët me baballarë që punojnë kohë pas kohe kanë qenë më të cenuar nga dhuna fizike, ndërsa fëmijët e baballarëve që punojnë jashtë shtëpisë të ndjekur nga ata që punojnë kohë pas kohe kanë qenë më të cenuar nga dhuna psikologjike. Fëmijët me baballarë që nuk janë duke punuar kanë qenë më të cenuar nga dhuna seksuale. (Shih Tabelën 13.) 75

77 Dhuna fizike Dhuna psikike Dhuna seksuale Po Jo Po Jo Po Jo Punësim fitimprurës 50.9% 49.1% 13.9% 86.1%.9% 99.1% Puna jashtë shtëpisë/në shtëpi 49.5% 50.5% 19.4% 80.6% 0% 100% Puna kohë pas kohe 60.4% 39.6% 17.6% 82.4% 0% 100% Nuk punon 44.7% 55.3% 13% 87% 2.4% 97.6% Tabela 13: Statusi i punësimit të baballarëve dhe përqindja e fëmijëve që kanë përjetuar dhunë në shtëpi. Si përmbledhje, dëshmitë theksojnë më shumë nivelin më të ulët arsimor dhe punësimin më të paktë fitimprurës që kanë prindërit, dhe fëmijët që jetojnë në shtëpi me prindërit, aq më i lartë është proporcioni i fëmijëve që janë në rrezik të përjetimit të dhunës Faktorët e rrezikut lidhur me dhunën që përfshin femrat: Konstatimet nga hulumtimi i ekonomive familjare Në hulumtimin e ekonomive familjare me femrat e moshës 18 vjeçare dhe më lartë, rreziku dhe faktorët e mbrojtjes lidhur me dhunën familjare/dhunën në baza gjinore janë definuar sipas: nivelit të arsimimit të femrës, nivelin e edukimit të partnerit, statusin e punësimit të partnerit, abuzimin thelbësor të partnerit, përvojës fëmijërore të dhunës në shtëpi, dhe përvojës fëmijërore të dhunës në shkollë. Niveli i arsimimit të femrës: Konstatimet e përgjithshme paraqesin që femrat të cilat kurrë nuk kanë shkuar në shkollë apo të cilat nuk e kanë përfunduar shkollën fillore paraqesin rrezik më të lartë në përjetimin e dhunës fizike, psikologjike ose seksuale 26 krahasuar me ato të cilat e kanë përfunduar shkollën fillore dhe shkollën e mesme. Femrat të cilat i kanë filluar studimet universitare paraqesin rrezik më të lartë për përjetimin e dhunës krahasuar ne ato që i kanë përfunduar shkollën e mesme dhe shkollën fillore. (Shih Figurën 38.) konstatimet theksojnë nevojën për hulumtime të më tejme të faktorëve mbrojtëse, ose mungesës së tyre, për secilin nivel të arsimimit, sidomos ata më të ultë dhe më të lartë. 26 Dallimi në mes të nivelit arsimor të femrave që kanë përjetuar dhunë (fizike, psikike dhe seksuale) krahasuar me ato që nuk kanë paraqitur rezultate të mëdha statistikore në bazë të testit chi-square test x2 (3, 982)= 33.61, p<

78 Dhunë jo Dhunë po Studimet universitare 22.80% 77.20% Shkolla e mesme e përfunduar 11.20% 88.80% Shkolla e fillore e përfunduar Pa shkollë, shkollë fillore e papërfunduar 16.40% 83.60% 32% 68% Figura 38: Niveli i arsimimit të femrës dhe përvoja e tyre ndaj dhunës (përfshirë atë fizike, seksuale dhe psikike). Niveli i arsimimit të partnerit: një model i ngjashëm del të jetë i vërtet për femrat partnerët e të cilave nuk kanë shkuar në shkollë ose nuk e kanë përfunduar shkollimin fillor. Këto femra kanë përjetuar nivelin më të lartë të dhunës (fizike, psikike ose seksuale) 27 krahasuar me ato femra partnerët e të cilave e kanë përfunduar shkollimin fillor. Për dallim nga ajo më sipër, femrat partnerët e të cilave e kanë përfunduar shkollimin e mesëm kanë përjetuar nivel më të lartë të dhunës krahasuar me femrat partnerët e të cilave kanë shkuar në universitet. (Shih Figurën 39.) Dhunë jo Dhunë po Studimet universitare 12.50% 87.50% Shkolla e mesme e përfunduar 14.30% 79.70% Shkolla e fillore e përfunduar 15.70% 84.30% Pa shkollë, shkollë fillore e papërfunduar 25.30% 74.70% Figura 39: Niveli i arsimimit të partnerit për femrat që kanë përjetuar dhunë. Statusi i punësimit të partnerit: Analiza chi-square ishte statistikisht e parëndësishme në raport me statusin e punësimit të gruas ose partnerit dhe përjetimit dhunës fizike, psikike dhe seksuale. Në mënyrë të ngjashme, analiza chi-square ishte statistikisht e parëndësishme në raport me përjetimin e dhunës dhe llojeve të familjeve ku jetojnë femrat. 27 Dallimi ndërmjet nivelit të arsimit të partnerit dhe dhuna e përjetuar e paraqitur në statistika x2 (3, 883) = , p<

Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara

Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara Kosovo Fondi për Popullsi i Kombeve të Bashkuara Ofrimi i një bote ku secila shtatëzani është e dëshiruar, çdo lindje e sigurtë dhe potenciali i çdo të riu i përmbushur. UNFPA UNFPA, është agjenci zhvillimore

More information

INTEGRIMI GJINOR NË PLANIFIKIMIN HAPËSINOR: NJË QASJE HAP PAS HAPI PËR KOMUNAT SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION. Financuar nga:

INTEGRIMI GJINOR NË PLANIFIKIMIN HAPËSINOR: NJË QASJE HAP PAS HAPI PËR KOMUNAT SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION. Financuar nga: Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government ZYRAEKRYEMINISTRIT / URED PREMIJERA OFFICEOFTHE PRIME MINISTER AGJENCIA PËR BARAZI GJINORE AGENCIJA ZA RAVNOPRAVNOST

More information

Programi i Kosovës Kundër Dhunës në Familje dhe Plani i veprimit

Programi i Kosovës Kundër Dhunës në Familje dhe Plani i veprimit Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government ZYRA E KRYEMINISTRIT/ / OFFICE OF THE PRIME MINISTER/ URED PREMIJERA AGJENCIA PËR BARAZI GJINORE / AGENCIJA ZA RAVNOPRAVNOST

More information

Mjaft më me. arsyetim

Mjaft më me. arsyetim WITH FUNDING FROM Mjaft më me arsyetime Analizë e qëndrimeve, incidencës dhe reagimeve institucionale ndaj dhunës në familje në Kosovë Domosdo dhuna ndodh kur dikush pi alkool ose përdor drogë. Nuk ka

More information

Plani i Veprimit në zbatim të Rezolutës 1325, Gratë, Paqja dhe Siguria

Plani i Veprimit në zbatim të Rezolutës 1325, Gratë, Paqja dhe Siguria PLANI I VEPRIMIT NË ZBATIM TË REZOLUTËS 1325, GRATË, PAQJA DHE SIGURIA 2013-2015 Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government ZYRA E KRYEMINISTRIT/ OFFICE OF THE

More information

Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë. Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve

Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë. Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim mbi pajtueshmërinë e legjislacionit në fuqi me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve Korniza Ligjore për të Drejtat e Fëmijëve në Kosovë Studim

More information

RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA

RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA RAPORT MBI MODELET E PRAKTIKAVE MË TË MIRA Autore: Edona Krasniqi Mbështetur nga: Save the Children Përkthimi dhe korrektimi: AB & Associates Dizajni, faqosja dhe shtypi: Republika Marketing Communications

More information

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN

VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized The VARFËRIA NË KONSUM NË REPUBLIKËN E KOSOVËs në vitin 211 Mars 213 a Botërore Rajoni

More information

RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË

RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË RAPORT MONITORUES PËR ZBATIMIN E ÇËSHTJES GJINORE NË STRATEGJINË DHE PLANIN E VEPRIMIT PËR INTEGRIMIN E KOMUNITETEVE ROMË, ASHKALI DHE EGJIPTASË NË REPUBLIKËN E KOSOVËS (2009-2015) PRISHTINË, NËNTOR 2012

More information

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS

KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS KOSOVË RAPORTI I PROGRESIT DHE INDEKSI PËR MROJTJEN E FËMIJËS THEKSON MANGËSITË KRYESORE NË SISTEMIN E MBROJTJES SË FËMIJËS ChildPact është koalicion rajonal i 650 organizatave të shoqërisë civile të cilat

More information

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues

PRO WO+MAN. Raporti Hulumtues PRO WO+MAN Raporti Hulumtues Pro WO+MAN Raporti Hulumtues Autorët: Albulena Metaj dhe Driton Zeqiri Menaxhere e projektit: Ajete Kërqeli Pikëpamjet dhe interpretimet e shprehura në këtë raport janë të

More information

MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE!

MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! MË PAK PENGESA E MË SHUMË MUNDËSI PËR NËNAT VETUSHQYESE! Prizren - 2017 21 COPYRIGHT 2017. Kosova Democratic Institute (KDI). Instituti Demokratik i Kosovës i ka të gjitha të drejtat të rezervuara dhe

More information

Kosovë 2016 INDEKSI I MBROJTJES SË FËMIJËS. Vlerësimi i përpjekjeve të Qeverisë për mbrojtjen e vajzave dhe djemve.

Kosovë 2016 INDEKSI I MBROJTJES SË FËMIJËS. Vlerësimi i përpjekjeve të Qeverisë për mbrojtjen e vajzave dhe djemve. INDEKSI I MBROJTJES SË FËMIJËS Kosovë 2016 Vlerësimi i përpjekjeve të Qeverisë për mbrojtjen e vajzave dhe djemve Përpiluar nga konsorciumi i anëtarëve lokal, nacional, rajonal dhe ndërkombëtar të shoqërisë

More information

Njohuritë, qëndrimet, praktikat dhe sjelljet mbi diabetin dhe hipertensionin. Përmbledhje e studimit 2016

Njohuritë, qëndrimet, praktikat dhe sjelljet mbi diabetin dhe hipertensionin. Përmbledhje e studimit 2016 Njohuritë, qëndrimet, praktikat dhe sjelljet mbi diabetin dhe hipertensionin Përmbledhje e studimit 2016 Projekti Kujdesi Shëndetësor i Qasshëm dhe Cilësor Projekti Kujdesi Shëndetësor i Qasshëm dhe Cilësor

More information

Prania e dhunës në marrëdhëniet e adoleshentëve

Prania e dhunës në marrëdhëniet e adoleshentëve Prania e dhunës në marrëdhëniet e adoleshentëve Botues: Qendra Kosovare për Studime Gjinore (QKSGJ) Menaxhere Projekti dhe Redaktore: Luljeta Vuniqi Hulumtimi është jetësuar nga: IQ Consulting Shkruar

More information

RAPORT REAGIMI: PËRGJIGJET NDAJ RASTEVE TË DHUNËS NË FAMILJE DUKE MARRË PARASYSH VDEKJEN E ZNJ. ZEJNEPE BYTYÇI-BERISHA

RAPORT REAGIMI: PËRGJIGJET NDAJ RASTEVE TË DHUNËS NË FAMILJE DUKE MARRË PARASYSH VDEKJEN E ZNJ. ZEJNEPE BYTYÇI-BERISHA Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo RAPORT REAGIMI: PËRGJIGJET NDAJ RASTEVE TË DHUNËS NË FAMILJE DUKE MARRË PARASYSH VDEKJEN E ZNJ. ZEJNEPE BYTYÇI-BERISHA Hyrje Organizata

More information

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve

ANALIZA E NEVOJAVE PËR TRAJNIME TË NVM-ve Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government - Ministarstvo Trgovine i Industrije- Ministry of Trade and Industry Agjencia për Investime dhe Përkrahjen e Ndërmarrjeve

More information

Sektori i Rinisë. Politikat rinore të Komunës së Prizrenit

Sektori i Rinisë. Politikat rinore të Komunës së Prizrenit REPUBLIKA E KOSOVËS Republika Kosova - Republic of Kosovo Komuna e Prizrenit Drejtoria e Kulturës, e Rinisë dhe e Sportit - tel: 029/ 626-143 Sektori i Rinisë Politikat rinore të Komunës së Prizrenit Hyrje

More information

Hulumtim kërkimor mbi nivelin e Dhunës në Baza Gjinore në Kosovë dhe ndikimin e tij në Shëndetin Riprodhues të Grave

Hulumtim kërkimor mbi nivelin e Dhunës në Baza Gjinore në Kosovë dhe ndikimin e tij në Shëndetin Riprodhues të Grave Hulumtim kërkimor mbi nivelin e Dhunës në Baza Gjinore në Kosovë dhe ndikimin e tij në Shëndetin Riprodhues të Grave Prishtinë, Kosovë 2008 Hulumtim kërkimor mbi nivelin e Dhunës në Baza Gjinore në Kosovë

More information

ANALIZË E SITUATËS. Konteksti ligjor dhe fiskal si dhe kapacitetet e ofruesve të shërbimeve sociale në Kosovë. Bashkëfinancuar nga: Implementuar nga:

ANALIZË E SITUATËS. Konteksti ligjor dhe fiskal si dhe kapacitetet e ofruesve të shërbimeve sociale në Kosovë. Bashkëfinancuar nga: Implementuar nga: Projekt i financuar nga BE-ja dhe i menaxhuar nga Zyra e Bashkimit Europian në Kosovë ANALIZË E SITUATËS Konteksti ligjor dhe fiskal si dhe kapacitetet e ofruesve të shërbimeve sociale në Kosovë Bashkëfinancuar

More information

KËRKIM M P EDAGOGJI J K I E P r ë mb m led e hje e pu p ni n me m s e h P i r shti t në, ë 2014

KËRKIM M P EDAGOGJI J K I E P r ë mb m led e hje e pu p ni n me m s e h P i r shti t në, ë 2014 KËRKIME PEDAGOGJIKE Përmbledhje punimesh Prishtinë, 2014 3 Botues: Instituti Pedagogjik i Kosovës Kryeredaktor: Nezir Çoçaj Redaksia (Këshilli Shkencor i IPK-së): Islam Krasniqi Merita Shala Ganimete Kulingja

More information

Nga Fjalët në Vepra? Rrjeti i Grave të Kosovës. Monitorimi i reagimit institucional ndaj dhunës me bazë gjinore në Kosovë

Nga Fjalët në Vepra? Rrjeti i Grave të Kosovës. Monitorimi i reagimit institucional ndaj dhunës me bazë gjinore në Kosovë Rrjeti i Grave të Kosovës Mbështet, mbron dhe promovon të drejtat dhe interesat e grave dhe vajzave Nga Fjalët në Vepra? Monitorimi i reagimit institucional ndaj dhunës me bazë gjinore në Kosovë Rrjeti

More information

UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA

UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT PËR GJITHËPËRFSHIRJEN SOCIALE TË ROMËVE, ASHKALIVE DHE EGJIPTIANËVE NË SHKOLLA Prishtinë 2015 Supporting Access to Education and Intercultural Understanding UDHËZIME PËR MËSIMDHËNËSIT

More information

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave

dhjetor 2017 Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave gap dhjetor 2017 index Indeksi i transparencës buxhetore të Komunave? 2015 2015 2016 GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe

More information

MARTESAT E HERSHME NË SHQIPËRI Një vështrim Specifik i Komunitetit Rom

MARTESAT E HERSHME NË SHQIPËRI Një vështrim Specifik i Komunitetit Rom MARTESAT E HERSHME NË SHQIPËRI Një vështrim Specifik i Komunitetit Rom Shkurt, 2015 Mbeshtetur nga Fondi Kanadez per Iniciativat Lokale 2015 Observatori për të Drejtat e Fëmijëve ISBN: 978-9928-114-53-2

More information

TRYEZA TEMATIKE PËR KOSOVA 2020

TRYEZA TEMATIKE PËR KOSOVA 2020 TRYEZA TEMATIKE PËR INOVACIONI, SHOQËRIA E INFORMACIONIT POLITIKAT SOCIALE DHE SHËNDETËSORE KOSOVA 2020 RAPORTI Maj 2013, Prishtina Ky Raport është zhvilluar duke u bazuar në një seri të takimeve të organizuara

More information

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve

Analizë përfundimtare të fondeve dhe shpenzimeve publike për zbatimin e Planit Kombëtar të Veprimit për Mbrojtjen e të Drejtave të Fëmijëve 66 1 Analizë përfundimtare e fondeve dhe shpenzimeve publike për Fëmijët Përgatitur nga: Instituti për Studime Bashkëkohore (ISB) Dhjetor, 2015 2 Botimi i këtij raporti u mundësua nga Save the Children

More information

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr.

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK Studime postdiplomike. BDH Relacionale. Pjesa 2: Modelimi Entity-Relationship. Dr. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI EKONOIK Studime postdiplomike BDH Relacionale Pjesa 2: odelimi Entity-Relationship Dr. ihane Berisha 1 Qëllimi Pas kësaj ligjërate do të jeni në gjendje : Të përshkruani

More information

Trajtimi i rreziqeve dhe cenueshmërive të korrupsionit që kanë të bëjnë me barazinë gjinore në Shërbimin Civil të Kosovës

Trajtimi i rreziqeve dhe cenueshmërive të korrupsionit që kanë të bëjnë me barazinë gjinore në Shërbimin Civil të Kosovës 1 Trajtimi i rreziqeve dhe cenueshmërive të korrupsionit që kanë të bëjnë me barazinë gjinore në Shërbimin Civil të Kosovës 2 Anketë: Trajtimi i rreziqeve dhe cenueshmërive të korrupsionit që kanë të bëjnë

More information

Komuna e Kërçovës STRATEGJIA. rinore e Komunës së Kërçovës

Komuna e Kërçovës STRATEGJIA. rinore e Komunës së Kërçovës Këshilli Rinor i Komunës së Kërçovës Младински совет на Општина Кичево Youth Council of the Municipality of Kercova Komuna e Kërçovës Општина Кичево STRATEGJIA rinore e Komunës së Kërçovës 2017-2022 STRATEGJIA

More information

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare

Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare 1 Sigurimi i Cilësisë Mjet për Ngritjen e Besueshmërisë së Pasqyrave Financiare Arbër Hoti Sesioni Paralel Nr. 2 Prishtinë 27.06.2016 Tesla Motors 2015 2 2008 Prentice Hall Business Publishing, Auditing

More information

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( )

STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE ( ) STRATEGJIA PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE NE KOSOVE (2013-2017) ZHVILLUAR NGA KOMISIONI KËSHILLIMOR PER POLITIKA VENDORE PER DECENTRALIZIMIN E SHERBIMEVE SOCIALE Një nismë politikash e përkrahur

More information

Pjesëmarrja e të Rinjve. në Zgjedhje. në Kosovë

Pjesëmarrja e të Rinjve. në Zgjedhje. në Kosovë Pjesëmarrja e të Rinjve në Zgjedhje në Kosovë Korrik 2016 Pjesëmarrja e të Rinjve në Zgjedhje në Kosovë Të drejtat e autorit 2016 Fondacioni Ndërkombëtar për Sisteme Zgjedhore. Të gjitha të drejtat e rezervuara.

More information

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: -

CURRICULUM VITAE. Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit: - CURRICULUM VITAE Të dhënat personale: Mbiemri: Mustafa Emri: Arben Datëlindja: 12/02/1984 Vendlindja: Gjilan Kombësia: Kosovar Shqiptar Adresa aktuale: Bulevardi i Pavarësisë, P+13/34, Gjilan Nr. i telefonit:

More information

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS

GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS GAP INDEKSI I TRANSPARENCËS BUXHETORE TË KOMUNAVE 2017 Hyrje Transparenca e plotë buxhetore për të gjitha të hyrat dhe shpenzimet e organizatave buxhetore të Republikës së Kosovës është një nga parakushtet

More information

Raport Alternativ i Konventës së OKB-së për të Drejtat e Fëmijëve ( ) Të drejtat e fëmijëve janë të drejta njerëzore

Raport Alternativ i Konventës së OKB-së për të Drejtat e Fëmijëve ( ) Të drejtat e fëmijëve janë të drejta njerëzore Raport Alternativ i Konventës së OKB-së për të Drejtat e Fëmijëve (2005 2009) Të drejtat e fëmijëve janë të drejta njerëzore Drejtuar: Komitetit të të Drejtave të Fëmijëve të OKB-së, Gjenevë, ZVICËR Prill

More information

Reforma e administratës publike në Kosovë

Reforma e administratës publike në Kosovë Reforma e administratës publike në Kosovë Mirlinda Batalli * Përmbledhje Reforma e administratës publike në Kosovë është një pjesë thelbësore e procesit të shtetndërtimit. Me reformën administrative qeveria

More information

Romët dhe egjiptianët në Shqipëri: Profili social-demografik dhe ekonomik bazuar në Censusin 2011

Romët dhe egjiptianët në Shqipëri: Profili social-demografik dhe ekonomik bazuar në Censusin 2011 I Empowered lives. Resilient nations. Romët dhe egjiptianët në Shqipëri: Profili social-demografik dhe ekonomik bazuar në Censusin 2011 prill, 2015 Financuar nga: I Empowered lives. Resilient nations.

More information

this project is funded by the european Union

this project is funded by the european Union this project is funded by the european Union v Karakteristikat EKONOMIKE Economic Characteristics CENSUSI I POPULLSISË DHE BANESAVE 2011 POPULATION AND HOUSING CENSUS 2011 Karakteristikat Ekonomike Economic

More information

ZGJËNDRRA E LUMTURISË RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË SË MARTESËS SË HERSHME: KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE

ZGJËNDRRA E LUMTURISË RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË SË MARTESËS SË HERSHME: KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE ZGJËNDRRA E LUMTURISË SË MARTESËS SË HERSHME: RASTE STUDIMORE PËR MARTESËN NË MOSHË TË MITUR NË KORÇË DHE VLORË KY STUDIM, PUNA KËRKIMORE DHE VEPRIMTARITË, JANË MBËSHTETUR NGA FONDI KANADEZ PËR NISMAT

More information

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT

ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT ANALIZË E SHKURTËR MBI SINDIKATAT Pjesëmarrja e grave në sindikata dhe respektimi i të drejtave të tyre në tregun e punës në Kosovë Autore: Nida Krasniqi Përmbledhje Ekzekutive Kjo analizë e shkurtër e

More information

Përfshirja e çështjes gjinore në politikat dhe Strategjitë për përshtatje ndaj ndryshimeve klimatike dhe Zvogëlim të rrezikut nga fatkeqësitë natyrore

Përfshirja e çështjes gjinore në politikat dhe Strategjitë për përshtatje ndaj ndryshimeve klimatike dhe Zvogëlim të rrezikut nga fatkeqësitë natyrore Përfshirja e çështjes gjinore në politikat dhe Strategjitë për përshtatje ndaj ndryshimeve klimatike dhe Zvogëlim të rrezikut nga fatkeqësitë natyrore Mey Eltayeb Ahmed (PhD) Këshilltare ndërkombëtare

More information

Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE

Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR NË KOMUNA ROLI I SHOQËRISË CIVILE NË ADRESIMIN E TYRE EC Ma Ndryshe dhe PRO-Planning Maj 2016 Analizë: SFIDAT E PLANIFIKIMIT DHE MENAXHIMIT HAPËSINOR

More information

Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME

Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME Universiteti i Gjakovës Fehmi Agani Fakulteti i Edukimit Program Fillor PUNIM DIPLOME Planifikimi i punës mësimore sipas kurrikulës së re të Kosovës shikuar nga perspektiva e mësimdhënësve MENTORI: Prof.ass.dr.

More information

PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË

PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË PROGRAMI PËR MBËSHTETJE TË PLANIFIKIMIT HAPËSINOR KOMUNAL NË KOSOVË Bëjmë Qytete më të Mira Një dekadë së bashku Implementuar nga: Financuar nga: SWEDISH DEVELOPMENT COOPERATION MOHIM I PËRGJEGJËSISË Emërtimet

More information

SIGURIA NË INTERNET. Rezultatet kryesore nga opinionet e fëmijëve

SIGURIA NË INTERNET. Rezultatet kryesore nga opinionet e fëmijëve SIGURIA NË INTERNET Rezultatet kryesore nga opinionet e fëmijëve SIGURIA NË INTERNET REZULTATET KRYESORE NGA OPINIONET E FËMIJËVE 2012 1 "Ky projekt u financua përmes grantit të Ambasadës Amerikane në

More information

Shkaqet dhe pasojat e shkurorëzimeve në Komunën e Ferizajt

Shkaqet dhe pasojat e shkurorëzimeve në Komunën e Ferizajt Shkaqet dhe pasojat e shkurorëzimeve në Komunën e Ferizajt KDU 314.55(496.51-2) Shqipe Shaqiri Abstrakt Shkaqet dhe pasojat e shkurorëzimeve në Komunën e Ferizajt kanë qenë objekt i studimit në këtë hulumtim.

More information

Objektivat e politikave

Objektivat e politikave Shqipëria ZHVILLIMI NË FËMIJËRINË E HERSHME Raporti QSRMA 2014 Objektivat e politikave 1. Krijimi i një mjedisi mundësues Shqipëria ka një grup ligjesh të zhvilluara mirë për mbulimin e politikave sektoriale

More information

DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË. Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit

DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË. Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit DOKUMENT VEPRIMI MBI SHËNDETËSINË NË KOSOVË Kënaqshmëria me shërbimet shëndetësore dhe përceptimet mbi praninë e korrupsionit Nëntor 2013 Nëntor, 2013 Përgatitur nga: Shkruar nga: Fitim Uka Analist udhëheqës

More information

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR

SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane Research Centre for Human Rights and European Integration SIGURIMI SHËNDETËSOR NË KOSOVË: NJË E DREJTË E VONUAR Armend M. Shkoza Filloreta

More information

QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE

QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE QEVERISJA PËR TË DREJTAT E FËMIJËVE RASTET STUDIMORE PËR PRAKTIKAT MË TË MIRA - GRUPI ROR DHE ASAMBLETË KOMUNALE TË FËMIJËVE Hartuar nga Donika Limani Korrik 2016 Përmbajtja Hyrje... 3 Qëllimi i projektit

More information

Varfëria dhe privimi në mesin e fëmijëve sipas Analizës së Privimeve të Shumëfishta (MODA)

Varfëria dhe privimi në mesin e fëmijëve sipas Analizës së Privimeve të Shumëfishta (MODA) MIRËQENIA E FËMIJËVE NË KOSOVË* Varfëria dhe privimi në mesin e fëmijëve sipas Analizës së Privimeve të Shumëfishta (MODA) * Të gjitha referencat për Kosovën janë bërë në kuadër të Rezolutës 12 të Këshillit

More information

Trafikimi me njerëz në Kosovë dhe mbrojtja e viktimave të trafikimit

Trafikimi me njerëz në Kosovë dhe mbrojtja e viktimave të trafikimit E m i n e A b d y l i 147 Ma. sc. Emine Abdyli Trafikimi me njerëz në Kosovë dhe mbrojtja e viktimave të trafikimit Hy r j e Trafikimi me njerëz konsiderohet të jetë një ndër krimet më serioze i cili paraqitet

More information

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2017 Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Savet Kosova za Kulturno Nasledje / Kosovo Council for the Cultural Heritage PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS

More information

Studim kombëtar mbi fëmijët në situatë rruge në Shqipëri. Nga lypja në rrugë, në udhën e mbrojtjes dhe kujdesit

Studim kombëtar mbi fëmijët në situatë rruge në Shqipëri. Nga lypja në rrugë, në udhën e mbrojtjes dhe kujdesit Studim kombëtar mbi fëmijët në situatë rruge në Shqipëri Nga lypja në rrugë, në udhën e mbrojtjes dhe kujdesit Nga lypja në rrugë, në udhën e mbrojtjes dhe kujdesit Studim kombëtar mbi fëmijët në situatë

More information

BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË

BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË RAPORT NGA QKSS 05/2018 BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË EDICION SPECIAL: PERCEPTIMET E QYTETARËVE DHE PËRGJIGJA E KOMUNITETIT NDAJ LUFTËTARËVE TË HUAJ TË KTHYER NË KOSOVË PRISHTINË, MAJ 2018 Autore: Vesë

More information

Udhëheqja dhe pjesëmarrja e grave në politikë. Përgatitur nga:

Udhëheqja dhe pjesëmarrja e grave në politikë. Përgatitur nga: Udhëheqja dhe pjesëmarrja e grave në politikë Përgatitur nga: Mytaher Haskuka Udhëheqës ekipi Njësia për politika, hulumtim, çështje gjinore dhe komunikim, UNDP Iris Duri Statisticiene Njësia për politika,

More information

SKEMAT SOCIALE DHE PËRSHTATSHMËRIA E TYRE ME REALITETIN KOSOVAR

SKEMAT SOCIALE DHE PËRSHTATSHMËRIA E TYRE ME REALITETIN KOSOVAR Qendra për Hulumtime në të Drejta të Njeriut dhe Integrime Evropiane Research Centre for Human Rights and European Integration POLITIKAT SOCIALE NË KOSOVË: SKEMAT SOCIALE DHE PËRSHTATSHMËRIA E TYRE ME

More information

POLITIKAT E PUNËSIMIT DHE MIRËQENIES SOCIALE NË KOSOVË

POLITIKAT E PUNËSIMIT DHE MIRËQENIES SOCIALE NË KOSOVË Projekti i financuar nga BE-ja dhe i menaxhuar nga Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë POLITIKAT E PUNËSIMIT DHE MIRËQENIES SOCIALE NË KOSOVË RAPORT VLERËSIMI 1 POLITIKAT E PUNËSIMIT DHE MIRËQENIES SOCIALE

More information

Planifikimi i projektit/programit

Planifikimi i projektit/programit Planifikimi i projektit/programit Doracaku Udhëzues Versioni Final (draft 5) Janar 2010 Doracaku udhëzues për planifikimin e projektit/programit. Versioni final Janar 2010 Faqe 1 nga 50 Planifikimi i projektit/programit

More information

Raporti Final Korrik, QEAP Heimerer në Prishtinë

Raporti Final Korrik, QEAP Heimerer në Prishtinë Raporti Final Korrik, 2014 QEAP Heimerer në Prishtinë Aplikimi për akreditimin e programit Master në Menaxhimi në Shërbimet Shëndetësore dhe Institucionet Shëndetësore (MSc) Vizita: 11 Shkurt 2014 Në lokacionet

More information

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS

RAPORTI PËR PAPUNËSINË E TË RINJVE NË KOSOVË LEAD APPLICANT CO-APPLICANTS Regional CSO platform platformadvocating advocating social Regional CSO social innovation under employment employment policies innovation under policies thatthat guarantees securityfor for youth risks,

More information

REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA

REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA REPUBLIKA E KOSOVËS / REPUBLIKA KOSOVA / REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVËS / VLADA KOSOVA / GOVERNMENT OF KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISË MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE NAUKU I TEHNOLOGIJU

More information

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË

PROCESI TORINO 2014 KOSOVË PROCESI TORINO 2014 KOSOVË The contents of this paper are the sole responsibility of the authors and do not necessarily reflect the views of the ETF or the EU institutions. European Training Foundation,

More information

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson.

NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE Përgatitur nga Brenda Lee Pearson. NJË VËSHTRIM I JASHTËM I TRAJNIMEVE TË REALIZUARA ME PERSONELIN E VETËQEVERISJES LOKALE 2004-2007 Përgatitur nga Brenda Lee Pearson Për Tetor, 2008 1 Njoftime Ekipi vlerësues falënderon shumë të gjitha

More information

Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës

Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës Instituti kërkimor Demokraci për Zhvillim Seria: Interesi publik Nr. 9 Prishtina, 2017 Stimujt për reformë: Rritja e mundësive për nxënësit/et dhe të diplomuarit/at e AAP-së në tregun e punës Rritja e

More information

Këndvështrimet e autorëve të këtij dokumenti jo domosdoshmërisht pasqyrojnë pikëpamjet e Save the Children.

Këndvështrimet e autorëve të këtij dokumenti jo domosdoshmërisht pasqyrojnë pikëpamjet e Save the Children. Për të drejtat e fëmijëve jetimë, përfshirë këtu fëmijët e sistemuar në institucionet rezidenciale RAPORT I VEÇANTË RAPORT I VEÇANTË Për të drejtat e fëmijëve jetimë, përfshirë këtu fëmijët e sistemuar

More information

Nëntor SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve

Nëntor SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve Nëntor 2010 SUNDIMI I LIGJIT kapacitetet dhe funksionimi i institucioneve Forumi për Iniciativa Qytetare (FIQ) në bashkëpunim me Institutin Kosovar për Drejtësi (KLI) dhe Community Building Mitrovica (CBM)

More information

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE

KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Tetor 2017 KOMUNAT DHE ROLI I TYRE NË PUNËSIMIN E TË RINJVE Ekziston një perceptim i përgjithshëm në Kosovë se zhvillimi ekonomik dhe punësimi janë të drejta ekskluzive dhe përgjegjësi e qeverisë qendrore

More information

Arsimi inkluziv në kuadër të Shkollës mike të fëmijës. Rezultatet dhe rekomandimet për Maqedoninë

Arsimi inkluziv në kuadër të Shkollës mike të fëmijës. Rezultatet dhe rekomandimet për Maqedoninë Arsimi inkluziv në kuadër të Shkollës mike të fëmijës Rezultatet dhe rekomandimet për Maqedoninë Arsimi inkluziv në kuadër të Shkollës mike të fëmijës Rezultatet dhe rekomandimet për Maqedoninë CIP Каталогизација

More information

Institution: University of Pristina, Faculty of Law Degree Date: 2005 Degree/ Master : Master of Science in Civil Law (Mr.Sc)

Institution: University of Pristina, Faculty of Law Degree Date: 2005 Degree/ Master : Master of Science in Civil Law (Mr.Sc) CURRICULUM VITAE 1. Family Name: GASHI 2. First Name: Haxhi 3. Nationality: Republic of Kosovo 4. Date of Birth 20.05.1973 5. Gender: M 6. Contact details: Email: haxhi.gashi@uni-pr.edu Tel: +37744180061

More information

STRATEGJIA PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË

STRATEGJIA PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË INSTITUCIONET E PËRKOHSHME VETËQEVERISËSE PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF-GOVERNMENT PRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOUPRAVLJANJA QEVERIA E KOSOVËS GOVERNMENT OF KOSOVO VLADA KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT SHKENCËS

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria Vlada Government PLANI I VEPRIMIT 2010 PËR IMPLEMENTIMIN E PARTNERITETIT EVROPIAN PËR KOSOVËN Maj 2010 Prishtinë 1. HYRJE... 8 1.1 RAPORTET

More information

DREJT FUQIZIMIT FAKTORËT QË NDIKOJNË NË VENDIMET EKONOMIKE TË GRAVE NË KOSOVË DREJT FUQIZIMIT 1

DREJT FUQIZIMIT FAKTORËT QË NDIKOJNË NË VENDIMET EKONOMIKE TË GRAVE NË KOSOVË DREJT FUQIZIMIT 1 DREJT FUQIZIMIT FAKTORËT QË NDIKOJNË NË VENDIMET EKONOMIKE TË GRAVE NË KOSOVË 2018 DREJT FUQIZIMIT 1 2 DREJT FUQIZIMIT DREJT FUQIZIMIT FAKTORËT QË NDIKOJNË NË VENDIMET EKONOMIKE TË GRAVE NË KOSOVË 2018

More information

PLANI STRATEGJIK PËR MBROJTJEN E FËMIJËVE NGA RREZIQET NË INTERNET

PLANI STRATEGJIK PËR MBROJTJEN E FËMIJËVE NGA RREZIQET NË INTERNET Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria Vlada-Government Zyra e Kryeministrit - Ured Premijera - Office of the Prime Minister Zyra për Qeverisje të Mirë/Kancelarija za Dobro Upravljanje/Office

More information

Raport Vlerësimi. Planifikimi, monitorimi, raportimi dhe menaxhimi financiar & kontrolli. Nëntor 2014

Raport Vlerësimi. Planifikimi, monitorimi, raportimi dhe menaxhimi financiar & kontrolli. Nëntor 2014 Projekti Mbështetje Teknike për MASHT (FBSA) Kosovë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë Ministry of Education, Science and Technology Ministarstvo Obrazovanja Nauke i Tehnologije Technical Assistance

More information

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë

Sfidat e arsimimit të të rriturve në Kosovë Venera Llunji* Abstrakt Shekulli 21 kërkon përpjekje serioze në të rishikuarit, zgjerimin, dhe pranimin në tërësi të nocionit të arsimimit të të rriturve. Arsimimi i të rriturve duhet t i sigurojë secilit

More information

Për kontributin e dhënë falenderohet, Konsulentja afatëgjate, znj.milva Ekonomi (SCB/SIDA). Isa Krasniqi

Për kontributin e dhënë falenderohet, Konsulentja afatëgjate, znj.milva Ekonomi (SCB/SIDA). Isa Krasniqi Hyrje Introduction Publikimi i pestë i serisë dhe në Kosovë, u vjen përdoruesve si një botim me të dhëna statsitikore më aftagjata dhe me analiza te shkurtra, për të ndihmuar në perceptimin e situatës

More information

RAPORT VLERËSIMI. Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21

RAPORT VLERËSIMI. Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21 2016 RAPORT VLERËSIMI Sa është e hapur Qeveria e Kosovës? Rezultatet nga matësi i qeverisjes së hapur SCORECARD REPORT 21 2 SCORECARD REPORT duke promuvuar zhvillimin ekonomik të Kosovës bazuar në filozofinë

More information

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK

Raport Analitik i Tregtisë në Shërbime Sektori i TIK Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria-Vlada-Government Ministria e Tregtisë dhe Industrisë - Ministarstvo Trgovine i Industrije - Ministry of Trade and Industry Departamenti i

More information

Raporti i Performancës së Komunave

Raporti i Performancës së Komunave Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal Ministarstvo Administracije Lokalne Samouprave Ministry of Local Government Administration 2016 Raporti i Performancës së Komunave PËRDOR TË DHËNAT E PERFORMANCËS

More information

Shqipëri. dhe Mundësitë për. Zhvillimin e Aftësive në. Cilësia e Arsimit. Analizë e rezultateve të PVNN-së

Shqipëri. dhe Mundësitë për. Zhvillimin e Aftësive në. Cilësia e Arsimit. Analizë e rezultateve të PVNN-së Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Cilësia e Arsimit dhe Mundësitë për Zhvillimin e Aftësive në Shqipëri Analizë e rezultateve

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government

Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada Government ZYRA E KRYEMINISTRIT/ / OFFICE OF THE PRIME MINISTER/ URED PREMIJERA AGJENCIA PËR BARAZI GJINORE / AGENCIJA ZA RAVNOPRAVNOST

More information

FEMIJEVE NE SHQIPERI

FEMIJEVE NE SHQIPERI QENDRA PER MBROJTJEN E TE DREJTAVE TE FEMIJEVE NE SHQIPERI Children s Human Rights Centre of Albania - CRCA TRAFIKIMI I FEMIJEVE NE SHQIPERI RAPORT PERMBLEDHES PER TRAFIKIMIN E FEMIJEVE NE SHQIPERI Tirane,

More information

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA

PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA PËRGJEGJSHMËRIA E INSTITUCIONEVE QEVERISËSE TË KOSOVËS NË DREJTIM TË RESPEKTIMIT TË TË DREJTAVE TË NJERIUT: AKTUALITETI DHE E ARDHMJA * Gentian ZYBERI 1 Abstrakt: Ky artikull fokusohet në çështjen e përgjegjshmërisë

More information

UNMIK RREGULLORE NR. 2003/4 PËR SHPALLJEN E LIGJIT TË MIRATUAR NGA KUVENDI I KOSOVËS MBI INSPEKTORATIN E PUNËS SË KOSOVËS

UNMIK RREGULLORE NR. 2003/4 PËR SHPALLJEN E LIGJIT TË MIRATUAR NGA KUVENDI I KOSOVËS MBI INSPEKTORATIN E PUNËS SË KOSOVËS UNITED NATIONS United Nations Interim Administration Mission in Kosovo UNMIK NATIONS UNIES Mission d Administration Intérimaire des Nations Unies au Kosovo UNMIK/RREG/2003/4 21 shkurt 2003 RREGULLORE NR.

More information

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës

MSA-ja për të gjithë. Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet BE-së dhe Kosovës MSA-ja për të gjithë Çfarë duhet të dini për marrëveshjen për stabilizim dhe asociim ndërmjet

More information

SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS

SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS 331.5-053.2(497.115) C E N T R U M 5 Donjeta Morina, MSc 1 SHKAQET DHE PASOJAT E PËRFSHIRJËS SË FËMIJËVE NË TREGUN E PUNËS - RASTI I KOSOVËS ПРИЧИНИТЕ И ПОСЛЕДИЦИТЕ НА ВКЛУЧУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА ВО ПАЗАРОТ

More information

Planifikimi i menaxhimit të siteve të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s Udhëzime për hartimin, zbatimin dhe monitorimin e planeve të menaxhimit

Planifikimi i menaxhimit të siteve të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s Udhëzime për hartimin, zbatimin dhe monitorimin e planeve të menaxhimit QENDRA PËR KONSERVIM DHE ARKEOLOGJI E MALIT TË ZI Planifikimi i menaxhimit të siteve të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s Udhëzime për hartimin, zbatimin dhe monitorimin e planeve të menaxhimit Projekti

More information

Kosova (KSKB 1244) Martesa e fëmijëve

Kosova (KSKB 1244) Martesa e fëmijëve Kosova (KSKB 1244) Martesa e fëmijëve Martesa e hershme është shkelje mizore e të drejtave të njeriut dhe privon vajzat nga arsimimi, shëndeti dhe perspektiva afat-gjatë. Vajza që martohet në fëmijëri

More information

Përgatitur nga Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile (FKSHC) ANALIZA E SHOQËRISË CIVILE NË KOSOVË

Përgatitur nga Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile (FKSHC) ANALIZA E SHOQËRISË CIVILE NË KOSOVË Përgatitur nga Fondacioni Kosovar për Shoqëri Civile (FKSHC) ANALIZA E SHOQËRISË CIVILE NË KOSOVË Prishtinë, Kosovë Shtator 2005 PËRMBAJTJA PËRMBAJTJA Mirënjohjet 7 I. Hyrje 11 II. Definicioni i Sektorit:

More information

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2018

PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS PËR TRASHËGIMI KULTURORE PËR VITIN 2018 Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Savet Kosova za Kulturno Nasledje / Kosovo Council for the Cultural Heritage PLANI I PUNËS I KËSHILLIT TË KOSOVËS

More information

BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË

BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË RAPORT NGA QKSS 04/2016 BAROMETRI KOSOVAR I SIGURISË Edicion special: Siguria publike në Kosovë Trendet në perceptimin e qytetarëve mbi sigurinë publike në Kosovë Periudha: 2012 2015 Maj 2016 Barometri

More information

Republika e Kosovës Republika Kosova/Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government

Republika e Kosovës Republika Kosova/Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government Republika e Kosovës Republika Kosova/Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government Ministria e Shëndetësisë Ministarstvo Zdravstva Ministry of Health STRATEGJIA SEKTORIALE E SHËNDETËSISË 2017-2021 NËNTOR

More information

CILAT JANË IMPLIKIMET NGA MJETET PIROTEKNIKE NË KOSOVË?

CILAT JANË IMPLIKIMET NGA MJETET PIROTEKNIKE NË KOSOVË? QENDRA KOSOVARE PËR STUDIME TË SIGURISË CILAT JANË IMPLIKIMET NGA MJETET PIROTEKNIKE NË KOSOVË? SOFIJE KRYEZIU Prishtinë Nëntor 2013 1 1. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Qëllimi i këtij dokumenti të shkurtër të

More information

Siguria e fëmijëve në internet

Siguria e fëmijëve në internet Siguria e fëmijëve në internet SIGURIA E FËMIJËVE NË INTERNET Prishtinë, Qershor, 2014 Autorët: Besianë Musmurati Teuta Zymeri Editorët: Hamit Qeriqi Bedri Zymeri Liridon Latifi Implementuar nga: Qendra

More information

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Papunësia. Unemployment. Copyright c 2004 by The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved. Papunësia Unemployment Pytjet Hulumtuese Çka është papunësia? Kush llogaritet si i papunë? Kush llogaritet si i punësuar? Kush e përbënë fuqinë punëtore? Kush nuk bën pjesë në fuqinë punëtore? Çka thotë

More information

Kontabilisti në biznes Accountant in business

Kontabilisti në biznes Accountant in business Shoqata e Kontabilistëve të Çertifikuar dhe Auditorëve të Kosovës Society of Certified Accountants and Auditors of Kosovo Kontabilisti në biznes Accountant in business P3 Nr. Zgjidhjet FLETË PROVIMI Exam

More information

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE

PËR PËRDORIMIN E GJUHËVE UNITED NATIONS NATIONS UNIES United Nations Interim Mission d Administration Administration Mission Intérimaire des Nations Unies au in Kosovo UNMIK Kosovo PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF GOVERNMENT Ligji

More information

Raporti i referencimit të KKK-së së Kosovës me KEK-në mbi Arsimin e Përgjithshëm, AAP-në dhe Arsimin e lartë

Raporti i referencimit të KKK-së së Kosovës me KEK-në mbi Arsimin e Përgjithshëm, AAP-në dhe Arsimin e lartë Raporti i referencimit të KKK-së së Kosovës me KEK-në mbi Arsimin e Përgjithshëm, AAP-në dhe Arsimin e lartë Prishtinë Shtator 2014 Raporti i referencimit të KKK-së së Kosovës me KEK-në mbi Arsimin e Përgjithshëm,

More information