INHOUDSOPGAWE. Inleiding Gesprek 1: Oor die groter prent Gesprek 2: Oor haar vriende Gesprek 3: Oor haar akademie...

Transcription

1 INHOUDSOPGAWE Inleiding... 9 Gesprek 1: Oor die groter prent Gesprek 2: Oor haar vriende Gesprek 3: Oor haar akademie Gesprek 4: Oor haar lyf Gesprek 5: Oor haar geloof Gesprek 6: Oor seuns Gesprek 7: Oor geld Gesprek 8: Oor tegnologie Bonusaktiwiteite: Projek 13 en Verjaarsdagpakkette Eindnote

2 INLEIDING Welkom in die ampertienerjare: Laat die gesprekke begin! As ek nou al my bestuurderslisensie, n motor en n woonstel gehad het, sou ek alleen kon gaan woon. Dan sou ek nie n ma nodig gehad het nie, kondig die 10-jarige Elle op n dag aan. Sy was nog altyd n eiewys kind, maar hierdie aankon diging het haar ma se aandag vasgevang. Het puberteit so pas ingeskop? Is dit tyd om die veiligheidsgordel vas te maak? Te dikwels is ons dogters se ampertienerjare soos n reis deur n lang, donker tonnel. Dit lyk of die enigste lig wat ons kan sien n aankomende trein is wat adolessensie genoem word. Maar moenie paniekerig raak nie. Hier is hulp, vir jou én vir Elle se ma. In die bladsye wat volg, sal ons jou help om jou voor te berei vir jou dogter se adolessensie én ons sal haar help om die oorgang veilig te maak. Soos jy waarskynlik uit jou eie ampertiener- en tienerjare onthou, kan dit nogal n wilde rit afgee. Elke dag sal nie perfek en glad verloop nie, maar ons hoop ons kan jou bewapen met n paar nuttige gedagtes en vir jou rigting gee vir die reis wat voorlê. Maar laat ons jou heel eerste bekendstel aan die span wat jou afrigters op hierdie reis na die wêreld van adolessensie sal wees.

3 10 AMPER N TIENER Ontmoet Heather en Peter Larson Ons is saam met jou op hierdie reis, want ons het ampertieners en n tiener in die huis. As die ouers van twee ampertiener dogters (Anna, 11, en Kate, 12) en n tienerseun (AJ, 14) was dit vir ons n besonderse voorreg om tyd af te staan om oor hierdie lewens noodsaaklike gesprekke te skryf en in ons eie gesin oor hierdie onderwerpe te praat. Peter is n kli niese sielkundige en Heather is n lewensafrigter. Baie jare gelede was Peter n jeug werker en Heather n graad 5-op voe der. Ons het deur die jare baie ervaring met kinders op ge doen en nou ons professionele en persoonlike ervarings saam gevoeg om vir jou leiding en insig in hierdie boek te bied. Om die insette van ander gesinne te kry en saam met Claudia en David Arp te werk was vir ons n seën en sal jou ook baie bemoedig. Ontmoet Claudia en David Arp Eers n vrywaring. Ons het drie volwasse seuns en geen dogters nie. Ons het egter jare lank ander ouers ondersteun om hulle seuns en dogters te help om die oorgang na ado lessensie te maak en in die stormagtige tienerjare koers te hou. Ons het PEP (Parent Encouragement Program) Groups for Parents of Teens gestig en die boek Suddenly They re 13 Or the Art of Hugging a Cactus geskryf. Ons kan dus die ervarings van baie ander ouers met dogters met jou deel. Ons het ook drie kleindogters wat natuur lik perfek is. (Net n grappie!) Tydens hierdie reis sal Peter en Heather die leiding neem, want hulle is nou midde-in die adolessente jare. Wees verseker, hulle verstaan waar jy nou is. Jy sal dus maklik by hulle aanklank kan vind. Peter se opleiding as sielkundige en Heather se ervaring as voormalige opvoeder en haar huidige ervaring as lewens af rigter sal vir jou van onskatbare waarde wees. En hulle vat dit alles saam in die nuttige raad

4 Inleiding 11 en ondersteuning wat hulle jou in hierdie boek bied. Ons sal die ondersteuners agter die skerms wees en van tyd tot tyd ons Arp-wysheid beproefde en vaste beginsels met jou deel, asook praktiese wenke van ander ouers wat hierdie oor gangsjare suksesvol oorleef het. Jare gelede het dr. James Dobson ons vir hierdie lewensfase help voorberei met sy boek Preparing for Adolescence. Ons al vier staan stewig op die skouers van dié wat die pad voor ons gestap het. Die Arps waardeer veral die wyse raad van die opvoeders Bill en Kathy Clarke wat ons aangemoedig het om die kommunikasiekanale met ons kinders oop te hou en n ver houding met elke kind te bou. Ons is ook dankbaar teenoor Phyllis Stanley wat heel eerste die konsep van voorbereiding vir die tienerjare deur haar Teenage Challenge (ons Projek 13) bekend gestel het. Ons span sal nie voltallig wees sonder jou nie. Jy sal verstom staan oor hoeveel wysheid en insig jy reeds besit. Jy en jou lewens maat is dalk deel van n span, of miskien is jy n enkelma of enkelpa, of dalk is jy n grootouer of voog wat n beïnvloedbare jong vrou moet grootmaak. Wat jou situasie ook al is, dit sal baie waarde hê om ander mense in jou onder steuningsnetwerk in te sluit. Jy kan hierdie boek gebruik in n kleingroep saam met vrien de wat ook amptiener dogters het en hulle uitdaag om hierdie belangrike gesprekke met hulle dogters te hê. As ouers kan julle julle suksesse (en blapse wanneer dinge nie uitgewerk het soos dit moes nie) met mekaar deel. Jy sal ontdek dat jy nie alleen op hierdie pad stap nie. Jy sal ook ontdek dat elke fase waardeur jou dogter gaan net tydelik is en dat elke fase tot volwassenheid lei. Dankie tog vir die lig aan die einde van die adolessensietonnel! Hoekom juis gesprekke? Een waarheid wat altyd na vore kom, is hoe belangrik die

5 12 AMPER N TIENER ver houding met jou dogter is. Hierdie boek is vir jou as ouer geskryf en ons hoop dit sal vir jou nuwe vrae gee om gesprekke met jou dogter te kan aanknoop oor haar tie nerjare wat voorlê. n Gesprek is n geleentheid vir jou om belangstellend te wees en meer uit te vind oor wie jou dogter is en wie sy besig is om te word. Dit is nie n ti piese ouer skapboek met n doen dit en verwag dat -formule nie. Die hoofstukke in hierdie boek sluit eerder agt bete ke nisvolle gesprekke in wat elk vaardig ontwerp is oor n rele vante onder werp waaroor jy met jou dogter kan gesels. Hierdie ge sprekke is geskep om julle albei te help om gereed te wees vir die jare wat voorlê. Elke hoofstuk sal jou as ouer voorberei vir n gesprek wat jy met jou dogter behoort te hê. Ons sal ook kyk na haar ontwikkelingsproses, Bybelse riglyne en praktiese planne om al hoe meer verantwoordelikhede vir jou dogter te gee namate sy grootword. En vir elke onderwerp voorsien ons vrae en ge sprekspunte sodat julle n betekenisvolle gesprek kan hê. Gesprek 1: Oor die groter prent Julle sal gesels oor die veranderinge in haar lewe en oor hoe jou dogter in die volgende paar jaar vanuit haar kin derjare na haar tienerjare en uiteindelik na volwassenheid sal oorstap. Saam sal julle gesels oor doelwit te en oor hoe julle elk een sal ervaar dat julle onderskeie rolle in die jare wat voorlê, sal verander. Gesprek 2: Oor haar vriende Hierdie gesprek fokus op die natuurlike prioriteitsverandering in die lewe van ampertieners: Vriende word belangriker as fami lie. Julle sal die geleentheid hê om saam te bepaal wie sy nou word en praat oor hoe belangrik goeie vriende is. Gesprek 3: Oor haar akademie Identifiseer saam met jou dogter haar akademiese doelwitte

6 Inleiding 13 vir haar tienerjare. Ontdek haar sterkpunte en identifiseer haar uit dagings. Beplan dan saam hoe jy haar kan help groei en haar kan ondersteun om haar doelwitte op skool te be reik. Gesprek 4: Oor haar lyf Hierdie gesprek sal jou help om die onvermydelike vlaag hor mone wat beslis jou huis sal tref suksesvol te hanteer. Julle sal gesels oor jou dogter se beeld van haar lyf, oor n ge balan seer de benadering tot kos en oor die verantwoordelikheid om nie uit lokkend aan te trek nie. Gesprek 5: Oor haar geloof Geloof is die heel belangrikste deel van wie ons is. Dit bepaal so baie van ons besluite. Jou dogter sal binnekort haar eie geloofs reis kies. Saam kan julle kyk na haar plan om in die toekoms aan te hou groei in haar geloof. Gesprek 6: Oor seuns Al is seuns dalk nog nie nou al n belangrike onderwerp nie, sal dit gou een word. Hierdie gesprek gee aan julle albei die geleent heid om te gesels oor die doel van uitgaan met seuns en om die droomou te beskryf. Ons het verskeie gedagtes ingesluit om jou dogter te help om rein te bly in n seks behepte samelewing. Gesprek 7: Oor geld Finansies is een stukkie onafhanklikheid in n mens se lewe. Hierdie hoofstuk bevat vrae om uit te vind wat jou dogter se siening oor geld is en hoe vaardig sy geld kan hanteer. Julle sal gesels oor julle verwagtings ten opsigte van toekomstige fi nansiële verantwoordelikhede en saam jou dog ter se finansiële per soonlikheid begin ontdek. Gesprek 8: Oor tegnologie In ons hedendaagse samelewing is baie ouers verward oor

7 14 AMPER N TIENER die verskille tussen regte en voorregte. Hierdie hoofstuk gee vir jou n formule vir hoe om tegnologie (of enige ander voor reg) te han teer. Dit bestaan uit n reeks vrae wat jy kan ge bruik om jou te help om die verantwoordelikhede en verwag tings wat met hier die voorregte gepaardgaan dui delik te identifiseer. Projek 13 en Verjaarsdagpakkette Hierdie laaste hoofstuk vat al die inligting in die boek saam in twee wonderlike voorstelle om die oorgang van ampertiener na tiener na volwassenheid te vier. Projek 13 vier die aanbreek van die tienerjare met n kreatiewe geleentheid vir jou tiener om bete kenisvol te groei. Die Verjaarsdagpakket bied jou n duidelike pad kaart vir hoe om jou dogter elke jaar al hoe meer vryheid ten opsigte van belangrike fasette van haar lewe te bied. Wat is die beste manier? Elke week? n Wegbreeknaweek? Wat is die beste benadering vir jou om hierdie gesprekke met jou dogter aan die gang te sit? Dit hang grootliks af van jou en jou dogter se verhouding en julle persoonlikhede. Som mige van julle sal vind dat n gestruktureerde weeklikse afspraak goed vir julle werk. Vir ander sal dit weer wonderlik wees om n naweek saam weg te gaan en oor die onderwerpe in hierdie boek te ge sels. Of dalk verkies jy n meer ontspanne situasie soos om tydens aandete met jou dogter te gesels. Julle kan dan elke week n vraag kies en sommer die hele gesin betrek by die persoonlike gesprekke wat volg. En sê nou jou dogter wil nie saamwerk nie? Jy dink: Sy sal net haar oë rol as ek dit sou waag om so n spesiale afspraak voor te stel. Ken jou dogter. Sommige kinders hou van die formaliteit van so n spesiale afspraak. Ander dink dit is simpel of dit

8 Inleiding 15 laat hulle voel jy gaan vir hulle preek. Party ouers sal verkies om eers die hele boek te lees en dan gereed te wees om oor enigeen van die onderwerpe te gesels namate dit van nature in die daaglikse lewe ter sprake kom. Die onderwerpe vorm immers deel van die kern van die meeste ampertieners se ervarings. Jy sal dus nie te lank hoef te wag voordat hierdie onderwerpe iewers in n ge sprek opduik nie. Een ouer het gesê: Ek het geweet as ek wou hê my dogter moes saamwerk, ek nie n groot ophef daarvan moes maak nie. Ek het nooit die woorde spesiale afspraak gebruik of ons tyd saam as n ampertienergesprek geëtiketteer nie. Ek het eerder die gepaste geleenthede gebruik om vrae te vra soos wan neer ons alleen in die motor of in n ander ontspanne situasie was. ARP-wysheid Tyd saam met jou ampertienerdogter kan n geleentheid wees om die band tussen julle te versterk en jou te help om op julle ver houding te fokus. Jy dra ook die boodskap oor dat jy opgewonde is daaroor dat jou dogter nou grootword. Spring weg! Jou ampertiener word nou vinnig n tiener. Moenie bang wees nie! Hier is vir jou hulp. Anders as ander ouerskapboeke bied ons nie vir jou n een-grootte-pas-almal-benadering nie. Jy sal eerder uitgedaag word om oor hierdie vrae na te dink en te bepaal hoe jou antwoorde by jou, jou gesin en jou unieke en wonderlike dogter pas. Laat dit vir jou en jou gesin werk. As jy voel dit is nodig om n vraag anders te stel sodat dit beter by jou situasie inpas, doen dit gerus. Skryf jou gedagtes en notas in die kant lyn neer terwyl

9 16 AMPER N TIENER jy elke hoofstuk lees. Besluit watter onderwerpe, vrae en gesprekke jy wil ge bruik. As iets in hierdie boek nie by jou omstandighede pas nie, laat dit gerus uit. Ons wil hê hier die boek moet vir jou en jou dogter bruikbaar wees. Dit moenie vir julle soos n ge dwonge of kunsmatige ervaring voel nie. Ons gebed is dat hierdie lewensbelangrike gesprekke jou en jou gesin op die pad van sukses en blydskap sal plaas in die tienerjare wat voorlê, en tot ver anderkant hierdie opwindende tyd.

10 Gesprek 1 OOR DIE GROTER PRENT Begin met die einde in die oog Waar is my oulike klein dogtertjie? Wie het haar lyf oor geneem? Ek herken glad nie hierdie nuwe gesindheid nie. Sy luister nie en bevraagteken alles. Dit is nog n hele drie jaar voordat sy ampte lik n tiener is. As sy nou al so moeilik is, hoe gaan dit wees as sy n tiener is? Is daar enige hulp daar buite? Ouers besef gespanne dat die goue kinderjare al hoe gouer tot n einde kom. Hulle kosbare 11-jarige begin al te kens van ado lessensie toon. Hulle raak bang. Hulle voel nie voorberei daar voor nie. Hulle raak paniekerig en weet nie hoe om gereed te maak vir die tsunami wat hulle gaan tref nie. Een ouer het n uitstekende uitdaging tot ander ouers gerig: As jy ongemaklik voel, verwelkom dit. Op die vol gende blad sye wil ons jou help om die naderende jare te ver welkom en jou eie gebalanseerde benadering te ontwikkel om jou dogter veilig tot in en deur haar tienerjare en tot in volwas sen heid te begelei. In elke hoofstuk sal ons vir jou vrae

11 18 AMPER N TIENER gee wat jou sal help bepaal waar jy in jou verhouding met jou ampertienerdogter staan, wat jou sal voorberei vir waarheen jy wil gaan en wat jou sal onder steun om op n nuwe manier n verhouding met haar te bou. Hierdie vrae sal jou gids wees deur verskeie uiters noodsaaklike ge sprekke wat jy nou met jou dogter behoort te hê. Saam kan julle suksesvol deur die tienerjare seil en jy sal jou dogter na volwassenheid kan begelei. Kom ons begin. Voorstelle vir die gesprekke Ouers, begin deur die hele hoofstuk deur te lees voordat julle met julle dogter gesels. Hierdie boek is vir julle geskryf; ons verwag nie van julle dogter om dit te lees nie. Haar enigste taak sal wees om saam met julle aan die gesprekke deel te neem. Dink goed na oor elke vraag, asook oor die perspektiewe wat in die hoofstuk gebied word. Wees gereed om by elke vraag met julle dogter te gesels oor wat julle dink. Maak gerus notas, onderstreep gedeeltes of pas vrae aan sodat dit bewoord is op n manier wat vir jou die natuurlikste voel. Ons nooi jou as ouer en jou dogter om elke vraag te beantwoord, maar ons beveel sterk aan dat jy jou dogter eerste laat antwoord. Gee vir haar n groot geskenk deur n goeie luiste raar te wees. Gee vir haar tyd om te dink, luister noukeurig na haar antwoorde, vra opvolgvrae en respekteer haar mening. As jy haar antwoorde oordeel of kritiseer, sal die gesprek bit ter gou tot n einde kom. As jy werklik luister en omgee vir wat sy sê, verdien jy die reg dat sy na jou sal luister wanneer dit jou beurt is om te praat. Hierdie vrae vereis nie vinnige of onmiddellike besluite nie. Dit is meestal prikkelende en uit dagende vrae wat gesprekke aan die gang sal sit.

12 Oor die groter prent 19 Hoe voel jy oor die tienerjare wat vinnig naderkom? Ek is senuweeagtig oor my tienerjare wat voorlê. Ek is bang my vriende oordeel my as ek n fout maak. As ek die verkeerde klere dra of die verkeerde dinge sê sal hulle nog my vriende wees? Sydney, 10 Opgewonde! Ek kan sien ons dogter het n sterk selfbeeld wat voortspruit uit haar wonderlike verhouding met haar pa. As tiener het ek nooit so n verhouding met my pa gehad nie en daarom by seuns na daardie gevoel van veiligheid gesoek. Ek kan nou al sien my dogter het n baie goeie begrip van wie sy is sonder dat sy voel dis nodig om seuns se aandag te kry om vir haar selfvertroue te gee. Haar pa en haar broers gee vir haar ge noeg selfvertroue. Kristin, ma van n 10-jarige dogter en haar twee ouer broers van 15 en 12 Ek is opgewonde, maar ek hoop nie ek sukkel te veel met skool en vriendskappe nie. Brynn, 12 Gespanne! Dit kom heeltemal te vinnig nader en ek weet nie of ek reg is daarvoor nie. Ek hoop ek as ma het nie reeds alles op gemors nie en dat my dogters net so goed oor hul leself sal voel as wat ek oor hulle voel. Jennifer, ma van vier dogters van 10, 8, 6 en 2 Bekommerd. Ek kan nie glo sy wil dáárdie klere dra nie! Ek weet mos wat die seuns gaan dink. Craig, pa van twee dogters van 12 en 10 Hoopvol. Daardie jare was vir my ongelooflik moeilik. Ek

13 20 AMPER N TIENER het so na aanvaarding gesmag en baie afbrekende dinge ge doen in n poging om dit te vind. My hoop is dat ek die kans sal hê om saam met my dogter te stap terwyl sy oor hierdie stormwaters seil en die hele tyd in haar oor fluister hoe wonderlik sy is en hoe lief ek vir haar is. Ek wil haar help om haar sterkpunte en haar stem te ontdek. Die heel belangrikste is, ek kan nie wag om die vrou te leer ken wat sy sal word nie. Amy, ma van n 10-jarige dogter en n 8-jarige seun Onseker. Ek is nie seker hoe om met my dogter n verhouding te bou nie. Boonop begin sy nou al hoe meer soos n vrou lyk. Is sy nog mý klein dogtertjie? Jon, pa van n 14-jarige seun en n 12-jarige dogter Ek is angstig en opgewonde oor my dogters se tienerjare. Ek ont hou die seerkry-gevoelens in my tienerjare en die ver warring oor wie ek was en oor wat ek wou glo. Ek hoop my dogters maak nie dieselfde foute as wat ek in daardie jare gemaak het nie. Ek wil vir hulle goeie ondersteuning bied, maar ek is bekommerd dat ek te veel van n helikopterouer sal wees en op die ou end my kinders van my af sal wegdryf. Rachel, ma van n 8- en 12-jarige dogter en n 15-jarige seun Vanuit ouers se perspektief As jy al ooit bekommerd was of gewonder het oor som mige van hierdie gevoelens en gedagtes, weet jy nou jy is nie alleen nie. Ouers ervaar gewoonlik die stres van die tiener jare wat na derkom en is nie seker hoe hulle daarop moet reageer nie. Ons is lief vir ons kinders en wil nie hê hulle moet dieselfde moeilike ervarings deurmaak as wat ons moes

14 Oor die groter prent 21 deurmaak in ons oorgang van ampertiener na tiener nie. Een uiterste vir ouers is om hulle oë toe te maak en net te hoop vir die beste. Die ander uiterste is om die teuels so styf vas te hou in n poging om hulle dogter te beheer dat sy geen ander keuse het as om te probeer ontsnap nie. Een ding is seker, daar sal spanning ontstaan tussen ouers en hulle ampertiener- en tienerdogters. Vriende van ons het hulle ervaring om vier dogters groot te maak met die metafoor van bergklim beskryf. Jou dogter se taak is om aan die tou te trek terwyl sy al hoe hoër teen die berg uit klim, dinge ondersoek en meer druk op haarself plaas. As ouer is dit jou taak om haar aan te moedig terwyl jy besluit hoe vinnig jy op n veilige manier vir haar meer tou kan gee. Bergklimmers het n tegniek wat hulle vertraging (belaying) noem. Die tou wat aan die klimmer vas is, word ook geryg deur n haak wat in die berg ingekap word. Wanneer die klimmer val, ver oorsaak die haak dat wrywing op die tou opbou. Só keer dit dat klimmers te ver val as hulle hulle greep op die tou verloor. Net so is daar n gesonde span ning tussen ouers en hulle dogters. Wanneer elkeen hulle rol vervul, sal daar nood saaklike wrywing ontstaan. Eerder as om te probeer uitwerk hoekom daar spanning en wrywing is, sal wyse ouers dit aanvaar en herken as iets wat normaal en nood saak lik is. Wat is jou doelwit? Om jou kinders groot te maak met jou doelwitte in gedagte, sal jou help om veilig deur die tienerjare te kom. Jy sal tog nie in jou motor klim en begin ry sonder om n bestemming in gedag te te hê nie, of hoe? Net so wil jy weet waarheen jy as ouer op pad is. Die pad is dalk vol draaie en kronkels of ompaaie wat jy nie ver wag het nie, maar ten minste weet jy waarheen jy op pad is. Dit is maklik om saam te stem dat ouers se heel belangrikste doelwit is om onafhanklike en goed funksionerende vol-

15 22 AMPER N TIENER was se nes groot te maak. Dit lyk egter of dit vandag al hoe langer vat om hierdie doel te bereik, want al hoe meer volwasse kinders bly by hulle ouers aan ná hoërskool en selfs nadat hulle klaar stu deer het. Volgens n nuwe bevinding van Pew Research woon 36% van jongmense tussen die ouderdom van 18 en 31 steeds by hul le ouers. 1 Daar is verskeie eko nomiese en kulturele faktore wat by dra tot die hoër ouderdom van kinders voordat hulle die huis ver laat, maar sonder duidelike doelwitte oor haar onafhank lik heid sal dit selfs nog makliker wees vir jou dogter om terug te trek na haar bekende ouerhuis waar haar wasgoed gewas word, die yskas altyd vol is en die TV gratis is. Tot vandag toe onthou ek (Heather) die gesprek wat my ouers met my gehad het oor hoe om n onafhanklike vol wassene te word. Hulle het baie duidelik vir my gesê dat ek ná vier jaar op uni versiteit my eie pad sou moes loop, ongeag of ek my graad behaal het of nie. Ek sou verantwoordelik wees daarvoor om my eie motor te betaal en n plek kry om te woon. Dit het beteken ek moes n werk hê en beplan om my opleiding te voltooi. Gepraat van motivering! Ek het nie gevoel my ouers verwerp my of jaag my weg nie. Ek het eerder bemagtig, uitgedaag en gemotiveerd gevoel om onafhanklik en suksesvol te wees. ARP-wysheid Ons het ons eie ouerskapstyl en dié van ons vriende ondersoek en drie verskillende style opgemerk. Eintlik kan ons ouerskapstyle vergelyk met die manier waarop ons plante versorg. Dink na oor die volgende drie profiele.

16 Oor die groter prent 23 Die Versmoorder Die Versmoorder wil in beheer bly en die adolessent help om foute te vermy. Deur haar vrees om haar dogter te laat gaan, wys Erica sy het nie vertroue in haar dogter nie. Sy skep die in druk dat sy haar dogter altyd in die kweekhuis wil hou en eintlik hou sy haar dogter gevange terwyl sy na onafhanklikheid streef. Net soos plante wat te lank in n kweekhuis is swak sal word omdat hulle aan net een omgewing blootgestel word, kan adoles sente wat versmoor word onseker van hulleself wees en nie die vermoë ontwikkel om groepsdruk te weerstaan nie. Die tiener wat teruggehou word, kan later haar ouers en hulle opvattings minag en verwerp. Die Aanjaer Net so n rampspoedige benadering is om jou kinders te gou uit die kweekhuis te dwing voordat hulle sterk genoeg is om self te oorleef. Mike is n Aanjaer. Hy verwag van sy dogter, Sarah, om oornag volwasse te word en gee vir haar te gou te veel vryheid. Sy dogter het nog nie die volwassenheid om altyd wyse besluite te neem nie en sy kan maklik die slagoffer van groepsdruk word. Waar lê die balans tussen die Versmoorder en die Aanjaer? Kom ons kyk na nog een opsie. Die Vrylater Jong saailinge moet geleidelik aanpas by die nuwe omgewing waarin hulle sal groei. Ons help hulle deur hulle bloot te stel aan kort tye in die son en wind en wisselende temperature in die wêreld buite die kweekhuis. Hulle moet deur n sterk maaktyd perk gaan. As die kwesbare jong plante nie hierdie tydperk gegun word om aan te pas nie, sal baie van hulle verlep en dood gaan. As hulle egter reg geleer word om te oor leef in die nuwe omgewing waarin hulle moet groei, sal hulle floreer.

17 24 AMPER N TIENER Kinders het ook so n sterkmaak-tydperk nodig. Dit bied aan hulle beperkte vryheid en al hoe meer verantwoordelikhede onder die waaksame leiding van hulle ouers. Wyse ouers laat hulle kinders geleidelik vry. Julle interaksie met mekaar, wat grootliks deur jou ouerskapstyl en julle verskillende per soonlikhede beïn vloed word, sal die grondslag lê om jou toekomstige tiener te help om die wêreld daar buite in te gaan. Die uitdaging is om haar te help om die huis te verlaat terwyl sy ten volle voorberei is om die lewe as n volwassene aan te pak. n Positiewe verhouding met jou maak dit vir haar baie makliker. Maak dus nou al tyd om doelwitte vas te stel en planne te maak om jou dogter vry te laat. Al is onafhanklikheid n belangrike doelwit, mag dit nie gebeur ten koste van die verhouding tussen ouer en dogter nie. Bou doel bewus aan n goeie verhouding met jou ampertiener en hou hierdie verhouding sterk. Dit sal n deurslaggewende faktor wees om die adolessente jare suksesvol te oorleef. Dit is egter uiters moeilik om hierdie soort verhouding in die tienerjare te bou as jy nie vroeër reeds daaraan gewerk het nie. Bou daarom vroeg reeds n verhouding met jou dogter. Doen dit nou. Moenie wag tot later nie. Peter het met hierdie proses begin deur elke week n afspraak met ons 12-jarige dogter, Kate, te maak. Soms gaan ry hulle fiets of gaan eet n roomys iewers. Ek (Heather) het gevind dat die kin ders my meestal steeds in die aand sal toelaat om hulle in die bed te sit en saam met hulle te bid. Dit is dan dikwels die tyd dat hulle bereid is om oop te maak en te gesels oor hulle dag, om vrae oor môre te vra en om hulle verdedigingsmeganismes te laat sak. Dit alles skep vir my die geleentheid om n hegter band met hulle te vorm. Ek sal nooit die keer vergeet toe ek vir ons dogter gevra het nie: Waarvoor wil jy hê moet ek vir jou bid? Haar antwoord het my bewus gemaak van haar probleme wat sy andersins

18 Oor die groter prent 25 nie met my sou gedeel het nie. Vra gerus hierdie vraag vir jou dogter en kyk wat jy ontdek oor waarvoor jy vanaand vir jou dogter kan bid. Buiten n standvastige en goeie verhouding met jou volwasse dogter, watter ander doelwitte is vir jou belangrik? Wat is jou doel witte vir jou dogter se geestelike, akademiese, liggaamlike en finansiële lewe en vir haar verhoudings? Ons wil jou in die hoof stukke wat volg, help om oor al hierdie fasette na te dink terwyl jy jou eie plan ontwerp. Waaraan behoort jy die meeste en die minste aandag te gee? Gans te dikwels gee ons te veel aandag aan dié dinge wat nie so belangrik is nie. Om n duidelike beeld van jou doelwitte as ouer te hê, sal jou help identifiseer wat die belangrikste sake is waaraan jy baie aandag behoort te gee en wat die minder be langrike sake is wat jy maar kan oorsien. Pro beer vandag vir jou dogter vra: Aan watter dinge gee ons as ouers die meeste aandag? Jy sal dalk verras word deur n antwoord soos: Die huis moet altyd skoon wees, ek moet altyd betyds wees en ek moet my tande en hare borsel. As dit jou doel is om op jou dogter se karaktereien skappe te fokus respek, eerlikheid, onafhanklikheid, die krag om groeps druk te weerstaan hoeveel tyd staan jy aan hierdie dinge af? Dit is baie maklik vir n tiener om te glo haar klere, n skoon kamer, minder tyd voor die TV en minder soetgoed is die belangrikste dinge in die lewe as haar ouers die meeste van die tyd oor hier die dinge praat en die meeste van hulle energie daaraan afstaan. Deur jare se erva ring het die Arps spesialiste geword op die gebied van hier die onderwerp van wat die belangrikste dinge is en wat minder belangrik is. Verskeie jare gelede was ons (die Arps) die hoofsprekers

19 26 AMPER N TIENER by n week lange gesinskonferensie. Die meeste van ons sessies was op die ouers gerig. Een aand was die tieners egter ook deel van die gehoor. Die uitdrukkings op hulle gesigte het baie duidelik vir ons gesê hulle sou eerder iewers anders wou wees. Ons het die aand begin deur vir die tieners dankie te sê dat hulle hulle ouers na die byeenkoms gesleep het ten spyte van hulle teensinnigheid. n Paar het gegiggel en dit het ons aange moedig om verder te gaan. Toe het ons die tema aangekondig: Wat is die belangrikste dinge in die lewe, en wat is nie so be langrik nie? Aan watter dinge gee julle ouers die meeste aandag? het ons gevra. Toe ons ons weer kom kry, het ons n hele swartbord vol antwoorde geskryf van dankiesê-kaartjies tot hoe belangrik ontbyt is. Toe het ons vir die ouers gevra wat hulle tieners as die be langrikste dinge in die lewe beskou. Dit was duidelik dat hierdie ouers en tieners nie op dieselfde planeet gewoon het nie. Geen wonder hulle doelwitte was nie in ooreenstemming met mekaar nie. Daarna het ons iets gedoen wat op daardie oomblik baie ge waagd gelyk het. Ons het die onderskeie gesinne gevra om saam te gesels oor wat die belangrikste en minder belang rike sake in hulle huis behoort te wees en om daaroor te onderhandel. Ons het hulle egter aangemoedig om twee vrae te vra voordat hulle besluit of iets baie belangrik of minder belangrik is: 1. Is dit n morele saak? 2. Watter verskil maak dit in die lig van die ewigheid? Of watter verskil sal dit selfs oor tien jaar maak?

20 Oor die groter prent 27 ARP-wysheid Ons moet besluit wat die belangrikste dinge in die lewe is, want ons kan nie alles ewe belangrik maak nie. Vra vir jouself hierdie vraag: Stem die belangrikste dinge in die lewe ooreen met wat ek elke dag vir my kinders sê, of gee ek te veel aandag aan die minder belangrike dinge? Ons was verstom om in die vertrek rond te kyk en te besef die ouers en tieners gesels in werklikheid met mekaar! Later het ver skeie ouers vir ons gesê daardie aand was die hoogtepunt van die hele week. Jare later het ons steeds positiewe terugvoering hieroor gekry. Sommige gesinne het vir die eerste keer saamge stem oor wat die heel belangrikste en min der belangrike dinge in hulle lewe behoort te wees. Hierdie soort samewerking in gesinne met adolessente in die huis gebeur gewoonlik nie so spon taan nie. Om jou af te vra: Waaroor kies ek om te veg? is nog n ma nier om die belangrikste en minder belangrike sake te identifi seer. n Paar dinge wat jy kan oorweeg om op jou lys van minder belangrike sake te sit, kan n skoon kamer en jou dogter se haar styl wees. Jy sal dalk jou ammunisie wil bêre vir die belangrikste gevegte wat nog voorlê. Wyse vriende van ons, Jim en Suzette Brawner, het drie ongelooflike kinders grootgemaak. Toe ons so pas met ons gesin begin het, was ons dus baie opgewonde om na hulle gedagtes oor ouerskap te luister. Hulle het vir ons van hierdie geheim vertel: Kies gevegte goed. Jim en Suzette het drie dinge geïdentifiseer wat vir hulle die heel belangrikste was en besluit dit is die drie gevegte wat hulle sou kies om te veg. Wanneer een van hulle kinders iets gevra het, het hulle hulle afgevra: Is dit gevaarlik, im-

21 28 AMPER N TIENER moreel of onwettig? Indien die antwoord nee was, het hulle dikwels hulle kind se versoek toegestaan. Deur hierdie drie vrae as n filter te gebruik, kon hulle maklik besluit wat die antwoord moes wees op hulle dogter wat haar hare blou wou kleur of geld op n nuwe, belag like modegier wou spandeer. Aangesien dit nie gevaarlik, onwettig of immoreel was nie, sou die antwoord ja wees. Hulle dogter het nooit gevra om haar hare blou te kleur nie, maar hulle was ge reed met hulle antwoord. Een jeugwerker het hierdie wyse woorde gesê: As jy dit kan uitwas, afsny of laat uitgroei, moenie paniekerig raak nie. Dit is nie die moeite werd nie. n Ander nuttige vraag wat die Arps ouers aanmoedig om te vra, is: Watter verskil sal dit in die lig van die ewig heid maak? Hierdie noodsaaklike vraag bring groot perspek tief. Jou dogter het nie iemand in haar lewe nodig wat aanhou kerm oor onbe nullige dinge nie. Om groepsdruk te weerstaan, n positiewe ge sindheid te bou en goeie besluit nemings vaar dighede aan te leer is baie belangriker eienskappe in die lewe. Kom ons herhaal dit nog een keer: Gee aandag aan die heel belangrikste sake, en gee minder aandag aan die minder belang rike dinge. Sommige gevegte met adolessente is net nie die moeite werd nie boonop sal jy die oorlog verloor. Dr. James Dobson, n bekende sielkundige, is gevra hoekom hy, wanneer hy oor adolessente praat, sy antwoorde op ouers rig in plaas van op die adolessente. Hy het geantwoord dat wanneer n tiener op die punt staan om oor die afgrond te val, woedend kwaad is en boonop deur n groot groep slegte vriende beïnvloed word, dit die ouer is wat die ver skil kan maak. In sy koerantrubriek waar sku dr. Dobson ouers daarteen om idealisties en perfeksio nis ties te wees. Dit is maklik om die boot te laat kantel. Hy skryf: Wees baie ver sigtig met jou seun. Kies noukeurig wat die moeite werd is om voor te veg, en maak vrede met iets minder as vol maakt heid ten opsigte van daardie dinge wat nie regtig

22 Oor die groter prent 29 saak maak nie. Dr. Dobson se goeie raad is net soveel van toe pas sing op tienerdogters as op tienerseuns. Hy sê: Kry hom net daardeur! 2 ARP-wysheid Jou taak as ouer is om jouself uit n werk te werk tot in n ver houding wat n leeftyd sal duur. Teen die tyd dat ons al die ant woorde op ons kinders se vrae gehad het, het die vrae reeds ver ander. Dit het vir ons gevoel ons moet altyd van voor af beplan. Die teenstrydige stelling: Ons verander sodat ons dieselfde kan bly, is beslis van toepassing op ouerskap en op die taak om adoles sente groot te maak. Oor die jare heen het ons gedurig die manier waarop ons ons kinders behandel het, verander. Ons het nie ons 8-jarige dieselfde behandel as ons peuter nie. Maar dit alles het so geleidelik gebeur dat ons nie werklik besef het ons verander om dieselfde liefdevolle en ver sorgende ouers te bly nie. Hoe behoort ons rol as ouer en as kind te verander namate ons ouer word? (Wat is my rol?) Elke ontwikkelingsfase verg ander vaardighede of rolle van ons as ouers. Hier is n paar maniere om te dink oor die algemene lewensfases en die rolle wat ouers in elke seisoen van ontwik keling kan speel. Pasgebore baba/babajare Voortdurende versorger: Toe jou dogter gebore is, was sy volkome af hank lik van jou as haar ouer om haar te versorg. Jy moes in al haar behoef tes voor sien. Dit was jou as ouer se taak om haar te voed, haar te bad en haar te help oorleef. Dit is die praktiese tyd van

23 30 AMPER N TIENER ouerskap wat 24 uur per dag waaksaamheid van ons vra. Jou dogter maak op jou staat om in elke behoefte te voorsien. Sorg in hierdie dae ook gees telik vir haar deur vir haar te bid. Baie ouers bid reeds vir hulle kinders nog voordat hulle gebore of selfs verwek is. Moenie die krag om vir jou dogter te bid onderskat nie. Gebed is vir jou, jou hu welik en jou kind uiters belangrik om te kan floreer. ARP-wysheid Soms moet jy maar net na jou kinders luister en jou raad vir die gesin se hond gaan gee. Peuter/laerskooljare Opvoeder: Namate jou babadogtertjie al hoe groter word en begin rondstap, is dit jou as ouer se taak om haar op te voed. Jy leer haar hoe om basiese dinge te doen soos om self te eet, te loop, die toilet te gebruik en haar tande te borsel, om maar n paar voorbeelde te noem. Jy as ouer begin dan ook jou dogter leer hoe om op n aanvaarbare manier te praat, hoe om te reageer wanneer iemand vir haar iets gee, hoe om vir dinge te vra en hoe om met ander kinders te speel. Namate jou dogter ouer word en later skool toe gaan, sal sy meer soortgelyke ervarings met ander opvoeders, af rigters en leiers hê. Deur die laerskool- en ampertienerjare heen gaan jou op voe dings rol as ouer voort. Jy leer jou dogter om sekere een vou dige take te doen, hoe om die klere te kies wat sy wil aantrek en hoe om te besluit aan watter aktiwiteite sy wil deelneem. Ouers het in hierdie jare die geleentheid om fami lie waardes en geestelike waarhede vas te lê. Terwyl jou dogter al hoe meer aan die op voeding van ander mense bloot gestel word, het jy die kans om met haar te praat oor

24 Oor die groter prent 31 hoe om met deernis te antwoord wanneer iemand iets glo wat jy en jou familie nie as waar beskou nie. Dalk sal jou ampertiener nuwe vrae begin vra oor hoekom julle glo wat julle glo. Wees eerlik en ontvanklik vir haar vrae. Dit sal jou help om oor te gaan na jou volgende rol as ouer: om n tiener groot te maak. Ampertiener/tiener Afrigter: n Afrigter gaan staan langs iemand en moedig haar aan, daag haar uit en lei haar. Een krag tige hulpmiddel vir n afrigter is om vrae met n oop einde te vra en jou dogter toe te laat om self te besluit wat n goeie keuse sal wees. As afrigter kan jy probeer om n vraag met n vraag te be ant woord: Wat dink jy daarvan? Of: Wat dink jy sal die beste wees om in hierdie situasie te doen? Dit is maklik om dadelik antwoorde te gee. As ouers behoort ons onsself egter te bedink voordat ons sommer raad gee. Ons rol as afrigters vra van ons om minder te praat, minder op te voed en minder te preek, soos tieners dit sou stel. Luister eerder meer. n Goeie afrigter sal haar speler help om haar doel witte duidelik te verwoord. Wanneer jou dogter dan moedeloos voel of dink dit is net te moeilik, het sy iemand om haar te herinner wie sy is en waarheen sy op pad is en om vir haar al die hulp te gee wat sy nodig het om daar uit te kom. Die opvoeding van die vorige jare sal haar help om hierdie deurslaggewende waarhede te onthou. Jong volwassene Konsultant: As ouer is jou taak nog nie klaar nie. Die rol van konsultant is nog baie belangrik, maar dit verg minder daaglikse energie van jou. As konsultant is jy iemand na wie jou dogter kan kies om te gaan om raad te vra, of sy kan kies om dit nie te doen nie. Net soos met enige ander konsultant, kan sy kies om jou raad te aanvaar of te ignoreer. Sy is nou n vol was sene en sy sal in staat wees om haar eie besluite te neem en haar eie keuses te maak.

25 32 AMPER N TIENER Onthou, gebed is belangrik in elke fase van ouerskap. Efesiërs 1:16-18 stel dit uitstekend: Ek dink aan julle in my gebede en vra dat die God van ons Here Jesus Christus die Vader aan wie al die heerlikheid behoort aan julle geestelike wysheid en insig sal gee deurdat julle Hom persoonlik ken. Mag God julle harte so verlig dat julle sal insien watter wonderlike vooruitsig sy roeping inhou. Mag julle insien hoe n ryk heerlikheid dit is dat God sy eie mense vir Hom as n erfdeel verkry het. Om ons rolle as ouers aan te pas kan n subtiele maar noodsaaklike proses wees. Hier is een ma se ervaring van haar veranderende rol in haar kinders se lewe: As n voormalige onderwyser het Amy geweet hoe belang rik dit is om ferm en tog liefdevol teenoor haar kinders op te tree. Toe haar drie kinders peuters en in die laerskool was, het sy ge weet hoe om vir hulle leiding te gee en hulle te leer. As sy hulle moes straf, was sy altyd streng en regverdig. Daar was geen kans vir kinders om terug te praat of woedeuitbarstings te hê om haar van plan te laat verander nie. Hierdie ouerskapstyl het perfek ge werk vir haar jong kinders wat die woord nee ver staan en met respek en gehoorsaamheid daarop gereageer het. Namate haar kin ders groter geword het, het hierdie benadering steeds goed gewerk met haar oudste dogter, wat n maklike mens is en haar ouers graag tevrede wil stel. Maar toe haar mid del ste kind, Hailey, 13 word, het Amy opgemerk dat hierdie streng opvoe ding styl nie so goed werk nie. Hier is haar storie. Hailey is genooi om saam met vriende te gaan bergfiets ry. Haar fiets se band was pap en haar ouers het gaan stap. Toe besluit sy haar ma sal nie omgee as sy haar fiets vir die bergfietsuitstap pie leen nie. Toe Hailey by die huis kom, ont dek sy egter haar ma is glad nie gelukkig daaroor dat

26 Oor die groter prent 33 sy haar fiets sonder toestem ming gebruik het nie. Om alles erger te maak, het die een wiel tydens die rit gebuig. Dit sou reggemaak moes word en die fiets sou moontlik n nuwe band moes kry. Sonder enige huiwering het Amy vir Hailey gesê die gevolg van haar besluit sou wees om vir die herstel van die fiets se wiel en band te betaal. Hailey was nie baie gelukkig hieroor nie, maar sy het nie teëgepraat nie. Dit het gelyk of alles net soos in die verlede sou verloop: kind is on gehoor saam, ouer spel na tuurlike gevolge uit, kind aan vaar gevolge en leer hopelik n waar devolle les en herhaal nie die ongehoorsaamheid nie. Einde van storie. Wel, nie heeltemal nie. Hailey het die bure se kinders vir n hele maand opgepas in n poging om ekstra geld te ver dien. Sy het uitgesien na die geld wat sy sou kry en het beplan om saam met haar vriende in die winkelsentrum te gaan kuier. Toe Hailey betaal word, het Amy na haar toe ge gaan om die geld te vra wat sy vir die herstel van die fiets moes betaal. En net daar het die bom ontplof. In plaas daarvan om die geld gehoorsaam vir Amy te gee, het Hailey geredeneer en gepleit. Uiteindelik, uit pure frustrasie, het Hailey na haar kamer gestorm en die deur toe geklap. Amy was verward en gefrustreerd. As n ma wou sy hê haar dogter moes weet sy is lief vir haar, maar sy wou ook hê Hailey moes verstaan hoe belangrik dit is om verant woordelikheid te aanvaar om haar foute reg te maak. Hailey het dalk nou meer oor persoonlike verantwoor de likheid geleer, maar Amy kon sien Hailey voel nie op hierdie oomblik dat haar ma vir haar lief is nie. Amy het besef sy moes n ander benadering probeer volg.

27 34 AMPER N TIENER ARP-wysheid n Vriendelike antwoord kalmeer die gemoedere, n dwars ant woord laat woede opspring (Spr. 15:1). Voordat jy praat, vra jou af: Sal dit wat ek wil sê my kind opbou en aanmoedig om as mens te groei, of sal dit my kind seermaak en afbreek? Nadat hulle albei tyd gehad het om af te koel, het Amy vir Hailey genooi om saam met haar in die agterplaas by die vuur te gaan sit. Sy het vir Hailey gesê sy wil graag n nuwe manier waarop hulle met mekaar kan kommunikeer met haar toets. Hulle sou elkeen n beurt kry om te sê wat hulle dink en voel, en die een wat luister, moet dan eggo wat sy hoor en die spreker se gevoelens respekteer. Hailey kon eerste praat. Amy het geluister terwyl Hailey verduide lik het hoe moeilik dit vir haar was om n maand lank so hard te werk om daardie geld te verdien en hoe frustrerend dit toe was om dit sommer net vir haar ma te gee vir n fiets se wiel. Dit het haar moedeloos laat voel. Hierna het Hailey die kans gekry om te luister terwyl haar ma verduidelik het hoe frustrerend dit vir haar was om by die huis te kom en nie net te ontdek dat haar fiets sonder haar toestem ming gebruik is nie, maar boonop beskadig is. Sy het vir Hailey gevra of sy kon verduidelik hoe die fiets se wiel gebuig het. Hailey het kans gekry om te erken wat gebeur het. Sy en haar vriende het n verkeerde afdraaipad geneem en agter n heining beland. Sy het gedink sy kon die fiets net bo-oor die heining gooi en dit sou niks oorkom nie, maar dit is waarskynlik waar die wiel gebuig het. Dit was n ongeluk. Aangesien die grootste deel van Hailey se frustrasie ontstaan het uit die feit dat sy al die geld gelyk vir haar ma moes

28 Oor die groter prent 35 betaal, het sy vir Amy gevra of sy die helfte van die geld kon be taal en die res van die koste vir die wiel kon afbetaal. Dit het vir Amy na n billike oplossing geklink. Die beste deel van die storie volg egter nog. Nadat Amy tyd gemaak het om regtig na Hailey te luister, haar gevoelens te verstaan en liefde en barmhartigheid aan haar te bewys terwyl sy ook vas bly staan het by haar beginsel dat Hailey verant woor delikheid vir haar dade moes aanvaar, het Hailey skaam gevra of sy op haar ma se skoot kon sit. Hier die groot 13-jarige dogter wou vasgehou word en haar ma se arms om haar voel. Hailey het opnuut besef haar ma is lief vir haar. Sy het nie meer uit woede en frustrasie een saam in haar kamer gesit nie. Amy het besef die besluit om haar rol van op voeder na belangstellende afrigter te verander, was die regte manier om Hailey se gesindheid ont vanklik te hou en haar te help om verantwoordelikheid vir haar gedrag te aanvaar. BEGIN DIE GESPREK Jy is nou gereed vir jou gesprek met jou dogter. Onthou, jy wil vir haar sê wat jy dink en luister na jou dogter se idees oor die volgende vrae. Dit is vrae waaroor sy dalk nog nooit gedink het nie. Dit sal baie help as jy jou gedagtes en opgewondenheid oor die jare wat voorlê met haar deel sodat sy ook aan die oorgang van ampertiener na tiener as iets positiefs kan begin dink. n Gesprek vra dat julle albei sal praat. Vra vrae. Deel jou antwoorde op die vrae en luister na haar gedagtes en gevoelens. Niemand geniet n preek nie! 1. Hoe voel jy oor die tienerjare wat vinnig naderkom? Wees eerlik. Jy wil hê jou dogter moet eerlik met jou wees oor hoe sy voel. Jy kan dalk vir haar sê watter eienskappe

29 36 AMPER N TIENER en vaardighede jy in haar raaksien wat haar sal help om die naderende tienerjare suksesvol te beleef. 2. Wat is jou doelwit? Deel jou hoop vir jou dogter met haar en vra haar om haar drome met jou te deel. Sy het dalk nog nie baie oor hierdie jare nagedink nie. Moedig haar aan om daaroor te droom. 3. Waaraan behoort jy die meeste en die minste aandag te gee? Vra jou dogter wat sy dink die heel belangrikste en minder belangrike dinge in julle gesin is. Gebruik hier die geleentheid om jou doelwitte met haar te deel. Gesels oor hoe julle kan saamleef met dié dinge wat nie so be langrik is nie en eerder op die belangrikste sake kan fokus. 4. Hoe behoort ons rol as ouer en as kind te verander namate ons ouer word? (Wat is my rol?) Dit is dalk n moeilike vraag vir jou dogter om te antwoord. Begin deur vir haar te vertel van jou rol wat verander het van op voeder na afrigter. Deel met haar dat jy wil hê julle moet saam oor dinge begin dink. Dit sal haar bemagtig om self insette te lewer eerder as dat jy as ouer al leen die gesag het.